87
Celowe wykorzystanie metod psychoregulacyjnych w biathlonie
może otworzyć niedostępne rezerwy wydolności, pomóc
w doskonaleniu techniki biegowej i strzeleckiej.
Jadwiga Kłodecka-Różalska
Psychologiczne
uwarunkowania
osiągnięć kobiet i mężczyzn
w dwuboju zimowym
Pracę dedykuję biathlonistkom i biathlonistom,
których wysiłek włożony w przygotowania
do Igrzysk Olimpijskich w Salt Lake City 2002,
wzbudził mój głęboki szacunek.
Autorka
Celem artykułu jest opisanie czynników, charakteryzujących psychologiczną
stronę osiągnięć sportowych w biathlonie oraz metod wzmacniania potencjału
psychicznego sportowców z rozpoznaniem różnic w psychospołecznych me-
chanizmach adaptacyjnych zawodniczek i zawodników.
SA
OWA KLUCZOWE: dwubój zimowy  psychologia osiągnięć  przygotowania
olimpijskie.
Z Zakładu Psychologii Instytutu Sportu w Warszawie.
 Sport Wyczynowy 2002, nr 3-4/447-448
87
88 Jadwiga Kłodecka-Różalska
Ryc. 1. Uwarunkowania
wyniku sportowego w biath-
lonie (zadanie biathlonisty).
Osiągnięcia sportowe w dwuboju zi- tywne łączenie obu tych konkurencji.
mowym mają związek z tym, jakim po- Jest oczywiste, że tylko stworzenie od-
tencjałem psychofizycznym dysponują powiednich warunków zewnętrznych
zawodniczki/zawodnicy w stosunku do może doprowadzić do zgromadzenia
wymagań, jakie stawia przed nimi ta i wykorzystania takiego potencjału we-
dyscyplina sportu (tzw. czynniki we- wnętrznego, który gwarantuje wymaga-
wnętrzne). Drugą składową są tzw. czyn- ną jakość osiąganych rezultatów.
niki zewnętrzne: przede wszystkim ja- Na ostateczny wynik w biathlonie skła-
kość procesu szkolenia, o której w głów- dają się trzy elementy: czas biegu, czasu
nej mierze decydują kwalifikacje trenera pobytu na strzelnicy oraz rezultat strzela-
oraz warunki, w jakich ten proces prze- nia (ryc.1). Przepisy, dotyczące rywaliza-
biega, m.in.: baza treningowa, sprzęt, cji sportowej, są dla kobiet i mężczyzn
warunki socjalne i materialne, poziom takie same  różnice dotyczą jedynie dłu-
rywalizacji, opieka specjalistyczna ze gości przebieganego dystansu.
strony osób i instytucji. W grę wchodzą Charakterystyczne wymagania, stawia-
również czynniki specyficzne dla dyscy- ne przez tę dyscyplinę sportu psychice
plin zimowych, np. trudne warunki po- sportowca, zostały bardzo trafnie opisane
godowe  mróz, wiatr, opady oraz tere- przez trenerów i członków kadry olimpij-
nowe  niebezpieczne odcinki tras, duże skiej, którzy w przedstawionych niżej
różnice wzniesień. Mogą one znacząco fragmentach wywiadu mówią o tym, jak
wpływać na szybkość przystosowania się trudno jest zostać mistrzem w biathlonie.1
do sytuacji na strzelnicy, obniżać spraw-
ność i jakość strzelania. Złożoność zada- Yuri Albers  główny trener polskiej
nia sportowego w biathlonie powoduje, reprezentacji olimpijskiej
że osiągnięcie przez utalentowanego za- Lepszy od rywali bieg na nartach i lep-
wodnika światowego poziomu staje się sze strzelanie  i zdobywa się pierwsze
możliwe dopiero po wielu latach ciężkie- miejsce. Prosta recepta  ale bieganie na
go treningu, kształtującego wysoką wy-
1
Wywiad ten stanowił jeden z elementów pro-
dolność psychofizyczną i sprawność
cedury diagnostycznej, wykorzystanej w pro-
motoryczną, wysoki poziom techniki
gramie współpracy psychologa z reprezenta-
biegu na nartach i strzelania oraz efek- cją olimpijską.
88
Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn... 89
nartach i strzelanie to zupełnie niezgodne, zawdzięcza to swojej pracy i poświęceniom.
a nawet sprzeczne dyscypliny i bardzo trud- Są w niej osoby predysponowane do tego
no je połączyć. Dlatego cały czas powinna sportu i nikt się w tutaj nie znalazł  za
pracować głowa. Zawsze niezbędna jest darmo . Nie ma jednego, stałego wzorca
mobilizacja i koncentracja. w biathlonie. Z roku na rok znajdują się
Każdy zawodnik ma swój charakter coraz lepsi zawodnicy, którzy pokazują
i swoją psychikę. Jednym przy swoim cha- nową technikę. Cały czas trzeba na nich
rakterze jest bardzo trudno osiągnąć wyniki, patrzeć oraz myśleć o tym, aby być coraz
innym łatwiej. Najtrudniej jest osiągnąć dużą lepszym.
szybkość i celność strzelania  i właśnie do Tomasz Sikora
tego trzeba mieć bardzo mocną psychikę. Te lata, które nastąpiły po osiągnięciu
Jeden zły strzał może przesunąć cię z pierw- mistrzostwa świata, były dla mnie bardzo
szego na piętnaste miejsce. ciężkie. Przedtem nikt niczego ode mnie nie
Kształtowanie psychiki stanowi jeden wymagał. Ten sukces przyszedł bardzo łatwo
z elementów treningu. Do szkolenia biathlo-  za to póz
niej było mi coraz trudniej.
nisty trzeba podchodzić kompleksowo. Wa- Teraz wyrosłem już z myślenia, że nie
runki i wymagania, stawiane zawodnikom podołam temu, czego się ode mnie oczeku-
podczas treningu, powinny być takie same je. Teraz może już być tylko coraz lepiej, bo
jak podczas zawodów. Dobrego przygotowa- dużo poważniej podchodzę do treningu,
nia do startu można się dopracować tylko myślę zawodowo, chcę osiągać coraz lepsze
poprzez właściwy trening. Zawodnik musi wyniki i mam nadzieję, że przyniesie to
też pracować nad swoją wolą. Musi myśleć oczekiwane efekty.
o tym, co robi i jak powinien to robić. Na- Wiesław Ziemianin
wet, jeśli popełnia błędy, ale rozumie, co robi Nigdy nie traktowałem sportu tak jak
z
le  to potrafi błędy naprawić. zawodowiec. To zawsze była dla mnie zaba-
Jan Ziemianin  drugi trener wa. Ale w ostatnich latach pobieram stypen-
W polskim biathlonie duży skok wyni- dium... Pracuję ciężko, bo wiem, że jak się
ków nastąpił po 1994 roku, kiedy Tomek z tego żyje, to trzeba dobrze pracować.
Sikora zdobył mistrzostwo świata. Potem Wojciech Kozub
zawsze były jakieś sukcesy... medale w szta- Wcześniej byłem biegaczem narciarskim.
fetach. Progres należy zawdzięczać ogrom- Kiedy zacząłem uprawiać biathlon, bardzo
nej pracy włożonej przez zawodników i ich szybko robiłem postępy. Szybko dostałem się
chęci uzyskania lepszych wyników, ale tak- do kadry seniorów, gdzie mogłem trenować
że dobrej pracy trenerów. I trenerzy i zawod- ze starszymi kolegami. Szybko przyszły też
nicy muszą mieć do siebie wzajemnie zaufa- wyniki podczas mistrzostw świata juniorów.
nie  bez tego nie da się wiele osiągnąć. Były medale.
Zawodnicy Sukces Tomka Sikory i medal drużyno-
Michał Piecha wy w sztafecie na mistrzostwach świata
Mam jeszcze małe doświadczenie, ale, motywowały nas do jeszcze lepszego wyni-
moim zdaniem, o wynikach decydują cechy ku. Ja na tym skorzystałem. Mogłem treno-
psychiczne. Każdy, kto znalazł się w kadrze, wać w kadrze z liczącymi się zawodnikami
89
90 Jadwiga Kłodecka-Różalska
i chciałem zawsze im dorównać. Miałem wytrzymała nerwowo, albo była za bardzo
mniej talentu  za to więcej pracowałem. pewna  i niestety ani razu nie znalazła się
Dzisiaj wiem, że trzeba też uważać, aby w  piętnastce .
 nie przedobrzyć . Trzeba stopniowo bu- Beata Kiełtyka
dować bazę i myśleć, żeby nie było za Bardzo chciałabym wyjechać na tę olim-
póz
no na wycofanie się z jakichś błędów. piadę, ale będę startowała dopiero pierwszy
Trzeba też umieć walczyć w sztafecie, bo rok w seniorach. Muszę jeszcze popraco-
indywidualnie biega się  na swoje konto , wać nad siłą woli, bo za łatwo się poddaję.
a w sztafecie jakiś minimalny błąd  kosz- Czasami też podczas strzelania nie umiem
tuje cały zespół. Ważne jest też, żeby wyłączyć się z myślenia o czymś innym
wszyscy wiedzieli, o co w tym chodzi. Je- i wtedy mi nie wychodzi. Wiem, że w bia-
śli jest zła atmosfera w drużynie, coś z
le thlonie bardzo ważne są lata pracy i do-
się dzieje, jedno ogniwo pęka, to wyniku świadczenie.
nie będzie. Magdalena Grzywa
Magdalena Gwizdoń Zawodnik musi sobie poradzić przede
Każdy z nas jest dobrym zawodnikiem, wszystkim ze stresem na zawodach. Zda-
ale każdy popełnia też jakieś błędy. Moje rza się na olimpiadzie, że ktoś ma pierw-
rezerwy  to lepsza praca na strzelnicy, sze trzy strzelania bardzo dobre. Kiedy
gdzie często pojawiają się  nerwy . Muszę podchodzi do ostatniego, otrzymuje infor-
poprawić strzelanie, do tego dołączyć bieg mację, że jeśli strzeli  zero , to zdobędzie
i razem to  spiąć  wtedy można będzie medal. Wie, że jak odda chociaż jeden zły
osiągnąć wynik. strzał  będzie runda karna, która pozba-
Anna Stera-Kustusz wi go miejsca medalowego. Musi pokonać
Okres do poprzednich igrzysk olimpij- stres i obciążenie.
skich bardzo dobrze przepracowałam. Na Czasem zawodnik dowiaduje się przed
próbie przedolimpijskiej zajęłam trzecie strzelaniem, że jedna sekunda może ode-
miejsce w biegu długim. Jechałam na igrzy- brać mu szansę na medal. Jednak, jeśli
ska pod pewnym ciężarem. Dziennikarze przyspieszy strzelanie  może wtedy spu-
atakowali mnie  czy powtórzę ten wy- dłować. Jest to ryzyko, zatem musi wybrać
nik...? Czułam odpowiedzialność i wiedzia- optymalne wyjście z sytuacji. O sukcesie
łam, że wypadałoby coś osiągnąć. Na pew- zadecyduje właściwa decyzja i jak najlep-
no to moje szóste miejsce było bardzo mi- sze, tj. 100% wykonanie. Wytrzymałość
łym zaskoczeniem. Do dziś żałuję, że aku- psychiczna decyduje również podczas bie-
rat strzeliłam dwie  kary , bo gdyby nie to, gu, gdzie bardzo często zdarzają się kryzy-
mogłoby być przecudownie. Teraz marzę o sy. Zawodnik silny psychicznie potrafi so-
medalu i na swoim przykładzie mogę po- bie poradzić z tym obciążeniem, pokonać
wiedzieć, że można wygrywać z najlepszy- w sobie ból i słabość i, chociaż jest ciężko,
mi. Zdecydowana faworytka, Szwedka ze wszystkich sił biec dalej.
Magdalena Forsberg, która rok wcześniej Obciążenie psychiczne występuje też na
i dwa lata wcześniej wygrywała wszystkie treningach. Zawodnik silny psychicznie bę-
puchary świata  na olimpiadzie albo nie dzie w stanie pokonać zmęczenie, nie pod-
90
Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn... 91




da się i wykona całą pracę, kiedy treningi cechy temperamentu, m.in. wysoka
są  wykańczające fizycznie, ponieważ ro- wytrzymałość układu nerwowego
zumie, że trening pomoże mu w osiągnię- i niski poziom reaktywności (lęku,
ciu sukcesu. Myślę, że nie można mówić niepokoju);





o cechach psychicznych tylko i wyłącznie umiejętności typowe dla mistrzo-
w określeniu do zawodów. To jest całe stwa sportowego, m.in. samokon-
życie i układ, który daje wizerunek zawod- trola w zakresie pozytywnego my-
nika silnego psychicznie. ślenia i działania, radzenie sobie ze
Trener Yuri Albers stresem zawodów, zdolność do ko-
Zawodnicy mówili dobrze i prawdziwie rzystania z wyobrażeń, otwartość
o tym, co sami odczuwają. Psychika w bia- poznawcza i emocjonalna;




thlonie jest bardzo ważna. Na poprzednich umiejętności specyficzne dla biath-
igrzyskach olimpijskich było tak, że jede- lonu, m.in. koncentracja zewnętrz-
nastu zawodników do ostatniego strzelania na i wewnętrzna oraz zdolność
pretendowało do złotego medalu  wystar- przełączania uwagi, panowanie
czyło, że nie zrobiliby błędów... Jeden nad negatywnymi reakcjami (wła-
z Włochów, nawet gdyby strzelił trzy kary, ściwe reagowanie na błędy, radze-
to i tak miałby złoty medal  ale strzelił nie sobie ze zmęczeniem, trudnymi
cztery. Nie wygrywa zawodnik nawet tak warunkami atmosferycznymi i te-
bardzo dobrze przygotowany, że mógłby renowymi);


zdolność do współdziałania i funk-

strzelać z zamkniętymi oczyma..., ponie-
waż tak bardzo jest obciążona psychika cjonowania w grupie.
podczas igrzysk olimpijskich. Do istotnych czynników ograniczają-
cych bądz
wzmacniających potencjał
wewnętrzny zawodnika zaliczyć trzeba:
Potencjał psychiczny
sytuację rodzinną, relacje między spor-
biathlonisty/biathlonistki
towcami i trenerami, klimat emocjonal-
Dwubój zimowy należy do dyscy- ny i atmosferę pracy w zespole.
plin, stawiających bardzo wysokie wy-
magania w stosunku do psychiki za-
Psychologia osiągnięć
wodniczek/zawodników. Efektywności
sportowych w biathlonie
wykonania zadania sportowego sprzyja-
ją w biathlonie następujące właściwości: W procesy regulacyjne, niezbędne



zainteresowanie uprawianą dyscy- dla rozwijania wymaganego potencja-

pliną sportu i własnym rozwojem; łu wewnętrznego i pokonywania trud-
wysoka motywacja do treningów, ności, a w przypadku niewłaściwego




dążenie do mistrzostwa; działania  ograniczające karierę spor-



cechy osobowości, m.in. wytrwałość, tową biathlonisty, włączają się m. in.

pozytywna samoocena, ambicja, wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia,
pewność i wiara w siebie, nastawie- pamięć, uwaga i myślenie oraz emocje,
nie na rywalizację; które bezpośrednio ukierunkowują
91
92 Jadwiga Kłodecka-Różalska

i wzmacniają bądz
obniżają sprawność kontrolowanie biegu i sytuacji na
działania. trasie;

Z charakteru zadania sportowego nastawienie i konsekwentne realizo-
wynika, że dla efektywnego pokony- wanie  walki do końca .
wania progów adaptacyjnych, wyzna- 2. Zdolności regulacyjne, związane ze
czanych przez kolejne etapy rozwoju strzelaniem, to, między innymi:
zawodnika, konieczna jest z jego stro- osiąganie spokoju poprzez  pracę
ny postawa aktywnego, twórczego za- z oddechem ;

angażowania. Taka postawa umożliwia sprawność w przyjmowaniu właści-
lepsze radzenie sobie z warunkami po- wej postawy strzeleckiej;
godowymi i trudniejszymi odcinkami zharmonizowanie rytmu myślenia
trasy, łatwiejsze przezwyciężanie sytu- i działania;
acji kryzysowych, samoregulację pobu- zawężenie kanału koncentracji;
dzenia i mobilizację podczas biegu, nastawienie na kolejne elementy
osiąganie spokoju na strzelnicy, kon- technicznego wykonania strzelań;
struktywne reagowanie na błędy i nie- myślenie sytuacyjne typu  tu i te-
powodzenia itp. raz .
Rozwój wymaganych cech psychicz- 3. Zdolności regulacyjne, związane
nych następuje w ramach realizacji za- z łączeniem obu konkurencji, to,
dań szkoleniowych w normalnym toku między innymi:

treningu kierowanego przez trenerów. specyficzna koncentracja zadanio-
Specjalistyczne oddziaływania, należące wa;
do tzw. treningu mentalnego albo tre- umiejętność przełączania uwagi na
ningu umiejętności psychologicznych, wąski odbiór  wewnętrzny i  ze-
odbywają się przy świadomej współpra- wnętrzny ;
cy sportowców z psychologiem i prowa- samoregulacja napięcia mięśnio-
dzą do celowego wykorzystania technik wego;
psychoregulacyjnych.  czujność poznawcza i emocjo-
1. Zdolności regulacyjne, związane nalna;
z biegiem narciarskim, to, między umiejętność wewnętrznego  wyci-
innymi: szenia i ponownego pobudzenia;
optymalna mobilizacja przedstarto- konstruktywne reagowanie na błę-
wa; dy i aktualną sytuację wynikową.
pozytywne reagowanie na bodz
ce Rozwój potencjału psychicznego za-
zewnętrzne i wewnętrzne w trakcie wodnika/zawodniczki następuje łącznie
całego biegu; z pozostałymi elementami przygotowa-
umiejętność tzw.  ładowania aku- nia sportowego, we wszystkich fazach
mulatorów podczas trudnych od- szkolenia, od etapu początkowego do
cinków trasy; olimpijskiego, i we wszystkich okresach
opanowanie strategii bezpośredniej rocznego cyklu treningowego, łącznie
rywalizacji z przeciwnikami; z bezpośrednim przygotowaniem do
92
Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn... 93
najważniejszej imprezy sezonu. Środ- zycji psychicznych, związanych z re-
ki i metody oddziaływania psycholo- alizacją zadania sportowego. W tym
gicznego, rozłożenie akcentów i prio- artykule przedstawiam wyniki badań,
rytety  będą różniły się w poszczegól- odnoszące się do czterech zakresów
nych etapach i cyklach szkoleniowych. zagadnień, z uwzględnieniem różnic
W przypadku udziału w igrzyskach międzypłciowych.
olimpijskich uwzględniać trzeba dodat- I. Obserwacjom poddano postawy
kowo elementy skutecznego radzenia zawodników w stosunku do procesu
sobie ze stresem imprezy, której przy- szkolenia oraz prognozowanie szans
pisuje się najwyższą skalę trudności. olimpijskich. Śledzono zmiany wyrażo-
nych opinii poprzez wartości skali sza-
Wybrane aspekty cunkowej dwukrotnie w odstępie cztero-
miesięcznym: pierwsze badanie (I) prze-
przygotowania
prowadzono we wczesnej fazie okresu
psychologicznego
przygotowawczego, tj. w czerwcu 2001,
do igrzysk olimpijskich
drugie (II) pod jego koniec, tj. w paz
-
Jako psycholog zostałam poproszo- dzierniku 2001 (tab. 1 i 2).
na o współpracę z polską reprezentacją Akceptacja dla programu szkolenia
w dwuboju zimowym w końcowej fazie w odczuciach zawodniczek wzrosła śred-
przygotowań do Igrzysk Olimpijskich nio o 22% (I  średnia 56%; II  śred-
Salt Lake City 2002. Program celowej nia 78%), a u zawodników o 24%
współpracy realizowano podczas zgru- (I  62%; II  86%). Możliwości osią-
powań między czerwcem i listopadem gnięcia oczekiwanego wyniku w opinii
2001 roku. zawodniczek wzrosły o 22% (I  śred-
W przygotowaniach do Igrzysk bra- nia 50%; II  średnia 72%), a u męż-
ło udział 5 zawodniczek (średnia wieku czyzn obniżyły się o 3% (I  77%;
 22 lata, średnia stażu sportowego  9 II  74%), przy znacznej polaryzacji
lat) oraz 5, a w ostatniej fazie 6, zawod- opinii: dwóch oceniało je istotnie wyżej,
ników (średnia wieku  27 lat, stażu zaś trzech zdecydowanie niżej.
sportowego  13 lat). U mężczyzn pojawiły się rozbieżno-
Ponieważ grupa nie pracowała wcze- ści pomiędzy oceną jakości wykonywa-
śniej z psychologiem, konieczne było nego treningu a percepcją szansy na
rozpoznanie potrzeb indywidualnych sukces, choć należałoby oczekiwać, że
i ocena skuteczności działania zespołu lepszy trening wyzwala poczucie więk-
poprzez: obserwacje całodobowe, moni- szych możliwości osiągnięć. Takie zależ-
toring treningów i startów kontrolnych, ności wystąpiły w opiniach grupy kobiet,
wywiady indywidualne, rozmowy grupo- gdzie wzrost akceptacji dla wykonanej
we, laboratoryjne testy, towarzyszące pracy znalazł jednoznaczne przełożenie
próbom wysiłkowym, badania psycholo- na oczekiwania wyższych wyników.
giczne (osobowości, temperamentu, me- Prawdopodobnie mężczyz
ni brali pod
chanizmów kontroli, motywacji, dyspo- uwagę także pozatreningowe czynniki,
93
94 Jadwiga Kłodecka-Różalska
Tabela 1
Akceptacja dla procesu szkolenia w opiniach zawodniczek
(I badanie  czerwiec/lipiec; II  paz
dziernik 2001)
Ocena treningu % Ocena aktualnych możliwości %
Zawod-
niczka
III różnica I-II I II różnica I-II
1 50 90 < 40 50 87 < 37
2 47 70 < 23 53 83 < 30
3 40 55 < 15 50 55 < 5
4 56 84 < 28 40 70 < 30
585 90 < 5 57 66 < 9
Średnie 56 78 < 22 50 72 < 22
Tabela 2
Akceptacja dla procesu szkolenia w opiniach zawodników
(I badanie  czerwiec/lipiec; II  paz
dziernik 2001)
Ocena treningu % Ocena aktualnych możliwości %
Zawod-
nik
III różnica I-II I II różnica I-II
1 50 90 < 40 68 77 < 9
2 52 69 < 17 80 53 > 27
3 73 93 < 20 58 83 < 25
4 69 90 < 21 89 70 > 19
5 64 90 < 26 91 85 > 6
Średnie 62 86 < 24 77 74 > 3
warunkujące możliwość osiągnięcia pod- siedem właściwości, mających związek
czas igrzysk olimpijskich upragnionego z realizacją zadania sportowego. Na pod-
rezultatu. Warto podkreślić, iż w odczu- stawie uzyskanych wyników wykreślono
ciach zawodniczek jakość wykonanej tzw. indywidualny profil reakcji psy-
pracy ma silny związek z możliwością chologicznych każdego zawodnika, uka-
osiągnięcia sukcesu. zujący aktualnie  silniejsze i  słabsze
II. We wstępnej fazie diagnozowania strony jego potencjału psychicznego.
zastosowano Inwentarz Dyspozycji Średnie wartości wyników indywidual-
Psychologicznych Sportowca (IDPS  nych wyznaczały tendencje, dominujące
wersja eksperymentalna), opisujący w grupie (ryc. 2), w tym:
94
Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn... 95
1. Ranking najwyżej i najniżej szaco- kierunku wzmacniania dyspozycji psy-
wanych właściwości metodą samo- chologicznych biathlonistek i biathlo-
opisu ujawnił, iż zarówno u zawod- nistów. Celem oddziaływań powinna
niczek, jak i u zawodników najwyż- być przede wszystkim poprawa zdolno-
sze oceny uzyskały takie czynniki, ści panowania nad negatywnymi reak-
jak: wewnętrzna motywacja osią- cjami, które podczas zawodów prze-
gnięć oraz umiejętność korzystania jawiają się jako obawa, zdenerwowanie,
z wyobrażeń. nieumiejętnść reagowania na błędy, zbyt
2. Właściwością najniżej oszacowaną, silne napięcie mięśni, nieradzenie sobie
zarówno przez kobiety, jak i przez z czynnikami, które nie poddają się kon-
mężczyzn, była zdolność panowania troli np. warunki pogodowe, niemożność
nad negatywnymi reakcjami (tzw. zachowania spokoju wówczas, kiedy
 złodziejami energii ). pojawiają się  problemy itp. W przy-
3. Kobiety uzyskały znacząco wyższe padku kilku osób istotnego wzmocnienia
wskaz
niki wszystkich właściwości: wymagały: zdolność koncentracji uwagi,
pewności i wiary w siebie; panowa- pewność i wiara w siebie oraz wewnętrz-
nia nad negatywnymi reakcjami; na mobilizacja, oparta na pozytywnych
zdolności koncentracji uwagi; umie- wzorcach myślenia.
jętności korzystania z wyobrażeń; Najwyżej oceniana przez obie gru-
wewnętrznej motywacji osiągnięć; py motywacja osiągnięć, opisywana
pozytywnych emocji; samokontroli przez takie cechy, jak: ukierunkowanie
w zakresie pozytywnego myślenia na cel, pełne zaangażowanie w realiza-
i działania. cję zadania, entuzjazm, silne dążenie
Wyniki badań pozwoliły na sformu- do wykonania ciężkiej pracy. Winna
łowanie wniosków, odnoszących się do być właściwie wykorzystana, stano-
Ryc. 2. Profil dyspozycji
psychicznych zawodniczek
i zawodników w biathlonie.
95
96 Jadwiga Kłodecka-Różalska
wiąc z
ródło potężnej siły i gwarancji 30 minutach od zakończenia wysiłku,
dla 100% realizacji programu treningo- podczas gdy w grupie mężczyzn osią-
wego. gnął w tym czasie poziom wyjściowy
III. Analiza reakcji zawodniczek (spoczynkowy).
i zawodników na maksymalne obcią- 3. Wyniki te potwierdziły prawidłowość,
żenie wysiłkowe w sytuacji badań la- wykazaną w badaniach zawodników,
boratoryjnych umożliwiła rozpoznanie uprawiających inne dyscypliny  dłuż-
cech charakterystycznych dla zachowa- szego  zalegania odczucia fizyczne-
nia kobiet i mężczyzn w związku z prze- go zmęczenia u kobiet, co może zna-
biegiem adaptacji psychicznej do wysiłku cząco wpływać na przebieg odnowy.
fizycznego. Oceny dokonywano w trzech Obserwacja ta stanowiła podstawę dla
sytuacjach: 1) przed wykonaniem próby wniosku o większym zapotrzebowa-
specyficznej zdolności wysiłkowej na niu zawodniczek na psychologiczne
ergometrze narciarskim2; 2) tuż po wy- oddziaływania wspomagające i przy-
siłku; 3) w 30. minucie po wysiłku. Ana- spieszające proces restytucji powysił-
lizowano: a) poziom lęku (pobudzenia, kowej.
aktywacji), przy wykorzystaniu Skali 4. Subiektywne wskaz
niki samopoczu-
 STAI ; b) samopoczucie fizyczne (po- cia winny być traktowane jako  sy-
ziom zmęczenia lub gotowości do pracy) gnały ostrzegawcze przed wystą-
oraz nastrój (emocjonalno-motywacyjny pieniem znużenia, przetrenowania,
stosunek do sytuacji badań), przy wyko- kontuzji.
rzystaniu Skali  SOS . IV. Jedną z najcenniejszych i najbar-
Zaobserwowano, iż: dziej inspirujących obie strony form
1. U wszystkich badanych wysiłek spo- współpracy były spotkania indywidu-
wodował obniżenie samopoczucia fi- alne, skłaniające do samorefleksji,
zycznego (subiektywne poczucie rozpoznawania potrzeb i ukierunkowa-
zmęczenia i niezdolności do dalszej nia pracy nad sobą. Rozmowy indywi-
pracy) oraz podwyższenie stanu lęku dualne z biathlonistkami umożliwiły
(subiektywne, świadomie postrzegane wyciągnięcie kilku ogólnych wniosków,
uczucie niepokoju i napięcia), które- pogłębiających wiedzę na temat sportu
mu towarzyszył wzrost aktywacji au- kobiet:
tonomicznego układu nerwowego). wszystkie zawodniczki kochają swój
Kierunek i nasilenie ujawnionych sport i trenują z bardzo dużym zaan-
zmian w grupie kobiet i mężczyzn gażowaniem;
były podobne. od najmłodszych lat są samodzielne,
2. Stan znacznie obniżonego samopo- niezależne i uparte w swoich dąże-
czucia fizycznego utrzymywał się niach;
w grupie kobiet w dalszym ciągu po zdarza się, że realizują ambicje, robiąc
coś  na przekór ;
2
Klusiewicz A., Staniak Z.: Metody oceny spe-
wiedzą, że muszą liczyć na siebie, ale
cyficznej zdolności wysiłkowej biathlonistów.
istotne wsparcie dla sportowych dążeń
 Sport Wyczynowy 1999, nr 11-12, 25-33.
96
Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn... 97
otrzymują ze strony znaczących w ich ny i to, jak poprowadzi mój rozwój, bę-
życiu mężczyzn: ojca, brata, partnera dzie decydujące .
życiowego; Wypowiedzi mężczyzn były z reguły
sport nie spowodował rozluz
nienia bardziej ukierunkowane na własną oso-
więzi rodzinnych - wydaje się, że na- bę oraz techniczną i organizacyjną stro-
wet potęguje silną potrzebę stałej nę treningu:  Wkładam w ten sport
bliskości z domem rodzinnym, rodzi- wszystko ;  Przed startem muszę być
cami, rodzeństwem, własnym potom- nabuzowany  muszę się rozkręcić ;
stwem i partnerem życiowym;  Bardzo ważne jest dla mnie opanowa-
wszelkie układy i relacje międzyludz- nie emocji ;  Po porażce  obsta-
kie bardzo istotnie wpływają na samo- wiam sobie konkretny cel ;  Mamy
poczucie i samoocenę trenujących braki w szybkości strzelania ;  Ocze-
kobiet: w wypowiedziach podkreślały, kuję na treningi bardziej indywidualne
iż oczekują na większe uznanie i wła- i urozmaicone ;  Nasz trening musi być
ściwy klimat współpracy ze strony bardziej efektywny  już dwa sezony ro-
związku sportowego oraz znaczącą dla bimy to samo ;  Potrzebujemy dobrej
wyników pracy poprawę atmosfery, informacji na trasie  po tym, jakie ro-
panującej w grupie wspólnie uczest- bimy treningi, człowiek biegnie zmulo-
niczących w zgrupowaniach kobiet ny ;  Chcemy się trochę rozluz
nić i pra-
i mężczyzn; cować z przyjemnością .
bardzo duże znaczenie ma w odczu- W społecznych relacjach biathloni-
ciach zawodniczek dobra opieka me- stów dominowało dążenie do dającej
dyczna i konieczność pomocy ze poczucie siły przynależności do grupy
strony specjalistów. kolegów i ich akceptacji, osiąganej na
Oddziaływania trenera można uznać zasadzie podporządkowania się regułom,
za czynnik najsilniej motywujący roz- narzuconym przez większość, skupioną
wój sportowy i osiągnięcia kobiet: jego wokół nieformalnego lidera. Elementem
roli i znaczenia nie da się przecenić ani jednoczącym działania grupy było ścisłe
w sensie pozytywnym, ani negatywnym, przestrzeganie dyscypliny pracy oraz
o czym świadczą wybrane fragmenty często werbalizowana nadzieja na wspól-
wypowiedzi:  Zrobimy wszystko, kiedy ny sukces w biegu sztafetowym. W spo-
trener liczy na nas ;  Jest ważne, aby łecznych relacjach biathlonistek zazna-
trener powiedział: potrafisz to zrobić, czyła się niezależność postaw i polary-
dasz radę, daj z siebie wszystko, zrób zacja układów nieformalnych.
dobry wynik, stać cię na to  wtedy le- Zarówno w wypowiedziach kobiet,
piej biegam i lepiej strzelam ;  Bardzo jak i mężczyzn bardzo silnie wybrzmia-
brakuje mi rozmów z trenerem ;  Waż- ła potrzeba zmodernizowania progra-
ne jest, aby trener po starcie powiedział: mów szkoleniowych, ze szczególnym
dziękuję. Potrzebuję, aby powiedział, zwróceniem uwagi na proces kontroli
kiedy coś nie wychodzi i trzeba coś zmie- przygotowań, monitorowanie progresji
nić ;  Wiem, że trener jest bardzo waż- wyników, właściwą dietę, suplementację
97
98 Jadwiga Kłodecka-Różalska
i odnowę, wyposażenie w nowoczesny Główne kierunki oddziaływań psycholo-
sprzęt, zdobycie zainteresowania spon- gicznych to:
sorów i mediów ( Mamy jeszcze bardzo 1) trening wzmacniania tych cech
duże rezerwy  trzeba tylko zmienić tre- i umiejętności, które pomagają
ning ;  Bardzo ważna jest świado- w osiągnięciu sukcesu (np. skutecz-
mość, że wszystko, co potrzebne do do- ne rutyny startowe).
brego startu, będzie zagwarantowane ; 2) trening zobojętniania, tj. wyłącza-
 Inaczej by się biegło i byłby spokój nia lub obniżania znaczenia tego
wewnętrzny bez tego ciągłego martwie- wszystkiego, co utrudnia, ogranicza
nia się, że brakuje smarów, sprzętu, i przeszkadza w najlepszym wyko-
odżywek... ). naniu zadania (np. ból, strach,
Analizy przeprowadzonych wywia- zmęczenie, presja widowni i mass
dów, obserwacje i wyniki testów, w po- mediów).
łączeniu z informacjami uzyskanymi Poprzez celowe wykorzystanie tech-
od trenerów, koordynujących całość nik psychoregulacyjnych można rozwi-
procesu przygotowań, wyznaczały gra- nąć umiejętności, które wzmacniają
nice współpracy i obszar interwencji poczucie własnej skuteczności, pozwa-
psychologa. lają na rozumienie reakcji swojego cia-
ła i pomagają w panowaniu nad nimi.
Dyskusja
Celowe wykorzystanie metod psy-
Nie da się  wyłączyć umysłu ani choregulacyjnych w biathlonie może
emocji z rywalizacji sportowej. Trzeba je otworzyć normalnie niedostępne rezerwy
umiejętnie wykorzystać i pokierować wydolnościowe i pomóc w doskonaleniu
nimi tak, aby nie osłabiały, lecz wzmac- skuteczności biegowej i strzeleckiej,
niały wszelkie działania sportowca. Je- wspierać proces regeneracji sił po du-
śli zawodnik tego nie potrafi  staje się żych obciążeniach, ułatwić koncentrację
przeciwnikiem samego siebie. w fazie przechodzenia od biegu do strze-
Przygotowanie psychologiczne po- lania i opanowanie emocji przy dostoso-
siada zasadnicze znaczenie dla sukcesu. wywaniu się do warunków panujących
Sportowcy nie rodzą się z najwyższymi na trasie. Jedną z najbardziej skutecz-
umiejętnościami i dlatego należy je ak- nych i wartych zalecania metod w ra-
tywnie i skutecznie rozwijać poprzez mach treningu umiejętności psycholo-
odpowiedni trening. Cechy i umiejęt- gicznych są w biathlonie techniki relak-
ności psychiczne, fizyczne, techniczne sacyjne, łączone z wyobrażeniowymi
i taktyczne wzajemnie na siebie od- (trening ideomotoryczny). Proces na-
działywują i żadnej z nich nie można uczania, utrwalania i wykorzystywania
pominąć w programach treningu spor- umiejętności psychoregulacyjnych wy-
towego. maga indywidualnego podejścia do każ-
Tylko właściwie ukształtowane cechy dego zawodnika, przy czym niezbędna
psychiczne mogą zrównoważyć wyma- jest tu ścisła współpraca pomiędzy tre-
gania, jakim musi sprostać sportowiec. nerem, sportowcem i psychologiem.
98
Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć kobiet i mężczyzn... 99
wanie psychologiczne zawodników
Podsumowanie
powinno się rozpocząć nie póz
niej niż
1. Współpraca psychologa z kadrą olim- dwanaście miesięcy przed terminem
pijską biathlonistów  zawodniczek imprezy.
i zawodników  pozwoliła, w krótkim 3. W programach i stylu prowadzenia
okresie, na rozpoznanie specyficznych szkolenia biathlonowego należy uw-
wymogów dwuboju zimowego i opra- zględnić różnice w osobistych i spo-
cowanie odpowiednich technik psy- łecznych mechanizmach adaptacji ko-
choregulacyjnych, mających na celu: biet i mężczyzn do wymagań stawia-
poprawę strzelania; nych przez sport, co zwiększy szanse
wzmacnianie poczucia energii osiągnięć biathlonistek w tej tradycyj-
w czasie biegu i przeciwdziałanie nie  męskiej dyscyplinie sportu.
negatywnym, samoosłabiającym 4. Celowe przygotowanie psychologicz-
myślom; ne do igrzysk olimpijskich ma pierw-
pogłębienie zdolności relaksacyj- szorzędne znaczenie dla mistrzostwa
nych i wyobrażeniowych, z wyko- wykonania zadania sportowego, sku-
rzystaniem biofeedbacku. teczności w walce oraz zdolności ra-
2. Zbyt krótki okres współpracy, bez dzenia sobie z atmosferą, towarzy-
możliwości obserwacji zachowań star- szącą wielkiej imprezie  jednak
towych oraz szczególne uwarunkowa- podjęcie najwyższego poziomu ry-
nia, towarzyszące przygotowaniom do walizacji i spełnienie przez sportow-
Igrzysk Olimpijskich, ograniczyły za- ców pokładanych w nich oczekiwań
kres oddziaływania psychologa i wy- staje się nierealne bez zabezpiecze-
korzystanie treningu umiejętności nia odpowiednich warunków ze-
psychologicznych. Celowe przygoto- wnętrznych.
99