Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
I. Pojęcia
Socjalizacja  proces, który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w społeczeństwie. W
czasie jego trwania jednostka przyswaja sobie obowiązujące w otoczeniu społecznym:
" Umiejętności niezbędne do życia, np. porozumiewanie się.
" Ideały, reguły i normy postępowania, wartości oraz symbole, np. symbolika narodowa
" Role społeczne, np. ojca, dziecka, pracownika, ucznia.
Fazy socjalizacji
" Socjalizacja pierwotna  odbywa się w dzieciństwie, w wyniku kontaktów z rodzicami i rówieśnikami,
których zachowania jednostka naśladuje.
" Socjalizacja wtórna  odbywa się w póz
niejszym czasie i trwa do końca życia, dokonuje się pod
wpływem instytucji społecznych; na tym etapie jednostka ma duży wpływ na kształtowanie siebie.
Rola społeczna  zespół norm postępowania, nakazów, zakazów, cech psychicznych i fizycznych oraz wartości,
które tworzą pewien wzór wytworzony przez społeczeństwo. Pojęcie to nawiązuje do
terminologii teatralnej: podobnie jak rola teatralna, rola społeczna odnosi się do zewnętrzności,
określa sposób postępowania człowieka, który jak aktor musi się jej nauczyć, a w jej odgrywaniu
ma niewielki margines swobody. Niewywiązanie się z roli społecznej powoduje pewne
dolegliwości ze strony społeczeństwa. Człowiek odgrywa w swoim życiu wiele ról społecznych, z
którymi wiążą się obowiązki, często trudne do pogodzenia. Taką sytuację nazywa się konfliktem
ról.
Grupa społeczna  zbiorowość, składająca się z trzech lub więcej osób, pomiędzy którymi zachodzą różnego
rodzaju więzi i zależności o względnie trwałym charakterze. Grupą społeczną jest rodzina,
klasa, szkoła, społeczeństwo, naród.
Cechy grupy społecznej:
" Liczy przynajmniej 3 członków,
" ZachodzÄ… w niej rozmaite interakcje,
" Ma własne reguły postępowania, wartości oraz symbolikę,
" Ma swoje cele, których realizacja wzmacnia spójność grupy,
" Stanowi jedność na zewnątrz, zachowuje odrębność od innych grup i zbiorowości,
" Posiada przywódcę i strukturę wewnętrzną, funkcjonuje w niej ustalona hierarchia  każdy członek
pełni w niej określoną funkcję.
Struktura społeczna - w socjologii jest to układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa
np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne
procesy oraz występuje hierarchia społeczna. Jest to też układ stosunków społecznych
pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami.
1
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Wyróżnia się:
" Mikrostrukturę - tworzą ją relacje w obrębie małych grup społecznych, np. wspólnot rodzinnych,
społeczności lokalnych, kręgów rówieśniczych i towarzyskich
" Makrostrukturę - tworzą ją duże grupy i relacje między warstwami, klasami, grupami społeczno -
zawodowymi.
Zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja społeczna) - układ społeczny, najczęściej hierarchiczny, powstały na
skutek występowania w każdym społeczeństwie różnic i barier między ludz
mi i
grupami społecznymi.
Wyodrębniony wg różnych kryteriów: wykształcenia, zawodu, pełnionych ról
społecznych, wieku, prestiżu, stanu majątkowego i innych. Niektóre podziały są
bardziej sztywne, inne mniej, np. przynależność do kasty, w której pozycja społeczna
jednostki jest dziedziczna, trudno zmienić, natomiast w nowoczesnym
społeczeństwie przynależność społeczna zależy zazwyczaj od posiadanych przez
jednostkę umiejętności, zdolności, zawodowych kwalifikacji oraz determinacji w
dążeniu do osiągnięcia zamierzonego celu.
II. Rodzina: modele i przemiany
Rodzina  najstarsza ją najpowszechniejsza forma życia społecznego, która odgrywa ogromną rolę w życiu
każdego człowieka. Tworzą ją połączeni węzłem małżeńskim kobieta i mężczyzna, ich potomstwo a w
szerszym znaczeniu także ogół krewnych obu małżonków. Często rodzina nazywana jest podstawową
komórką społeczną .
Funkcje rodziny:
" Ekonomiczna - zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych jej członków,
" Seksualna  społecznie akceptowana forma współżycia płciowego,
" Stratyfikacyjna  nadawanie przez rodzinę pozycji społecznej jej członkom,
" Opiekuńcza  opieka nad dziećmi, osobami w podeszłym wieku i chorymi,
" Kulturowa  przekazywanie młodemu pokoleniu dziedzictwa kulturowego,
" Rekreacyjna  zaspokojenie potrzeb odpoczynku i rozrywki,
" Socjalizacyjna  wychowanie potomstwa,
" Prokreacyjna  wydanie na świat potomstwa.
Rodzina nuklearna  to model, który składa się z rodziców i dzieci (rodzina dwupokoleniowa) Dominuje on w
społeczeństwach nowoczesnych.
Rodzina tradycyjna  przeciwieństwo rodziny nuklearnej, obejmuje ona klika pokoleń, model ten
charakterystyczny jest dla społeczeństw słabo rozwiniętych.
2
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
III. Wspólnota a stowarzyszenie wg F. Tönniesa
Ferdinand Tönnies (ur. 26 lipca 1855 koÅ‚o Oldenswort - zm. 9 kwietnia 1936 w Kilonii), niemiecki socjolog i
filozof. Od 1913 r. profesor uniwersytetu w Kilonii.Tönnies wpisuje siÄ™ w tradycjÄ™ socjologii rozumiejÄ…cej.
Inspirował się filozofią Thomasa Hobbesa oraz Artura Schopenhauera. Jego zdaniem społeczeństwo ma swe
z
ródła w woli tworzących je jednostek, ale jest jednocześnie bytem wobec jednostek nadrzędnym i od nich
niezależnym.
Twórca koncepcji więzi społecznej, na którą składają się dwa typy zbiorowości społecznej: wspólnota (niem.
Gemeinschaft) i zrzeszenie (stowarzyszenie) (niem. Gesellschaft).
Wspólnota  (grupa typu Gemeinschaft) to grupa w której pomiędzy członkami zachodzą ścisłe relacje
emocjonalne i która to grupa pozostaje w skupieniu przestrzennym. Wspólne terytorium to element, z którego
wspólnota może zrezygnować na jakiś czas, we wspólnocie pozostaje się zwykle całe życie.
Zrzeszenie  (grupa typu Geselschaft) to grupa celowa powstała aby realizować potrzebę swych członków. To
podmioty świadomie powodują zrzeszenie, aby zrealizować swoje konkretne cele i potrzeby. W zrzeszeniu cel
jest precyzyjnie określony. Zrzeszenie jest grupą o genezie konwencjonalnej. Opiera się na umowie między
członkami. Ze zrzeszenia można wystąpić.
IV. Socjologiczne koncepcje E. Durkheima: społeczeństwo jako byt sui generis,  fakt
społeczny , koncepcja typów samobójstw, pojęcie anomii
Socjologia w ujęciu Durkheima to najważniejsza i najbardziej podstawowa spośród nauk społecznych.
Rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością sui generis (swoistą). Jest ona zewnętrzna w stosunku do
jednostki. Jest zawsze przez jednostkę zastana, a jednostka przyswaja ją w procesie socjalizacji. Społeczeństwa
nie należy traktować jako sumy jednostek (realizm socjologiczny). Kluczowym elementem badań
socjologicznych są fakty społeczne.
Fakty społeczne - wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę
zewnętrznego przymusu.
- sposób postępowania, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak
własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji.
Socjolog powinien traktować fakty społeczne "jak rzeczy", czyli odrzucić wszelkie założenia i uprzedzenia na ich
temat, stanąć "na zewnątrz" badanych zjawisk. Fakty społeczne stanowią odrębną klasę zjawisk, która w tylko
niewielkim stopniu może być wyjaśniana przez odwołanie się do innych, pozaspołecznych klas zjawisk. W
społeczeństwie zachodzą bowiem zjawiska jakościowo odrębne od tych, które charakteryzują świadomości
indywidualne; nie mogą być zatem z nich wywodzone ani do nich redukowane.
a) Materialne fakty społeczne - Społeczeństwo - Strukturalne składniki społeczeństwa np:
kościół, instytucje itd. - morfologiczne składniki społeczeństwa np: rozmieszczenie ludności,
kanały informacyjne itd.
b) Niematerialne fakty społeczne - Moralność - świadomość zbiorowa - Wyobrażenie zbiorowe
- Prądy społeczne
Durkheim swoją teorią FAKTÓW SPOA
ECZNYCH w dużym stopniu określił zadania socjologów. Był zdania, iż
socjologia tudzież socjolodzy winni zajmować się studiowaniem faktów społecznych.
Zdaniem Durkheima, socjolog zbliżając się do faktów społecznych winien zachowywać się tak jakby wszedł w
obcy mu świat tj. wyzbyć się wszelkich uprzedzeń. Powinien wprawić się w stan ducha w jakim znajdują się np.:
fizycy czy chemicy wtedy gdy zapuszczają się w nie zbadane jeszcze regiony swej działalności naukowej. Jego
3
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
postulat metodologiczny zbliżony był do metodycznego wątpienia Kartezjusza  była to inaczej mówiąc próba
odnalezienia socjologicznego COGITO  punktu, od którego można byłoby zacząć budowę gmachu rzeczywiście
pewnej wiedzy. Tym punktem dla Emile Durkheima była EMPIRIA.
Utopia epistemologiczna nakazywała badaczowi zachowywać się w duchu zasady relatywizmu kulturowego 
wchodząc w obcy świat, badacz zmuszony jest wyzbyć się wcześniej wiedzy, poznanych praw moralnych, zasad
postępowania etc.  jego zadaniem jednak jest poznawanie nowego świata, w który wkroczył takim jaki
faktycznie jest, nie zaś taki jaki powinien być..
Nauka winna czerpać elementy swych wstępnych definicji z danych zmysłowych  to nie wiedza przednaukowa
jest drogowskazem ale wrażenia czy zmysłowe doświadczenia.
Fakty społeczne traktowane jako rzeczy  możliwe są do poznania jedynie drogą obserwacji i eksperymentów,
stopniowo przechodząc od cech najbardziej zewnętrznych do cech mniej widocznych i głębszych. Tylko
zewnętrzne poznanie jest możliwe, gdyż fakty społeczne tj. rzeczy są: - Sprzeczne z ideą  którą poznaje się od
wewnątrz - Zewnętrzne wobec jednostki.
Człowiek jest istotą Homo Duplex - z jednej strony jest organizmem "biopsychicznym", kierowanym przez
instynkty, a z drugiej jest istotą kierowaną przez moralność i inne elementy wytwarzane przez społeczeństwo.
Tym, co pozwala człowiekowi wyjść poza "zwierzęcą" naturę jest najczęściej religia, która narzuca określony
system normatywny i jest sposobem uregulowania zachowań.
Filozofia człowieka  HOMO DUPLEX Pomimo wielokrotnie deklarowanej niechęci do filozofii Durkheima
niemożliwe byłoby mówienie o postulatach tego autora bez nuty tejże nauki. Chociażby dzięki jego
wykształceniu oraz licznych nawiązań do wielu założeń filozoficznych.
Jednym z takich postulatów, w których filozofia odegrała wielką role jest wyobrażenie o istocie człowieka i jego
człowieczeństwu. Od zawsze badacze/filozofowie zmagali się z problematyką człowieka składającego się z ciała i
duszy(dwóch sprzecznych biegunów). Problematyka HOMO DUPLEX na przestrzeni wieków była tłumaczona
różnie, jednak nigdy nie można było znalez
ć konsensusu pomiędzy przyziemnością zwierzęcą i wyniosłością
ludzkÄ….
Biegunowy podział człowieka na istotę biologiczną jej wrażenia, zmysły, instynkty, popędy z drugiej zaś strony
dusza, myślenie, moralność i RELIGIA. W oczach Durkheima te dwa bieguny w człowieku są od zawsze w
konflikcie. Ów konflikt polega na grze opierającej się na zasadzie 0 -1  jeżeli człowiek chce postępować jak
zwierze, wówczas przegrywa jego natura wyniosła  jego człowieczeństwo  i na odwrót. Te dwa bieguny
prowadzą ciągłą bitwę, w której wygrać może tylko jeden z nich.
Takim punktem przejścia z natury zwierzęcej w pełne człowieczeństwo jest rzecz tudzież fakt społeczny bliżej
nazywanym religią. Dzięki religii tj. przejściu z czasu profanum w czas sacrum, który wywiera zewnętrzny wpływ
na jednostkę w postaci np.: lęku, szacunku prowadzi jednostkę do pohamowania zwierzęcych instynktów,
popędów i wówczas uwalnia się spod hamulców człowieczeństwo.
Czas sacrum i profanum różnicuje to co jest jednostkowe(zwierzęce, egoistyczne) od tego co jest zbiorowe
tudzież społeczne(ludzkie, moralne, altruistyczne). Społeczeństwo(które jest ponad jednostką) wywiera
zewnętrzny wpływ na jednostki, który sprowadza je do zachowań odpowiednich tylko naturze ludzkiej tj.
zbiorowe, moralne, altruistyczne postępowanie ludzi.
Wyniosłość zbiorowości nad jednostką. Twierdzenie wyższości(zewnętrzności) społeczeństwa nad jednostką u
Durkheima nie ma jedynie zabarwienia filozoficznego, ów autor był zdania, iż jest możliwe do uzasadnienia
empirycznego.
4 argumenty przemawiające  za empirycznym uzasadnieniem postulatu wyższości społeczeństwa nad
jednostką. Społeczeństwo to nie suma jednostek:
" Analogia z nauk przyrodniczych  zjawiska życiowe nie można wyjaśnić przez powołanie się na właściwości
komórek, z jakich składa się organizm (jednostka). (Dlaczego więc można przypuszczać, że wiedza o jednostkach
może w jakikolwiek sposób tłumaczyć tajemnice życia społecznego?)
" Psychologia tłumów  ludzie zachowują się inaczej w zbiorowości(aktorzy  odgrywają swoje role) a z racji, iż
jednostki rzadko bywają w stałym odosobnieniu  takie  zrazy psychiczne , mają tendencje do utrwaleń w
postaci wyobrażeń zbiorowych.(socjologia Durkheima znacznie różnicuje się z psychologią tłumów)
" Zastana rzeczywistość  jednostka nie wymyśla stosowanych przez siebie metod pracy, nie wynajduje
praktykowanej przez siebie religii, nie tworzy języka stosowanego przez siebie  ale wszystko to w drodze
socjalizacji przyswaja sobie tj. dostosowuje się do norm powszechnie obowiązujących w danej zbiorowości.
"  Fałszywe wyobrażenia jednostek  Chcemy działać jako egoiści tym czasem kierujemy się
bezinteresownością, uważamy, iż jesteśmy rozumni a tym samym jesteśmy niewolnikami bezsensownych
przesądów. Reasumując  zamierzenia jednostki są bezsilne wobec praw rządzących społeczeństwem
4
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
W swoim pierwszym większym dziele O podziale pracy społecznej (1893 r.) Durkheim wyróżnił dwa typy więzi /
solidarności:
" solidarność mechaniczną (charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych) - opiera się na
podobieństwie pomiędzy jednostkami i jednolitym dla wszystkich jednostek systemie norm ujętym w
(prawo karne), świadomość indywidualna jest zaś niemal tożsama ze świadomością zbiorową
" solidarność organiczną (charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych) - opiera się na
zróżnicowaniu jednostek i społecznym podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy (którą reguluje
prawo kooperacyjne (restytucyjne) np. prawo cywilne czy prawo handlowe), gdzie świadomość
zbiorowa odgrywa mniejszą rolę, pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksję.
Anomia - pojęcie wprowadzone do socjologii przez Emila Durkheima (1858-1917).Jest to zjawisko rozprężenia
norm społecznych, braku nowych wartości, upadającej moralności, wiary religijnej, spowodowane
transformacjÄ… systemu aksjonormatywnego. W zwiÄ…zku z tym zjawiskiem, pojawia siÄ™ poczucie
bezsensowności, jednostka czuje się zagubiona, co może prowadzić do samobójstwa.
Uważał on, że w toku dziejów maleje rola represyjnego prawa karnego, rośnie natomiast rola prawa
restytucyjnego. Przyczynami są: wzrost liczby ludności, komplikacja struktur społecznych i postęp podziału
pracy. Konsekwencją podziału pracy jest jednak powstawanie napięć i zjawisko anomii ze względu na brak
instytucji, które przejęłyby funkcje regulujące pełnione dotąd przez religię i tradycyjne państwo. Zjawisko to
analizuje Durkheim w pracy pt. Samobójstwo (1897 r.), w której argumentuje, że samobójstwa można
tłumaczyć czynnikami o charakterze społecznym. Była to praca przełomowa także ze względów
metodologicznych: opierała się na wtórnej analizie oficjalnych danych statystycznych.
Durkheim podzielił samobójstwa na 4 rodzaje:
" samobójstwo anomiczne (w przypadku zakłócenia ładu społecznego)
" fatalistyczne, (gdy nie ma innego wyjścia)
" egoistyczne (inaczej egotyczne)
" altruistyczne (oddanie za kogoś życia)
Jako, że człowiek jest istotą o dwoistej naturze (dusza i ciało, dobro i zło) społeczeństwo może być również
egoistyczne lub altruistyczne.
Wzorcową instytucją społeczną, czyli ustalonym zespołem społecznych działań i idei, była dla Durkheima religia.
Pełni ona w społeczeństwie takie funkcje jak: inicjację jednostki do życia zbiorowego, integrowanie zbiorowości,
kultywowanie tradycji grupowych oraz podtrzymywanie jednostki w ciężkich chwilach. Durkheim nie
przywiązywał wagi do treści wierzeń religijnych skupiając się na ich funkcjach; bóstwa uważał zaś za
symboliczną reprezentację społeczeństwa. W swoich analizach religii (Elementarne formy życia religijnego,
1912 r.) podejmuje po raz kolejny.
V. Klasy i warstwy w klasycznych ujęciach (K. Marks a Max Weber).
Funkcjonalistyczna koncepcja zróżnicowania . Konfliktowa koncepcja
społeczeństwa
Klasa społeczna, jeden z podstawowych terminów służących do określania stratyfikacji społeczeństwa. Termin
ten wprowadzony został przez Hegla, który wyróżniał klasy: rolniczą, przemysłową i myślącą.
głównymi twórcami teorii klas był Marks i Weber.
Karol Marks- większość swoich prac poświęcił zagadnieniu stratyfikacji, lecz nie wypracował samego pojęcia
klasy. Informacje na ten temat możemy jednak wyczytać z pewną dokładnością z napisanej części prac Marksa.
5
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Co to jest klasa?
koncepcja Marksa:
Klasa to grupa ludzi o podobnym stosunku do środków produkcji, które zapewniają im utrzymanie. Dzieli klasy
na kapitalistów i klasę robotniczą. Stosunki między tymi klasami jest oparta na konflikcie interesu.
Relacje klasowe mają charakter wyzysku- czyli nadprodukcja klasy robotniczej i zysk uzyskany przez kapitalistów
to wartość dodatkowa. Marks w stosunku do ubożenia się klasy robotniczej w stosunku do klasy kapitalistów,
używał terminu peuperyzacji. Wysuwa też teorię alienacji - praca jest monotonna (nie ma kontroli nad czym i
co się wyprodukowało). Jedynym możliwością współistnienia ludzkości jest bezklasowość
Max Weber - modyfikuje i rozwija teorie Marksa; również uważa, że społeczeństwo jest naznaczone
konfliktem. Tworzy trzy porządki społeczne:
Porządek klasowy- ma wymiar przede wszystkim ekonomiczny (naszą pozycję wyznacza szanse życiowe, które
na rynku pracy są zróżnicowane, zależne od pozycji rynkowej każdego z nas)
Porządek stanowy- dotyczy poczucia szacunku, godności (prestiżu), przejawia się w stylu życia
Porządek partyjny- grupa ludzi która próbuje w sposób zorganizowany zrealizować swoje własne interesu.
Teoria konfliktu społecznego - teoria socjologiczna. Zdaniem jej zwolenników ład społeczny jest pewnym
nieosiągalnym ideałem. Zakładają oni, że wewnątrz społeczeństwa dominują przede wszystkim sprzeczności,
ścieranie się interesów poszczególnych klas, warstw i grup społecznych. A
ad społeczny jest jedynie chwiejną
równowagą. Zwolennikiem tej teorii był m.in. Karol Marks.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Karola Marksa
1. Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiększają się nierówności w
dostępie do dóbr.
2. Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości podporządkowane będą
wyraz
niej kwestionowały taki porządek społeczny.
3. Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w wyniku istnienia
nierówności.
4. Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej w efekcie czego
rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Maxa Webera
1. Zbiorowości zdominowane prędzej będą wchodzić w konflikt ze zbiorowościami dominującymi, jeśli
odmówią im legitymizacji władzy.
2. Prawdopodobieństwo konfliktu między zbiorowościami dominującymi i zdominowanymi jest większe
wówczas, gdy na czele zbiorowości podporządkowanych staną przywódcy charyzmatyczni.
VI. WÅ‚adza i jej legitymizacja. Typy prawomocnego panowania. (Max Weber)
Władza  to zdolność wydawania i egzekwowania decyzji. Jej rodzajem jest władza państwowa, która
charakteryzuje się zdolnością do kierowania społeczeństwem znajdującym się w granicach państwa, poprzez
wydawanie i narzucanie decyzji. Chcąc wyegzekwować swoje decyzje, władze państwa mogą stosować środki
przymusu, w tym przymus fizyczny. Podmiotami władzy są osoby lub grupy osób, które wydają decyzje.
6
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Adresatami zaś są Ci, którzy muszą się tym decyzjom podporządkować. Między tymi dwiema grupami zachodzi
stosunek nadrzędności i podporządkowania.
Aby władza była skuteczna, musi być akceptowana przez rządzonych, czyli posiadać legitymizację. Akceptacja
wyraża się w przekonaniu, że sprawowanie władzy przez daną osobę jest słuszne i zasługuje na aprobatę.
Legitymizacja wg. Maxa Webera
" Tradycyjna  opiera się na panujących w społeczeństwie wierzeniach, zwyczajach i tradycji, wg których
dane osoby lub rody mają prawo do sprawowania władzy. Przykładem może być panowanie dynastii w
krajach europejskich.
" Charyzmatyczna - wypływa z emocjonalnego stosunku do przywódcy, uznania jego wyjątkowego
charakteru i niezwykłych talentów - charyzmy. Do tego typu przywódców należeli m.in. Napoleon
Bonaparte, Charles de Gaulle, Józef Piłsudski, Józef Stalin. Niektóre cechy przywódców
charyzmatycznych mieli także: Ruhollah Chomeini, Saddam Husajn, Nelson Mandela i Lech Wałęsa.
" Legalna  wynika z przekonania, że rządzący zdobył władzę na mocy obowiązującego prawa
(przykładem może być prezydent, wybierany w wyborach powszechnych)
VII. Koncepcja  przemocy symbolicznej P. Bourdieu
Przemoc symboliczna jest swego rodzaju formą miękkiej przemocy, która sprawia wrażenie, że jednak nie jest
przemocą. Aby przemoc symboliczna mogła się wytworzyć niezbędne jest zaistnienie
dwóch klas społecznych, zwanych klasami dominującymi i podporządkowanymi. Zgodnie
z założeniami teorii Bourdieu polega ona na takim oddziaływaniu klas dominujących na
klasy podporządkowane w celu osiągnięcia interesu klas dominujących. W tym
momencie klasy podporządkowane postrzegają rzeczywistość, jako naturalną lub
korzystną dla nich. Bierze się to z faktu, iż postrzegają rzeczywistość przez pryzmat
kategorii stworzonych przez klasy dominujÄ…ce.
Odpowiedzmy sobie zatem w jaki sposób działa przemoc symboliczna. Do tego będzie nam potrzebne
wyjaśnienie cóż to takiego jest kapitał symboliczny. Jest to swego rodzaju konwersje, można się posunąć nawet
do stwierdzenia, iż jest to suma innych rodzajów kapitałów. Wszystkie pozostałe kapitały (społeczny, prawny,
kulturowy i inne) służą tylko jednemu celowi, konwersji na kapitał symboliczny, dzięki któremu istnieje
możliwość sprawowania władzy symbolicznej z użyciem przemocy symbolicznej. Istnieje również możliwość
ponownej rekonwersji na inne kapitały.
Jeśli klasa (lub klasy) dominujące mają duży kapitał symboliczny mogą oddziaływać przemocą symboliczną na
klasy podporządkowane. Istnieje wiele sposobów umożliwiających działanie tego typu, do najbardziej
popularnych należy bez wątpienia system edukacji i przekazywane przezeń treści. Jednak podobne efekty
można uzyskać również za pomocą symbolicznej otoczki pola władzy. Składają się na nią między innymi
symbole takie jak: tytuły (nie jest istotne, czy będą to tytuły szlacheckie, czy też naukowe, dla przeciętnego
członka społeczeństwa nie jest możliwe sięgnięcie do tytułu barona czy profesora), insygnia władzy (może nimi
być korona królewska czy peruka sędziego), architektura monumentalna (architektura barokowa może być tego
najlepszym przykładem). Istnieje jeszcze wiele innych form służących tworzeniu dystansu pomiędzy klasami
dominujÄ…cymi a podporzÄ…dkowanymi, sÄ… one jednak stosowane znacznie rzadziej.
Podsumowując, można pokusić się o stwierdzenie, iż przemoc symboliczna jest bez wątpienia najskuteczniejszą
formą sprawowania władzy nad klasami podporządkowanymi, gdyż klasy te nie dostrzegają nawet, iż jest to
forma przemocy. Są one przekonane, iż jest to naturalny porządek świata, że osoby mające większy kapitał
symboliczny są lepsze i współzależności pomiędzy klasami są normalną koleją rzeczy.
7
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
VIII. Szkoła chicagowska i interakcjonizm symboliczny: koncepcja społecznego
kształtowania jaz
ni, koncepcja  jaz
ni odzwierciedlonej , koncepcja grup
pierwotnych, koncepcje interakcji, interakcyjny model społeczeństwa,
perspektywa  interpretatywna .
Szkoła chicagowska - nurt w socjologii empirycznej związany z Uniwersytetem w Chicago, utworzonym w 1892
roku z pierwszym wydziałem socjologii na świecie, rozwijający się od lat 20. XX wieku.
Publikacją, która rozpoczęła niezależność tego nurtu w socjologii była praca Roberta E. Parka The City, a także w
początkowym okresie przyczyniła się do rozwoju tej szkoły praca Floriana Znanieckiego i Williama Thomasa
Chłop polski w Europie i Ameryce.
Przedstawiciele tej szkoły koncentrowali się na badaniach empirycznych, w szczególności na badaniach
terenowych, rezygnując z budowania systemów teoretycznych. Badania te dotyczyły w szczególności miasta
jako obszaru działania społecznego i jego problemów społecznych oraz przyczyniły się do rozwoju socjologii
miasta a przede wszystkim socjologii dewiacji. Chicago potraktowane zostało przez badaczy jako naturalne
laboratorium, w którym obserwowali oni różne przejawy miejskiego życia społecznego. Duży wpływ na
podejście badawcze w tej szkole miał ewolucjonizm, a także metody badawcze opracowane w ekologii, w
szczególności w ekologii roślin. Początki dynamicznego rozwoju socjologii miasta w szkole chicagowskiej
związane są z nazwiskami twórcy ekologii społecznej Roberta E. Parka, twórcy modelu koncentrycznego miasta
Ernesta Burgessa oraz Roberta McKenzie, który szeroko opisał procesy ekologiczne zachodzące na obszarze
miast.
Przedstawiciele tej szkoły nie tylko tworzyli modele miast, ale przede wszystkim angażowali się w
diagnozowanie i rozwiązywanie zachodzących na obszarze miast problemów społecznych, przede wszystkim
związanych z różnymi przejawami patologii społecznej. M.in. w obrębie tej szkoły zaczęto tworzyć tzw. mapy
przestępczości i mapy problemów społecznych dla różnych instytucji zwalczających problemy patologii
społecznej: policji, ośrodków pomocy społecznej.
Działalność szkoły miała znaczny wpływ na rozwój socjologii empirycznej i rozwój metod jakościowych w
socjologii. Poza pracami związanymi z problemami miasta i przestępczości przedstawiciele szkoły rozwijali takie
dyscypliny jak: socjologia rodziny czy socjologia organizacji. W roku 1923 powstała organizacja pod nazwą The
Local Community Research Committee, która skupiała się na badaniu rozwoju urbanistycznego, przestępczości
nieletnich, bezdomności, ubóstwa czy zbiorowości imigrantów. Znaczna część przedstawicieli szkoły
chicagowskiej była nie tylko badaczami, ale także praktykami społecznymi, angażującymi się w rozwiązywanie
problemów społecznych Chicago. Cliford Shaw, który wraz z Henry McKay'em rozwinął badania zjawisk
kryminalnych dając podstawy pod współczesną kryminologię był kuratorem społecznym, natomiast Jane
Addams uzyskała za swoją działalność pokojową Nagrodę Nobla. Socjologię w tej szkole traktowano jako naukę
przydatną do rozwiązywania problemów społecznych, a nie tylko do ich opisu.
Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, wg której kluczowym mechanizmem kształtowania się
struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca
się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludz
mi.
Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.
Zdaniem G. H. Mead a to dzięki językowi stajemy się istotami samoświadomymi, a
więc mamy poczucie własnej indywidualności i możemy spojrzeć na siebie z
zewnÄ…trz, tak jak widzÄ… nas inni . Kluczowym elementem jest symbol!
Każda interakcja między ludz
mi polega na wymianie symboli.
8
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Nauka ta kładzie nacisk na badanie bezpośredniej interakcji w sytuacjach życia
codziennego.
Terminu  symboliczny interakcjonizm po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta dobrze
oddaje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów
wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi między
świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie
osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.
"Ojcem" I.S. jest George Herbert Mead, który dokonał syntezy teorii Williama Jamesa, Charlesa H. Cooley'a i
Johna Dawey'a w jedną - opisującą społeczeństwo jako: skonstruowane wzory uporządkowanego działania,
które utrzymują się i zmieniają dzięki interakcji symbolicznej między jednostkami i wewnątrz nich.
Podstawowe założenia:
" Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy.
" Znaczenia pochodzÄ… z interakcji.
" Znaczenia sÄ… modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.
Czterema podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:
" Umysł - rozumiany jako proces; proces myślenia, który pociąga za sobą umiejętność "rozważania"
alternatywnych możliwości działania - są to tzw. próby generalne w wyobraz
ni
" Jaz
ń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności
" Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na
obustronnym wpływaniu na swoje zachowania
" Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które
tworzą samowystarczalną zbiorowość.
Jaz
ń odzwierciedlona - jest tym, jak wyobrażamy sobie sposób w jaki widzą nas inni. Jaz
Å„ odzwierciedlona
pojawia się, jako zjawisko - w relacjach międzyludzkich, ilekroć zadajemy sobie pytanie
"co o mnie pomyślą inni?". (ja  self)
Koncepcja jaz
ni odzwierciedlonej jest elementem interakcjonizmu symbolicznego. W tym miejscu warto także
wspomnieć o mającej bezpośredni związek z poruszaną problematyką teorią ról, której jednym z autorów jest
Charles Cooley.
Głosił on, że osobowość nie jest niczym innym, jak tylko sumą wyuczonych ról społecznych, przydzielanych
przez społeczeństwo. Wyznaczona rola, stawia przed jednostką żądania do kategorycznego spełnienia. Wraz z
rozwojem fizjologicznym, ról przydziela się coraz więcej, a te ograniczając jednostkę, kreują jej osobowość.
Teoria ról Cooleya ma wiele wspólnego z zasadą jaz
ni odzwierciedlonej. Jaz
Å„ odzwierciedlona "uruchamia siÄ™"
tylekroć, ile razy zadamy sobie pytanie " jak mnie widzą inni" i staramy się na to pytanie odpowiedzieć.
Dochodzimy wówczas do konkluzji (w myśl teorii ról), że stajemy się tacy, za jakich uznają nas inni . Nie oznacza
to , że jednostka rodzi się bez jakichkolwiek właściwości , przenoszonych genetycznie w sposób niezależny od
środowiska społecznego . Tym nie mniej być człowiekiem  to być za człowieka uznawanym.
Cooley zawarł tą tezę w swojej koncepcji ról (jaz
ni odzwierciedlonej), która składa się z 3 aspektów:
1) nasze wyobrażenie o wizerunku nas samych w oczach innych osób,
2) zwiÄ…zane z nim poczucie zadowolenia lub upokorzenia,
3) nasz sÄ…d na temat nas samych.
9
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Fundamentem założeń Cooley a jest komunikacja rozumiana jako społeczne komunikowanie się.  Jaz
Å„
powstaje tylko dzięki komunikacji między daną osobą a najbliższymi jej grupami. Według Cooley a  głównym
zadaniem socjologii jest badanie stosunków społecznych jako odbicia ludzkich wyobrażeń o nich. Jednostki nie
istnieją poza społeczeństwem, a rozwój osobowości odbywa się dzięki procesowi uczenia poprzez
komunikowanie siÄ™ z innymi ludz
mi .
Według Cooley a pierwotnym typem porozumiewania się ludzi była komunikacja  niewerbalna , czyli wyraz
twarzy, zwłaszcza oczu i ust, wysokość tonu głosu, modulacja głosu i jego emocjonalny ton, gesty głowy i
kończyn. Początkowo były to zachowania nieintencjonalne, potem przybrały charakter zamierzony, kiedy to
ludzie zaczęli celowo reprodukować swe instynktowne ruchy i okrzyki, aby przywołać pamięcią związane z nimi
idee.
Mowa mogła pojawić się dopiero, kiedy istniała już jakaś w miarę świadoma wspólnota ludzka. Język jest
strukturą względnie stabilną, która jednak oczywiście ulega pewnym zmianom w czasie, dokonywanym przez
każdego człowieka. Na podstawie komunikacji, wymieniania i rozpowszechniania przez ludzi idei powstawała
opinia publiczna, kształtowały się pewne koncepcje, wartości, które były przekazywane z pokolenia na
pokolenia, aż przekształciły się w instytucje społeczne.
Następnym krokiem w rozwoju komunikacji międzyludzkiej było wynalezienie pisma, które utrwala idee i
umożliwia lepsze zabezpieczenie przed nagłymi przerwami, zapewnia ciągły i zróżnicowany rozwój umysłu
ludzkiego (indywidualnego i zbiorowego). Pismo jest warunkiem powstania nauki i literatury,  wymagajÄ… one
bowiem środka, za pomocą którego ważne idee mogą być przekazywane w sposób bardzo dokładny ludziom
odległym od swych autorów zarówno w czasie, jak i w przestrzeni . Ponadto pismo jest konieczne dla
właściwego funkcjonowania państwa, poprzez utrwalanie zasad prawnych i obyczajowych. Podobnie religia,
która zawsze posiada jakieś  pisma swojego założyciela lub jego bezpośrednich uczniów, na których mogą
opierać się jej wyznawcy.
Jako kolejne udogodnienie pojawił się druk, który, oprócz tego, że przechowuje idee, to w ogromnym zakresie
rozszerza do nich dostęp, także masom i umożliwia praktycznie i technicznie powszechną naukę pisania i
czytania. Wynalazek Gutenberga oznacza także demokratyzację kultury, daje szanse na uzyskanie wiedzy przez
masy, co prowadzi w konsekwencji do  politycznego przebudzenia mas .
Zdaniem Cooley a, poza mową, pismem czy drukiem, w społeczeństwach nowoczesnych symbole nadal
odgrywają znaczącą rolę w procesie komunikacji (flagi, tarcze herbowe, także sztuka: malarstwo, rzez
ba,
architektura, muzyka). Mają one funkcję ilustracyjna oraz funkcję przenoszenia uczuć.
Teoria osobowości społecznej (Florian Znianiecki)  w procesie socjalizacji kształtuje się osobowość jednostki,
Jej funkcjonowanie określają trzy podstawowe sfery:
biologiczna, psychiczna i społeczna.
Cechy osobowości pochodzenia społecznego:
" Jaz
Å„ odzwierciedlona
" Stan socjalny
" Funkcja społeczna
" Znaczenie życiowe
Grupa pierwotna  to małe zbiorowości o relatywnie trwałych i zażyłych związkach (F2F). W grupach
pierwotnych człowiek żyje w poczuciu jedności, wspólnoty, grupowego  my . Zaliczyć do
nich możemy np. rodzinę, dziecięcą grupę zabawową, grupę sąsiedzką.
10
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Teoria interakcji  rzeczywistość to różnorodne formy oddziaływania ludzi pomiędzy sobą (kontakty
Na mikroszczeblu). Rzeczywistość jest odbierana przez pryzmat symboli i gestów, ludzie
Sami posługują się tymi symbolami aby być zrozumiani. (behawioralna, wymiany,
interakcjonizm symboliczny, dramaturgiczna)
a) Teoria behawioralna.
 Interakcja to wzajemnie powiÄ…zane zachowania jednostek, sekwencja bodz
ców i reakcji.  Piotr Sztomkpa
 Interakcja to wzajemne modyfikowanie zachowania poprzez wymianÄ™ bodz
ców.  Robert Fairchild
 Interakcja społeczna to wzajemna relacja między dwiema lub więcej jednostkami, których zachowania są od
siebie zależne.  E. Hollander
 Interakcja jest to wzajemne oddziaływanie na siebie partnerów, polegające na tym, że w określonym czasie
zachowanie jednej osoby staje siÄ™ zbiorem bodz
ców dla drugiej osoby, na które ona reaguje; z kolei jej reakcje
sÄ… zbiorem bodz
ców dla osoby pierwszej, która na nie reaguje, te reakcje, będąc bodz
cami dla partnera,
wywołują jego kolejną reakcję itd., aż do chwili, kiedy ten proces wymiany bodz
ców i reakcji nie ulegnie
przerwaniu.  Stanisław Mika
 Kiedy zauważamy fakt, że pojedyncza jednostka aktywności jakiegoś człowieka następuje po, albo jeśli bardziej
lubimy inne słowo, jest stymulowana przez jakąś jednostkę aktywności innego, to zupełnie niezależnie od tego,
jaka jest treść tej aktywności, mamy do czynienia z interakcją.  George Hamans
Interakcja jest tu pojmowana jako zjawisko obserwowalne zewnętrznie, niezależnie od treści, znaczeń
psychologicznych czy kulturowych, wiązanych z aktywnością przez partnerów. To, co obserwujemy naocznie, to
następujące po sobie zachowania, które pełnią dla siebie nawzajem zarazem rolę bodz
ców i reakcji. To, co
zachodzi pomiędzy zadziałaniem bodz
ca a wystąpieniem reakcji, jest niewiadomą. Mówimy dlatego, że taki
obraz interakcji to odmiana modelu  czarnej skrzynki .
b) Teoria wymiany (teoria racjonalnego wyboru).
Traktuje interakcję jako wzajemną wymianę pewnych dóbr czy wartości między partnerami. Modelem
myślowym jest tutaj transakcja ekonomiczna, akt kupna i sprzedaży. W tym przypadku zakłada się, że obaj
partnerzy działają racjonalnie, a więc obaj starają się uzyskać pewną nadwyżkę korzyści nad kosztami. Do
transakcji dochodzi, gdy obaj partnerzy uznają, że ich bilans korzyści i kosztów jest pozytywny.
Główna idea teorii wymiany to przeniesienie tego modelu ekonomicznego na wszelkie, także pozaekonomiczne
dziedziny życia społecznego. Wymieniamy coś w każdej interakcji. Niekoniecznie towary czy dobra
ekonomiczne, także inne wartości. Zgodnie z tym punktem widzenia, nawet w działaniach pozornie całkowicie
altruistycznych, filantropijnych, bezinteresownych, kryje się  nie zawsze uświadamiana  chęć uzyskania
czegoś w zamian: podziwu, prestiżu, sławy, świętości.
W teorii wymiany bogatszy sens uzyskuje centralna dla pojęcia interakcji idea wzajemności. W ujęciu
behawioralnym oznaczała tylko tyle, że zachowania partnerów następują kolejno po sobie, pełnią raz rolę
bodz
ca, a kiedy indziej  reakcji. Wzajemność nie musi przychodzić od tych samych osób, które coś od nas
uzyskały, że nie musi być natychmiastowa, a także że nie musi być wymierzona  w tej samej walucie .
Przedstawiciele tej teorii: Bronisław Malinowski, Marcel Mauss, Claude Levi-Strauss, Alvin Gouldner, Bent
Jansen.
11
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
c) Interakcjonizm symboliczny.
Istotą interakcji jest komunikacja. W procesie tym wyróżnia się kilka etapów:
1. Pojawienie się świadomości partnera, rozpoznanie go,  wskazanie siebie , wybranie spośród wielu innych
osób obecnych na ogół w każdej sytuacji, jako potencjalnego uczestnika interakcji.
2. Identyfikacja partnera jako kogoś ważnego dla mnie lub nieważnego ( istotnego innego lub  nieistotnego
innego ) z punktu widzenia tego, co chcę osiągnąć, a także określenie jego tożsamości (kim on jest?).
3. Definicja sytuacji, w jakiej razem z partnerem się znajdujemy, rozpoznanie wszystkich istotnych okoliczności
otoczenia, tła, w którym interakcja zachodzi.
4. Interpretacja gestów, słów,  języka ciała , fizjonomii czy aparycji partnera i rozszyfrowanie ich symbolicznej
treści.
5.  Postawienie się w roli innego (taking the role of the other), spojrzenie na sytuację, a także na siebie samego
z perspektywy partnera, wyobrażenie sobie, jak on mnie postrzega, jak definiuje, kim jestem, jak definiuję
sytuację, w której się znajdujemy.
Ogromną rolę w takiej projekcji odgrywają zapisane w pamięci moje wcześniejsze doświadczenia z interakcjami
podobnego rodzaju, a także ukształtowana pod wpływem rozmaitych doświadczeń społecznych moja ogólna
samoocena. Wysoka samoocena prowadzi do zachowania asertywnego, gotowości do inicjowania interakcji.
Niska samoocena prowadzi do wycofania się, izolacji, unikania kontaktów, powstrzymywania się od
nawiÄ…zywania interakcji.
d) Teoria dramaturgiczna.
Nazwa bierze się stąd, że w tle prowadzonej przez Ervinga Goffmana bardzo pomysłowej i wnikliwej analizy
interakcji leży analogia codziennego życia społecznego do teatru.
W myśl tej koncepcji, ludzie kierują się w swoich działaniach przede wszystkim dążeniem do zrobienia na
partnerach czy audytoriach dobrego wrażenia. W tym celu posługują się całym repertuarem  kontrolowania
wrażeń (impression management), starając się emitować pozytywne sygnały na swój temat. Coś nieustannie
grają przed drugimi, starając się przedstawić siebie samych w dobrym świetle. Szczególnie dbają o swój
 fronton : wygląd zewnętrzny, postawę, gesty, bo to są pierwsze informacje, jakie otrzymują na ich temat
partnerzy interakcji.
Interakcyjny model społeczeństwa
Model ten pojawił się pod koniec XIX wieku i tłumaczył on istnienie społeczeństwa nie jako tworu, który jest
wynikiem wrodzonych atrybutów jednostek, ale jako byt, który istnieje dzięki wzajemnym oddziaływaniom
jednostek. Georg Simmel w interakcjach widział formy uspołecznienia, Max Weber natomiast działania
społeczne. W tym modelu wszelkie struktury należy pojmować jako układy interakcji elementów składających
się na te struktury, przy czym w ujęciu socjologii humanistycznej oddziałujące elementy, to świadome jednostki,
które mogą kierować się swoimi wartościami czy interesami.
W ujęciu funkcjonalnym Talcotta Parsonsa interakcja jest jednym z podstawowych elementów systemu,
ponieważ sam system społeczny jest systemem działań między jednostkami. W interakcjonizmie symbolicznym
dla którego pojęcie interakcji jest bazowym, istnienie społeczeństwa jest możliwe tylko dzięki odtwarzaniu i
podtrzymywaniu sytuacji interakcyjnych. Natomiast w ujęciu Giddensa, twórcy koncepcji strukturacji, struktura
społeczna istnieje dzięki interakcjom, które są z kolei zależne od uwarunkowań strukturalnych danego
społeczeństwa, czy danej grupy społecznej.
12
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Perspektywa interpretatywna - ?
IX. Koncepcja  osoby społecznej według F. Znanieckiego i typ  człowieka dobrze
wychowanego
Kręgi społeczne  upływa w nich znaczna część życia znacznej ilości jednostek. Są względnie trwałe i mniej lub
więcej zwarte. Jednostki odgrywają w nich mniej lub więcej wyznaczone role osobiste.
Wpływ kręgu społecznego na osobnika może być wywierany w rozmaity sposób: przez opinie publiczną,
samorzutne pomoce i przeszkody, zbiorowe wystąpienia, za pośrednictwem specjalnych instytucji i sankcji
grupowych.
Odgrywanie roli osobistej  ujmowanie i kształtowanie przez jednostkę i krąg w którym się znajduje jej osoby
według pewnego uznanego typu czy wzoru osobowego, który to wzór jest jej narzucony i przyjęty przez nią jako
jej własny. Oczywiście nikt nie jest w stanie spełniać roli osobistej wzorowo, zawsze zachodzą różne faktyczne
odstępstwa.
Sprawą pierwszorzędną i zasadniczą jest to, że w życiu społecznym osoba ludzka jest całkowicie tworem
ludzkim, jak dzieło sztuki lub teoria naukowa; jest taka jak sie ludziom przedstawia i jak ją ludzie kształtują.
Osoba społeczna  indywidualny człowiek w roli osobistej, którą faktycznie odgrywa w odpowiednim kręgu
społecznym.
Rola społeczna jako wzór osobowy może być ta sama dla wielu osób. (np. rola matki)
Podobieństwa i różnice wzorów osobowych, wyznaczających role jednostek, są sprawa obiektywnego zasobu
kulturalnego zbiorowości ludzkich.
Każdy wzór osobowy zawiera cztery składniki:

Jaz
Å„ odzwierciedlona  inaczej jaz
ń społeczna, to osobnik ujęty tak, jak przedstawia się sobie samemu, gdy
uświadamia lub wyobraża sobie, że jest przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu społecznego. Jaz
Å„
odzwierciedlona obejmuje uprzedmiotowione społecznie ciało i psychikę osobnika. Społeczne
zainteresowania i oceny niekiedy wywierają większy wpływ niż najsilniejsze popędy biologiczne
(dobrowolne głodzenie się dla uzyskania odpowiedniej figury)
Osobnik uczy się ujmować siebie jako całość psychiczną, uprzytamniając sobie, że środowisko społeczne
odnosi jego zachowanie sie do jego  wewnętrznej istoty i przypisuje tej wewnętrznej istocie pewne cechy
(zasoby, zdolności, skłonności).

Stan socjalny  całokształt tych praw, które osobnikowi przyznaje i zapewnia dany krąg społeczny. Prawom
tym odpowiadają obowiązki względem osobnika ze strony uczestników kręgu. Do stanu socjalnego należą:
*stanowisko moralne  prawo osoby społecznej do tego, aby być traktowaną jako mniej lub więcej ważny
przedmiot czynnych obowiązków moralnych. Stanowiska moralne różnych ludzi uzależnione są od siebie
nawzajem.
*pozycja ekonomiczna  przyznane osobnikowi przez dany krąg społeczny prawo do utrzymania bytu
materialnego na pewnym poziomie.
*sfera bezpieczeństwa  wartości człowieka, które dany krąg społeczny uznaje za słusznie do niego należące
i które chroni od uszkodzenia przez ujemne działanie innych. Potrzeba obrony jest jednym z ważnych
czynników przekształcania się niezorganizowanych zespołów w zorganizowane grupy.
*sfera prywatności  czynności osobnika, które dany krąg świadomie wyłącza z zakresu regulacji społecznej,
traktuje jako sprawy ściśle osobiste,  prywatne . Sfera ta różni się znacznie co do zakresu w różnych rolach
osobistych.

Funkcja społeczna  ogół obowiązków, jakie posiada w danym kręgu osoba. Obowiązki te są dwojakiego
rodzaju: zadania rzeczowe (dotyczą systemów kulturalnych wspólnych danej osobie i kręgowi) i aktywność
moralna (dotyczą osobistych stosunków między osobą a uczestnikami jej kręgu). Moralna część funkcji
13
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
społecznej osoby jest odpowiednikiem jej stanowiska moralnego. Aktywność moralna może być
indywidualistyczna lub zespołowa w zależności od tego czy osobnik ma obowiązki tylko względem
poszczególnych uczestników kręgu czy też wobec kręgu jako zespołu.

Znaczenie życiowe  wpływ jaki odgrywanie roli przez osobnika wywiera bądz
na jego życie, bądz
na życie
kulturalne i społeczne jego środowiska.
Pewne kręgi społeczne narzucając człowiekowi w dzieciństwie i młodości określone role i powodując przyjęcie
tych ról, wpływają pozytywnie na rozwój pewnych rodzajów dążności osobotwórczych, hamują zaś rozwój
innych.
Prawdopodobnie w całym świecie cywilizowanym rozpowszechnione jest kilka zasadniczych typów
biograficznych. Mamy w każdym społeczeństwie trzy główne klasy kręgów, w których jednostki spędzają
dzieciństwo i młodość: wychowawcze (rodzina lub szkoła), pracy (gospodarstwa rolne, warsztaty), zabawy.
Każdy z tych kręgów wytwarza zupełnie inny typ biograficzny. W drugiej części książki Znaniecki rozróżnia trzy
rodzaje ludzi biograficznie typowych, którzy swą typowość zawdzięczają kręgom społecznym, w jakich wyrośli.
" Ludzie dobrze wychowani  dzieciństwo i młodość przeżyli pod wpływem przemożnym kręgów
wychowawczych, nie pracując lub tylko praktykując w przygotowaniu do właściwej pracy a ich zabawy
w kręgu rówieśniczym znajdowały się pod kontrolą wychowawczą.
" Ludzie pracy  ludzie których okres wychowawczy trwał zbyt krótko aby wywrzeć silny i trwały wpływ
na ich przyszłość, natomiast pracy przynajmniej pomocniczej zaczął się wcześnie i trwał
nieprzerwanie.pozostawiając mało czasu na zabawę.
" Ludzie zabawy  mogli znaczną część czasu spędzać w kręgach rówieśników bez kontroli starszych
" Ludzie zboczeńcy  ich biografie nie podpadają pod żadną z powyższych klas.
Cechy kręgu wychowawczego:
1. Składa się z dorosłych albo jest przez nich opanowany,
2. Głównym jego celem jest przygotowanie jednostki do przyszłych zadań,
3. Bezustanny nacisk kładziony na ciało i psychikę wychowanka.
Na wychowanka równolegle działają dwa procesy kształtujące:
" Proces przygotowania (w szkole)
" Proces realistyczny (w kontaktach z innymi ludz
mi, ma większy wpływ na ukształtowanie osoby niż ten
pierwszy)
Ad. Ludzie dobrze wychowani
Człowiekowi dobrze wychowanemu niezbędne jest oparcie się na autorytecie. Ale selekcjonuje on tych, których
darzy autorytetem i których opinia ma dla niego znaczenie.
Ogólnie rzecz ujmując, człowiek dobrze wychowany to taki, który przez całe życie, w każdej roli społecznej dba
przede wszystkim o to, aby zasłużyć sobie na pochwałę, aprobatę i dobrą opinię kręgu. U człowieka dobrze
wychowanego rozbudowanie jaz
ni odbywa się kosztem innych składników osobowości. Już we wczesnym
dzieciństwie człowiek dobrze wychowany zdaje sobie sprawę ze swojego prawa do czynnego,pozytywnego
zainteresowania jego osobÄ….
Portret optymisty:
- cechuje go pragnienie osobistego uznania,
- przekonany o własnej wartości człowiek dobrze wychowany żyje pełnią życia tylko wtedy, gdy znajduje się w
grupie ludzi, którzy potrafią go docenić.
14
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
- boi się on nieszablonowego zachowania, gdyż mogłoby ono zostać uznane za niestosowne, przez co mógłby
stracić dobrą opinię kręgu.
- jest towarzyski,  bywa na salonach ( naukowcy spotykajÄ… siÄ™ na konferencjach, bo podnieca ich wzajemne
uznanie :P)
- trzyma dystans, unika ludzi  z
le wychowanych , często nimi gardzi.
Portret skromnego:
- woli unikać zwracania na siebie uwagi, w obawie że ocena jego osoby mogłaby być nieprzychylna.
- skromni i optymiści zazwyczaj żyją w symbiozie.
X. Koncepcje E. Goffmana: charakterystyka instytucji totalnych, człowiek w teatrze życia,
rytuał interakcyjny, twarz
Instytucja totalna to organizacja społeczna, która stwarza dla osób z nią związanych rodzaj odrębnego świata,
rządzącego się własnymi prawami i odseparowanym od reszty społeczeństwa mniej lub
bardziej szczelnymi barierami.
Bariery jakimi separuje się instytucja totalna od świata nie muszą mieć charakteru fizycznego (np. murów, czy
drutów kolczastych), lecz mogą mieć też charakter obyczajowo-psychologiczny. Większość instytucji totalnych
oprócz stosowania zbioru zakazów i regulaminów, ściśle określających każdy aspekt życia, separuje związane z
nimi osoby poprzez np. jednolity strój, wspólną kulturę lub silne zależności finansowe. Totalność instytucji w
tym sensie jest cechą skalowalną. Istnieją instytucje jednoznacznie totalne w samym założeniu (np. więzienia)
jak i instytucje posiadające tylko pewne cechy totalności - np. szpitale.
Instytucje totalne można podzielić na 5 odrębnych grup:
" powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi, takie jak: domy opieki, przytułki,
domy starców
" zakłady opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego życia a zarazem niebezpiecznych dla
społeczeństwa: szpitale psychiatryczne, sanatoria dla osób chorych na choroby zakaz
ne
" zajmujące się ochroną społeczeństwa przed szkodzeniem mu w sposób świadomy: więzienia, zakłady
poprawcze
" powołane do określonych zadań technicznych, mające charakter czysto instrumentalny: jednostki
wojskowe, obozy pracy
" przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z aktywnego życia oraz miejsca kontemplacji
religijnej: klasztory, zakony
cechy organizacji totalnych:
- całe życie mieszkańców toczy się w jednym miejscu i podlega tej samej, jedynej władzy.
- cały dzień jest ściśle zaplanowany.
- mieszkańcy kontaktują się tylko między sobą, brak kontaktu z innymi ludz
mi (bÄ…dz
kontakt ten jest
ograniczony)
- liczna grupa podwładnych oraz nieliczna grupa ich nadzorców.
- ujednolicenie zadań
- grupy sÄ… wzajemnie przez siebie modelowane
- stereo typizacja  personel uważa, że podwładni są zatwardziali, zdradzieccy i spiskują, ci natomiast przypisują
personelowi pogardliwość, wywyższanie się i despotyzm.
- dystans między grupą podwładnych a personelem jest znaczny.
15
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Techniki adaptacyjne:
" wycofanie siÄ™
" bunt
" zadomowienie (colonization)
" konwersja  przejęcie wszystkich poglądów kierownictwa lub personelu instytucji, rola doskonałego
podwładnego (pranie mózgu manipulacja często w sektach)
" zimna kalkulacja  polega na oportunistycznej kombinacji wszystkich powyższych technik
adaptacyjnych.
Ad. Człowiek w teatrze życia
Geneza badanej teorii wiąże się z zainteresowaniem Goffmana zachowaniem ludzi i ich obserwacjami w
sytuacjach dla jednostki naturalnych. Zajmowały go przede wszystkim gesty, pozory, pozy, wypowiedzi
w określonych sytuacjach warunkowane kontekstem danej chwili, powstające na gruncie interakcji z innymi.
Konkluzją do tak prowadzonych obserwacji było wyprowadzenie tezy o istnieniu tzw. perspektywy
dramaturgicznej, którą rozumiał jako pojmowanie zachowania człowieka w kategoriach teatru, w którym
Człowiek jest głównym bohaterem, aktorem, cały czas występującym przed innymi, którzy stają się dla niego
swego rodzaju publicznością. Człowiek w myśl tej koncepcji ciągle odgrywa jakąś rolę, która zależy od
okoliczności, w których człowiek się znajduje. Jego funkcjonowanie w społeczeństwie, wśród innych, ma
charakter porządku interakcyjnego, a zatem podlega rozmaitym jawnym i ukrytym zasadom i regułom
kierującym interakcjami z innymi, podczas spotkań, zgromadzeń, wchodzenia w rozmaite interakcje.
Tak postawiona i sformułowana teoria została wzbogacona przez Goffmana o pojęcie frontonu, czyli jaz
ni oraz
kulis, a więc sfery, która na chłodno analizuje działania zachodzące podczas interakcji oraz ich skuteczność.
Według socjologa istnieją w świecie jednostki, które utożsamiają się z granymi rolami, jak i te, zachowujące
wobec nich dystans. Czasem owo odgrywanie ról wiąże się z świadomym i interesownym działaniem jednostki,
celowym sterowaniem  publicznością . Na podstawie takich ustaleń Goffman wyodrębnił postawę  cynika i
 szczerego , w zależności od stosunku podmiotu do własnej roli. Zarówno jednemu, jak
i drugiemu typowi osobowości towarzyszy potrzeba, aby być postrzegany przez innych w kategoriach
autentyzmu. Najczęściej towarzyszy mu także potrzeba akceptacji, niezależnie od tego, czy aktor wierzy
w swoją rolę, czy też traktuje ją tylko jako okazję do założenia maski, którą zrzuci z siebie zaraz po skończonym
przedstawieniu.
Powyżej zarysowane podstawowe założenia teorii interakcji znajdują swe przełożenie na konkretne
sytuacje, w jakich przychodzi znalez
ć się jednostce, a wynikające najczęściej z funkcjonowania człowieka
w rozmaitych sferach życia, takich jak chociażby praca, religia czy zabawa. Aktywność człowieka w każdej
z tych dziedzin wyraża się w różnych słowach formułowanych na daną okoliczność, symbolicznych gestach
wyrażających stany wewnętrzne i nastroje. Oczywiście różne mogą być z
ródła takich słów, gestów i innych
sposobów wyrażania siebie  czasem będzie to autentyczna chęć wyrażenia własnych emocji, innym razem
forma np. naśladownictwa, może być także znakiem nastawionym na zrobienie określonego wrażenia na
publiczności, osiągnięcie jakiegoś celu. Znaki takie mogą być także oznaką bojaz
ni w kontaktach z innymi,
zwłaszcza w sytuacji manifestacji własnego ja  indywidualnego, a co za tym idzie, mogą być nastawione na
utożsamienie z systemem znaków prezentowanych przez daną grupę, realizację potrzeby akceptacji przez
innych.
16
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
Rytuał interakcyjny dramatyzując i teatralizując interakcje w organizacjach pełni wiele funkcji:
1) zapobiega zaskoczeniu partnera interakcji niespodziewanymi reakcjami;
2) jest oznaką przynależności grupowej;
3) pomaga przewidywać zachowania partnerów interakcji
 Istnieje pewna forma interakcji, która przypomina rytuał, w którym chodzi o pokazanie i zachowanie pewnych
społecznych wartości. Wartością taką może być  twarz". Wartość ta dotyczy wszystkich partnerów danej
interakcji.  Twarz może być zdefiniowana jako pozytywna społeczna wartość której jakaś osoba domaga się
dla siebie poprzez definicję sytuacji, przy założeniu, że inni również postrzegają ją w identyczny sposób.
 Twarz jest więc wyobrażeniem siebie nakreślonym poprzez pojęcia społecznie
aprobowanych atrybutów społecznych, przy czym może to być obraz zbiorowy, jak wówczas, gdy ktoś wystawia
dobre świadectwo swojej profesji czy religii, wystawiając tym samym dobre świadectwo sobie 
(Goffman 1967 s. 5).
 Jednostka może jednak  utracić twarz", kiedy prezentowana przez nią tożsamość jest
niezgodna z definicjami jej tożsamości dokonanymi przez innych, kiedy jednostka nie
przygotuje odpowiedniej tożsamości dla danej publiczności lub gdy zostanie w jakiś
sposób zawstydzona (tamże, s. 7)
W normalnych okolicznościach zachowanie twarzy nie jest celem lecz warunkiem interakcji.
Techniki twarzy  wszelkie działania podejmowane przez jednostkę harmonizujące z twarzą, służące jej
utrzymaniu. Techniki twarzy są nieświadome, rutynowe.
XI. Koncepcje narodu
Naród - wykształcona w procesie historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia
jednostek, rodzin i grup w określonych warunkach przyrodniczo-biologicznych oraz wytworzyła
rozumiane przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie:
1) potrzeby, emocje i wyobrażenia;
2) ich artykulację  język;
3) środki i sposoby ich zaspokajania, nadając im swoisty dla własnego poznania sens kulturowy.
najczęstsze opozycje w koncepcjach narodu:
" Etniczny zarys obywatelski
" Polityczny zarys kulturowy
" Ius sanguinis/ Ius soli (prawo krwi/ prawo ziemi)
" naród kierowany przez państwo/ naród szukający pańtwa
Podejścia teoretyczne:
1. Prymordialistyczne  zakłada bytową pierwotność narodu i grup etnicznych.
2. Obiektywistyczne  wyróżnia naród na podstawie konkretnych atrybutów
3. Subiektywistyczne  kładzie nacisk na tożsamość oraz na sposób, w jaki dana grupa ją określa.
4. Komunikacyjne  traktuje naród jako wytwór procesów komunikacyjnych właściwych danej
społeczności.
17
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
5. Instrumentalistyczne  zakłada, że naród jest konstruketm ideologicznym, stworzonym przez
nacjonalizm.
6. Instytucjonalne  pojmuje naród jako ważną instytucję społeczną.
7. Konstruktywistyczne - narody nie powstajÄ…, lecz sÄ… tworzone, sÄ… celowo stworzonym produktem.
Nacjonalizm (z łacińskiego natio  naród), ideologia i ruch polityczny, a także postawa społeczno-polityczna
podporządkowująca interesy innych narodów celom własnego. Według tej ideologii wszelkie
działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły własnego narodu, a także
oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.
Mcdonaldyzacja - to proces nazwany i opisany przez amerykańskiego socjologa George'a Ritzera, który
zdefiniował go jako:
proces, na mocy którego zasady prowadzenia restauracji szybkiej obsługi upowszechniają się, zagarniając coraz
większe połacie życia społecznego w Stanach Zjednoczonych i na całym świecie.
Cztery podstawowe zasady mcdonaldyzacji to:
" efektywność  optymalny sposób na wykonanie danego zadania
" kalkulatywność  wg. Ritzera "macdonaldyzacja kładzie akcent na rzeczy, które dają się obliczyć,
policzyć, ująć ilościowo". Wszystkie zjawiska, procesy oceniane są pod możliwych do skwantyfikowania
ocen, np. ważniejsze od smaku samego jedzenia jest ilość sprzedanych hamburgerów
" przewidywalność  klient woli rzeczy znane od nieznanych, te do których jest przyzwyczajony, nawet
nowe produkty powinny wyglądać standardowo, tak jak stare, aby zadowolić nawet najbardziej
konserwatywnego klienta nielubiÄ…cego zmian
" kontrola  standaryzacja wszystkich możliwych czynników
XII. Religia w perspektywie socjologicznej
RELIGIA- na zachodzie jest to wiara w wyższą istotę, która każe nam moralnie postępować na tym świecie i
obiecuje życie wieczne.
TEORIE RELIGII
Durkheim, Weber i Marks- wszyscy twierdzili, że zasadniczo religia to iluzja.
Wg Karola Marksa:
Teoria Marksa na temat religii pochodzi głównie od myślicieli i filozofów początku XIX wieku. Jednym z nich był
Ludwig Feuerbach. Wg niego, religia to idee i wartości wytworzone przez ludzi w toku ich rozwoju kulturowego,
ale fałszywie przypisywane siłom boskim i bogom. Opowieść o dziesięciu przykazaniach, to mit, który tłumaczy
pochodzenie zasad moralnych. Stworzone przez ludzi wartości idee są postrzegane przez ludzi jako dzieło
obcych. Feuerbach używa słowa alienacja- w odniesieniu do bogów i sił boskich stworzonych przez ludzi. Kiedy
ludzie zdadzą sobie sprawę, że te wartości wyznawane przez nich, są tak naprawdę ich własnymi dziełami,
przestaną odkładać  nagrodę do przyszłego życia, a zaczną czerpać ją już w tym. Marks uważał, że religia jest
samoalienacją człowieka. Religia jest wytchnieniem dla brutalnego świata, brutalnej rzeczywistości. Marks
18
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
uważał, że religia zaniknie i zaniknąć powinna. Uważał, że obietnica przyszłego życia odwraca uwagę ludzi od
nierówności i niesprawiedliwości tego świata.
Wg Durkheina
Durkheim poświęcił bardzo dużo badaniom nad religią. Jego książka Elementarne formy życia religijnego jest
jednym z najważniejszych studium w zakresie socjologii religii. Uważał, że totemizm jest najprostszą formą
religii. D. Definiuje religie na podstawie różnic między sacrum a profanum. Totem jest istotą/rzeczą uświęconą.
Jest symbolem samej grupy- wartościami. Szacunek ludzi do totemu, jest tak naprawdę szacunkiem dla
własnych wartości. Uważał, że religia to nie tylko wiara, ale także rytuał, a także wpływ zbiorowości na
jednostkę. Rytuały mają zasadnicze znaczenie dla integracji społecznej. Obrzędy religijne dają początek nowym
ideom i sposobom myślenia. D. Uważał, że wraz z rozwojem społeczeństw nowoczesnych znaczenie religii
będzie słabnąć. Zamiast religii, nastąpi pochwała takich wartości jak wolność, równość i współpraca społeczna.
D. Widział w religii przeważnie czynniki integracji społecznej.
Wg Webera
Max Weber przeprowadził badania nad religią na ogromną skalę. Najwięcej czasu poświęcił religiom
światowym , czyli tym, które mają najwięcej wyznawców. Weber szukał powiązań między religią a zmianą
społeczną. Od Marksa różniło go to, że postrzegał religię jako siłę niekoniecznie zachowawczą. Dla Webera,
protestantyzm, a zwłaszcza purytanizm stał się z
ródłem zachodniego kapitalizmu. Kalwiniści uważali, że sukces
materialny jest łaską bożą. Uważał, że religie wschodu, tworzą niemożliwe do przezwyciężenia bariery dla
rozwoju kapitalizmu przemysłowego- i to nie ze względu na zacofanie, ale ze względu na wartości które je
cechują. Np. hinduizm, jako religia  pozaświatowa , ucieka od trudów tego świata, na wyższym poziom
duchowej egzystencji. Weber zaliczał chrześcijaństwo do religii zbawienia- czyli napięcia emocjonalnego między
grzechem a usprawiedliwieniem z łaski bożej (element nieobecny w religiach wschodu).
Typy religii
- Toteizm- od słowa  totem , może to być również odniesione do zwierząt i roślin o nadprzyrodzonych siłach.
Maskotki to też totemy.
- Animizm- to wiara w duchy, które mają zamieszkiwać świat razem z ludz
mi. Duchy mogą wywoływać choroby
lub obłęd, a także opętać jednostkę.
- Judaizm- powstał 1000 lat p.n.e., jest religią monoteistyczną, Hebrajczycy wierzyli, że Bóg wymaga od nich
przestrzegania surowych reguł moralnych i twierdzili, że mają wyłączność naprawdę.
- Chrześcijaństwo- stworzone przez Żyda, Jezusa, zwanego Messiah, po grecku Christ. Religia głoszona przez
Pawła, obywatela Rzymu. Na początku bardzo prześladowana, ale w końcu uznana za religie państwową Rzymu.
- Islam- początek VII wieku, od proroka Mahometa. Jedyny bóg Allah. Filary islamu to pięć podstawowych
obowiązków religijnych 1. kredo islamu  Nie ma boga nad Allaha, a Mahomet jest prorokiem Allaha 2.
Odmawianie pięć razy dziennie oficjalnej modlitwy, poprzedzonej rytualnym obmyciem 3. Obchodzenie
ramadanu, miesiąca postu 4. dawanie jałomużny 5. przynamniej raz w życiu odbyć podróż do Mekki.
- Hinduizm- jedna z najstarszych religii, 6000 lat p.n.e. Jest religią politeistyczną. Jest zróżnicowana
wewnętrznie i można wg uczonych traktować ją jako zlepek pokrewnych religii. Wiara w reinkarnację, wiara w
system kastowy- każdy od urodzenia przypisany jest pozycji w hierarchii społecznej, a pozycja ta zależy od tego,
jak postępował w poprzednim wcieleniu. Hinduizm nie dąży do nawracania na  prawdziwą wiarę
- Buddyzm- nauki etyczne Siddharthy Gautamy (Budda- oświecony), który był hinduskim księciem. Uważał, że
człowiek może wyzwolić się z cyklu reinkarnacji, jeżeli odrzuci pragnienie. Ostatecznym celem buddyzmu jest
nirwana- całkowite spełnienie duchowe.
- Konfucjonizm- Konfucjusz był nauczycielem, nie uważają go za Boga, lecz  najmądrzejszego z mędrców . Dąży
do wewnętrznej harmonii z naturą i każe czcić przodków.
19
Socjologia - semestr zimowy 2008/2009
- - bardzo podobny do konfucjonizmu, kładzie nacisk na medytacje i niestosowanie przemocy.
NOWE RUCHY RELIGIJNE
Nowe ruchy religijne to sekty i kulty o charakterze religijnym i duchowym, powstałe na zachodzie,
współdziałające z dominującymi religiami (New Age, Hare Kriszna). Na ich czele przeważnie stoją
charyzmatyczni, wykształceni ludzie wywodzący się z klasy średniej. Przyczyny powstawania nowych ruchów
religijnych to:
- liberalizacja i sekularyzacja społeczeństwa
- upadek tradycyjnych wartości w wyniku czego ludzie poszukują sensu i oparcia w wyniku gwałtownych zmian
społecznych
TYPY NOWYCH RUCHÓW RELIGIJNYCH
Ruchy afirmujące świat- przypominają raczej grypy samopomocy, czy terapeutyczne. Całą uwagę zwracają na
duchowym samopoczuciu swoich członków. Np. Kościół Scjentologii, wiele ruchów New Age (jej członkowie
uczą się wychodzenia poza tradycyjne wartości i oczekiwania społeczne oraz tego, jak żyć w aktywny,
refleksyjny sposób)
- Ruchy odrzucające świat- członkowie są przeważnie zmuszani do radykalnych zmian stylu życia. Ruchy te
często są hermetyczne. Niektóre z nich, mają cechy instytucji totalnych- ich członkowie odrzucają swoją
tożsamość, na rzecz tożsamości grupy. Stosują wobec nowych członków technikę  bombardowania miłością
aby zapewnić sobie ich całkowite oddanie.
- Ruchy przystosowawcze- kładą nacisk na znaczenie wewnętrznego życia religijnego, którego nie powinny
przysłaniać sprawy doczesne. Nie widać zmian stylu życia. Przykładem ruchu jest ruch zielonoświątkowy.
20