w: S. Nowak (red.), Wizje człowieka i społeczeństwo w teoriach i badaniach naukowych.
PWN, Warszawa 1984, s. 41-47.
EDMUND MOKRZYCKI
POJ
CIE SOCJOLOGII HUMANISTYCZNEJ
WOBEC SYTUACJI W SOCJOLOGII LAT
OSIEMDZIESI
TYCH
*
Szkic ten poświęcony jest argumentacji na rzecz tezy, \
e pojęcie
socjologii humanistycznej traci rację bytu. Argumentacja ta opiera się
na przekonaniu, \
e socjologia weszła w okres pluralizmu
teoretyczno-metodologicznego i \
e pluralizm ten jest uznanym faktem
społecznym. Przekonanie to nie wymaga, jak sądzę, uzasadnienia; w
wywodach poni\
szych pomijam więc pytanie, jak mianowicie
przedstawia się sytuacja socjologii początków lat osiemdziesiątych,
koncentrując się nad pytaniem o aktualność pojęcia socjologii
humanistycznej.
Dla uniknięcia nieporozumień warto rozpocząć od pewnych uwag
terminologicznych. Termin  socjologia humanistyczna spotyka się
głównie w literaturze amerykańskiej i polskiej. W literaturze
amerykańskiej  humanistic sociology jest zbiorczą nazwą tych
wszystkich kierunków i szkół socjologicznych, które deklarują wierność
 humanistycznej tradycji i  humanistycznym wartościom". Sens tych
deklaracji nie jest dostatecznie jasny i trzeba powiedzieć, \
e
 humanistic sociology jest w Ameryce bardziej hasłem wywoławczym
pewnego ruchu ideologicznego, znamieniem opozycyjności w stosunku
do socjologicznego  establishmentu ni\
nazwą określonej orientacji
teoretyczno-metodologicznej. Socjologią humanistyczną w tym sensie
nie będziemy się tu zajmować. Interesuje nas natomiast to, co w
literaturze polskiej określa się jako  socjologię humanistyczną , a co w
literaturze innych krajów występuje raczej pod inną nazwą (ściślej
mówiąc, w literaturze anglosaskiej, niemieckiej czy francuskiej
występują pojęcia bardziej lub mniej zbli\
one do naszego pojęcia
socjologii humanistycznej).
42 Edmund Mokrzycki
W języku polskim termin  socjologia humanistyczna ma posmak
pleonazmu; socjologia  podobnie jak np. historia czy psychologia 
zaliczana jest ex definitione do dyscyplin humanistycznych. Ta
konwencja terminologiczna została przełamana na przełomie lat
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wraz z rozpowszechnieniem się
przekonania, \
e socjologia wychodzi poza ramy tradycyjnej humanistyki
i rozwija się w kierunku nauki rozumianej zgodnie z angielskim pojęciem
science, to znaczy upodabnia się do nauk przyrodniczych. Wówczas
właśnie Stanisław Ossowski, a za nim inni, zaczęli posługiwać się
terminem  socjologia humanistyczna jako określeniem socjologii
tradycyjnego typu. Równocześnie wprowadzono pojęcie socjologii
nowego typu określanej najczęściej jako socjologia  naukowa ,
 empiryczna lub  empirystyczna (nazwa wyra\
ała w pierwszym
rzędzie stosunek autora do nowego kierunku). Stanisław Ossowski
sformułował wówczas przypuszczenie, \
e socjologia ulegnie rozdwojeniu
dając początek względnie niezale\
nym dyscyplinom akademickim: jedna
z nich  socjologia humanistyczna właśnie  będzie kontynuacją
tradycyjnej myśli socjologicznej, druga  socjologia naukowa (Ossowski
nazywał ją często po prostu  współczesną socjologią empiryczną ) 
stanowić będzie naukę nowego typa uprawianą wedle wzorów nauk
przyrodniczych.
 Socjologia humanistyczna miała być nazwą wiedzy pewnego
rodzaju, a nie socjologii pewnego etapu, określenie jej jako kontynuacji
socjologii tradycyjnej ma więc jedynie wartość indykatywną: wskazuje,
gdzie ex definitione nale\
y cech socjologii humanistycznej szukać, nie
odpowiada jednak na pytanie, jakie to są cechy. Odpowiedz
na to
pytanie wymagała rekonstrukcji tradycyjnej socjologii jako pewnego
typu działalności intelektualnej. Rekonstrukcja ta mogła oczywiście
wypaść rozmaicie. Rekonstrukcja dokonana przez Ossowskiego i
przyjmowana z większymi czy mniejszymi zmianami przez innych jest
zgodna z  antynaturalistyczną tradycją w refleksji nad podstawami
socjologii, tzn. odpowiada wyobra\
eniom na temat poznania
humanistycznego ukształtowanym pod wpływem
 antynaturalistycznego modelu humanistyki.
Pojęcie socjologii humanistycznej 43
Jak starałem się to wykazać gdzie indziejl,  naturalistyczna
koncepcja humanistyki jest de facto koncepcją pozytywistyczną;
 naturalizm pełni tu funkcję określenia zastępczego o du\
ych walorach
perswazyjnych. Odpowiednio  antynaturalizm jest w gruncie rzeczy
pewną odmianą antypozytywizmu w refleksji nad podstawami nauk
społecznych; jest to mianowicie antypozytywizm akceptujący  z
wszystkimi tego konsekwencjami  pozytywistyczną rekonstrukcję
przyrodoznawstwa. Spór pomiędzy  naturalizmem i
 antynaturalizmem jest sporem o to, czy pozytywistyczny model nauki
 traktowany przez obydwie strony jako adekwatna rekonstrukcja nauk
przyrodniczych  mo\
e być (powinien być, warto by był) normatywnym
modelem nauk społecznych.  Antynaturalistyczna argumentacja
zmierza tradycyjnie do wykazania  specyfiki poznania społecznego
uwarunkowanej przez specyfikę przedmiotu tego\
poznania. Owocem tej
argumentacji jest model humanistyki jako aktywności intelektualnej sui
generis. Geisteswissenschaft czy Kulturwissenschafi jawi się jako
odrębna dziedzina kultury, dziedzina, którą łączy mo\
e więcej z
Naturwissenschaft ni\
np. ze sztuką, dzieli jednak dostatecznie du\
o, by
w tym miejscu przeprowadzić linię demarkacyjną.
Zauwa\
my, \
e mamy tu do czynienia z problemem demarkacji w
antypozytywistycznej odmianie i \
e przynajmniej pod tym względem
pomiędzy interesującym nas nurtem antypozytywistycznej opozycji w
humanistyce a pozytywizmem występuje zaskakujące podobieństwo. Jest
to podobieństwo dalej idące, ni\
się na pozór wydaje.
Antynaturalistyczny model humanistyki  czy to w pierwotnej wersji
Geisteswissenschaft, czy w póz
niejszych odmianach  opiera się na tym
samym systemie zało\
eń, który zadecydował o poszukiwaniu kryterium
demarkacji w pozytywistycznej filozofii nauki. Zało\
enia te da się
ogólnie scharakteryzować jako ahistoryzm w ujmowaniu zjawisk kultury
(w tym przypadku  działalności intelektualnej). Pozytywizm szukał
niezmiennych właściwości nauki  w szczególności tych niezmien-
1
Patrz: Edmund Mokrzycki, Metodologiczny dogmat naturalizmu,  Studia Filozoficzne", 1975, nr 7.
44 Edmund Mokrzycki
nych właściwości nauki, które odró\
niają naukę od innych dziedzin
kultury. Antynaturalizm szukał niezmiennych właściwości
humanistyki  w szczególności tych niezmiennych właściwości
humanistyki, które odró\
niają humanistykę od nauk przyrodniczych.
Pozytywizm prowadził do absolutyzacji pewnej historycznej postaci
nauki uto\
samiając ją z nauką tout court. Antynaturalizm prowadził do
absolutyzacji pewnej historycznej postaci humanistyki uto\
samiając ją
z humanistyką tout court.
Jest to fakt tym bardziej znamienny, \
e antynaturalistyczna
opozycja w humanistyce grupowała ludzi, dla których historyzm nie
był bynajmniej pustym hasłem. Postulaty historyzmu zostały jednak w
tym przypadku niejako uchylone, i inaczej być nie mogło, jeśli
dyskusja miała się toczyć na płaszczyz
nie narzuconej przez
pozytywistyczną filozofię nauki, to znaczy wokół problemu jedności
nauki. Samo postawienie tego problemu  i jego przyjęcie jako
przedmiotu dyskusji  uchyla pytanie o historyczno-kulturową
zmienność zarówno nauk przyrodniczych, jak i humanistyki, to jest 
praktycznie rzecz biorąc  pytanie, czy problem jedności nauki jest
problemem właściwie postawionym. Antynaturalizm podejmując
dyskusję z pozytywizmem w sprawie humanistyki przyjął tym samym
nie tylko pozytywistyczną rekonstrukcję przyrodoznawstwa, ale
równie\
zało\
enia sięgające głębiej, a wyra\
ające pozytywistyczną
wizję świata kultury, wizję  dodajmy  ukształtowaną pod
wpływem obiegowych wyobra\
eń.
Co więcej jednak, poszukiwanie specyfiki humanistyki
przyjmujące jako punkt wyjścia pozytywistyczną rekonstrukcję
przyrodoznawstwa prowadziło z konieczności do konsekwencji
dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, skłaniało do odpowiedniej selekcji
zagadnień kierując uwagę na te sprawy, które znalazły się w polu
zainteresowań pozytywistycznej filozofii nauki. Wyniki badań zale\
ą w
pierwszym rzędzie od pytań, jakie się stawia. W interesującym nas
przypadku pytania zostały wyznaczone przez pozytywistyczną filozofię
nauki i chocia\
antynaturalizm dawał na te pytania odpowiedzi inne ni\

pozytywizm, antynaturalistyczna rekonstrukcja humanistyki jest w
pewnym sensie pochodną rekonstrukcji pozytywistycznej. Po drugie,
antynaturalizm prowadził
Pojęcie socjologii humanistycznej 45
do fałszywych wniosków w tym sensie, \
e eksplikował jako specyfikę
humanistyki takie właściwości poznania humanistycznego, które na
gruncie przynajmniej niektórych antypozytywistycznych rekonstrukcji
przyrodoznawstwa cechują poznanie naukowe w ogóle. Jako przykład
niech posłu\
y daleko idąca zbie\
ność pomiędzy poglądami
antynaturalizmu na temat roli podmiotu w poznaniu humanistycznym a
tym, co na temat roli podmiotu w naukach przyrodniczych pisze
Michael Polanyi. Wiele z osobliwości nauk społecznych, o których
pisał Stanisław Ossowski, jest osobliwościami nauk społecznych tylko
na gruncie pozytywistycznej rekonstrukcji przyrodoznawstwa.
Wróćmy do głównego wątku. Pojęcie socjologii humanistycznej
zbudowane jest podobnie jak pojęcie naturalizmu u Poppera2.
Podstawowe zało\
enie definicyjne powiada, \
e socjologia
humanistyczna to socjologia typu tradycyjnego, tzn. działalność
intelektualna mająca te cechy, które charakteryzują socjologię tradycyjną
(rozumianą w tym przypadku jako socjologia sprzed pozytywistycznego
przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych). Zało\
enie to
uzupełnione jest pewną rekonstrukcją socjologii tradycyjnej w
zasadniczych swych punktach zgodną z antynaturalistyczną filozofią
humanistyki. Rekonstrukcja ta w zasadzie powinna więc pełnić rolę
empirycznego opisu socjologii humanistycznej, tzn. w zasadzie powinno
być sprawą otwartą, czy socjologia humanistyczna jest taka, jak to głosi
owa rekonstrukcja. Faktycznie rekonstrukcja ta funkcjonuje jako
(definicyjna) eksplikacja pojęcia socjologii humanistycznej.
Rozwa\
ania te mogą się wydać zbędnym dzieleniem włosa na
czworo. W gruncie rzeczy chodzi jednak o sprawę wa\
ną. Okazuje się
bowiem, \
e program socjologii humanistycznej jest nie tyle programem
kontynuacji socjologii tradycyjnej, co programem kształtowania
socjologii zgodnie z pewną odmianą antypozytywizmu w humanistyce.
Występując przeciw pozytywistycznej reglamentacji myśli
humanistycznej wprowadza się tu pewien wzór socjologii, który 
niezale\
nie od wszystkiego  ma właści-
2
Por. ibidem.
46 Edmund Mokrzycki
wości wzoru normatywnego i z konieczności prowadzi do reglamentacji
innego rodzaju. Co więcej, będąc swego rodzaju pozytywizmem ą
rebours, koncepcja socjologii humanistycznej eksplikuje jako sprawy
pierwszorzędne takie problemy poznania humanistycznego, które w
innym kontekście zeszłyby prawdopodobnie na plan dalszy. Przykładem
jest koncepcja  rozumienia podniesiona do rangi centralnego problemu
metodologicznego humanistyki. Jest to niewątpliwie problem wa\
ny, ale
rangę problemu centralnego zyskał on dzięki temu, \
e w tym właśnie
punkcie konflikt pomiędzy doświadczeniem badawczym humanisty a
doktryną pozytywistyczną rysuje się najostrzej. Jakkolwiek
paradoksalnie to brzmi,  sprawa rozumienia  tak jak się ona
przedstawia w literaturze metodologicznej  ma swe z
ródło w
pozytywistycznej filozofii nauki, a ściślej mówiąc, jest produktem
ubocznym pozytywistycznego programu usuwania z nauki wszelkiego
rodzaju  irracjonalizmów . Nie znaczy to oczywiście, \
e bez
pozytywizmu nie byłoby problematyki rozumienia. Nie byłoby jednak
 sprawy rozumienia, a badania nad rozumieniem poszłyby
prawdopodobnie w innym kierunku, a w ka\
dym razie nie byłyby tak
silnie podporządkowane potrzebie wykazania racjonalności tej
procedury.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych koncepcja socjologii
humanistycznej spełniła wa\
ną rolę, stanowiąc narzędzie obrony tych
aspektów poznania humanistycznego, które pozytywizm spychał do
rzędu akademickich zabobonów. Jej racją bytu była sytuacja
intelektualna charakteryzująca się ewidentnym konfliktem pomiędzy
dominującym systemem przekonań na temat istoty nauki  i, w związku
z tym, po\
ądanego kierunku rozwoju socjologii  a doświadczeniem
badawczym humanisty. Załamanie się pozytywistycznej koncepcji
nauki  a w ka\
dym razie radykalny spadek znaczenia doktryny
pozytywistycznej jako wykładni metody naukowej  stwarza sytuację
nową, w której pojęcie to traci swą wartość jako narzędzie analizy
metasocjologicznej. Podział socjologii na humanistyczną i
pozytywistyczną ( naukową ,  empiryczną itp.) był zawsze z
merytorycznego punktu widzenia podziałom sztucznym,
zaciemniającym intelek-
Pojęcie socjologii humanistycznej 47
tualny obraz dyscypliny, a w szczególności rzeczywiście doniosłe
granice orientacji i szkół socjologicznych. Był on jednak swego czasu
usprawiedliwiony układem sił w dyscyplinie, to jest zdecydowaną
dominacją jednej  pozytywistycznej  orientacji. Podtrzymywanie tego
podziału dziś, gdy pluralizm orientacji (który zawsze zresztą istniał,
chocia\
w zinstytucjonalizowanym \
yciu akademickim nie zawsze był
widoczny) stał się faktem społecznym, a socjologia pozytywistyczna
wróciła do roli jednego z wielu nurtów socjologicznych, wskazuje, jak
trudno zrewidować dobrze zakorzenione stereotypy.
EDMUND MOKRZYCKI urodził się 6 stycznia 1937 roku. Jest
docentem w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Zajmuje się głównie
socjologią teoretyczną oraz metodologią i filozofią nauk społecznych.
Zamieszczony w tym tomie tekst stanowi swego rodzaju postscriptum do
opublikowanej w 1971 roku przez PWN ksią\
ki Zało\
enia socjologii
humanistycznej. Problematyka ta występuje równie\
w jego pracy
Filozofia nauki a socjologia, która ukazała się w 1981 roku nakładem
PWN-u oraz w 1983 roku w wersji angielskiej nakładem wydawnictwa
Routlegde and Kegan Paul.