WYKŁAD 7 / 8 (3.12.1998) i (10.12.1998)

KAROL MARKS (1818
83)

Dzieła (m.in.):
"Ideologia niemiecka"
"Nędza filozofii"
"Kapitał

Punktem wyjścia dla poglądów Marksa były poglądy Hegla. Stąd zaczerpnął bowiem
ważne pojęcia: dialektykę, dynamikę i antagonizm.
Pojęcie alienacji
zostało również zaczerpnięte z Hegla i jest przez Marksa
rozumiane jako coś, co wyodrębnia się ze sfery skąd pochodzi i staje się czymś
zewnętrznym (alienacja pracy
praca posiada cechy i wartość przeciwną
wykonującym ją robotnikom).
Pojęcie ideologii
w tym wypadku Marks wzorował się na pojęciu religii
Fauerbacha. Twierdził on mianowicie, że w religii człowiek kompensuje sobie to,
czego nie potrafi osiągnąć, religia to projekcja doskonałej wizji człowieka
(Bóg to ideał człowieka). Wg Marksa ideologia to wiedza tworzona po to, aby
zaspokoić pewne potrzeby, interesy jakiejś grupy (najczęściej ekonomiczne).
Wszelka ludzka wiedza jest ideologią (czyli służy czyimś konkretnym
interesom).
Materializm historyczny
pewna szczególna forma materializmu (wszystkim rządzi
materia
ujęcie naiwne). Wg Marksa w rzeczywistości istnieje tylko materia,
jednocześnie rzeczywistość społeczna wyrosła na rzeczywistości materialnej i
jest jej inną, wyższą formą, ale nadal stanowi ją wyłącznie materia. . Sposób
jej funkcjonowania może opisać język historii.
Koncepcja Marksa opiera się w większości na ekonomii, uznawała, że to właśnie
ekonomia stanowi podstawę życia społecznego. Ekonomia jest ideologią.
Społeczeństwo dzieli się na 2 części
baza - ekonomia jako podstawa życia społecznego
nadbudowa
kultura, religia, zwyczaje, obyczaje, prawo itp. Zdeterminowane
przez bazę
Społeczeństwo jako całość może przybierać różne kształty, gdyż wzór tworzenia
(stosunki międzyludzkie powstające wytwarzania dóbr międzyludzkich) może być
różny. Można jednak określić jakieś ogólne prawidłowości rozwojowe zachodzące w
historii społeczeństw.
Marks wyróżnił następujące formacje społeczno
ekonomiczne:
Wspólnota pierwotna
Formacja antyczna
Formacja azjatycka
Formacja feudalna
Formacja burżuazyjna (kapitalistyczna)
Państwo komunistyczne (pozbawione klas)
Społeczeństwa rozwijały się zgodnie z pewnymi obiektywnymi prawami.
Koncepcja Marksa miała głównie aspekt historyczny, uwzględniała jednakże
również aspekt typologiczny wyodrębniając różne typy w obrębie jednego
społeczeństwa.
Teoria klas społecznych
społeczeństwo dzieli się na klasy. Kryterium ich
wyodrębnienia są stosunki powstające w procesie produkcji dóbr materialnych.
Położenie klasowe wyznacza posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji.
Każda formacja (z wyjątkiem pierwszej i ostatniej) posiadała wzór struktury
klasowej. Klasy porządkują społeczeństwo. Są tworzone przez bazę (ekonomia),
stąd nadbudowa jest podyktowana przez określony układ klasowy. Położenie
klasowe wyznacza ramy funkcjonowania jednostek i grup. Klasy w stosunku do
siebie są antagonistyczne
konkurują o środki produkcji. Ta ich walka stanowi
podstawowy element dynamiki społecznej. Marks opisywał społeczeństwo głównie
pod kątem walki klas.
Rola państwa - wg Marksa państwo stanowi twór zdominowany przez jedną klasę
panującą, jego genezą jest właśnie chęć zaspokajania i zabezpieczenia
realizacji interesów klasy panującej.
Świadomość klasowa jest związana z walką klas. Stanowi ona zespół wspólnych
sposobów zapatrywania się na świat (uzależniony oczywiście od położenia
klasowego). Świadomość poszczególnych jednostek i grup, to tylko konsekwencja
szerszej świadomości klasowej.
Nie wszystkie jednostki w danej klasie posiadają świadomość klasową
taką
klasę nazywa Marks klasą w sobie (można ją wyodrębnić obserwując z zewnątrz).
Natomiast klasa dla siebie to taka klasa, której wszyscy członkowie posiadają
świadomość klasową.
Świadomość społeczna należy do nadbudowy. Nadbudowa jest konsekwencją bazy, ale
posiada swoje indywidualne cechy, jako sfera życia społecznego. Świadomość jest
określona przede wszystkim przez stosunki produkcji w społeczeństwie, ale nie
zmienia się tak szybko jak one. Świadomość przejawia się w kulturze, sztuce,
religii, które nie zmieniają się zbyt szybko. W świadomości odbijają się
również warunki historyczne
określają one i materialną sferę życia i samą
świadomość.
Świadomość jest wyrazem określonego momentu (świadomość określonej epoki)
Świadomość jest też uwarunkowana klasowo. Świadomość całego społeczeństwa jest
odbiciem stosunków klasowych w społeczeństwie, a te z kolei są odbiciem sfery
materialnej i warunków historycznych. Każda klasa posiada swoją specyficzną
świadomość.
Szczególne miejsce zajmuje świadomość klasy panującej w społeczeństwie. Klasa
panująca posiada stosunki produkcji i potrafi do pewnego stopnia panować nad
świadomością innych klas, częściowo narzucając swoją.
Świadomość fałszywa (2 ujęcia):
Taka, która nie właściwie rozpoznaje miejsce określonej grupy w procesie
historycznym. Najczęstszym jej przejawem są ideologie czyli niewłaściwe
przekonania na temat rzeczywistości, przy czym to przekłamanie nie jest
przypadkowe lecz służy interesom określonej grupy.
Każda klasa posiada swoją ideologię. Klasy tworzą uzasadnienia swoich interesów
daleko wybiegające poza sferę ekonomiczną
Nieumiejętność rozpoznania swojego w strukturze klasowej społeczeństwa
(klasa w sobie czyli obiektywna
obserwowalna z zewnątrz i klasa dla siebie
czyli obiektywna i subiektywna
obserwowalna z zewnątrz, a jej członkowie mają
świadomość przynależności do niej)
Marks uważał, że nie istnieje wiedza obiektywna, a najcenniejszą wiedzą jest
ta, która idzie do przodu razem z procesem historycznym. Badacz powinien
utożsamiać się z klasą posuwającą naprzód proces historyczny.
Kwestia rozwoju społecznego
Wizja Marksa była dynamiczna
dynamikę stwarzał konflikt klasowy. Oddziaływał
on na 2 liniach:
oddziaływanie między częścią i całością społeczeństwa
(całość zmierza w określonym kierunku, natomiast różne części społeczeństwa
mogą mniej lub bardziej zgodnie podążać z kierunkiem zmian)
oddziaływanie między bazą, a nadbudową
przeobrażenia bazy mogą stykać się ze starą jeszcze częścią nadbudowy, co może
wywoływać różne zaburzenia
Kierunek zmian wyznaczają formacje społeczno
ekonomiczne. Pewne przeobrażenia
społeczne są nieuchronne (wynika to z istnienia obiektywnych praw rozwoju
społecznego). Tak jak w ewolucjonizmie ma u Marksa miejsce ciągły postęp, czyli
zmiany w pożądanym kierunku (hasło "postęp" często wykorzystywano w
propagandzie, uzasadniając nim różne, często zbrodnicze działania). Ale wizja
ewolucjonistów była jednoliniowa. Różnice między społeczeństwami polegała
jedynie na ułożeniu w odpowiednim miejscu na linii postępu. Natomiast Marks
uważał, że rozwój społeczny może podążać różnymi drogami, uwarunkowanymi
historycznie.
Metoda badawcza
Historyzm jako metoda badawcza
wszelkie aspekty rzeczywistości są ze sobą
powiązane i mają swój kontekst historyczny. Również badacz jest z nim związany.
(koncepcja podmiotu zakorzenionego)
2 rodzaje ujęć rzeczywistości społecznej:
ujęcie historyczne
uwzględnianie największej liczby zjawisk, bez wiązania ich
ze sobą
ujęcie logiczne
powinno nakładać się na ujęcie historyczne, jest to
akcentowanie tych wydarzeń, które łączą się w ciąg przyczynowo
skutkowy.
Metoda abstrakcji to idealne podejście logiczne. Żadna rzeczywistość społeczna
nie będzie do końca odpowiadała abstrakcyjnym modelom. Badacz powinien jednak
tworzyć takie idealne, nie istniejące w rzeczywistości modele, a następnie
porównywać istniejącą rzeczywistość do takich idealnych modeli. Formacje Marksa
to właśnie idealizacje (modele).
Marks wysuwał postulat zaangażowania społecznego jako metody badawczej
wynik
koncepcji podmiotu zakorzenionego i świadomości klasowej (żadna wiedza nie jest
wolna od uwarunkowań klasowych). Żeby cokolwiek w życiu społecznym
zaobserwować, trzeba się w nie zaangażować Nie istnieje obiektywność, zamiast
niej trzeba widzieć rzeczywistość postępowo, budować wiedzę będąc zaangażowanym
po stronie klasy postępowej. Brak różnicy między badaczem, a działaczem
społecznym.