SZKOA
A POLICJI W KATOWICACH
Istota procesu karnego
Opracowanie:
podkom. Magdalena Kubica
podkom. Arkadiusz Kaczyński
Zakład Służby Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2012
Óð Wszelkie prawa zastrzeżone  SzkoÅ‚a Policji w Katowicach
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
Spis treści
WST
P........................................................................................................................................... 5
ISTOTA, POJ
CIE, CEL I PRZEDMIOT PROCESU KARNEGO ................................... 6
STADIA PROCESU KARNEGO ........................................................................................... 15
UCZESTNICY PROCESU KARNEGO ................................................................................ 17
FORMY POST
POWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO ................................................ 26
POST
POWANIE W NIEZB
DNYM ZAKRESIE ......................................................... 28
POST
POWANIE SPRAWDZAJ
CE ................................................................................ 30
SPISY I WYKAZY..................................................................................................................... 33
WST
P
Obecny program szkolenia zawodowego podstawowego zakłada, że każdy
słuchacz po zakończeniu szkolenia będzie potrafił określić istotę procesu karnego,
scharakteryzować postępowanie sprawdzające i czynności w niezbędnym zakresie.
W bibliografii Szkoły Policji w Katowicach brak natomiast publikacji, które w sposób
jasny i czytelny opisywałyby przedmiotowe zagadnienia. Naszym zamiarem było
stworzenie skryptu, w którym słuchacze szkolenia podstawowego oraz inne
osoby zainteresowane zagadnieniami procesowego prawa karnego mogliby
znalez
ć kompendium wiedzy na temat istoty procesu karnego, postępowania
sprawdzającego w rozumieniu art. 307 k.p.k. i czynności w niezbędnym zakresie
w rozumieniu art. 308 k.p.k. Stadia procesu karnego, uczestników procesu
karnego i formy postępowania przygotowawczego celem zobrazowania
i łatwiejszego przyswojenia, zilustrowaliśmy w formie graficznej.
Mamy nadzieję, że przedmiotowy skrypt przyczyni się do osiągnięcia
zamierzonego celu dydaktycznego.
5
ISTOTA, POJ
CIE, CEL I PRZEDMIOT PROCESU KARNEGO
Istota procesu karnego
Istota procesu karnego należy do zagadnień spornych w literaturze, wyjaśnianych
za pomocą różnych teorii. W języku polskim przez istotę zwykle rozumie się to,
co jest czymś zasadniczym, podstawowym, a więc stanowiącym grunt czy też
zasadnicze założenie.
PrzechodzÄ…c do ustalania zasadniczych cech procesu karnego,
decydujących o jego istocie, nie można pominąć dotychczasowego dorobku nauki,
w której czyniono starania w celu rozwiązania tego problemu. Wśród poglądów,
za pomocą których podejmowano próby wyjaśnienia tego zagadnienia, można
wskazać teorię dopatrującą się istoty procesu karnego przede wszystkim
w systemie gwarancji procesowych -ð w procesie karnym dopatrywano siÄ™
w głównej mierze formy gwarancji praw jednostki. Teoria ta stanowiła reakcję na
samowolę organów państwowych.
Inną próbą wyjaśnienia istoty procesu karnego było traktowanie go jako
formy realizacji prawa karnego materialnego. Proces karny traktowano jako
wzorce ustalone przez prawo, a więc jako prawo formalne. Te wzorce działań
procesowych miały służyć realizacji prawa karnego materialnego.
W rzeczywistości oznaczało to sprowadzenie procesu karnego do roli podrzędnej,
o charakterze technicznym i wykonawczym w stosunku do prawa materialnego.
Mimo ich jednostronności, walorem tych teorii jest twierdzenie o potrzebie
ustawowego regulowania procesu karnego, w którym gwarantowane zostają
prawa jego uczestników. Tych twierdzeń nie ma potrzeby kwestionować, ale nie
wyjaśniają one istoty procesu karnego 1.
1. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 19-20.
6
Największe znaczenie zyskała teoria procesu jako stosunku prawnego.
Powstała ona na gruncie procesu cywilnego. Jej właściwym twórcą był Oskar
Bülow, którego myÅ›l rozwinÄ…Å‚ i przeniósÅ‚ na grunt procesu karnego J. Kohler.
W myśl tego założenia, proces jest stosunkiem prawnym. W póz
niejszym czasie
teoria ta ulegała różnym modyfikacjom. Według jednych, był to stosunek prawny
zachodzący w procesie karnym między państwem (sędzią) a oskarżonym, według
innych -ð także miÄ™dzy stronami. Co do oceny tej teorii w rozwoju nauki procesu
karnego zdania są podzielone. Nie brak wypowiedzi, z których wynika, że istoty
procesu jako stosunku prawnego można dopatrywać się w tym, że proces
traktowany jest jako prawny bieg, w którym czynności i żądania pozostają
w odpowiednim, ustawowym stosunku do praw i obowiązków w procesie,
eliminując samowolę i przemoc. Mimo podkreślenia w omawianej teorii
dynamicznego charakteru procesu nie można jej akceptować w takim kształcie,
gdyż w rzeczywistości neguje potrzebę przyznania stronom praw procesowych.
W literaturze polskiej istoty procesu karnego dopatruje siÄ™ nie w jednej,
lecz w wielu jego cechach. Do elementów składających się na istotę procesu
karnego należą następujące cechy charakterystyczne:
1. Proces jest działalnością niezawisłego sądu, współdziałających z nim
organów ścigania karnego oraz wszystkich innych uczestników
postępowania karnego.
2. Jest to działalność uregulowana przez przepisy prawa procesowego.
3. Działalność procesowa przebiega w ramach stosunków procesowych.
4. Proces karny jest podejmowany i prowadzony w określonym celu.
Jeżeli się spojrzy na wyżej wymienione cechy, to od razu nasuwa się
spostrzeżenie, że można je odnieść do każdego procesu prawa przewidzianego
w systemie obowiązującego prawa, a więc dotyczą one także procesu cywilnego.
Każdy współczesny proces jest prawnie uregulowany i tylko w jego ramach
może się on rozwijać. Ujęcie procesu jako pewnej działalności podkreśla jego
dynamiczny charakter, w którym poszczególne ogniwa są wypełnione
odpowiednim zachowaniem jego uczestników. One nadają procesowi bieg
7
i decydują o jego przesuwaniu się do kolejnych, prawem przewidzianych etapów.
Każdy proces jest ponadto wszczynany i rozwijany w określonym celu. Nie może
być procesu bezcelowego, procesu dla samego procesu. Celem tym jest
rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu. Problem natomiast stosunków
procesowych jest sprawą złożoną, która w literaturze nie jest rozumiana
jednoznacznie. Można jednak przyjąć, że w ramach procesu karnego między
podmiotami powstają wzajemne zależności co do spraw i obowiązków, które
można wyrazić w postaci stosunków procesowych.
Akceptując wskazane wyżej właściwości, jako konieczne dla każdego
procesu przed organem państwa, trzeba jednocześnie zwrócić uwagę na te cechy
istotne, które są właściwe wyłącznie dla procesu karnego. Tutaj dochodzimy
do sedna sprawy -ð wydaje siÄ™, że istotnÄ… cechÄ… procesu karnego jest jego
przedmiot, a więc kwestia odpowiedzialności za popełnione przestępstwo 2. Ten
fakt każe zwrócić baczniejszą uwagę na osobę, przeciwko której postępowanie
się toczy, która jest zagrożona stwierdzeniem winy i wymierzeniem jej kary
kryminalnej. Powoduje to konieczność konstruowana odpowiedniej ochrony dla
tej osoby w procesie, aby nie doszło do skazania osoby niewinnej.
Można wobec tego powiedzieć, że istotę procesu karnego da się
wypowiedzieć za pomocą kilku, a nie jednej cechy. Najważniejszymi
cechami, wyrażającymi istotę procesu karnego jest to, że stanowi
on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych
i innych jego uczestników, mających na celu rozstrzygnięcie kwestii
odpowiedzialności karnej określonej osoby, której zapewnia się prawo
do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie końcowe odpowiadało dyrektywie
prawdy i poczuciu sprawiedliwości.
2. Tamże, str. 22.
8
Pojęcie  procesu karnego
Nazwa  proces karny może być używana w znaczeniu ogólnym, tzn.
abstrakcyjnym, i w znaczeniu konkretnym.
Proces karny jest wypełniony działaniami występujących w nim
uczestników. Proces taki stanowi pewien przebieg -ð czyli jest zjawiskiem
w ruchu. Ogniwo ruchu w toku procesu nie jest zachowaniem oderwanym, lecz
ściśle powiązanym z układem czynności w tym toku, a także przedmiotem
procesu będącego w ruchu, co do którego ma zapaść rozstrzygnięcie organu
procesowego. Proces karny stanowi więc przewidziane prawem zachowanie
organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia
i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary
lub zastosowania innych środków, albo w razie stwierdzenia braku przestępstwa,
sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność,
do uniewinnienia oskarżonego.
Nazwa  proces karny może być używana w znaczeniu ogólnym,
tzn. abstrakcyjnym, i w znaczeniu konkretnym. Proces konkretny stanowi
przewidzianą prawem działalność określonych uczestników, odbywającą się
w oznaczonym procesie o konkretne przestępstwo lub przeciwko oznaczonej
osobie lub osobom o konkretne przestępstwo. W znaczeniu ogólnym jest to
działalność przewidziana w obowiązujących przepisach, mająca na celu wykrycie
i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych
środków, jako model przewidziany w obowiązujących przepisach, któremu
powinien odpowiadać każdy proces przeciwko oznaczonej osobie. Jest to model
postulowany, model normatywny o charakterze wirtualnym, stanowiÄ…cy
podstawę prawną konkretnej działalności procesowej.
W rzeczywistości między wszystkimi tymi zakresami istnieje wzajemna
zależność, gdyż formułowanie modeli teoretycznych następuje na bazie już
funkcjonujących systemów prawa procesowego z całym bagażem dotychcza-
sowego doświadczenia w zakresie stosowania określonego systemu prawa
procesowego obowiązującego w danym państwie.
9
W stosunku do terminu  proces karny używa się zamiennie nazwy
 postępowanie karne . Takie stanowisko znajduje oparcie w ustawodawstwie,
w nazwie aktu prawnego regulujÄ…cego proces karny, jakim jest Kodeks
postępowania karnego. Nazwy  postępowanie karne używa się także w węższym
znaczeniu w stosunku do fragmentowych czy też specjalnych ujęć ogólnego
przebiegu, np. postępowanie dowodowe, postępowanie rozpoznawcze 3.
Cel procesu karnego
W procesie karnym można mówić o celu ogólnym, a więc ostatecznym rezultacie
do którego zmierza jego bieg, a także o celach cząstkowych, które występują
w poszczególnych etapach procesowych, postępowaniach uzupełniających itp.
Celem ogólnym procesu karnego jest rozstrzygnięcie o przedmiocie
procesu. Dla osiągnięcia powyższego celu muszą być przewidziane odpowiednie
środki i mechanizmy procesowe, zawarte w przyjętym modelu prawa karnego
procesowego. W obowiązującym Kodeksie postępowania karnego w art. 2 ż 1
pkt 1 podkreśla się, że przepisy tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie
postępowania karnego, aby sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowie-
dzialności karnej, a osoba niewinna, tej odpowiedzialności nie poniosła. W razie
ustalenia popełnienia przestępstwa i skazania za nie określonej osoby, powinny
być wobec niej trafnie zastosowane środki kary przewidziane w prawie karnym
materialnym. Proces karny staje się więc formą realizacji prawa karnego
materialnego 4.
W ten sposób zostaje zrealizowane prawo karne materialne, przewidujące
określone kary i środki karne za dany czyn przestępczy, a nieraz także prawo
cywilne w razie jednoczesnego orzekania w procesie karnym w przedmiocie
roszczeń wynikających z popełnionego przestępstwa. Osiąga się w ten sposób
stan zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo. Jednocześnie realizuje się
3. Tamże, s.14
4. Tamże. s. 16.
10
zadania postępowania karnego wyrażające się nie tylko w zwalczaniu
przestępczości, lecz również jej zapobieganiu oraz w umacnianiu poszanowania
prawa i zasad współżycia społecznego.
Prawda w procesie karnym nie może być celem samym w sobie. Stanowi
ona dyrektywę pozwalającą na osiągnięcie celu procesowego przez wydanie
prawidłowego rozstrzygnięcia. W ten sposób proces karny spełnia także pewne
cele ogólniejsze. Z jednej strony stanowi swego rodzaju  wyrównanie następstw
popełnionego czynu, co nazywa się niekiedy funkcją satysfakcyjną, a z drugiej
strony szybko przeprowadzony proces i orzeczona w nim kara może spełniać
funkcję prewencji ogólnej i prewencji szczególnej 5.
Zgodnie z treścią art. 297 ż 1 k.p.k. celem postępowania przygoto-
wawczego jest:
-ð ustalenie czy zostaÅ‚ popeÅ‚niony czyn zabroniony i czy stanowi
on przestępstwo;
-ð wykrycie i w razie potrzeby ujÄ™cie sprawcy;
-ð zebranie danych stosownie do art. 213 k.p.k. i art. 214 k.p.k, t.j.: danych
o osobie oskarżonego oraz informacji w ramach wywiadu
środowiskowego;
-ð wyjaÅ›nienie okolicznoÅ›ci sprawy, czyli wszelkich kwestii majÄ…cych
znaczenie dla odpowiedzialności karnej, w tym ustalenie osób
pokrzywdzonych i rozmiarów szkody, a także sposobu popełnienia
przestępstwa, czasu i miejsca jego popełnienia;
-ð zebranie, zabezpieczanie i utrwalenie dowodów dla sÄ…du, tak aby
rozstrzygniecie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej;
pamiętać bowiem należy, iż materiał zgromadzony w postępowaniu
przygotowawczym może być wykorzystany do celów dowodowych
przed sądem, co jest szczególnie istotne w przypadku czynności
niepowtarzalnych, czyli takich, których nie można już przed sądem
5. Tamże, s. 16.
11
powtórzyć, jak np. oględziny miejsca zdarzenia, czy przesłuchanie
w postępowaniu przygotowawczym świadka, który następnie zmarł.
W postępowaniu przygotowawczym należy także dążyć do wyjaśnienia
okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu (art. 297 ż 2 k.p.k.). Dopiero
wypełnienie owych zadań pozwala przejść do kolejnego stadium.
Postępowanie przygotowawcze pełni zasadniczo dwie funkcje:
-ð przygotowawczÄ… (przygotowawczo-wykrywczÄ…) -ð polegajÄ…cÄ…
na wykryciu przestępstwa i sprawcy oraz przygotowaniu materiału
dla sÄ…du,
-ð profilaktycznÄ… -ð majÄ…cÄ… zapobiec popeÅ‚nianiu dalszych przestÄ™pstw,
dzięki ujawnieniu czynników i przyczyn sprzyjających działalności
przestępczej 6.
Przedmiot procesu karnego
W literaturze przedmiotu -ð zarówno obcej, jak i polskiej -ð kwestie przedmiotu
procesu karnego nie są rozumiane jednoznacznie. Każdy poszczególny proces
ma na celu orzeczenie o roszczeniach wynikajÄ…cych ze zdarzenia faktycznego,
przedstawianego jako czyn człowieka. Roszczeniem tym jest uprawnienie
państwa do zastosowania kar oraz środków zabezpieczających lub
wychowawczych 7.
Przedmiot każdego postępowania sprowadza się zawsze do pewnej kwestii
prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne załatwienie jest zadaniem tego
postępowania. Kwestią tą jest odpowiedzialność prawna osoby ściganej
za zarzucane (lub przypisane) jej przestępstwa. Nasuwa to następujące pytania:
czy w ogóle popełniono przestępstwo, kto je popełnił, w jakiej postaci, i jakie ma
za to ponieść konsekwencje prawne? Przedmiotem procesu nie jest natomiast
sam fakt popełnienia przestępstwa, gdyż badanie oznaczonej rzeczywistości
6. G. Artymiak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, Proces karny -ð cześć szczególna, Warszawa 2007, s. 16
7. K. Marszał (& ), s.17
12
nie stanowi samoistnego celu, jedynie cel pośredni, służący określeniu
odpowiedzialności i jej rozmiarów. Odpowiedzialność prawna opiera się na
dwóch podstawach:
-ð faktycznej -ð okreÅ›lenie czynu (zarzucanego lub przypisanego),
-ð i prawnej -ð kwalifikacji prawnej tego czynu 8.
Kwestia odpowiedzialnoÅ›ci prawnej w procesie -ð wedÅ‚ug M. CieÅ›laka -ð nie wiąże
siÄ™ z czynem rzeczywistym, lecz z procesowÄ… hipotezÄ… tego czynu w postaci
podejrzenia (określonego w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub
dochodzenia), zarzutu (w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów lub w akcie
oskarżenia) lub przypisania (w wyroku). To właśnie toczący się proces ma
udzielić odpowiedzi na pytanie, czy hipoteza ta jest zasadna, czy też nie. Jednak
ani sam czyn, ani jego procesowa hipoteza nie sÄ… przedmiotem procesu. Jest niÄ…
kwestia odpowiedzialności prawnej za określony, przypisywany oskarżonemu
czyn przestępczy. Przedmiot postępowania zostaje zwykle określony w akcie
programowym danego postępowania (postanowienie o wszczęciu postępowania,
postanowienie o przedstawieniu zarzutów, akt oskarżenia). W toku
postępowania może być on modyfikowany, np. w postanowieniu o przedsta-
wieniu zarzutów (art. 314 k.p.k.), czy też w wyroku (art. 413ż 2k.p.k.).
Przedmiotem procesu jest zatem kwestia odpowiedzialności określonej
osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwa. Określenie przedmiotu procesu ma
istotne znaczenie dla jego niezmienności i niepodzielności. Niezmienność
przedmiotu procesu oznacza, że niedopuszczalne jest orzekanie w różnych
postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu procesu.
Oba wskazane aspekty przedmiotu procesu posiadajÄ… zasadnicze znaczenie
w postępowaniu jurysdykcyjnym po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu. Zostały
one obszernie przedstawione w ramach zasady skargowości. Kwestia
odpowiedzialności określonej osoby za zarzucany jej czyn opiera się na dwóch
podstawach, a mianowicie na:
1. Podstawie faktycznej;
8. Tamże, s. 18.
13
2. Podstawie prawnej, tj. kwalifikacji prawnej czynu.
Podstawę faktyczną procesu karnego należy odróżniać od przedmiotu procesu.
Podstawę faktyczną stanowi stopień poinformowania organu procesowego
o czynie przestępczym. Jest ona w różny sposób określana w ustawie
w zależności od etapu procesowego.
Do wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa
ścigane z urzędu wystarczające i konieczne jest istnienie uzasadnionego
podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k). Brak takiego podejrzenia
skutkuje wydaniem postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania (art. 17
ż 1 pkt 1 k.p.k.), np. gdy złożono zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.
W śledztwie lub w dochodzeniu koniecznie jest istnienie danych pozwalających
na skierowanie postępowania przeciwko określonej osobie (art. 313 k.p.k.).
Wreszcie sporządzenie aktu oskarżenia następuje, jeżeli przeprowadzone
postępowanie dostarcza podstaw do jego wniesienia (art. 322 ż 1 k.p.k.).
Stopień poinformowania, wynikający z faktów dowodowych dostępnych
dla organu procesowego, może ulegać zmianom w toku procesu, w miarę
wzbogacania jego wiedzy o określonym czynie. W sprawach z oskarżenia
prywatnego, w których nie wymaga się postępowania przygotowawczego
poprzedzającego postępowanie sądowe, uproszczony akt oskarżenia powinien
wskazywać osobę, zarzucany jej czyn oraz dowody na poparcie żądania ukarania
określonej osoby za zarzucony jej czyn (art. 487 k.p.k.). Jeżeli wcześniej
nie zostało wydane postanowienie o umorzeniu postępowania, sąd po wniesieniu
aktu oskarżenia czyni ustalenia na podstawie przeprowadzonych na rozprawie
dowodów i wydaje rozstrzygniecie o przedmiocie procesu9.
9. Tamże, s. 19.
14
STADIA PROCESU KARNEGO
Powszechnie w literaturze przyjmowany jest podział procesu karnego na stadia,
fazy i podfazy. Brak jest jednak zgodności co do wyróżniania liczby stadiów.
Na ogół wyróżnia się trzy stadia procesu karnego:
1. postępowanie przygotowawcze,
2. postępowanie jurysdykcyjne,
3. postępowanie wykonawczo-likwidacyjne 10.
Postępowanie przygotowawcze, chociaż poprzedza postępowanie sądowe, jest
integralną częścią procesu karnego. Jak już wcześniej wspominaliśmy
postępowanie przygotowawcze ma na celu wstępne przygotowanie sprawy
do rozpoznania sÄ…dowego.
W ramach drugiego stadium procesu karnego, postępowania
jurysdykcyjnego wyróżnić można dwa podstadia:
1. postÄ™powanie główne -ð obejmujÄ…ce pierwszoinstancyje rozpoznanie
sprawy,
2. postÄ™powanie apelacyjne -ð obejmujÄ…ce kontrolÄ™ odwoÅ‚awczÄ…
w wypadku wniesienia apelacji 11.
Stadium postępowania wykonawczo-likwidacyjnego ma z kolei dwie funkcje:
1. egzekucyjną - polegającą na wykonywaniu prawomocnych wyroków
skazujących oraz podejmowaniu niezbędnych korektur w czasie tego
postępowania;
2. likwidacyjną  polegająca na prawnym usuwaniu skutków skazania
lub łagodzeniu jego efektów.
10. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005, s. 6.
11. Tamże, s. 139.
15
Tablica 1. STADIA PROCESU KARNEGO
STADIA PROCESU
KARNEGO
POST
POWANIE
POST
POWANIE
POST
POWANIE
WYKONAWCZO-
PRZYGOTOWAWCZE JURYSDYKCYJNE
LIKWIDACYJNE
POST
POWANIE POST
POWANIE
GA
ÓWNE PRZED ODWOA
AWCZE
S
DEM PRZED S
DEM
I INSTANCJI II INSTANCJI
16
UCZESTNICY PROCESU KARNEGO
Przez uczestnika procesu karnego rozumie się podmiot, który bierze udział
w procesie karnym w roli, jakÄ… wyznacza mu prawo karne procesowe. Z tego
określenia wynika, że uczestnikiem procesu karnego jest tylko taki podmiot,
którego rola w procesie karnym jest okreÅ›lona -ð to znaczy, że prawo nakÅ‚ada
na ten podmiot określone obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia.
Takim podmiotem jest organ procesowy (sąd, prokurator, policja itp.), oskarżony,
świadek. Są to z reguły podmioty, które swym zachowaniem wpływają na bieg
procesu karnego.
Uczestnikami procesu w powyższym sensie nie będą osoby obecne na sali
rozpraw lub też funkcjonariusz policji, jeżeli doprowadzi na rozprawę
oskarżonego aresztowanego -ð choć swym zachowaniem mogÄ… oni wpÅ‚ywać
na bieg procesu karnego (np. niedoprowadzenie aresztowanego uniemożliwia
prowadzenia rozprawy). Podmiotami występującymi w procesie karnym w roli
uczestnika mogą być natomiast organy państwowe, osoby fizyczne, osoby
prawne, instytucje państwowe lub społeczne oraz zrzeszenia nie mające
osobowości prawnej.
Spośród uczestników procesu karnego wyróżnia się powszechnie
następujące kategorie:
-ð organy procesowe,
-ð strony procesowe,
-ð przedstawiciele procesowi stron,
-ð rzecznicy interesu spoÅ‚ecznego,
-ð pomocnicy procesowi,
-ð osobowe z
ródła dowodowe,
-ð pozostali uczestnicy procesowi.
17
ORGANY PROCESOWE
Wśród uczestników procesu karnego znaczącą pozycję zajmują organy
procesowe. Są wśród nich podmioty, które kierują procesem i wydają
rozstrzygnięcia o jego przedmiocie. Organ państwowy staje się uczestnikiem
procesu, jeżeli wynika to wyraz
nie z obowiązujących przepisów.
Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy
przepisów powierzono występowanie w procesie karnym w oznaczonej roli.
Stosownie do roli pełnionej w procesie przez organy państwowe można je
podzielić na:
-ð organy kierujÄ…ce procesem,
-ð organy współdziaÅ‚ajÄ…ce.
Organ kierujący procesem jest organem prowadzącym proces na określonym
etapie. Organ ten dokonuje czynności procesowych i wydaje wiążące decyzje
procesowe. Organem współdziałającym jest organ państwowy, który występuje
w procesie, współdziała z organem kierującym procesem. Np. w postępowaniu
jurysdykcyjnym, organem kierujÄ…cym procesem jest prezes sÄ…du lub sÄ…d.
Prokurator pełni rolę organu współdziałającego.
Etapowa budowa procesu powoduje, że w jego toku następuje zwykle
zmiana organu kierujÄ…cego procesem. Zmiany te sÄ… dokonywane przy
przechodzeniu z jednego stadium w następne. W poszczególnych stadiach
procesowych możemy rozróżnić:
W postępowaniu przygotowawczym:
-ð organy prowadzÄ…ce Å›ledztwo lub dochodzenie,
-ð organy nadzoru (prokurator).
W postępowaniu rozpoznawczym (głównym):
-ð organem kierujÄ…cym procesem jest sÄ…d; poza posiedzeniem lub
rozprawÄ…  prezes sÄ…du;
-ð organem współdziaÅ‚ajÄ…cym jest oskarżyciel publiczny (z reguÅ‚y
prokurator).
18
W postępowaniu wykonawczym w charakterze organu procesowego występują
podmioty wymienione w art. 2 .k.c.
Charakter organu, który kieruje procesem, ma istotne znaczenie. Chodzi
przede wszystkim o to, czy jest to organ korzystający z niezawisłości, czy też nie 12.
STRONY PROCESOWE
Stroną procesową jest podmiot mający interes prawny w korzystnym dlań
rozstrzygnięciu sprawy, będącej przedmiotem danego postępowania karnego,
a przy tym występujący w nim we własnym imieniu. Wspomniany tu interes
prawny jest niczym innym, jak tylko dobrem chronionym przez prawo. Może być
nim poszanowanie domniemania niewinności oskarżonego, czy też dobra prawne
pokrzywdzonego, bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Interes prawny może być chroniony bądz
przez przepisy prawa materialnego,
bÄ…dz
też przepisy prawa procesowego.
Stroną może być zarówno osoba fizyczna, prawna, jak i instytucja
państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej
(art. 49 ż 2 k.p.k.). Powyższe dotyczy zdolności do wystąpienia w charakterze
strony czynnej, którą to stroną w procesie są oskarżyciel publiczny, posiłkowy
(uboczny lub subsydiarny) oraz oskarżyciel prywatny, a także pokrzywdzeni
w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 ż 1 k.p.k.). Są to zarazem tzw.
strony karne w procesie. Stroną czynną, cywilną w procesie jest powód
cywilny (art. 62-70 k.p.k.). Cechą wspólną dla stron czynnych jest ich ofensywny
charakter 13.
Stroną bierną w procesie karnym może stać się z kolei osoba fizyczna,
która w chwili popełnienia czynu ukończyła 17 rok życia (art. 10 ż 1 k.k.)
albo nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego
określonego w art. 10 ż2 k.k. Przyznać taką zdolności można tylko wtedy,
gdy okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości
12. Tamże, s. 135.
13. G. Artymiak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, Proces karny -ð część ogólna, Warszawa 2007, s. 108
19
i warunki osobiste przemawiają za pociągnięciem go do odpowiedzialności
na zasadach wynikających z kodeksu karnego, a w szczególności jeżeli
poprzednio stosowane względem niego środki wychowawcze lub poprawcze
okazały się bezskuteczne. Jeżeli pokrzywdzony jest małoletni lub
ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, jego prawa wykonuje
przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje
(art. 51 ż 2 k.p.k.). Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności
procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51
ż 1 k.p.k.). Stroną bierną w postępowaniu przygotowawczym jest podejrzany,
natomiast w postępowaniu jurysdykcyjnym oskarżony.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się również tzw. strony zastępcze
oraz nowe. Tymi pierwszymi są podmioty zdolne przejąć uprawnienia
pokrzywdzonego, które by mu przysługiwały. Dotyczy to sytuacji, w których
śmierć pokrzywdzonego nastąpiła jeszcze przed uzyskaniem przez niego statusu
strony procesowej. Uprawnienia te mogą wykonywać osoby najbliższe,
a w wypadku ich braku lub nieutajnienia, działający z urzędu prokurator 14.
REPREZENTANCI STRON PROCESOWYCH
Zasadniczym prawem służącym oskarżonemu jest zapisane w art. 6 k.p.k. prawo
do obrony. Może on je realizować osobiście, odpierając stawiane mu zarzuty
samodzielnie (obrona materialna), bÄ…dz
korzystajÄ…c z pomocy profesjonalisty,
którym jest obrońca (obrona formalna). Oskarżony może mieć jednocześnie
nie więcej niż trzech obrońców (art. 77 k.p.k.), a limit ten obowiązuje niezależnie
od sposobu ich ustanowienia. Według ustawodawcy, liczba ta powinna zaspokoić
potrzebę obrony interesów oskarżonego w nawet najbardziej skomplikowanych
sprawach, zaś podział obowiązków pomiędzy obrońców stanowi ich wewnętrzną
sprawę. Przy wielości obrońców oskarżonego, każdy z nich ma pełnię praw
obrończych i taki sam statut w procesie. Wymusza to po stronie organu
14. Tamże, s. 109.
20
procesowego obowiązek powiadomienia ich o miejscu i terminie czynności
procesowej niezależnie od pozostałych 15.
Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów
o ustroju adwokatury (art. 82 k.p.k.) i niezależnie od z
ródła jego umocowania
do dziaÅ‚ania w sprawie -ð winien zawsze dziaÅ‚ać z należytÄ… starannoÅ›ciÄ…,
niezależnie od tego czy obrona ma charakter obligatoryjny, czy też fakultatywny.
Zakres uprawnień obrońcy jest wyznaczony zakresem uprawnień oskarżonego.
Reprezentacja oskarżonego przez obrońcę opiera się na stosownym
upoważnieniu: może nim być jednostronne oświadczenie woli oskarżonego
(obrona z wyboru) lub decyzja właściwego organu procesowego (obrona
z urzędu). Do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego
wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia
się oskarżonego (art. 83 ż 1 k.p.k.). Upoważnienia do obrony można udzielić
albo na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego
postępowanie karne (art. 83 ż 2 k.p.k.). Obrońcę dla nieletniego lub
ubezwłasnowolnionego oskarżonego może ustanowić jego przedstawiciel
ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje. Osoby t mogą nadto
podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe (art. 76 k.p.k.)16.
Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu
wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest
w stanie ponieść kosztów bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie
i rodziny (art. 78 ż 1 k.p.k.). Warunkiem wyznaczenia obrońcy z urzędu jest
nieustanowienie przez oskarżonego obrońcy z wyboru.
Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym
jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony
wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest
obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej jest obowiązkowy, jeżeli
prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne. Obrońca może reprezentować
15. Tamże, s. 122.
16. Tamże, s. 123.
21
w procesie karnym interesy kilku oskarżonych, jeżeli nie pozostają one
ze sobą w sprzeczności (art. 85 ż 1 k.p.k.). Podjęcie się przez adwokata obrony
kilku współoskarżonych, gdy ich interesy są wyraz
nie sprzeczne grozi
naruszeniem prawa oskarżonego do obrony w procesie karnym (art. 6 ż 1 k.p.k.)
i z reguły ma wypływ na treść wyroku.
Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go
do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawo-
mocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń (art. 84 ż 1 k.p.k.).
Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania
czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania 17.
RZECZNICY INTERESU SPOA
ECZNEGO
Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić udział w postępowaniu
sądowym, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub
ważnego interesu indywidualnego i są one objęte zadaniami statutowymi tej
organizacji, a w szczególności ochrony wolności i praw człowieka (art. 91
ż 1 k.p.k.). Obu warunków, tj. potrzeby ochrony interesu indywidualnego,
jak również potrzeby ochrony interesu społecznego, nie można identyfikować
z faktem naruszenia określonego dobra członka danej organizacji społecznej.
Zgłoszenie takie powinno nastąpić do czasu rozpoczęcia przewodu
sądowego. Choć zgłaszanie udziału w procesie może nastąpić już na etapie
śledztwa lub dochodzenia, ta sama ustawa zapewnia udział przedstawicielowi
społecznemu wyłącznie w postępowaniu sądowym. Zgłoszenie w postępowaniu
sÄ…dowym akcesu do procesu polega na przekazaniu go sÄ…dowi wraz z aktem
oskarżenia w celu podjęcia stosownej decyzji. Termin, o którym mowa w art. 90
ż 1 k.p.k. jest terminem prekluzyjnym.
W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma
reprezentować tę organizację, zaś jej przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne
17. Tamże, s. 125.
22
upoważnienie (art. 91 ż 2 k.p.k.). Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji
społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Oceny takiej
dokonuje sąd. W przypadku zgłoszenia się do udziału w postępowaniu sądowym
przedstawicieli kilku organizacji należy rozważyć dopuszczenie wszystkich,
jeżeli spełniają oni warunki o których mowa w art. 90 ż 1 k.p.k. Decyzja taka jest
zbieżna z interesem wymiaru sprawiedliwości.
Odmowy dopuszczenia do postępowania nie można uzasadniać ani
rodzajem, ani charakterem zarzucanego oskarżonego przestępstwa. Zarówno
zgoda na udział w procesie, jak i odmowa dopuszczenia winny przyjąć formę
postanowienia. Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym
przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie,
wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie (art. 92 k.p.k.), zaś kierunek
tych oświadczeń nie jest w żaden sposób limitowany. Do zadań sądu należy
również kontrolowanie sposobu wykorzystania przez tego uczestnika jego
uprawnień, nawet jeżeli przedstawiciel społeczny swoją działalność  sprowadza
do współpracy z obrońcą oskarżonego . Sąd nie może odmówić dopuszczenia
do udziału w rozprawie przedstawiciela organizacji społecznej z tego tylko
powodu, że wystąpienie jego będzie ograniczać się do złożenia korzystnych dla
oskarżonego oświadczeń, gdyż takie wystąpienie nie godzi w interes wymiaru
sprawiedliwości 18.
OSOBOWE y
RÓDA
A DOWODOWE
Osobowym z
ródłem dowodowym jest każda osoba wezwana przez organ
procesowy do dostarczenia środka dowodowego. Przede wszystkim będą to
świadkowie i biegli. Świadek jest osobowym z
ródłem dowodowym, natomiast
złożone przez niego zeznania są środkiem dowodowym.
18. Tamże, s. 128.
23
INNI UCZESTNICY PROCESU
W kategorii tej mieszczą się tzw. pomocnicy organów procesowych. Od ich
aktywności zależy nie tylko sprawność, z jaką przeprowadzone zostają
poszczególne czynności, lecz także możliwość przeprowadzenia procesu. Są nimi19:
-ð specjaliÅ›ci (art. 205 i art. 206 k.p.k.), wzywani do udziaÅ‚u
w oględzinach, przesłuchaniu przy użyciu urządzeń technicznych
(umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość),
eksperymencie, ekspertyzie, zatrzymaniu rzeczy lub przeszukaniach
wymagających czynności technicznych, w tym m.in.: pomiarów,
obliczeń, zdjęć lub utrwalenia śladów;
-ð protokolanci (art. 144 k.p.k.), tj. osoby wezwane do spisania protokoÅ‚u,
protokolantem może być zarówno aplikant, pracownik sekretariatu
lub nienależący do składu orzekającego asesor sądowy (protokół
rozprawy), a w postępowaniu przygotowawczym, poza osobami
wymienionymi w art. 144 ż 1 k.p.k., także osoba przybrana
w charakterze protokolanta przez prowadzącego czynność lub sam
przeprowadzający czynność (art. 144 ż 2 k.p.k.);
-ð stenotypiÅ›ci (art. 145 i 146 ż 1 k.p.k.);
-ð tÅ‚umacze (art. 204 ż 1-2 k.p.k.), wzywani na potrzeby przesÅ‚uchania:
głuchego lub niemego (gdy nie wystarcza porozumienie się z nim
za pomocą pisma), osoby nie władającej językiem polskim (art. 204
ż 1 k.p.k.) oraz w razie potrzeby przełożenia na język polski pisma
sporządzonego w języku obcym lub odwrotnie albo zapoznania
oskarżonego z treścią przeprowadzanego dowodu (art. 204 ż 2 k.p.k.)
-ð inne osoby biorÄ…ce udziaÅ‚ w postÄ™powaniu obowiÄ…zane
do noszenia broni (art. 356 ż 2 k.p.k.) , np. konwojenci policyjni.
19. Tamże, s. 129.
24
Tablica 2. UCZESTNICY PROCESU KARNEGO
UCZESTNICY PROCESU
KARNEGO
PODMIOTY
PODMIOTY
CZYNNOÅšCI
PROCESU
PROCESOWYCH
ORGANY STRONY
ÅšWIADEK TA
UMACZ
PROCESOWE PROCESOWE
S
D PROKURATURA BIEGA
Y OBROC
CA
CZYNNA BIERNA
POLICJA INNE PEA
NOMOCNIK SPECJALISTA
PROTOKOLANT
25
FORMY POST
POWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO
Obowiązujący kodeks postępowania karnego z 1997 r. utrzymuje konstrukcję
zakładającą (i obecną w naszym systemie procesowym od dawna) istnienie
dwóch form postępowania przygotowawczego, a mianowicie śledztwa oraz
dochodzenia. Uchwalona w dniu 10 stycznia 2003 r. nowela k.p.k., obowiÄ…zujÄ…ca
od 01 lipca 2003 r. wprowadziła jednak w tym zakresie istotne zmiany.
Różnice między tymi formami postępowania przygotowawczego można
sprowadzić do następujących elementów:
a) kategorii czynu, co do którego prowadzone jest postępowanie
przygotowawcze (śledztwo jest formą przewidzianą dla przestępstw
najpoważniejszych),
b) organów prowadzących postępowanie,
c) czasu trwania,
d) ewentualnie, co do zakresu przeprowadzonych czynności (zakres
czynności przeprowadzonych w dochodzeniu może być ograniczony),
e) nadzoru sprawowanego przez prokuratora,
f) uproszczenia formy niektórych czynności w dochodzeniu.
Śledztwo i dochodzenie stanowią zatem dwie wyodrębnione formy postępowania
przygotowawczego, które mimo wielu różnic, nie różnią się określeniem zadań,
które mają wypełnić oraz swoim wewnętrznym układem (strukturą).
Rozróżniamy śledztwo obligatoryjne i fakultatywne. Ze śledztwem
obligatoryjnym mamy do czynienia w tych przypadkach, kiedy to sam
ustawodawca zdecydował, że postępowanie przygotowawcze musi być
prowadzone bezwzględnie w formie śledztwa. Kwestia ta została przesądzona
przez ustawę i nie zależy od oceny (decyzji) organu procesowego. Natomiast
ze śledztwem fakultatywnym mamy do czynienia w tych przypadkach,
kiedy prokurator w sprawie o czyn będący występkiem, co do którego
prowadzone jest dochodzenie, tak postanowi ze względu na wagę
26
lub zawiłość sprawy. Takie rozwiązanie powoduje pewne zatarcie różnicy
co do kategorii czynów między śledztwem a dochodzeniem 20.
Tablica 3. FORMY POST
POWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO
FORMY
POST
POWANIA
PRZYGOTOWAWCZEGO
DOCHODZENIE ÅšLEDZTWO
20. Tamże, s. 412.
27
POST
POWANIE W NIEZB
DNYM ZAKRESIE
Podjęcie  czynności procesowych w niezbędnym zakresie jest niczym innym
jak faktycznym wszczęciem postępowania przygotowawczego. W prawdzie
przepis art. 308 k.p.k. nie określa wymienionych w nim czynności mianem
 dochodzenia w niezbędnym zakresie , niemniej jednak nie ma przeszkód
merytorycznych, by posługiwać się również tą nazwą. Podjęcie określonych
w art. 308 k.p.k. czynności to przecież nic innego jak realizacja nakazu
ustawowego ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on
przestępstwo, wykrycie i ujęcie sprawcy oraz zebranie, zabezpieczenie
i utrwalenie dowodów w niezbędnym zakresie.
Jest oczywiste, że dokonanie czynności wymienionych w art. 308 k.p.k.
może nastąpić jedynie wówczas, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie
popełnienia przestępstwa i jednocześnie brak jest negatywnych przesłanek
procesowych wynikajÄ…cych z art. 17 k.p.k -ð a wiÄ™c wówczas, gdy istniejÄ…
podstawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego. Dokonanie czynności
niecierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów dopuszczalne
jest także do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których
ustawa uzależnia ściganie (art. 17 ż 2 k.p.k).
Czynności w ramach dochodzenia w niezbędnym zakresie mogą być
dokonywane tylko w przeciągu 5 dni od dnia pierwszej czynności (art. 308
ż 5 k.p.k.), co w sposób dobitny potwierdza intencję ustawodawcy, że jest to
instytucja procesowa wyjÄ…tkowa, majÄ…ca zastosowanie tylko w wypadkach
niecierpiących zwłoki, gdy istnieje realne niebezpieczeństwo utraty,
zniekształcenia lub zniszczenia dowodów. Przepis ten odwołuje się także
do podjęcia w stosunku do osoby podejrzanej szczególnych przedsięwzięć,
opisanych w art. 74 ż 2 pkt 1 k.p.k. Chodzi tu o obowiązek poddania się
oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym
z naruszeniem integralności ciała; w szczególności wolno pobrać odciski,
28
fotografować i okazywać w celach rozpoznawczych innym osobom. Zwrócić
należy uwagę, że przepis art. 308 k.p.k. nie wylicza w sposób wyczerpujący
wszystkich czynności, które mogą być podjęte w ramach dochodzenia
w niezbędnym zakresie. Jednak oczywiste jest, że policja nie może podejmować
działań, które ustawa zastrzega dla prokuratora, np. nie możne wydać
postanowienia o powołaniu lekarzy biegłych psychiatrów (art. 202 k.p.k.).
Po zakończeniu czynności w niezbędnym zakresie może zostać wydana
formalna decyzja o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Nie może być ona jednak
traktowana jako akt inicjujący postępowanie, skoro rozpoczęło się ono z chwilą
podjęcia wcześniejszych czynności. W sprawach, w których prowadzenie śledztwa
przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie w niezbędnym
zakresie przekazuje sprawę niezwłocznie prokuratorowi po dokonaniu czynności
w niezbędnym zakresie. Pamiętać trzeba, że w przypadku braku podstaw
do wydania formalnej decyzji o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia należy
wydać postanowienie o umorzeniu postępowania, a nie o odmowie jego
wszczęcia, gdyż zostało ono zainicjowane czynnościami faktycznymi
w niezbędnym zakresie. Nie można więc odmówić wszczęcia czegoś, co zostało
już wszczęte i trwa.
29
POST
POWANIE SPRAWDZAJ
CE
Nie zawsze informacja lub zawiadomienie o przestępstwie są na tyle
wyczerpujące i precyzyjne, by organ ścigania mógł przyjąć zaistnienie
 uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa jako podstawy wydania
postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Z tych względów ustawa
procesowa przewiduje w art. 307 k.p.k. instytucję postępowania sprawdzającego.
Służy ona do podejmowania przedsięwzięć mających na celu potwierdzenie
informacji o popełnieniu przestępstwa zawartych w zawiadomieniach, które
dotarły do organów ścigania. Organ powołany do ścigania przestępstw może
zażądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych
w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym
zakresie. Czynności postępowania sprawdzającego mogą dotyczyć płaszczyzny
merytorycznej (np. czy istotnie zdarzenie miało miejsce), oceny prawnej
zdarzenia (czy zaistniały czyn jest przestępstwem) oraz problematyki procesowej
(czy nie zachodzą przesłanki negatywne powodujące niedopuszczalność
postępowania, np. przedawnienie karalności, brak wniosku o ściganie
pochodzÄ…ce od osoby uprawnionej -ð art. 17 ż 1 pkt 6 i 10 k.p.k.).
Czynności dokonywane w ramach postępowania sprawdzającego nie mogą
jednak przerodzić się w czynności procesowe, jak przesłuchania, przeszukania
itp., gdyż nie mają one służyć zastępowaniu postępowania przygotowawczego, lecz
zapobieganiu prowadzenia postępowań zbędnych. Zawiadomienia o przestępstwie
majÄ… przede wszystkim charakter informacji o podejrzeniu zaistnienia
przestępstwa. Są impulsem określonej osoby czy instytucji do sprawdzenia przez
organy ścigania, czy istnieją podstawy do ścigania karnego. Niezależnie jednak
od tego, czy określone zgłoszenie ma charakter informujący, czy postulujący,
30
do organów procesowych należy ocena, czy określone zdarzenie nosi cechy
przestępstwa 21.
Czynności sprawdzające organów ścigania mają w zasadzie charakter
nieprocesowy. Wyjątkowo ustawa w sposób wyraz
ny zezwala jednak na:
a) sporządzenie protokołu ustanego z zawiadomienia o przestępstwie
(art. 307 ż 2 k.p.k. w zw. z art. 143ż 1 pkt 1 k.p.k);
b) sporządzenie protokołu przyjęcia wniosku o ściganie (podstawa
prawna j.w.);
c) przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej dla
uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie
(art. 307 ż 3 k.p.k. w zw. z art. 143 ż 1 pkt 2 k.p.k.).
Z wyjątkiem powyższych czynności ustawa nie zezwala na inne czynności
wymagające spisania protokołu i wyraz
nie zakazuje przeprowadzania dowodu
z opinii biegłego (art. 307 ż 2).
Przepis art. 307 ż 1 zd. 2 k.p.k. zakreśla organom ścigania termin
na przeprowadzenie postępowania sprawdzającego. W takim wypadku
postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia albo o odmowie wszczęcia
należy wydać najpóz
niej w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia.
Jeżeli we wskazanym wyżej terminie czynności sprawdzające nie doprowadziły
do wyjaÅ›nienia wÄ…tpliwoÅ›ci -ð należy wszcząć postÄ™powanie przygotowawcze.
Celem postępowania przygotowawczego jest bowiem także ustalenie, czy został
popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo (art. 297 ż 1
pkt 1 k.p.k.). Natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania
przygotowawczego powinno być wydane niezwłocznie po ustaleniu,
że okoliczności przytoczone w zawiadomieniu nie dają podstaw do wszczęcia
śledztwa lub dochodzenia, a więc bez oczekiwania do końca 30-dniowego
terminu.
Termin 30-dniowy dla dokonania czynności sprawdzających obejmuje
sytuacje związane ze sprawdzeniem zawiadomienia o przestępstwie. Termin ten
21. J. Grajewski (& ), s. 25.
31
nie obowiązuje, gdy wiadomość o przestępstwie pochodzi z innego z
ródła. W tym
pierwszym wypadku termin ten łączy się z regulacją zawartą w art. 305 ż 3 k.p.k.,
w myśl której: jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie
o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu
albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, może wnieść zażalenie
do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem,
któremu złożono zawiadomienie. Tego rodzaju regulacja jest bezprzedmiotowa
w odniesieniu do innych z
ródeł wiadomości o przestępstwie. Tak więc
postępowanie sprawdzające związane z innymi niż zawiadomienie z
ródłami
wiadomości o przestępstwie nie jest ograniczone czasowo przez przepisy art. 307
ż 1 zd. 2. k.p.k. Zakreślony w cytowanym przepisie termin ma charakter
instrukcyjny. Przekroczenie tego terminu, np. przez wydanie postanowienia
o wszczęciu dochodzenia po upływie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia
o przestępstwie nie powoduje bezskuteczności tej czynności. Może natomiast
stanowić podstawę postępowania dyscyplinarnego lub służbowego wobec osób
winnych niezachowania terminu 22.
Mimo, iż czynności sprawdzające dokonywane są jeszcze przed formalnym
wszczęciem postępowania przygotowawczego, ustawa procesowa uprawnia
prokuratora również do objęcia nadzorem postępowania sprawdzającego
z art. 307 k.p.k., a więc gdy czynności podjęte zostały w związku z otrzymanym
zawiadomieniem o przestępstwie (art. 326 ż 1 zd. 2 k.p.k.). Prokurator może więc
także w postępowaniu sprawdzającym, z tytułu sprawowanego nadzoru,
podejmować czynności określone w ż 3 art. 326 k.p.k. 23
Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia jest
więc alternatywną dla decyzji o zainicjowaniu postępowania karnego. Jeszcze raz
należy podkreślić, iż decyzja o odmowie wszczęcia procesu jest podejmowana
wtedy, gdy postępowanie nie zaczęło się wcześniej i tym samym nie toczyło 24.
22. Tamże, s. 26.
23. Tamże, s. 27.
24. G. Artymiak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, Proces karny -ð część szczególna (& ), s. 34.
32
SPISY I WYKAZY
SPIS TABLIC
Tablica 1. STADIA PROCESU KARNEGO -------------------------------------------------- 16
Tablica 2. UCZESTNICY PROCESU KARNEGO ------------------------------------------- 25
Tablica 3. FORMY POST
POWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO------------------------ 27
WYKAZ SKRÓTÓW
k.p.k. Ustawa z dnia z dnia 6 czerwca 1997 r. -ð Kodeks postÄ™powania karnego
(Dz. U. z 1997 r., nr 89, poz. 555 z póz
n. zm.)
k.k. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. -ð Kodeks karny,
(Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 z póz
n. zm.)
k.c. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.-ð Kodeks cywilny,
(Dz. U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 z póz
n. zm.)
nr numer
pkt punkt
LITERATURA
1. Kazimierz Marszał, Stanisław Stachowiak, Kazimierz Zgryzek, Proces karny,
Katowice: Volumen, 2003.
2. Stanisław Waltoś, Proces karny, Warszawa: LexisNexis, 2008.
3. Romulad Kmiecik, Edward SkrÄ™towicz, Proces karny -ð część ogólna, wyd. V,
Zakamczyce 2006.
4. Grażyna Artymiak, Maciej Rogalski, Zbigniew Sobolewski, Proces karny -ð część
szczególna, Warszawa: Wolters Kluwers Business, 2007.
5. Grażyna Artymiak, Maciej Rogalski, Zbigniew Sobolewski, Proces karny -ð część
ogólna, Warszawa: Wolters Kluwers Business, 2007.
6. Jan Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa: C.H. Beck, 2005.
33