NACZELNE ZASADY PROCESU KARNEGO











NACZELNE ZASADY PROCESU
KARNEGOOpracowanie - Anna Styborska - Uniwersytet
Szczeciński
NACZELNE ZASADY PROCESU
KARNEGO - są to społecznie ważne ogólne dyrektywy (wskazówki)
istotnych kwestii z zakresu procesu karnego. Wskazują one pewien kierunek
postępowania, zalecają takie lub inne zachowanie się uczestników procesu.
Wyróżnia się podział tych zasad na:
I podział:

zasady abstrakcyjne - to ogólne idee rozstrzygnięcia kwestii
prawnej w procesie. Nie jest związana z konkretnym ustawodawstwem. Nie ma też
od niej wyjątków.
zasady konkretne - są to zasady abstrakcyjne wtłoczone w ramy
obowiązującego prawa w celu dostosowania ich do konkretnych warunków w
określonym miejscu i czasie. Od tych zasad są wyjątki. II
podział

zasady konstytucyjne - dyrektywy zawarte w Konstytucji (np. zasada
obiektywizmu) - o ile zostały wyrażone w sposób umożliwiający ich stosowanie
to wówczas regulują wprost określoną kwestię w procesie,
zasady pozakonstytucyjne - dyrektywy nie uregulowane w Konstytucji
III podział

prawnie zdefiniowane - wymienione i określone w kodeksie
postępowania karnego,
prawnie niezdefiniowane - ich obowiązywanie wynika z kilku
przepisów razem wziętych. ZASADA
PRAWDY MATERIALNEJ Nie jest to zasada konstytucyjna, lecz jest
ona wskazana w art. 2 ż 2 k.p.k. - prawnie zdefiniowana. Zgodnie z tą zasadą
organy procesowe są zobowiązane do czynienia wszystkiego, co jest w ich mocy w
celu dotarcia do prawdy materialnej i wyciągnięcia odpowiednich wniosków.
Organy procesowe dążą do ustaleń faktycznych, które mogą mieć formę:

procesową - stwierdzenie faktów, do których dochodzi organ w wyniku
czynności procesowych,
pozaprocesową - stwierdzenie faktów następuje w czasie postępowania
sprawdzającego lub czynności operacyjno - rozpoznawczych. nie maja one na ogół
bezpośredniego wpływu na decyzje procesowe. Poznanie faktów w
procesie ma cechy:

probabilistyczne - ustala się prawdopodobieństwo a nie obiektywną
pewność,
materialne - o tym czy dochodzi do poznania decyduje udowodnienie,
spełnione, gdy zachodzą warunki:

warunek obiektywny - dowody muszą mieć siłę przekonania, bez
wątpliwości,
warunek subiektywny - dowody wg osoby decydującej muszą dać pewność, że
nie ma innej ewentualności.
ma ono sens, gdy jest prawnie relewantne - do prawdy dochodzi się w
granicach i dokładności wyznaczonych przez podmiot danego procesu.
Jednakże zasada ta ulega ograniczeniu ze względu na konieczność
uwzględnienia interesów zasługujących na ochronę. Dotyczy to:

prawomocności orzeczenia - sprawa uzyskuje wówczas walor powagi
rzeczy osądzonej i nie przysługuje zwyczajny środek zaskarżenia (tzw. res
iudicata).W tej sytuacji obowiązuje zasada "ne bis in idem" -
niedopuszczone jest ponowne prowadzenie postępowania w sprawie prawomocnie
zakończonej.
humanitaryzm procesu - nie dochodzi się prawdy za cenę podstawowych
praw osobistych jednostki.
immunitety procesowe - pozbawiające organy procesowe możliwości
wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy,
ograniczenia faktyczne - dotyczące zbierającego dowody (staranność,
czas zebrania dowodów, wyposażenie techniczne). ZASADA OBIEKTYWIZMU Zgodnie z tą
zasadą organ procesowy powinien ustosunkowywać się w sposób bezstronny do stron
i uczestników procesu oraz nie powinien nastawiać się kierunkowo do danej
sprawy. Jest tu konieczne spełnienie trzech warunków:

niezawisłość - niezależność organu procesowego - brak układów
międzypersonalnych, Środkiem ochrony przed naruszeniem zasady
niezawisłości jest instytucja wyłączenia sędziego. Sędzia może zostać
wyłączony i wówczas:

jest w ogóle niezdatny do orzekania - index inhabilis -
zgodnie z art. 40 ż 1 k.p.k. sędzia jest wyłączony z mocy prawa, gdy:

sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy,
pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym
pożyciu z jedną z tych osób,
jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do
stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest
związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej
sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik,
przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie
przygotowawcze,
brał udział w niższej instancji w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub
wydał zaskarżone zarządzenie,
brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone lub
stwierdzono jego nieważność,
brał udział w wydaniu postanowienia o warunkowym umorzeniu
postępowania,
brał udział w wydaniu orzeczenia, co, do którego wniesiono sprzeciw.
Nie trzeba wykazać, że udział sędziego w sprawie mógł wywrzeć
jakiś wpływ na wynik procesu.
sędzia staje się osobą podejrzana o stronniczość - index
suspectus - na mocy art. 41 ż 1 k.p.k. Wyłącza się sędziego jeśli
istnieje uzasadniona wątpliwość co do jego bezstronności w określonej
sprawie. Następuje to na podstawie wniosku. Brak wyłączenia może być
przyczyną uchylenia orzeczenia w postępowaniu odwoławczym, jeśli okaże się,
że mógł on mieć na jego treść.
przestrzeganie reguły audiatur et altera pars (należy wysłuchać
także drugiej strony- przed wydaniem orzeczenia) - sąd powinien wziąć pod
uwagę cały materiał dowodowy i wysłuchać argumentów obu stron procesu.
minimalne działanie czynników irracjonalnych (nielogicznych,
sprzeczne z rozumem) wpływających na podejmowanie decyzji - chodzi o to by ich
oddziaływanie (uprzedzeni, gniew, niechęć) sprowadzić do minimum.
ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI I IN
DUBIO PRO REO ORAZ CIĘŻAR DOWODU
ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI
Zgodnie z tą zasadą osobę oskarżoną traktuje się jako
niewinną, dopóki nie zostanie jej udowodniona wina w sposób przewidziany przez
prawo karne procesowe. Jest to zasada konstytucyjna wynikająca z art. 43 ust. 3
Konstytucji. Zgodnie z tą zasadą obowiązują dwa nakazy:

traktowanie oskarżonego jako niewinnego - odnoszenie się do niego w
taki sposób, jak nie byłby on uznany winnym,
krytyczne nastawienie do wysuniętego przeciw niemu zarzutu.
Obaleniem tej zasady jest tylko "udowodnienie winy" i
stwierdzenie tego prawomocnym orzeczeniem sądu, czyli albo prawomocny wyrok
skazujący oskarżonego lub prawomocne orzeczenie o warunkowym umorzeniu.
ZASADA IN DUBIO PRO REO - "w
przypadku wątpliwości należy orzec na korzyść oskarżonego" - jest to
dopuszczalne, gdy wyczerpano wszystkie możliwości ich usunięcia w postępowaniu
dowodowym.
CIĘŻAR DOWODU - to powinność
udowodnienia ze względu na własny interes prawny - oskarżyciel prywatny,
posiłkowy lub powód cywilny o ile nie będą zainteresowani dowodzeniem zasadności
swoich twierdzeń, własnych żądań to wówczas proces skończy się dla nich
niepomyślnie. Z ciężaru dowodzenia może uwolnić każdy przejmując na siebie ten
ciężar - nawet sąd.
OBOWIĄZEK DOWODZENIA - to
powinność udowadniania ze względu na cudzy interes prawny. Spoczywa on na
adwokacie, oskarżycielu publicznym, przedstawicielu ustawowym. Nie dopełnienie
tego obowiązku powoduje pociągnięcie do odpowiedzialności dyscyplinarnej.
ZASADA SWOBODNEJ OCENY
DOWODÓW Organy procesowe mogą kierować się swoim przekonaniem,
ukształtowanym pod wpływem wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego
rozumowania przy ocenie dowodów. Jednakże musza się oni liczyć z:

wszystkimi przeprowadzonymi dowodami - nie wolno wyłączać dowodów
istotnych dla sprawy,
zasadami prawidłowego rozumowania,
wskazaniami wiedzy w danej dziedzinie,
wskazaniami z doświadczenia życiowego osoby oceniającej dowody.
Nie jest to zasada konstytucyjna, lecz wynika z art. 7 k.p.k.. Jest
ona zasadą kontrolowanej oceny dowodów, tzn. iż organ procesowy musi się
wytłumaczyć dlaczego oparł się na tych a nie innych dowodach i dlaczego nie
uznał dowodów przeciwnych a nadto organ rozpoznaje środek odwoławczy
kontrolujący swobodna ocenę dowodów dokonanych przez organ w I instancji.
ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI
Oznacza ona, że organ procesowy powinien zetknąć się ze
źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym oprze swe ustalenie
winien być dowód pierwotny - środek dowodowy pierwotny. Zasada ta jest
niezdefiniowana a jej obowiązywanie wynika głównie z przepisów
k.p.k.Wyjątki: dopuszcza się ustalenie faktu za pomocą dowodu pochodnego
- jeżeli:

dowód pierwotny nie istnieje lub jest niedostępny,
zachodzi potrzeba dokonania kontroli dowodu pierwotnego,
dowody ze swej istoty są zawsze dowodami pochodnymi (opinia biegłego,
protokół),
zastosowania dowodów pochodnych wymaga szybkość i ekonomia procesu.
ZASADA KONTRADYKORYJNOŚCI I
INKWIZYCYJNOŚCI
ZASADA KONTRADYKORYJNOŚCI
Wynika ona z przepisów k.p.k. - zgodnie z nią strony maja
prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygniecie. Zachodzi ona wówczas,
gdy spełnione są warunki:

możliwie dokładne oznaczenie przedmiotu procesu sporu, podanie do
wiadomości stronom istoty odpowiedzialności karnej, cywilnej za popełniony
czyn,
istnienie przeciwstawnych sobie stron toczących spór oraz organu
rozstrzygającego ten spór - tzn. w procesie musi istnieć przynajmniej
trójstronny stosunek procesowy: oskarżyciel - oskarżony - organ procesowy.
równouprawnienie stron wiodących spór - zasadą jest przyznawanie tego
samego prawa do udziału w posiedzeniach i w rozprawie oskarżonego i
pokrzywdzonego a w razie tymczasowego aresztowania podejrzanego - jego
obrońcy,
niezbędne minimum dyspozycyjności stron - w procesie należy zapewnić
stronom swobodę i możliwość udziału w procesie, składanie wniosków,
zaskarżanie decyzji procesowych. Przejawem tej zasady jest np. prawo stron do
zadawania w pierwszej kolejności (przed sądem) pytań osobom przesłuchiwanym -
art. 370 ż 1 k.p.k. ZASADA
INKWIZYCYJNOŚCI Rządzi dochodzeniem i śledztwem - zgodnie z tą
zasadą w procesie nie ma miejsca dla stron procesowych i badanie sprawy należy
przede wszystkim do organu procesowego. Jest to zasada przeciwna zasadzie
kontradyktoryjności. Zasada ta ułatwia szybsze przeprowadzenie postępowania
przygotowawczego. Jednakże zezwala ona na pewne cechy zasady
kontradyktoryjności, np. na

obowiązkowe przesłuchanie podejrzanego z udziałem ustanowionego obrońcy
(art. 301 k.p.k.)
prawie do składania wniosków o czynnościach śledztwa lub dochodzenia (art.
315 k.p.k.)
udziale stron w przesłuchaniu biegłego (art. 318 k.p.k.) ZASADA LEGALIZMU I OPORTUNIZMU ORAZ KONSENSUALIZMU
PROCEDURY KARNEJ
ZASADA LEGALIZMUZgodnie z
tą zasadą organ procesowy powołany do ścigania przestępstw zobowiązany jest do
wszczęcia i przeprowadzenia postępowania karnego od chwili gdy powziął on
uprawdopodobnioną wiadomość o przestępstwie, które ścigane jest z oskarżenia
publicznego. Zasada ta wynika z art. 17 ż 1 pkt 3 k.p.k., która zabrania
wszczęcia postępowania i nakazuje umorzenia już wszczętego, jeżeli społeczna
szkodliwość czynu jest znikoma.
Przeciwną zasadzie legalizmu jest ZASADA
OPORTUNIZMU. Zasada ta wskazuje, że organ procesowy może odstąpić
od wszczęcia postępowania jeśli wzgląd na interes społeczny uczyni postępowanie
karne w danej sprawie niecelowym.
Zasada legalizmu dopuszcza 3 wyjątki na rzecz zasady oportunizmu, dotyczy
to:

umorzenia "absorpcyjnego" postępowania w sprawie o występek zagrożony
karą pozbawienia wolności do lat 5, jeżeli orzeczenie kary wobec
oskarżonego byłoby niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie
orzeczonej za inne przestępstwa a interes pokrzywdzonego temu się nie
sprzeciwia,
świadka koronnego - umarza się postępowanie przeciwko sprawcy
przestępstw, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób
uczestniczących w przestępstwie, które mogły przyczynić się do ujawnienia
okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych
przestępstw lub im zapobieżenia,
umorzenie postępowania przeciwko nieletnim - o ile orzeczenie
środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone
środki w innej sprawie. W pewnym sensie odstępstwem od zasady
legalizmu jest zawarcie
POROZUMIENIA, które pozwala skrócić proces, urealnić wykonanie
wyroku, zaoszczędzić wydatki na wymiar sprawiedliwości, ale które jednocześnie
rażąco redukuje odpowiedzialność karną oskarżonego i kłóci się z poczuciem
sprawiedliwości.
Można wyróżnić następujące porozumienia
(klasyczne):

skazanie bez rozprawy - sąd może skazać oskarżonego za występek
zagrożony karą do 5 lat pozbawienia wolności stosując nadzwyczajne złagodzenie
kary, lub odstąpić od jej wymierzenia - art. 335, 343 k.p.k.
skrócona rozprawa - bez przeprowadzenia postępowania dowodowego na
wniosek oskarżonego w rozprawie głównej, o ile zarzucono mu występek zagrożony
karą do 8 lat pozbawienia wolności - oskarżony może zostać skazany i
wymierzona mu określona kara lub środek karny (art. 387 k.p.k.)
porozumienie oskarżonego z pokrzywdzonym co do naprawienia szkody lub
zadośćuczynienia uzasadnia warunkowe umorzenie - art. 341 ż 3 k.p.k.
ZASADA PRAWA DO OBRONY
Jest to zasada konstytucyjna - art. 42 ust. 2, zgodnie z którą
oskarżony ma prawo bronić się w procesie i korzystać z pomocy obrońcy. Z
zasady tej wynikają dwa pojęcia obrony:

materialna - polegającą na podejmowaniu przez jakąkolwiek osobę
wszelkich czynności procesowych w celu obrony interesów oskarżonego w procesie
(składanie wniosków, przytaczanie argumentów i kontrargumentów).Zgodnie z
art. 74 ż 1 k.p.k. oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej
niewinności, ani obowiązku dostarczenia dowodów na swoja niekorzyść. Ma on
też prawo do pouczenia go o prawie do obrony. Należy zauważyć też, iż kłamstwo
oskarżonego jest bezkarne, nie ma on prawa do nakłaniania innych osób do
składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień. Nie może również składać fałszywego
pomówienia kogoś o przestępstwo nie pozostające w związku z postawionym mu
zarzutem.
formalna - polega na korzystaniu z pomocy obrońcy. Obrońcą w
polskim prawie w procesie karnym może być jedynie adwokat (wyjątkowo aplikant
adwokacki).Korzystanie z obrońcy może być obligatoryjne lub
fakultatywne: Obligatoryjnie - gdy oskarżony jest nieletni, niewidomy,
niemy, głuchy, zachodzi wątpliwość co do jego poczytalności, nie włada językiem
polskim, sąd uzna to za niezbędne itd. Wyróżnia się też obronę:

z wyboru jeśli sam oskarżony powołuje obrońcę,
z urzędu - powołuje prezes sądu w dwóch przypadkach:

gdy obrona jest obligatoryjna a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru
na wniosek oskarżonego - gdy nie jest w stanie ponieść kosztów obrony z
wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

OBROŃCA W PROCESIE -
nie ma prawa podejmowania żadnych czynności niekorzystnych dla oskarżonego (art.
86 ż 1 k.p.k.). Ma stanowisko samodzielne. Jego udział nie wyklucza osobistego
udziału w postępowaniu samego oskarżonego (art. 86 ż 2 k.p.k.). Może on bronić
kilku oskarżonych, o ile ich interesy nie pozostają w sprzeczności.
Oskarżony nie może zaś mieć jednocześnie więcej niż 3 obrońców - art. 77 i
85 ż k.p.k.
ZASADA PUBLICZNOŚCI Zasada
konstytucyjna - art. 45 ust. 1 - wiadomości o procesie karnym powinny być
dostępne społeczeństwu. Rozprawa sądowa jest jawna - art. 355 k.p.k. z pewnymi
wyjątkami, np.:

z powodu możliwości wywołania zakłócenia spokoju publicznego, obrazy
dobrych obyczajów, ujawnienia prawnie strzeżonej tajemnicy, naruszenia ważnego
interesu prywatnego - art. 360 ż 2 k.p.k.,
gdy zażądała tego osoba, która złożyła wniosek o ściganie,
gdy odczytuje się protokół zeznań świadka incognito i de fakultatywnie gdy
choć jeden z oskarżonych jest nieletni. Do wyłączenia jawności
rozprawy upoważniony jest tylko cały skład sądzący.
Postępowanie przygotowawcze i wykonawcze są natomiast niejawne, można jednak
zezwolić (prowadzący śledztwo lub dochodzenie) dziennikarzowi na publikacje
wiadomości z postępowania przygotowawczego - art. 241 ż 1 kk.
ZASADA UCZCIWEGO
PROCESUZgodnie z tą zasadą organy procesowe powinny prowadzić
postępowanie rzetelnie z poszanowaniem godności człowieka i bez uzasadnionej
zwłoki. Zasadę tę wyrażają wytyczne skierowane do organu procesowego:


traktowanie uczestników lojalnie - bezwzględnie dotrzymywanie obietnic,
nie wprowadzanie w błąd co do zamierzonych czynności, nie dotyczy to
stosowanych taktyk kryminalistycznych,
respektowanie poczucia godności uczestników czynności procesowych - nie
wolno obrażać, wykpiwać, poniżać kogokolwiek bez względu na to z kim ma się do
czynienia,
informowanie uczestników o ich uprawnieniach - tam gdzie jest to
bezwzględnie nakazane,
prowadzenie postępowania szybko, dążąc do tego aby rozstrzygniecie sprawy
nastąpiło w rozsądnym terminie,
wybieranie takiego zachowania (w razie kolizji zasad procesowych i braku
jasnego uregulowania), które jest najbardziej przyzwoite we własnym sumieniu
niż w oczach osób postronnych.