GEORGE SOROS
KRYZYS ŚWIATOWEGO KAPITALIZMU
Zagrożenie dla społeczeństwa otwartego
przełożył LECH NIEDZIELSKI
Warszawskie
Wydawnictwo
Literackie
MUZA SA
Warszawa 1999
Projekt okładki: Maciej Sadowski Redakcja i konsultacja: Janusz Dąbrowski Redakcja techniczna: Slawomir Grzmiel Korekta: Magdalena Szroeder
W projekcie okładki wykorzystano fragment obrazu Renę Magritte'a Nauczyciel
� 1998 by George Soros
First published in the United States by PubllcAffairs
A member of Perseus Books L.L.C. � for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 1999 � for the Polish translation by Lech Niedzielski
ISBN 83-7200-486-2
Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA Warszawa 1999
PRZEDMOWA
Pierwotnym celem powstania tej książki było wyjaśnienie filozofii, którą kierowałem się przez całe życie. Popularność w świecie zdobyłem sobie najpierw jako wzięty finansista, a następnie jako filantrop. Bywało, że czułem się jak gigantyczny przewód pokarmowy, wchłaniający pieniądze jednym końcem, by je wydalić drugim; w istocie jednak oba te bieguny łączył głęboki namysł. Moje poczynania, związane zarówno z zarabianiem pieniędzy, jak i z działalnością filantropijną opierały się na schemacie pojęciowym, jaki sobie wypracowałem jeszcze w czasach studenckich, na długo przed zaangażowaniem się w transakcje na rynkach finansowych.
Znajdowałem się wówczas pod przemożnym wpływem Karla Poppera, filozofa nauki, autora pracy Open Society and Its Enemies (Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie), wyjaśniającej istotę reżimów nazistowskiego i komunistycznego, których doświadczyłem na własnej skórze w latach wczesnej młodości spędzonych na Węgrzech. Oba te reżimy miały wspólną cechę: rościły sobie prawo do posiadania prawdy ostatecznej, którą narzucały światu przemocą. Po-pper zaproponował inny typ społecznego porządku - taki, który uznawał, że nikt nie ma dostępu do prawdy ostatecznej. Nasze pojmowanie świata, w którym żyjemy, jest z natury niedoskonałe, a społeczeństwo idealne - niemożliwe. Musimy się więc zadowolić namiastką - społeczeństwem niedoskonałym, które jest wszakże zdolne do ciągłej poprawy. Popper nazwał je społeczeństwem otwartym, a reżimy totalitarne - jego wrogami.
Przyswoiłem sobie idee Poppera związane z krytycznym myśleniem i naukowym podejściem. Uczyniłem to, zachowując
dystans, co sprawiło, że w pewnym doniosłym punkcie nasze poglądy zaczęły się różnić. Popper twierdził, że te same kryteria i metody mają zastosowanie zarówno do nauk społecznych, jak przyrodniczych. Mnie zaś uderzyła istotna różnica. Otóż w naukach społecznych myślenie jest integralną częścią samego przedmiotu badań, podczas gdy nauki przyrodnicze zajmują się zjawiskami, które zachodzą niezależnie od czyjegokolwiek myślenia. Sprawia to, że Popperowskiemu modelowi metody naukowej podlegają zjawiska naturalne, nie zaś społeczne.
Efektem moich dociekań było pojęcie "zwrotności", czyli mechanizmu dwukierunkowego sprzężenia zwrotnego miedzy myśleniem a rzeczywistością. Studiowałem w tym czasie ekonomię i termin "zwrotność" nie pasował do teorii ekonomicznej, która posługiwała się pojęciem zapożyczonym z fizyki Newtonowskiej, a mianowicie "równowagą".
Pojęcie zwrotności okazało się w moim wypadku bardzo pożyteczne, kiedy pochłonęło mnie zarządzanie pieniędzmi. W roku 1979, gdy zarobiłem więcej, niż mogłem wydać, założyłem fundację nazwaną Funduszem Społeczeństwa Otwartego (Open Society Fund). Jako jego cele określiłem niesienie pomocy społeczeństwom zamkniętym w procesie otwierania się, a społeczeństwom otwartym - w dalszym ożywieniu, oraz propagowanie modelu krytycznego myślenia. Działając poprzez tę fundację, zaangażowałem się głęboko w proces rozpadu radzieckiego systemu.
Częściowo jako skutek tego doświadczenia, częściowo zaś w wyniku swego obcowania z systemem kapitalistycznym doszedłem do wniosku, że schemat pojęciowy, którym się dotychczas posługiwałem, przestał już być użyteczny. Odczułem potrzebę ujęcia społeczeństwa otwartego w ramy nowej definicji. W koncepcji Poppera było ono przeciwieństwem społeczeństw zamkniętych, opierających się na ideologiach totalitarnych, jednak wydarzenia ostatnich lat podpowiedziały mi, że społeczeństwo otwarte może być zagrożone również z kierunku przeciwnego, a powodem jest brak społecznej spójności oraz wycofanie się państwa.
Poglądy swoje wyłożyłem w artykule zatytułowanym Capitalist Threat (Kapitalistyczne zagrożenie) zamieszczonym w roku 1997 w lutowym numerze "The Atlantic Monthly". Niniejsza książka, którą zacząłem pisać wkrótce potem, była zamierzona jako pogłębienie tych wszystkich idei. W poprzednich publikacjach swój schemat pojęciowy przesuwałem do zamieszczanych na końcu uzupełnień albo przemycałem w postaci osobistych reminiscencji. Teraz wszakże uznałem, że warto je przedstawić bezpośrednio. Zawsze pochłaniała mnie pasja pojmowania świata, w którym żyłem. Może byłem w błędzie, ale wydało mi się, że poczyniłem w tej dziedzinie pewne postępy, zapragnąłem się więc tym podzielić z innymi.
Ów pierwotny związany z tą książką zamysł został jednak zniweczony przez światowy kryzys, który rozpoczął się w lipcu 1997 roku w Tajlandii. Przedmiotem moich dociekań były słabe punkty światowego systemu kapitalistycznego, ale czyniłem to bez specjalnego pośpiechu. Byłem w pełni świadomy istnienia azjatyckiego kryzysu - w istocie moja firma zarządzająca funduszem przewidziała go z sześciomiesięcznym wyprzedzeniem - nie miałem wszakże pojęcia, jak bardzo okaże się on dalekosiężny. Wyjaśniałem, dlaczego system światowego kapitalizmu jest niezdrowy i trudny do podtrzymania, jednak aż do rosyjskiego krachu w sierpniu 1998 roku nie zdawałem sobie sprawy, że ów system jest w stanie rozpadu. Nagle wydanie mojej książki stało się pilnym przedsięwzięciem. Mam oto gotowy schemat pojęciowy skonstruowany w terminologii ułatwiającej zrozumienie gwałtownie rozwijającego się światowego kryzysu finansowego. Postanowiłem dać to szybko do druku.
Mój pogląd na bieżącą sytuację streściłem w oświadczeniu złożonym przed Kongresem w dniu 15 września 1998 roku, kiedy to powiedziałem między innymi:
"System światowego kapitalizmu, który przyczynił się do nadzwyczajnego rozkwitu tego kraju, w ostatnim dziesięcioleciu zaczyna pękać w szwach. Obecna bessa na rynku akcji w Stanach Zjednoczonych jest tylko symptomem, i to
7
symptomem opóźnionym, znacznie głębszych problemów, które dotykają gospodarkę światową. Niektóre giełdy azjatyckie cierpią na spadek poważniejszy niż zanotowany podczas krachu na Wall Street w roku 1929, a na dodatek ich waluty spadają do ułamka swej wartości z czasów, kiedy były związane z amerykańskim dolarem. W Azji w ślad za zapaścią finansową pojawiła się zapaść gospodarcza. Na przykład w Indonezji rozpłynęła się większa część przyrostu poziomu życia, kumulowanego przez 30 lat reżimu Suharto. Pozostała po nim nowoczesna infrastruktura, budynki i fabryki, ale także społeczeństwo odcięte od swych wiejskich korzeni. Obecnie w całkowitym krachu finansowym pogrążona jest Rosja. To przerażające widowisko pociągnie za sobą nieobliczalne konsekwencje w sferze zarówno ludzkiej, jak i politycznej. Obecnie zaraza ta rozprzestrzenia się na Amerykę Łacińską.
Byłoby godne pożałowania, gdybyśmy tkwili w błogostanie tylko z tego powodu, że większość problemów pojawia się poza naszymi granicami. Wszyscy jesteśmy częścią światowego systemu kapitalistycznego, który charakteryzuje się nie tylko wolnym handlem, ale - co ważniejsze - swobodnym przepływem kapitału. System ten - silnie sprzyjając kapitałowi finansowemu, który może grymasić przy wyborze kierunku tego przepływu - doprowadził do gwałtownego rozwoju światowych rynków finansowych. Można sobie wyobrazić jakiś gigantyczny system cyrkulacyjny, który wchłania kapitał w rynki finansowe i instytucje w swym centrum, a następnie wypompowuje go na peryferie albo bezpośrednio w postaci kredytów i inwestycji portfelowych, albo pośrednio - poprzez korporacje ponadnarodowe.
Aż do kryzysu tajlandzkiego w lipcu 1997 roku to centrum zarówno ssało, jak i energicznie wypompowywało pieniądze, rynki finansowe rozrastały się i zyskiwały na znaczeniu, a kraje peryferyjne otrzymywały sute zastrzyki pieniędzy, otwierając własne rynki kapitałowe. Trwał światowy boom, podczas którego nowo powstające rynki miały się szczególnie dobrze. W roku 1994 w pewnej chwili więcej niż połowa
łącznych wpływów do amerykańskich funduszy powierniczych weszła na wschodzące rynki.
Kryzys azjatycki zmienił kierunek tego przepływu. Kapitał zaczął uciekać z rynków wschodzących. Początkowo zmiana ta okazała się dobroczynna dla rynków finansowych centrum. Gospodarka Stanów Zjednoczonych dotarła do granicy przegrzania się, a Bank Rezerwy Federalnej brat pod uwagę podwyższenie stopy dyskontowej. Kryzys azjatycki sprawił, że takie posunięcie było niewskazane i rynek akcji nabrał rumieńców. Gospodarka dostarczyła temu najlepszemu ze światów radości w postaci taniego importu, kontrolując krajowy nacisk inflacyjny, a rynek akcji osiągnął nowe pułapy. Owa elastyczność w centrum obudziła nadzieje, że peryferie mogą się również odrodzić i między lutym a kwietniem 1998 roku większość azjatyckich rynków odzyskała z grubsza połowę swych poprzednich strat liczonych w walutach lokalnych. Było to klasyczne ożywienie rynku o tendencji zniżkowej.
I oto przychodzi chwila, kiedy kryzysowa sytuacja na peryferiach nie może już być korzystna dla centrum. Uważam, że dotarliśmy do tego punktu jednocześnie z załamaniem się gospodarki rosyjskiej. Mam trzy powody, aby głosić podobny pogląd.
Pierwszy to ten, że rosyjski krach odsłonił w międzynarodowym systemie bankowym pewne rysy, które dotychczas traktowano niefrasobliwie. Poza ujawnieniem własnych bilansów, banki angażują się w transakcje swapowe (wymiany akcji), terminowe oraz w handel instrumentami pochodnymi, zarówno między sobą, jak z własnymi klientami. Transakcje te nie są wykazywane w bilansach banków. Ustawicznie natomiast przypisuje się je rynkowi, to znaczy, że są ciągle rewaloryzowane, wszystkie zaś różnice między kosztami a zbytem wyrównywane są przelewami gotówkowymi. Ma to zabezpieczać przed nierzetelnymi płatnikami. Rynki wymiany akcji, transakcje terminowe i instrumenty pochodne są bardzo rozległe, zyski zaś minimalne, co oznacza, że wartość podstawowych sum jest wielokrotnością kapitału
zaangażowanego w biznes. Transakcje te układają się w girlandę złożoną z wielu pośredników, z których każdy ma zobowiązania wobec swych współpartnerów, nie wiedząc, kto jeszcze jest w to zaangażowany. Ujawnianie się indywidualnym współpartnerom jest ograniczone poprzez ustalenie linii kredytowych.
Ten wyrafinowany system doznał przykrego wstrząsu w chwili załamania się rosyjskiego systemu bankowego. Rosyjskie banki nie dotrzymały swych zobowiązań, ale banki zachodnie pozostały nadal w potrzasku z własnymi klientami. Nie znaleziono żadnego sposobu na likwidowanie zobowiązań jednego banku w zamian za zobowiązania innego. Wiele funduszy hedgingowych1 i wielu inwestorów spekulacyjnych poniosło tak duże straty, że musiało zamknąć rachunki. Normalne rozpiętości cenowe zostały rozerwane i zawodowcy, którzy dokonują transakcji arbitrażowych między różnymi instrumentami pochodnymi - to znaczy obracają aktywami jednej strony w zamian za aktywa drugiej - również ponieśli dotkliwe straty. Podobna sytuacja powstała wkrótce po tym, jak Malezja z premedytacją zamknęła przed obcokrajowcami swoje rynki finansowe, jednak Singapore Monetary Authority (Bank Walutowy Singapuru), współdziałając z innymi bankami centralnymi, podjął pospieszne działania. Wyłowiono zalegające kontrakty i podzielono się stratami. Groźba błędu systemowego została zażegnana.
Wydarzenia te skłoniły większość uczestników gry rynkowej do odejścia od nieograniczonego eksponowania swych możliwości, do zmniejszenia dynamiki działań i zminimalizowania stopnia ryzyka. Akcje banków poszły w dół. Rozpoczął się zastój kredytowy w skali globalnej. Już teraz
Spółki hedgingowe zaangażowane są w zróżnicowaną działalność inwestycyjną. Zaspokajają wymagających inwestorów i nie podlegają przepisom obowiązującym fundusze powiernicze. Zarządcy rozliczani są raczej na podstawie wyników działalności niż sztywnej stopy procentowej od aktywów. Trafniejszym określeniem byłyby tu "fundusze zorientowane na zysk".
10
ograniczył on przepływ funduszy na peryferie, ale zaczai również wywierać wpływ na dostępność kredytów w gospodarce krajowej. Zamknięty już został na przykład rynek obligacji podwyższonego ryzyka.
W ten sposób dochodzę do punktu drugiego. Dolegliwość sytuacji na peryferiach osiągnęła już taką intensywność, że poszczególne kraje zaczęły się wycofywać z światowego systemu kapitalistycznego lub po prostu z niego wypadać. Najpierw ofiarą całkowitego załamania stała się Indonezja, a następnie Rosja, jednak to, co dotknęło Malezję i w mniejszym stopniu Hongkong, jest pod pewnymi względami nawet bardziej złowieszcze. Krachy w Indonezji i Rosji były niezamierzone, Malezja zaś wycofała się z rozmysłem. Doprowadziła do poważnego uszczerbku interesów zagranicznych inwestorów i graczy giełdowych, osiągając pewne chwilowe odprężenie, jeśli nie dla gospodarki, to przynajmniej dla elit rządzących tym krajem. Odprężenie to wyniknęło z możliwości obniżenia stóp procentowych i z rozdęcia rynku akcji poprzez odizolowanie kraju od świata zewnętrznego. Ulga ta jest z całą pewnością tymczasowa, ponieważ granice są nieszczelne i pieniądze zaczną z Malezji wypływać nielegalnymi kanałami; skutki dla gospodarki będą katastrofalne, ale miejscowi kapitaliści, którzy mają powiązania z reżimem, zdołają uratować swoje interesy, pod warunkiem, że sama władza nie zostanie obalona. Środki zastosowane przez Malezję uderzą w inne kraje, które starają się nie zamykać swych rynków finansowych - ponieważ sytuacja taka sprzyja ucieczce kapitału. Pod tym względem państwo to zaczęło uprawiać politykę pod hasłem "zrujnuj swego sąsiada". Jeśli w jej wyniku Malezja zacznie się na tle krajów ościennych prezentować korzystnie, to podobna taktyka może znaleźć naśladowców, przez co innym krajom jeszcze trudniej będzie utrzymywać otwarte własne rynki finansowe.
Trzecim poważnym czynnikiem działającym na rzecz rozpadu światowego systemu kapitalistycznego jest oczywista niezdolność światowych władz walutowych do utrzymywania
11
go w całości. Programy MFW (Międzynarodowego Funduszu Walutowego) nie sprawiają wrażenia skutecznych, a na domiar złego Funduszowi kończą się pieniądze. Reakcja grupy siedmiu państw na kryzys rosyjski była żałośnie niedostateczna, a utrata przez nie kontroli nad sytuacją - wręcz przerażająca. Rynki finansowe są pod tym względem specyficzne: ingerowanie rządów w ich interesy wzbudza tam oburzenie, jednak w głębi ducha żywi się nadzieję, że w warunkach krytycznych władze włączą się do akcji. Teraz wiara ta została nadszarpnięta.
Połączone działanie tych trzech czynników przyspiesza odwrócony przepływ kapitału od peryferii ku centrum. Początkowy wstrząs wywołany krachem w Rosji zdaje się przemijać, jednak napięcie na peryferiach bynajmniej nie słabnie. Ucieczka kapitału rozszerza się obecnie na Brazylię i jeśli ten kraj ulegnie, w zagrożeniu znajdzie się Argentyna. Prognozy skali wzrostu światowej gospodarki systematycznie spadają i spodziewam się, że wkrótce zaczną wykazywać wartość ujemną. Jeżeli kiedykolwiek spadek ten rozprze-strzeni się na naszą gospodarkę, może się okazać, że jesteśmy znacznie mniej gorliwi w wyrażeniu zgody na import, który jest niezbędną strawą dla odwróconego przepływu kapitału, a załamaniu światowego systemu finansowego może towarzyszyć upadek międzynarodowego wolnego handlu.
Biegowi wypadków zapobiec może jedynie wkroczenie do akcji międzynarodowych władz finansowych. Widoki na to są jednak mgliste, ponieważ Siódemce właśnie nie udała się interwencja w Rosji, choć skutki tego potknięcia mogą odegrać rolę dzwonka alarmowego. Istnieje pilna potrzeba przemyślenia na nowo i zreformowania światowego systemu kapitalistycznego. Przykład Rosji pokazał, że problemy stają się tym trudniejsze do rozwiązania, im dłużej pozwalamy im się jątrzyć.
Proces ponownej oceny systemu należy zacząć od uznania, że rynki finansowe są z natury niestabilne. Światowy system kapitalistyczny opiera się na przekonaniu, że jeśli rynki
finansowe pozostawi się działaniu ich własnych mechaniz-niów, to będą one dążyły do osiągnięcia stanu równowagi. Swym zachowaniem mają rzekomo przypominać wahadło: rnogą ulec przesunięciu wskutek działania sił zewnętrznych, tak zwanych wstrząsów pozaustrojowych, jednak zawsze będą skłonne do odzyskania pozycji równowagi. Jest to przekonanie pozbawione podstaw. Rynki finansowe poddawane są różnym przeciążeniom i jeśli cykl hossy-bessy przekroczy pewien punkt, nigdy już nie nastąpi powrót do punktu wyjścia. Zamiast naśladowania wahadła, rynki finansowe zachowują się raczej jak stalowa kula do kruszenia murów, godząc kolejno w gospodarki różnych krajów.
Wiele się mówi o narzuceniu rynkowej dyscypliny, jeśli jednak byłoby to równoznaczne z narzuceniem niestabilności, to do jakich granic społeczeństwo jest ją w stanie znosić? Dyscyplina rynkowa wymaga uzupełnienia w postaci innej dyscypliny - utrzymywanie równowagi na rynkach finansowych powinno być celem polityki społecznej. Jest to główna zasada, którą chciałbym zaproponować.
Wbrew panującemu na wolnych rynkach przekonaniu zasada ta została już przyjęta i wprowadzona w skali krajowej. Mamy System Rezerwy Federalnej i inne finansowe władze, których zadaniem jest zapobieżenie krachowi na naszych krajowych rynkach finansowych i - jeśli to konieczne - działanie jako ostatnia deska kredytowego ratunku. Jestem przekonany, że instytucje te są zdolne wypełnić swój mandat. Cierpimy jednak na dotkliwy brak odpowiednich władz finansowych na scenie międzynarodowej. Mamy instytucje powołane w Bretton Woods - MFW i Bank Światowy - które próbowały dotrzymywać kroku szybko zmieniającym się warunkom. W powszechnym odczuciu programy MFW nie zdały egzaminu podczas obecnego światowego kryzysu finansowego - misja Funduszu i sposoby jego działania wymagają ponownego rozważenia. Uważam, że może wystąpić potrzeba powołania dodatkowych instytucji. Na początku bieżącego (1998 - red.) roku wystąpiłem z propozycją utworzenia
13
Korporacji Ubezpieczeniowej Kredytu Międzynarodowego (International Credit Insurance Corporation), jednak w tym czasie nie było jeszcze pewne, że odwrócony przepływ kapitału przerodzi się w tak poważny problem i moja propozycja spaliła na panewce. Sądzę, że teraz zbliża się jej czas. Musimy również ustanowić coś w rodzaju międzynarodowej kontroli nad władzami nadzorczymi poszczególnych krajów. Co więcej, naszym obowiązkiem jest rozważyć na nowo działanie międzynarodowego systemu bankowego, a także funkcjonowanie rynków wymiany akcji i instrumentów pochodnych.
Książka dzieli się na dwie części. Pierwsza zawiera schemat pojęciowy. Nie będę go tu omawiał, jednak w epoce słów-kluczy trzy z nich mogą być dla tej części reprezentatywne: "omylność", "zwrotność" i "społeczeństwo otwarte". W rozdziale tym mieści się ogólna krytyka nauk społecznych i szczegółowa - ekonomii. Moje wyjaśnienia dotyczące rynków finansowych prowadzę raczej w kategoriach zwrotności niż równowagi, dążę do rozbudowania zwrotnej teorii historii, traktując rynki finansowe jako laboratorium, w którym teorię tę można wypróbować.
W części drugiej opisany wcześniej schemat pojęciowy stosuję do współczesności. Aczkolwiek kryzys finansowy budzi zrozumiały niepokój, dociekania te sięgają znacznie głębiej. Zajmuję się rozbieżnością między światową gospodarką a politycznym i społecznym porządkiem, który zasadniczo wciąż jeszcze ogranicza się do płaszczyzny narodowej. Badam nierównoprawne powiązanie centrum z peryferiami i takież traktowanie dłużników i wierzycieli. Przedmiotem moich analiz jest niezdrowe zjawisko zamiany wewnętrznych ludzkich wartości na wartości związane z pieniądzem. Światowy kapitalizm w mojej interpretacji jest niepełną i wypaczoną formą społeczeństwa otwartego.
Po określeniu w rozdziale 6. głównych cech światowego systemu kapitalistycznego w następnym próbuję przewidzieć jego przyszłość w kategoriach cyklu hossy-bessy. Rozdział 8.
14
zawiera praktyczne propozycje, w jaki sposób można by zapobiec finansowemu rozpadowi tego systemu. W rozdziale 9. omawiam widoki na przyszłość dla mniej zdeformowanej, pełniejszej formy społeczeństwa otwartego, w rozdziale 10. przedstawiam kontekst międzynarodowy, a w 11. - pewne praktyczne posunięcia, które można podjąć dla osiągnięcia tego wszystkiego. Pierwotnie miał to być pełny obraz mojej filozofii. Palec historii sprawił, że praca ta przerodziła się w coś, co nazwałbym książką pierwszej potrzeby.
WSTĘP
Dążeniem tej książki jest stworzenie podstaw dla światowego społeczeństwa otwartego. Żyjemy uwikłani w globalną gospodarkę, do której wszakże w stopniu dramatycznym nie przystaje organizacja naszego światowego społeczeństwa. Nie potrafimy uchronić pokoju ani przeciwdziałać nadużyciom na rynkach finansowych. A bez tych zabezpieczeń światowa gospodarka wykazuje skłonność do załamań.
Światowa gospodarka charakteryzuje się nie tylko wolnym handlem towarami i usługami, ale także, a może jeszcze bardziej, swobodnym przepływem kapitału. Stopy procentowe, kursy walutowe oraz giełdowe kursy akcji różnych krajów są ściśle ze sobą powiązane, a światowe rynki finansowe wywierają olbrzymi wpływ na sytuację gospodarczą. Zważywszy decydującą rolę, jaką międzynarodowy kapitał odgrywa w zasobach pojedynczych krajów, nie byłoby niestosownością mówienie o światowym systemie kapitalistycznym.
Kapitał finansowy cieszy się uprzywilejowaną pozycją. Kapitał jest bardziej ruchliwy niż inne czynniki procesu produkcji, a kapitał finansowy - nawet mobilniejszy niż inwestycje bezpośrednie. Zdąża on tam, gdzie jest najlepiej nagradzany; ponieważ zwiastuje rozkwit gospodarczy, poszczególne kraje konkurują między sobą w przyciąganiu go. Dzięki tym przewagom kapitał jest w coraz większym stopniu gromadzony w instytucjach finansowych i ponadnarodowych korporacjach, których papiery wartościowe znajdują się w publicznym obrocie; elementem pośredniczącym w tym procesie są rynki finansowe.
Rozwój światowej gospodarki nie idzie w parze z rozwojem światowej społeczności. Podstawową jednostką życia
16
politycznego i społecznego wciąż pozostaje państwo narodowe. Prawo międzynarodowe i międzynarodowe instytucje, na ile istnieją, są zbyt słabe, by zapobiec wojnie albo drastycznemu łamaniu praw człowieka w pojedynczych krajach. W sposób niewłaściwy traktowane są zagrożenia ekologiczne. Światowe rynki finansowe znajdują się przeważnie poza zasięgiem kontroli władz międzynarodowych czy poszczególnych państw.
Staram się dowieść, że obecny stan rzeczy jest niezdrowy i nie do utrzymania. Rynki finansowe są w swej istocie niestabilne i pewnych potrzeb społecznych nie da się zaspokoić przez zupełne popuszczenie cugli rynkowi. Te ułomności nie są, niestety, dostrzegane. Panuje natomiast szeroko rozpowszechnione przekonanie, że rynki posiadają zdolność samoregulacji i że światowa gospodarka może rozkwitać bez jakiejkolwiek potrzeby istnienia społeczeństwa globalnego. Głosi się, że wspólnemu dobru najlepiej służy sytuacja, gdy każdy człowiek ma wolną rękę w doglądaniu swych własnych interesów oraz że próby ochrony interesów wspólnych poprzez podejmowanie decyzji kolektywnych psują mechanizm rynkowy. Ideologia ta zwana była w XIX w. leseferyzmem, dziś jednak nie jest to zbyt właściwe określenie, ponieważ pochodzi z francuskiego, a większość ludzi wierzących w magiczność rynku nie zna tego języka. Znalazłem na to lepszy termin - "fundamentalizm rynkowy".
To właśnie fundamentalizm rynkowy sprawił, że światowy system kapitalistyczny jest chory i trudny do podtrzymania. Stan ten utrzymuje się stosunkowo od niedawna. Pod koniec II wojny światowej międzynarodowy ruch kapitału został ograniczony, a ułatwieniu transakcji handlowych, przy braku przepływu pieniędzy, miały służyć instytucje powołane na konferencji w Bretton Woods. Ograniczenia usuwano tylko stopniowo i dopiero z chwilą dojścia do władzy Margaret Thatcher i Ronalda Reagana u progu lat osiemdziesiątych fundamentalizm rynkowy stał się ideologią dominującą. To właśnie ta filozofia sprawiła, że kapitał finansowy zaczął być główną siłą sprawczą.
17
Nie jest to, oczywiście, pierwszy w dziejach przypadek zaistnienia światowego systemu kapitalistycznego. Najpierw jego główne cechy określili w nieco proroczym stylu Karol Marks i Fryderyk Engels w Manifeście komunistycznym, wydanym w 1848 roku. System, jaki panował w drugiej połowie XIX wieku, był pod pewnymi względami bardziej stabilny od dzisiejszej jego odmiany. Po pierwsze istniały wówczas mocarstwa kolonialne, z Wielką Brytanią na czele, które w takim stopniu korzystały z dobrodziejstw znajdowania się w centrum systemu, że widziały sens w jego ochranianiu. Po drugie w tamtej epoce obowiązywał jeden międzynarodowy środek obrotowy w postaci złota; dziś zaś mamy trzy główne waluty - dolara, markę niemiecką (wkrótce zmieni się w euro) i jena - które trą się o siebie niczym tektoniczne płyty, nierzadko wywołując trzęsienia ziemi i druzgocząc przy okazji waluty słabsze. Po trzecie, i najważniejsze, istniały w tamtych czasach pewne podzielane przez ogół przekonania i etyczne normy, które, choć niekoniecznie stosowane w praktyce, powszechnie jednak uznawano za pożądane. Wartości te łączyły w sobie wiarę w rozum i szacunek dla nauki z tradycją judeochrześcijańskiej etyki, a w ujęciu ogólnym - w sposób bardziej wiarygodny oddzielały dobro od zła, niż czyni to system etyczny panujący współcześnie. Wartości pieniężne i rynki transakcyjne nie stanowią właściwej podstawy dla tworzenia się społecznej spójności. Zdanie to samo w sobie może się czytelnikowi wydać nieco pozbawione sensu, jednak w dalszej części książki zostanie ono wyjaśnione szerzej.
Dziewiętnastowieczne wcielenie światowego systemu kapitalistycznego, mimo swej względnej stabilności, zostało zniszczone przez I wojnę światową. Po jej zakończeniu dokonano kiepskiej próby odbudowy systemu, która zakończyła się fatalnie - krachem w roku 1929 i następnie Wielkim Kryzysem. O ileż zatem bardziej prawdopodobne jest, że współczesna wersja światowego kapitalizmu skończy równie fatalnie, zważywszy, że nie ma już dziś elementów stabilności, które istniały w wieku XIX? Nieszczęścia możemy jednak uniknąć, jeśli rozpoznamy słabości naszego
18
systemu i dokonamy w porę ich korekty. W jaki sposób wady te powstają i jak je usuwać? To są właśnie pytania, którymi proponuję się zająć. Udowadniam, że światowy system kapitalistyczny jest wypaczoną formą spoleczeństwa otwartego, a jego nadużycia można by było skorygować, gdyby zasady określające społeczeństwo otwarte znalazły głębsze zrozumienie i zyskały szersze poparcie.
Określenie "społeczeństwo otwarte" wprowadził w obieg Karl Popper w swej książce Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. W chwili ukazania się tej pracy, w roku 1944, społeczeństwo otwarte było zagrożone przez takie totalitarne reżimy, jak nazistowskie Niemcy czy komunistyczny Związek Radziecki, które używały władzy państwowej do narzucenia narodom swej woli. Pojęcie społeczeństwa otwartego można łatwo zrozumieć, przeciwstawiając je społeczeństwom zamkniętym, będącym produktem ideologii totalitarnej. Wszystko to było aktualne aż do upadku radzieckiego imperium w roku 1989. Społeczeństwa otwarte całego świata - nazywane zbiorowo Zachodem - wykazywały dużą spójność w obliczu wspólnego wroga. Jednak po załamaniu się radzieckiego systemu społeczeństwo otwarte, hołubiące wolność, demokrację i rządy prawa, wiele straciło ze swej atrakcyjności jako formuła ustrojowa i światowy kapitalizm zatriumfował. Kapitalizm, charakteryzujący się absolutnym zaufaniem do sił rynkowych, stanowi innego rodzaju zagrożenie dla społeczeństwa otwartego. Główna linia argumentacji tej książki prowadzi do stwierdzenia, że fundamentalizm rynkowy jest dziś dla społeczeństwa otwartego groźniejszy niż jakakolwiek totalitarna ideologia.
Stwierdzenie takie jest dość szokujące. Gospodarka rynkowa stanowi nieodłączny element społeczeństwa otwartego. Friedrich Hayek, największy dwudziestowieczny ideolog ekonomii leseferyzmu, był niezłomnym zwolennikiem koncepcji społeczeństwa otwartego. W jaki zatem sposób rynkowy fundamentalizm może temu społeczeństwu zagrozić?
Pozwolę to sobie wyjaśnić. Nie twierdzę, że fundamentalizm rynkowy jest diametralnym przeciwieństwem idei
19
społeczeństwa otwartego, tak jak byty nim faszyzm czy komunizm. Wręcz odwrotnie. Pojęcia społeczeństwa otwartego i gospodarki rynkowej są ściśle ze sobą związane, a fundamentalizm rynkowy można po prostu uznawać za wypaczoną ideę społeczeństwa otwartego, co nie czyni go ani trochę mniej groźnym. Fundamentalizm mimowolnie zagraża społeczeństwu otwartemu, ponieważ błędnie interpretuje działania rynków oraz przecenia rolę, jaką mają one do odegrania.
Moja krytyka światowego systemu kapitalistycznego mieści się w dwóch głównych nurtach. Jeden dotyczy wad mechanizmu rynkowego. W tym wypadku omawiam czynniki chwiejności wbudowane w rynki finansowe. Drugi zajmuje się niedostatkami dziedziny, którą, z braku lepszego określenia, jestem zmuszony nazwać "sektorem pozarynkowym". Pod pojęciem tym rozumiem przede wszystkim bankructwo polityki jako takiej oraz erozję wartości moralnych na płaszczyźnie zarówno państwowej, jak ponadnarodowej.
Na wstępie pragnę podkreślić, że fiasko polityki uważam za znacznie silniej przenikające społeczną strukturę i bardziej ją osłabiające niż defekty mechanizmu rynkowego. Indywidualny proces decyzyjny określony poprzez mechanizm rynkowy jest znacznie bardziej skuteczny niż kolektywne podejmowanie decyzji praktykowane w sferze polityki. Sprawdza się to szczególnie na arenie międzynarodowej. Rozczarowanie polityką stanowi pożywkę dla rynkowego fundamentalizmu, natomiast rozkwit tego ostatniego przyczynia się z kolei do klęski polityki. Jedna z największych wad światowego systemu kapitalistycznego polega na tym, że pozwolił rynkowemu mechanizmowi i pędowi za zyskiem przeniknąć w dziedziny życia, które są im właściwie obce.
Pierwsza część mojej krytyki dotyczy wrodzonej chwiejności światowego systemu kapitalistycznego. Fundamentali-ści rynkowi mają fundamentalnie skażoną koncepcję działania rynków finansowych. Teoria równowagi w ekonomii opiera się na chybionej analogii z fizyką. To, jak się poruszają przedmioty fizyczne, jest niezależne od czyje-gokolwiek procesu myślenia. Tymczasem rynki finansowe
20
usiłują przewidzieć przyszłość, która jest zależna od decyzji podejmowanych przez ludzi dziś. Zamiast więc odgrywać rolę biernego zwierciadła wobec rzeczywistości, rynki finansowe aktywnie ją tworzą i dopiero potem odzwierciedlają. Jest to dwukierunkowe połączenie między dzisiejszymi decyzjami a jutrzejszymi wydarzeniami, które nazywam "zwrotnością" ("reflexivity").
Podobny mechanizm zwrotny ingeruje w inne sfery działalności, w których świadomie uczestniczą ludzie. Ludzkie istoty reagują na siły ekonomiczne, społeczne i polityczne w swym otoczeniu, jednak w przeciwieństwie do nieożywionego świata nauk fizycznych ludzie wyposażeni są w zdolność postrzegania i w postawy, które im pozwalają jednocześnie przekształcać oddziałujące na nich moce. To dwukierunkowe zwrotne wzajemne oddziaływanie między tym, czego uczestnicy oczekują, a tym, co się rzeczywiście dzieje, jest istotne dla zrozumienia wszystkich ekonomicznych, politycznych i społecznych zjawisk. Tak więc pojęcie zwrotności stanowi jądro przedstawionej w tej książce argumentacji.
Zwrotność jest nieobecna w naukach przyrodniczych, gdzie związek między wyjaśnieniami naukowców a zjawiskami, które starają się oni wytłumaczyć, przebiega tylko w jednym kierunku. Jeśli twierdzenie pozostaje w zgodzie z faktami, jest prawdziwe, jeśli nie - jest fałszywe. W ten sposób naukowcy tworzą zasób wiedzy. Jednak uczestnicy gry rynkowej pozbawieni są luksusu opierania swych decyzji na wiedzy. Oni muszą wydawać opinie o przyszłości, a przyjęta przez nich skala błędu subiektywnego odchylenia decyduje o wyniku. Wyniki te z kolei powiększają lub zmniejszają błąd, który na starcie założyli sobie uczestnicy wolnego rynku.
Twierdzę, że pojęcie zwrotności jest bardziej stosowne dla rynków finansowych (oraz dla wielu innych zjawisk społecznych i ekonomicznych) niż koncepcja równowagi, na której opiera się konwencjonalna ekonomia. Zamiast wiedzy punktem wyjścia dla uczestników jest błąd systemowy. Albo zwrotność działa w kierunku skorygowania tego błędu,
21
w którym to przypadku występuje tendencja w kierunku równowagi, albo błąd się pogłębia wskutek sprzężenia zwrotnego, a wówczas rynki mogą się oddalić od stanu równowagi, wykazując skłonność do powrotu do punktu, z którego wystartowały. Rynki finansowe charakteryzują się cyklami hossy-bessy i zadziwiające jest, że teoria ekonomii wbrew oczywistym faktom wciąż jeszcze ufa koncepcji równowagi, która stanowi zaprzeczenie tych zjawisk. Skłonność do utraty równowagi jest immanentną cechą systemu finansowego, a nie po prostu konsekwencją wstrząsów zewnętrznych. Upieranie się przy wstrząsie egzogenicznym, który na zasadzie deus ex machina ma tłumaczyć liczne błędy teorii ekonomii w części traktującej o zachowaniu się rynków finansowych, przypomina mi pomysłowe urządzenie złożone z kuł mieszczących się jedna w drugiej oraz boskich sił, używane przez przedkopernikańskich astronomów do objaśniania pozycji planet - zamiast przyjęcia, że Ziemia obraca się wokół Słońca.
Zwrotność nie jest pojęciem szeroko akceptowanym, przynajmniej w głównym nurcie myślowym, i nie wystarczy kilka zdań dla zgłębienia wszystkich jej niuansów. Wypełni to w znacznym stopniu część pierwszą książki. W drugiej zaś części ten schemat pojęciowy stosuję do sformułowania kilku praktycznych wniosków - na temat rynków finansowych, gospodarki światowej oraz takich szerszych problemów, jak polityka międzynarodowa, społeczna spójność oraz chwiej-ność światowego systemu kapitalistycznego jako całości.
Moja druga główna linia argumentacji jest bardziej złożona i trudniejsza do streszczenia. Uważam, że defekty mechanizmu rynkowego bledną w porównaniu z wadami tego, co nazywani pozarynkowym sektorem społeczeństwa. Mam tu na myśli jego wspólne interesy, społeczne wartości, które nie znajdują wyrazu na płaszczyźnie rynkowej. Niektórzy kwestionują samo istnienie takich wspólnych wartości. Utrzymują oni, że społeczeństwo składa się z jednostek, których interesy znajdują najlepszy wyraz w decyzjach ich samych jako uczestników gry rynkowej. Jeśli na przykład
22
czują się filantropami, mogą to wyrazić poprzez rozdawanie pieniędzy. W ten sposób wszystko da się sprowadzić do wartości pieniężnych.
Chyba nie trzeba mówić, że jest to pogląd fałszywy. Istnieją sprawy, w których możemy decydować indywidualnie; w innych rozstrzygać można tylko kolektywnie. Jako uczestnik procesów rynkowych staram się maksymalizować swoje zyski. Jako obywatel - troszczę się o wartości społeczne: o pokój, sprawiedliwość, wolność czy cokolwiek innego. Wartościom tym nie mogę dać wyrazu jako uczestnik rynku. Przyjmijmy, że prawa rządzące rynkiem powinny być zmienione. Nie mogę dokonać ich zmiany jednostronnie. Jeślibym nowe zasady narzucił sobie, a innym nie, mogłoby to wpłynąć na moje zachowanie w tej grze, nie wpłynęłoby jednak w najmniejszym stopniu na bieg wydarzeń na rynku, ponieważ żaden pojedynczy uczestnik nie jest w stanie kształtować efektu końcowego.
Musimy dokonać rozróżnienia między tworzeniem zasad a działaniem w ich duchu. Kształtowanie zasad wiąże się z decyzjami kolektywnymi, czyli polityką. Działanie według zasad wymaga decyzji indywidualnych, czyli zachowania rynkowego. Niestety, tylko nieliczni dostrzegają tę różnicę. Ludzie zdają się głównie głosować na swoją kieszeń i popierają takie ustawodawstwo, które służy ich osobistym interesom. Co gorsza również wybrani przedstawiciele często stawiają swoje własne cele przed dobrem wspólnym. Zamiast trwać przy pewnych wewnętrznych wartościach polityczni przywódcy pragną być wybrani za wszelką cenę, zgodnie zaś z regułami panującej ideologii fundamentalizmu rynkowego, czyli nieskrępowanego indywidualizmu, jest to uznawane za naturalny, racjonalny, a może nawet pożądany sposób postępowania polityków. Taka postawa wobec polityki podważa założenia, na których opiera się demokracja parlamentarna. Sprzeczność między osobistym interesem polityków a dobrem publicznym istniała, oczywiście, zawsze, jednak jest ona poważnie wzmocniona obowiązującymi dziś postawami, które przekładają sukces mierzony pieniędzmi
23
nad wartości wewnętrzne, takie jak uczciwość. W ten sposób wywyższenie motywu zysku i osłabienie skuteczności kolektywnego procesu decyzyjnego wzajemnie się stymulują na zasadzie zwrotności. Awansowanie korzyści własnych do rangi zasady moralnej doprowadziło do skorumpowania polityki, a fiasko tej ostatniej stało się najsilniejszym argumentem za przyznaniem rynkom jeszcze większej swobody.
Funkcje, które nie mogą i nie powinny być sterowane jedynie siłami rynkowymi, obejmują wiele najważniejszych spraw ludzkiego życia, począwszy od wartości moralnych, poprzez powiązania rodzinne, aż po dokonania estetyczne i intelektualne. Jednak fundamentalizm rynkowy nieustannie dąży do rozciągnięcia swego zasięgu na te obszary w postaci ideologicznego imperializmu. W myśl jego zasad całą ludzką aktywność powinno się postrzegać jako oparte na umowach transakcje, a ocenę sprowadzać do jedynego wspólnego mianownika - pieniądza. Działalność tę powinien w miarę możliwości regulować czynnik nie bardziej natrętny niż niewidzialna ręka mnożącej zyski konkurencji. Wypady ideologii rynkowej w rejony dalekie od sfery biznesu i ekonomii powodują demoralizujące skutki społeczne. Fundamentalizm rynkowy stał się jednak już tak potężny, że jeśli jakiekolwiek siły polityczne ośmielają się stawić mu opór, otrzymują etykietkę sentymentalnych, nielogicznych, naiwnych...
Prawda jest wszakże taka, że to właśnie fundamentalizm rynkowy można nazwać naiwnym i sprzecznym z logiką. Nawet jeśli pominiemy poważne problemy moralne i etyczne i skupimy się wyłącznie na kwestiach ekonomicznych, to musimy stwierdzić, że fundamentalizm rynkowy jest głęboko i nieodwracalnie skażony. Mówiąc najprościej, jeśli dajemy siłom rynkowym pełnię władzy choćby tylko w sferze ekonomicznej i finansowej, to stają się one źródłem chaosu i mogą ostatecznie doprowadzić do upadku światowego systemu kapitalistycznego. To właśnie jest najważniejszym praktycznym przesłaniem mojej linii rozumowania w tej książce.
24
Zakłada się powszechnie, że demokracja i kapitalizm idą z sobą w parze. W rzeczywistości ów związek jest znacznie bardziej skomplikowany. Kapitalizm potrzebuje demokracji jako przeciwwagi, ponieważ oparty na nim system nie wykazuje najmniejszej skłonności do osiągania stanu równowagi. Posiadacze kapitału dążą do maksymalizowania swych zysków. Polegając na własnej przemyślności, będą kontynuować te akumulację aż do naruszenia równowagi. Przed stu pięćdziesięciu laty Marks i Engels przedstawili bardzo dobrą analizę systemu kapitalistycznego - musze przyznać, że pod pewnymi względami lepszą od teorii równowagi głoszonej przez ekonomie klasyczną. Przepisane przez nich lekarstwo, czyli komunizm, było wszakże gorsze od samej choroby. Główną jednak przyczyną niespełnienia się ich straszliwych przepowiedni były neutralizujące polityczne kroki podejmowane w krajach demokratycznych.
Pech chce, że znów zagraża nam wyciąganie błędnych wniosków z lekcji historii. Tym razem niebezpieczeństwo pochodzi nie od komunizmu, ale od fundamentalizmu rynkowego. Komunizm obalił mechanizm rynkowy i wprowadził wspólną kontrolę nad wszelką działalnością gospodarczą. Fundamentalizm rynkowy dąży zaś do zniesienia kolektywnego procesu decyzyjnego i wprowadzenia supremacji wartości rynkowych nad wszystkimi wartościami politycznymi i społecznymi. Obie te skrajności są szkodliwe. To, czego nam brak, to właściwa równowaga między polityką i rynkiem, między tworzeniem zasad i ich przestrzeganiem.
Jeśli jednak nawet tę potrzebę rozpoznamy, to w jaki sposób możemy ją zaspokoić? Świat wkroczył w okres głębokiej nierównowagi, w którym żadne pojedyncze państwo nie może stawić czoła światowym rynkom finansowym, a w skali międzynarodowej praktycznie nie istnieją żadne instytucje prawodawcze. Kolektywnych mechanizmów decy-zjotwórczych w światowej gospodarce po prostu nie ma. Warunki te są szeroko okrzyknięte jako triumf dyscypliny rynkowej, jeśli jednak rynki finansowe są z natury niestabilne, to narzucanie dyscypliny rynkowej oznacza narzucanie
25
niestabilności - a do jakiego stopnia społeczeństwo może to znosić?
Nie jest to jednak bynajmniej sytuacja beznadziejna. Musimy się nauczyć rozróżniać miedzy podejmowaniem decyzji indywidualnym, wyrażanym w zachowaniach rynkowych, a kolektywnym, znajdującym swój wyraz ogólny w zachowaniach społecznych, szczególny zaś - w politycznych. W obu przypadkach kierujemy się własnym interesem; jednak przy decydowaniu zbiorowym jesteśmy zmuszeni wspólne dobro stawiać ponad nasze egoistyczne cele, nawet � jeśli innym się to nie udaje. Jest to jedyny sposób, dzięki któremu interes ogółu może zatriumfować.
Dziś światowy system kapitalistyczny zbliża się do apogeum swej potęgi. Jest on z pewnością zagrożony prze/ trwający obecnie globalny kryzys, ale jego supremacja ideologiczna jest niczym nie ograniczona. Kryzys azjatycki zmiótł autokratyczne reżimy, które łączyły osobiste pożytki z etyką konfucjań-ską, i zastąpił je bardziej demokratycznymi, otwartymi na reformę rządami. Wstrząs ten jednak osłabił również zdolność międzynarodowych władz do zapobiegania i rozwiązywania sytuacji kryzysowych. Ile nas jeszcze dzieli czasu od chwili, gdy kryzys zacznie wymiatać rządy otwarte na reformę? Obawiam się, że rozwój wydarzeń politycznych wywołanych kryzysem finansowym może ostatecznie zmieść system kapitalistyczny jako taki. Coś takiego zdarzyło się już wcześniej.
Chcę tu wyjaśnić, że nie pragnę upadku kapitalizmu. Mimo niedostatków jest on lepszy niż rozwiązania alternatywne. Pragnę natomiast uchronić światowy system kapitalistyczny przed samozniszczeniem. Dla tego celu koncepcja społeczeństwa otwartego jest potrzebna jak nigdy dotąd.
Światowy system kapitalistyczny jest deformacją społeczeństwa otwartego. To ostatnie opiera się na twierdzeniu, że nasze pojmowanie świata jest niedoskonałe, a nasze działania pociągają za sobą nie zamierzone przez nas skutki. Wszystkie instytucjonalne układy mają jakieś skazy, ale tylko z tego powodu, że stwierdzamy ich niedoskonałość, nie powinniśmy z nich rezygnować. Należałoby raczej
26
tworzyć instytucje z wbudowanymi mechanizmami eliminującymi błędy. Wśród tych mechanizmów powinny się mieścić zarówno rynki, jak demokracja. Jednak żaden z nich nie zacznie działać, jeśli nie uświadomimy sobie naszej omylno-ści i nie wykażemy woli uznawania swych błędów. Obecnie istnieje fatalne zachwianie równowagi miedzy indywidualnym procesem podejmowania decyzji, wyrażanym na rynkach, a ich kształtowaniem kolektywnym, znajdującym wyraz w sferze polityki. Mamy globalną gospodarkę bez globalnego społeczeństwa. Taka sytuacja jest na dłuższą metę nie do utrzymania. Tylko jak temu zaradzić?
Książka ta zajmuje ściśle określone stanowisko w kwestii słabości rynków finansowych. Jeśli zaś chodzi o płaszczyznę moralną i duchową, a więc sektor pozarynkowy, do którego fundamentalizm rynkowy stara się wcisnąć, to moje poglądy są, siłą rzeczy, mniej stanowcze.
Aby regulować prawdziwie globalną gospodarkę i oddziaływać na nią stabilizująco, musimy mieć do dyspozycji jakiś ogólnoświatowy system kształtowania decyzji politycznych. Słowem trzeba nam globalnego społeczeństwa, które stanie się oparciem dla naszej globalnej gospodarki. Globalne społeczeństwo nie jest wszak równoznaczne z jakimś ogólnoświatowym państwem. Likwidacja form państwowych nie jest ani wykonalna, ani potrzebna; na tyle jednak, na ile istnieją interesy wspólne, które przekraczają państwowe granice, suwerenność krajów musi być podporządkowana międzynarodowemu prawu i instytucjom. Co ciekawe, najsilniejszy opór wobec tej idei wychodzi ze Stanów Zjednoczonych, które jako jedyne już supermocarstwo niechętnie podporządkowuje się władzom międzynarodowym. USA stoją w obliczu kryzysu tożsamości, polegającego na dylemacie, czy mają być samotnym supermocarstwem, czy też przywódcą wolnego świata. Obie te role mogły mieć nieostre zakresy dopóty, dopóki wolny świat stał twarzą w twarz z "imperium zła", teraz jednak rozróżnienia tego można dokonać w kategoriach o wiele bardziej zdecydowanych. Niestety wciąż jeszcze nawet nie zaczęliśmy tego
27
rozważać. W Stanach Zjednoczonych popularna jest idea samotnego marszu, jednak w ten sposób świat zostałby pozbawiony przywództwa, którego tak rozpaczliwie potrzebuje. Izolacjonizm byłby usprawiedliwiony, gdyby rynkowi fundamentaliści mieli rację w swym twierdzeniu, że światowa gospodarka może sobie poradzić bez istnienia globalnego społeczeństwa.
Alternatywą jest dla USA wypracowanie przymierza z krajami reprezentującymi podobny sposób myślenia - aby ustanowić prawa i powołać instytucje niezbędne do zachowania pokoju, wolności, dobrobytu i równowagi. O charakterze tych praw i instytucji nie można zadecydować raz na zawsze - naszym zadaniem jest uruchomienie długotrwałego procesu współpracy w celu zdefiniowania ideału społeczeństwa otwartego - procesu, podczas którego bez oporów przyznamy się do niedoskonałości światowego systemu kapitalistycznego i spróbujemy wyciągnąć wnioski z naszych błędów. Wszystko to nie może się odbyć bez udziału Stanów Zjednoczonych. Ale i na odwrót - nie zdarzyło się jeszcze nigdy, aby silne przywództwo Ameryki i innych bliskich jej duchowo krajów doprowadziło do tak skutecznych i dobroczynnych wyników. Właściwie rozumiane przywództwo i jasno wytyczony cel pozwolą Stanom Zjednoczonym i ich sprzymierzeńcom rozpocząć tworzenie globalnego społeczeństwa otwartego, które pomoże w stabilizowaniu systemu światowej gospodarki oraz w szerzeniu i podtrzymywaniu uniwersalnych ludzkich wartości. Wszystko to jest w zasięgu ręki.
Część l
SCHEMAT POJĘCIOWY
Rozdział l
OMYLNOŚĆ l ZWROTNOŚĆ
Jakkolwiek może się to wydawać dziwne w wypadku człowieka, który swą reputację i fortunę zbudował w niezwykle praktycznym świecie biznesu, to mój finansowy sukces i poglądy polityczne opierają się w ogromnym stopniu na wielu abstrakcyjnych ideach filozoficznych. Dopóki się nie zrozumie tych ostatnich, dopóty żaden z innych przedstawionych w tej książce argumentów, czy to związanych z rynkami finansowymi, z geopolityką, czy z ekonomią - nie będzie miał większego sensu. Stąd też następne dwa rozdziały muszą być poświęcone wykładowi o raczej abstrakcyjnym charakterze. Konieczne jest zwłaszcza szczegółowe wyjaśnienie trzech pojęć, na których opierają się wszystkie moje pozostałe idee, a także większość moich przedsięwzięć w sferze biznesu i działań charytatywnych. Te pojęcia to: "omylność", "zwrot-ność" i "społeczeństwo otwarte". Wydaje się, że tak abstrakcyjne rzeczowniki pozostają daleko poza kręgiem codziennego świata polityki i finansów. Jednym z głównych celów tej książki jest przekonanie czytelnika, że pojęcia te pasują jak ulał do rzeczywistego świata interesu.
Myślenie i rzeczywistość
Muszę zacząć od początku - stawiając odwieczne filozoficzne pytanie, które zdaje się tkwić u podstaw wielu innych problemów: jaki istnieje związek między myśleniem
31
i rzeczywistością? Przyznaję, że jest to bardzo okrężne podejście do świata biznesu, jednak nie można tego uniknąć. "Omylność" oznacza, że jesteśmy z natury niedoskonali w pojmowaniu świata, w którym żyjemy. "Zwrotność" zaś mówi, że nasze myślenie aktywnie wpływa na wydarzenia, w których uczestniczymy i które są przedmiotem naszych rozmyślań. Ponieważ między rzeczywistością a naszym jej pojmowaniem zawsze istnieje rozbieżność, luka między tymi dwoma pojęciami, którą nazywam "subiektywnym błędem uczestników", jest istotnym czynnikiem w kształtowaniu biegu historii. Pojęcie "społeczeństwa otwartego" opiera się na uznaniu naszej omylności. Nikt nie jest depozytariuszem prawdy ostatecznej. Zwyczajnemu czytelnikowi może się to wydawać zupełnie oczywiste, jednak faktem jest, że polityczni i gospodarczy decydenci, a nawet akademiccy myśliciele często nie chcą się z tym zgodzić. Zaprzeczanie istnieniu nieuniknionej luki między rzeczywistością a naszym myśleniem ma dalekosiężny i historycznie bardzo niebezpieczny skutek.
Związek między myśleniem i rzeczywistością znajdował się w różnych formach w centrum filozoficznego dyskursu od czasu, kiedy tylko ludzie zaczęli być świadomi swego istnienia jako istot rozumnych. Dociekania te okazały się bardzo płodne. Pozwoliły na sformułowanie podstawowych pojęć, takich jak "prawda" i "wiedza", oraz dostarczyły podstaw do stworzenia metody naukowej.
Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że rozróżnienie między myśleniem i rzeczywistością jest warunkiem niezbędnym dla istnienia rozumnej myśli. Jednak po osiągnięciu pewnego punktu wydzielenie myśli i rzeczywistości jako dwóch niezależnych od siebie kategorii jest źródłem kłopotów. Aczkolwiek oddzielenie deklaracji słownych od faktów bywa pożądane, to nie zawsze jest możliwe do wykonania. W sytuacjach, w których biorą udział myślący uczestnicy - ich myśli stanowią element rzeczywistości, o której muszą rozmyślać. Głupotą byłoby nie odróżniać myślenia od
32
rzeczywistości i traktować nasz pogląd na świat jako tożsamy ze światem jako takim; jednak takim samym błędem byłoby uznawać myślenie i rzeczywistość za kategorie całkowicie oddzielne i od siebie niezależne. Ludzkie myślenie odgrywa podwójną rolę: jest biernym odbiciem rzeczywistości, którą człowiek stara się pojąć, oraz aktywnym czynnikiem kształtowania wydarzeń, w których sam uczestniczy.
Istnieją, oczywiście, zdarzenia, które się dzieją niezależnie od czyjegokolwiek myślenia. Zjawiska te, takie jak na przykład ruch planet, składają się na treść nauk przyrodniczych. Tam bowiem myślenie odgrywa czysto bierną rolę. Naukowe twierdzenia korespondują lub nie z faktami z fizycznego świata, w każdym jednak wypadku fakty pozostają wobec tych konstatacji bytami odrębnymi i niezależnymi1. Jednak w wydarzeniach społecznych biorą udział myślący uczestnicy. I tu związek między procesem myślowym a rzeczywistością jest bardziej skomplikowany. Nasze myślenie jest częścią rzeczywistości; prowadzi nas ono do podejmowania działań, te zaś mają wpływ na bieg zdarzeń. Sytuację warunkuje to, co stanowi przedmiot naszego (i innych) myślenia, oraz rodzaj podjętych działań. Zdarzenia, w których uczestniczymy, nie są jakimś rodzajem kryterium pozwalającego osądzać prawdziwość lub fałsz naszego myślenia. Według reguł logiki twierdzenie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy pozostaje w zgodzie z faktami. Jednakże w sytuacjach, w których biorą udział osoby myślące, fakty nie zachodzą niezależnie od tego, co owi uczestnicy myślą - one są odbiciem wpływu, jaki wywierają podejmowane przez nich decyzje. Wskutek tego nie mogą one (fakty) zyskać rangi kryterium pozwalającego określić prawdziwość twierdzenia. Tu więc znajduje się przyczyna wrodzonej niedoskonałości naszego rozumienia świata. Nie jest to jakiś zawiły filozoficzny dylemat w rodzaju
Istnienie świata materialnego, niezależnego od ludzkiego postrzegania, jest wszakże przedmiotem gorącej dysputy toczonej przez filozofów od czasów Berkeleya.
33
pytania, jakie Berkeley sobie postawił, czy mianowicie krowa, którą ma on przed sobą, zniknie z chwilą, kiedy się do niej odwróci plecami. Gdy przychodzi do podejmowania decyzji, na przeszkodzie staje nieodłączny brak powiązania między myśleniem i rzeczywistością, ponieważ fakty sytuują się gdzieś w przyszłości i są uzależnione od decyzji uczestników. Ten brak powiązania jest ważnym czynnikiem w tworzeniu świata takim, jaki on jest. Wynikają z tego daleko idące implikacje zarówno dla naszego myślenia, jak sytuacji będących naszym udziałem - implikacji, które standardowa teoria ekonomii rozmyślnie pomija, o czym się przekonamy w rozdziale 2. Tutaj pragnę postawić tezę, że uczestniczący w wydarzeniach społecznych nie mogą opierać swych decyzji na wiedzy z tej prostej przyczyny, że w chwili ich podejmowania wiedza taka nie istnieje. Ludzie nie są, oczywiście, pozbawieni całej wiedzy; mają przecież do dyspozycji wielki kompleks nauki (łącznie z naukami społecznymi, na ile są one tego warte), a także nagromadzone przez stulecia zasoby wiedzy praktycznej - wszystko to jednak nie wystarcza, by osiągnąć finał w postaci podjęcia decyzji. Pozwolę sobie przytoczyć jednoznaczny przykład ze świata finansów. Gdyby ludzie działali, opierając się na podbudowanej naukowo wiedzy, to różni inwestorzy nie kupowaliby i nie sprzedawali tych samych akcji w tym samym czasie. Handlujący nie potrafią przewidzieć wyników swych decyzji w taki sposób, w jaki mogą to uczynić w odniesieniu do ruchu ciał niebieskich. Wyniki te mogą odbiegać od ich oczekiwań, wprowadzając element niedookreślenia, tak charakterystyczny dla sfery wydarzeń społecznych.
T e o r i a z w r o t n o ś c i
Najlepszym sposobem podejścia do relacji między procesem myślowym uczestników a społecznymi wydarzeniami, j w których biorą udział, jest zbadanie w pierwszej kolejności I.
34
powiązań między ludźmi nauki i będącymi przedmiotem ich badań zjawiskami.
W wypadku naukowców istnieje tylko jednokierunkowy związek między twierdzeniami a faktami. Fakty w świecie przyrody są niezależne od twierdzeń formułowanych w związku z nimi przez naukowców. Jest to zasadnicza właściwość, która sprawia, że fakty mogą służyć jako kryterium oceny wartości lub prawdziwości twierdzenia. Jeśli to ostatnie pozostaje w zgodzie z faktami, jest prawdziwe, jeśli nie - fałszywe. Inaczej ma się rzecz w wypadku myślących uczestników. Tu mamy do czynienia ze związkiem dwukierunkowym. Z jednej strony uczestnicy dążą do zrozumienia sytuacji, w której się znaleźli; starają się stworzyć obraz, który jest zgodny z rzeczywistością. Nazywam to funkcją poznawczą lub pasywną. Z drugiej strony dążą do wywierania wpływu, do kształtowania rzeczywistości zgodnie z ich pragnieniami, co z kolei określam jako funkcję uczestniczącą lub aktywną. Jednoczesne działanie obu funkcji to w mojej terminologii "sytuacja zwrotna". Używam tego słowa w takim samym znaczeniu, jak czynią to Francuzi (i Polacy - przyp. tłum.), określając czasownik jako zwrotny, kiedy obiektem jego działania jest sam wykonujący tę czynność podmiot: je me lave (myję się).
Kiedy obie funkcje działają jednocześnie, mogą sobie wzajemnie przeszkadzać. Poprzez funkcję uczestniczącą ludzie mogą wpływać na sytuację, która ma służyć jako niezależna wartość zmienna wobec funkcji poznawczej. W konsekwencji zdolności pojmowania uczestników nie można uznać za wiedzę obiektywną. A ponieważ ich decyzje nie opierają się na wiedzy obiektywnej, wynik będzie odbiegał od ich oczekiwań.
Istnieją rozległe obszary, na których nasze myśli i rzeczywistość pozostają od siebie niezależne, a utrzymywanie tego stanu nie sprawia najmniejszych trudności. Jest jednak strefa nakładania się, gdzie funkcje poznawcza i uczestnicząca kolidują ze sobą, czyniąc nasze rozumienie niedoskonałym, a wynik naszych poczynań - niepewnym.
35
Kiedy rozmyślamy o zdarzeniach zachodzących w świecie zewnętrznym, upływ czasu może doprowadzić do częściowego odizolowania myśli od rzeczywistości. Nasze dzisiejsze przemyślenia mogą wpłynąć na kształt przyszłości, ale przyszłe zdarzenia nie będą miały wpływu na myślenie teraźniejsze - jedynie w późniejszym okresie zdarzenia te mogą się przerodzić w zasób doświadczeń, które zmienią sposób myślenia uczestników. Izolacja ta jednak nie jest zabezpieczona przed działaniami nieodpowiedzialnymi, a to ze względu na rolę oczekiwań. Nasze nadzieje związane z wydarzeniami z przyszłości nie czekają na te zdarzenia jako takie; mogą się zmienić w każdej chwili, wpływając tym na zmianę wyniku. To właśnie dzieje się nieustannie na rynkach finansowych. Istotą inwestowania jest antycypacja lub "dyskontowanie" przyszłości. Jednak cena, jaką inwestorzy chętnie godzą się płacić za akcje (albo walutę czy towary) dziś, może w rozmaity sposób wpływać na losy danej spółki (waluty czy towarów). Tak więc zmiany w bieżących oczekiwaniach odciskają się na przyszłości, którą inwestorzy pragną zdyskontować. To zwrotne powiązanie na rynkach finansowych jest na tyle ważne, że później zajmę się nim w znacznie większym zakresie. Jednak zjawisko zwrotności nie ogranicza się tylko do rynków finansowych; jest ono obecne w każdym procesie historycznym. W rzeczy samej to właśnie zwrotność nadaje procesom charakter rzeczywiście historyczny.
Nie wszystkie społeczne działania dają się zakwalifikować jako zwrotne. Możemy dokonać rozróżnienia między wydarzeniami banalnymi, powszednimi a wypadkami niepośledniej wagi, historycznymi. W zdarzeniach codziennych działa tylko jedna ze składających się na zwrotność funkcji - bezczynna pozostaje druga, czy to poznawcza, czy uczestnicząca. Kiedy na przykład rejestrujesz się w celu oddania głosu w lokalnych wyborach, nie zmieniasz swych poglądów na temat istoty demokracji; kiedy czytasz w gazecie o sfałszowanych wyborach w Nigerii, zmiana w twoim postrzega- i niu nie wpływa na to, co się rzeczywiście dzieje w tej części j
36
świata, chyba że jesteś przedstawicielem spółki naftowej lub działaczem ruchu praw człowieka zaangażowanym w sprawy Nigerii- Zdarza się jednak, że obie funkcje (poznawcza i uczestnicząca) są czynne jednocześnie, tak że ani poglądy uczestników, ani sytuacja, z którą są związani, nie pozostaną takie same jak dotychczas. To właśnie usprawiedliwia określanie podobnych procesów jako historyczne.
Autentycznie historyczne wydarzenie świata nie zmienia; ono modyfikuje nasz sposób jego pojmowania i dopiero to nowe rozumienie wywiera trudny do przewidzenia wpływ na funkcjonowanie globu. Takim wydarzeniem była rewolucja francuska. Rozróżnianie między zdarzeniami powszednimi a historycznymi ma charakter tautologiczny, ale tautologie mają właściwości iluminujące. Zjazdy partii w Związku Radzieckim były imprezami raczej nudnymi i z góry zaprogramowanymi, ale referat Chruszczowa na XX zjeździe był momentem historycznym. Odmienił on sposób ludzkiego postrzegania oraz - nawet jeśli komunistyczny reżim nie zmienił się natychmiast - pociągnął za sobą nieprzewidywalne konsekwencje: poglądy ludzi, którzy znaleźli się w czołówce Gorbaczowowskiej głasnosti, ukształtowały się w czasach ich młodości pod wpływem rewelacji Chruszczowa.
Jest rzeczą oczywistą, że ludzie nie rozmyślają wyłącznie
0 sprawach świata zewnętrznego, ale także o sobie samych
1 o swoich bliźnich. W tym wypadku funkcje poznawcza i uczestnicząca mogą się pokrywać bez jakiejkolwiek cezury czasowej. Rozważmy twierdzenie w rodzaju "Kocham cię" albo "On jest moim wrogiem". Ich celem jest oddziałanie na osobę, do której się odnoszą, w zależności od tego, w jaki sposób zostaną przekazane. Albo przyjrzyjmy się instytucji małżeństwa. Obejmuje ona dwoje uczestników, ale ich myślenie nie kieruje się ku rzeczywistości, która jest bytem oddzielnym i niezależnym od tego, co tych dwoje myśli i odczuwa. Myśli i uczucia jednego partnera wpływają na zachowanie drugiego i na odwrót. Zarówno uczucia, jak zachowanie mogą się zmieniać wskutek poznawania się w dalszym okresie trwania małżeństwa.
37
Jeśli upływ czasu może oddzielać od siebie funkcję poznawczą od uczestniczącej, to zwrotność można sobie wyobrazić jako krótkie spięcie między myśleniem a jego przedmiotem. Kiedy do niej dochodzi, na myślenie osób w niej uczestniczących wpływa ona bezpośrednio, ale na świat zewnętrzny - tylko pośrednio. Rola zwrotności w kształtowaniu przez tych ludzi własnych wizerunków, wartości oraz oczekiwań jest znacznie bardziej dogłębna i gwałtowna niż jej wpiyw na bieg wydarzeń. I tylko sporadycznie, w szczególnych przypadkach, zdarza się, że wzajemne zwrotne oddziaływanie w sposób istotny wpływa nie tylko na poglądy samych uczestników, ale również na świat zewnętrzny. Takie przypadki nabierają szczególnego znaczenia, ponieważ wykazują wagę zwrotności jako zjawiska świata rzeczywistego. Dla kontrastu - endemiczna niepewność tkwiąca w ludzkich wartościach i własnych wizerunkach ma charakter czysto subiektywny. , ,
Nieokreśloność
Kolejnym etapem analizy wpływu zwrotności na zjawiska społeczne i ekonomiczne będzie wykazanie, że element niepewności, o którym mówię, nie jest skutkiem zwrotności jako takiej; zwrotności musi towarzyszyć ułomne pojmowanie świata przez uczestników. Gdyby wskutek jakiegoś szczęśliwego trafu ludzie zostali wyposażeni w wiedzę doskonalą, dwustronne współdziałanie między ich myślami a światem zewnętrznym można by pominąć. Ponieważ w ich poglądach odbijałby się idealnie rzeczywisty stan świata, rezultaty ich przedsięwzięć pokrywałyby się z ich oczekiwaniami. Nieokreśloność zostałaby wyeliminowana, bo jej źródłem jest sprzężenie zwrotne między mylnymi oczekiwaniami a niezamierzonymi konsekwencjami ludzkich, może zmiennych, lecz zawsze tendencyjnych nadziei.
38
Twierdzenie, że sytuacje z udziałem myślących uczestników zawierają element nieokreśloności, znajduje wsparcie w codziennych obserwacjach. Nie jest to jednak wniosek przyjmowany powszechnie w naukach ekonomicznych czy społecznych. W rzeczy samej jest on nawet rzadko przedstawiany w tak bezpośredniej formie, w jakiej uczyniłem to powyżej. Wręcz przeciwnie, idea nieokreśloności była gwałtownie kwestionowana przez reprezentantów nauk społecznych, którzy twierdzą, że posiadają zdolność wyjaśniania zdarzeń metodami naukowymi. Wybitnymi tego przykładami są Marks i Freud, ale także twórcy klasycznej teorii ekonomii zadali sobie trud wykluczenia zwrotności z zakresu swych dociekań mimo jej znaczenia dla rynków finansowych. Nietrudno zauważyć dlaczego. Otóż nieokreśloność - brak jednoznacznych prognoz i zadowalających wyjaśnień - może zagrażać profesjonalnemu statusowi nauki.
Pojęcie zwrotności jest czymś tak elementarnym, że trudno byłoby wręcz uwierzyć, iż jestem jego odkrywcą. Bo rzeczywiście nie jestem. "Zwrotność" to po prostu nowa etykietka dla dwustronnego współdziałania myślenia i rzeczywistości, które jest głęboko zakorzenione w naszym zdrowym rozsądku. Jeśli wyjrzymy poza granice obszaru nauk społecznych, stwierdzimy, że świadomość zwrotności jest powszechna. W pojęciu tym mieściły się zarówno przepowiednie wyroczni delfickiej, jak grecki dramat. Od czasu do czasu nawet w naukach społecznych znajdujemy potwierdzenie istnienia zwrotności: Machiavelli wprowadził do swych dociekań element nieokreśloności, nazywając go "losem"; Thomas Merton zwrócił uwagę na samospełniające się przepowiednie oraz na zjawisko "bandwagon effect" (przyłączanie się niezdecydowanych wyborców do silniejszego polityka - red.); a pojęcie pokrewne zwrotności wprowadził do socjologii Alfred Schutz pod nazwą "inter-subiektywizmu".
Nie chciałbym, aby uważano, że omawiam jakieś tajemnicze nowe zjawisko. Istnieją niewątpliwie pewne aspekty
39
ludzkich spraw, które nie zostały należycie wyjaśnione, ale rzecz nie w tym, że zwrotność została odkryta dopiero teraz - chodzi o to, że nauki społeczne, a szczególnie ekonomiczne zadały sobie trud ukrywania tego zjawiska.
Zwrotność w historii idei
Spróbuję teraz umiejscowić pojęcie zwrotności w historii idei. Fakt, że twierdzenia mogą wpływać na sprawy, do których się odnoszą, jako pierwszy ustalił Epimenides Kreteńczyk, kiedy sformułował paradoks kłamcy. "Kreteń-czycy zawsze kłamią", powiedział on, a oświadczając to, zakwestionował prawdziwość swej wypowiedzi. Jeśli treść tego, co powiedział, była prawdziwa, to jako Kreteńczyk, musiał on skłamać; i na odwrót - jeśli nie skłaniał, to treść jego wypowiedzi musiałaby być fałszywa.
Paradoks kłamcy został potraktowany jako intelektualna ciekawostka i zapomniany na całe wieki, ponieważ przeszkadzał w pełnym zresztą wielkich dokonań dążeniu do prawdy. Ostatecznie uznano, że prawda polega na zgodności twierdzeń z faktami zewnętrznymi. Na początku XX w. powszechne uznanie zdobyła sobie teoria prawdy, zwana teorią zgodności. Był to okres, kiedy badanie faktów przynosiło godne podziwu wyniki, a osiągnięcia nauki wzbudzały powszechny zachwyt.
Zachęcony sukcesami nauki Bertrand Russel zabrał się do paradoksu kłamcy wprost. Jego rozwiązanie polegało na rozróżnieniu dwóch kategorii twierdzeń: klasy obejmującej twierdzenia, które się odnoszą do siebie samych, i kategorię takie twierdzenia wykluczającą. Tylko twierdzenia należące do tej drugiej kategorii mogły być uznawane za prawidłowo ukształtowane i zdecydowanie prawdziwe. W wypadku twierdzeń odnoszących się do siebie samych nie istnieje możliwość ich weryfikacji pod względem prawdy lub
40
fałszu. Logiczni pozytywiści rozwinęli rozumowanie Ber-tranda Russela jeszcze bardziej, oświadczając, że twierdzenia, których waloru prawdy nie da się określić, są pozbawione znaczenia. Pamiętajmy, że były to czasy, kiedy nauka formułowała kategoryczne objaśnienia wszelkich zjawisk, podczas gdy filozofia jeszcze bardziej oddaliła się od rzeczywistości. Pozytywizm logiczny był dogmatem, który wyniósł wiedzę naukową do rangi jedynej formy rozumienia świata godnej tego pojęcia, potępiając jednocześnie metafizykę. "Ci, którzy zrozumieli mój wywód" stwierdził Ludwig Wittgenstein w konkluzji swego Tractatus Logico Philosophicus, "muszą sobie uświadamiać, że wszystko, co w tej książce powiedziałem, jest pozbawione znaczenia". Wyglądało to na położenie kresu metafizycznym spekulacjom oraz na walne zwycięstwo opartej na faktach deterministycznej wiedzy, która charakteryzowała sferę nauki.
Wkrótce potem Wittgenstein zdał sobie sprawę, że jego sąd był zbyt surowy i rozpoczął studia nad użyciem języka codziennego. Nawet nauki przyrodnicze stały się mniej deterministyczne. Dotarły one do granicy, poza którą nie można prowadzić obserwacji w oderwaniu od przedmiotu badań. Naukowcy zdołali przeniknąć tę przeszkodę najpierw dzięki teorii względności Einsteina, a następnie - zasadzie nieokreśloności Heisenberga. Jeszcze później badacze, stosując teorię systemów ewolucyjnych, znaną również jako teoria chaosu, rozpoczęli zgłębianie zespołu zjawisk, których przebiegu nie da się ująć w ramy praw ponadczasowo ważnych. Zdarzenia biegną nieodwracalnym torem, w którym nawet najmniejsze zakłócenia urastają do wielkich rozmiarów z upływem czasu. Teoria chaosu potrafiła rzucić światło na wiele zjawisk, takich jak na przykład pogoda, odporna dotychczas na naukowe traktowanie, oraz sprawiła, że idea nieograniczonego wszechświata, w którym zdarzenia biegną jedynym, nieodwracalnym torem, jest łatwiejsza do przyjęcia. .<�-< .�-..*=-.��;.
41
Tak się złożyło, że pojecie zwrotności zacząłem stosować dla zrozumienia finansów, polityki i ekonomii na początku lat sześćdziesiątych, jeszcze przed pojawieniem się teorii systemów ewolucyjnych. Dotarłem do niej dzięki pismom Karla Poppera, poprzez pojęcie samoodniesienia. Oba te pojęcia ściśle się ze sobą wiążą, jednak nie należy ich ze sobą mylić. Samoodniesienie jest cechą twierdzeń i należy bez reszty do sfery myślenia. Zwrotność zaś łączy myślenie z rzeczywistością i przynależy do obu sfer. To właśnie może być przyczyną pomijania jej przez tak długi czas.
Elementem wspólnym dla zwrotności i samoodniesienia jest niezdecydowanie. Pozytywizm logiczny odrzucił twierdzenia samoodnoszące jako pozbawione znaczenia, ja jednak, wprowadzając pojęcie zwrotności, stawiam pozytywizm logiczny na głowie. Bynajmniej nie twierdząc, że mówię rzeczy bez znaczenia, oświadczam, iż twierdzenia, których walor prawdy pozostaje nieokreślony, są nawet bardziej znaczące niż te o prawdziwości niewątpliwej. Te ostatnie tworzą zasób wiedzy; pomagają nam zrozumieć świat taki, jakim jest. Jednak te pierwsze, wyrażające nasz wewnętrzny niedoskonały aparat pojmowania, pomagają kształtować świat, w którym żyjemy.
W chwili, kiedy doszedłem do takiego wniosku, uznałem go za wynik wspaniałej wnikliwości. Dziś zaś, kiedy nauki przyrodnicze przestały się już upierać przy deterministycznej interpretacji wszystkich zjawisk, a logiczny pozytywizm zapadł w niepamięć, czuję się tak, jakbym się znęcał nad martwym koniem. I rzeczywiście - moda intelektualna zmieniła się biegunowo: ostatnim krzykiem mody stało się rozmienianie rzeczywistości na subiektywne odczucia i uprzedzenia uczestników. Kwestionowana jest nawet prawda jako taka, a więc podstawa mogąca posłużyć do oceny różnych poglądów. Tę drugą krańcowość uważam za równie niefortunną. Zwrotność powinna prowadzić do ponownej oceny, a nie zupełnego odrzucenia, naszego pojęcia prawdy.
42
Zwrotne pojęcie prawdy
Logiczny pozytywizm dzielił twierdzenia na prawdziwe, fałszywe i pozbawione znaczenia. Po odrzuceniu tych ostatnich pozostał przy dwóch kategoriach - prawdy i fałszu. Schemat ten doskonale pasuje do świata odizolowanego i niezależnego od twierdzeń, które się do niego odnoszą, jest jednak zupełnie nieodpowiedni dla rozumienia świata ludzi myślących. Powstaje tu potrzeba ustanowienia dodatkowej kategorii: twierdzeń zwrotnych, których walor prawdy jest uzależniony od siły ich oddziaływania.
Zawsze istniała możliwość zaatakowania marginesowej logicznopozytywistycznej pozycji poprzez sprokurowanie pewnych twierdzeń, których walor prawdy może być dyskusyjny; na przykład: "Obecny król Francji jest łysy". Jednak takie twierdzenia są albo bezsensowne, albo wykoncypowa-ne; tak czy owak potrafimy bez nich żyć. W przeciwieństwie do tego twierdzenia zwrotne są niezastąpione. Nie możemy się bez nich obejść, ponieważ trudno nam unikać podejmowania decyzji, które ważą w naszym życiu; a nie potrafimy ich podjąć, nie ufając ideom i teoriom, które mogą wpłynąć na treści rzeczonych decyzji. Pomijanie takich twierdzeń lub pakowanie ich na siłę do kategorii "prawdy" lub "fałszu" spycha całe rozumowanie na manowce i osadza naszą interpretację ludzkich powiązań i historii w niewłaściwej strukturze.
Wszystkie twierdzenia wartościujące mają charakter zwrotny. "Błogosławieni ubodzy, gdyż do nich należy Królestwo niebieskie" -jeśli temu uwierzyć, to ubodzy mogą rzeczywiście dostąpić błogosławieństwa, jednak wówczas osłabnie ich motywacja do wydobycia się z ubóstwa. Z tego samego powodu, jeśli ci ubodzy będą uznani za winnych swej nędzy, to stanie się mniej prawdopodobne, że będą wiedli błogosławiony żywot. Większość uogólnień związanych z historią i społeczeństwem ma podobnie zwrotny charakter. Rozważmy wyrażenie "Proletariusze świata nie mają nic do stracenia
43
z wyjątkiem swych kajdan" albo "Najlepsze dla wspólnego dobra jest danie ludziom wolnej ręki w doglądaniu ich własnych interesów". Należałoby może stwierdzić, że takie twierdzenia nie posiadają waloru prawdy, potraktowanie ich jednak jako nic nie znaczących byłoby bałamutne (a historycznie okazało się bardzo niebezpieczne). Mają one wpływ na sytuację, do której się odnoszą.
Nie twierdzę, że trzecia kategoria prawdy jest nieodzowna dla odnoszenia się do zjawisk zwrotności. Najważniejsze jest to, że w sytuacjach zwrotnych fakty niekoniecznie dostarczają niezależnego kryterium prawdy. Doszliśmy do tego, że zgodność traktujemy jako cechę probierczą prawdy. Jednakże zgodność może być osiągnięta dwoma sposobami - albo poprzez sformułowanie prawdziwego twierdzenia, albo poprzez oddziałanie na same fakty. Zgodność nie jest gwarantem prawdy. To zastrzeżenie odnosi się do większości wypowiedzi politycznych i prognoz gospodarczych.
Nie muszę tu podkreślać doniosłości tej propozycji. Nie ma nic ważniejszego dla naszego myślenia niż przyjęta przez nas koncepcja prawdy. Sytuacje z udziałem myślących uczestników przywykliśmy traktować w taki sam sposób jak zjawiska naturalne. Jeśli się jednak pojawia trzecia kategoria prawdy, jesteśmy zmuszeni dokonać starannej rewizji sposobu myślenia o świecie spraw ludzkich i społecznych.
Chciałbym to zobrazować drobnym przykładem z dziedziny międzynarodowych finansów. Międzynarodowy Fundusz Walutowy znalazł się pod rosnącym naciskiem skłaniającym go do działania w sposób bardziej przejrzysty i ujawnienia swych wewnętrznych wahań oraz poglądów dotyczących poszczególnych krajów. Żądania te nie uwzględniają zwrotnego charakteru podobnych twierdzeń. Jeśliby bowiem MFW odsłonił swe zatroskanie konkretnymi państwami, miałoby to wpływ na te właśnie kraje. Świadomość tego powstrzymywałaby przedstawicieli MFW przed formułowaniem szczerych opinii, a międzynarodowa debata zostałaby stłumiona. Jeśli prawda ma charakter zwrotny, to dążenie do niej wymaga czasem poufności.
Interaktywny pogląd na rzeczywistość
Można usprawiedliwiać dokonywane przez nas rozróżnienie między twierdzeniami i faktami, czyli myślami i rzeczywistością, musimy sobie jednak uświadomić, że ów podział został wprowadzony przez nas jako próba zrozumienia świata, w którym żyjemy. Nasze myślenie stanowi cząstkę tego samego uniwersum, które jest jego przedmiotem. Sprawia to, że zadanie pojmowania rzeczywistości (a zatem cała przesłanka) staje się o wiele bardziej skomplikowane, niż gdyby myślenie i rzeczywistość można było zgrabnie oddzielić i poszufladkować (tak jak jest to możliwe w naukach przyrodniczych). Zamiast więc traktować myślenie jako oddzielną kategorię, musimy je uznać za część rzeczywistości. Przysparza to niezliczonych kłopotów, spośród których chciałbym omówić tylko jeden.
Nie sposób jest stworzyć obraz świata, w którym żyjemy, nie wypaczając go. Mówiąc dosłownie - podczas odbioru wizualnego jego obrazu natrafiamy na ślepą plamkę tam, gdzie nasz nerw wzrokowy łączy się z podstawą siatkówki. Powstały w naszym mózgu obraz jest niezwykle wiernym odbiciem świata zewnętrznego, potrafimy nawet wypełnić ślepą plamkę poprzez ekstrapolację reszty odbieranej wizji, choć tak naprawdę nie możemy widzieć tego, co się znajduje na obszarze przesłanianym przez tę plamkę. Może to posłużyć za metaforę problemu, w którego obliczu stoimy. Jednak już to, że dla wyjaśnienia tej kwestii sięgam po metaforę, stanowi metaforę jeszcze bardziej sugestywną.
Świat, w którym żyjemy, jest w największym stopniu skomplikowany. Aby sformułować związany z tym światem pogląd, który posłuży jako podstawa do dalszych wywodów, musimy się uciec do pewnych uproszczeń. Zastosowanie uogólnień, metafor, analogii, porównań, dychotomii oraz innych konstrukcji umysłowych pomoże uporządkować ten skądinąd zwodniczy świat. Jednak każda konstrukcja
45
umysłowa nieco zniekształca to, co przedstawia, a każde zniekształcenie wnosi coś nowego do świata, który pragniemy zrozumieć. Im więcej rozmyślamy, tym bardziej mamy o czym myśleć1. A to dlatego, że rzeczywistość nie jest nam dana. Ona powstaje wraz z procesem myślenia jej uczestników. Im bardziej to myślenie jest złożone, tym bardziej skomplikowana rzeczywistość jest jego wytworem. Myślenie nigdy nie doścignie rzeczywistości - jest ona zawsze bogatsza niż nasze pojmowanie. Rzeczywistość ma moc zaskakiwania myślenia, a myślenie ma moc tworzenia rzeczywistości.
W związku z powyższym nie darzę bynajmniej sympatią tych, którzy dążą do dekonstrukcji rzeczywistości. Rzeczywis-
Doszedtem do tego dzięki Kurtowi Gdelowi. Dowiódł on matematycznie, że w matematyce istnieje zawsze więcej praw niż te, których można matematycznie dowieść. Użył do tego techniki polegającej na oznaczaniu praw matematycznych tak zwanymi numerami Gdela. Dodając nowe prawa do świata praw matematycznych, Gdel potrafił udowodnić nie tylko to, że liczba praw jest nieskończona, ale również że przewyższa ona liczbę praw możliwych do poznania, ponieważ istnieją prawa o prawach będących prawami o innych prawach, i tak w nieskończoność. W ten sposób wraz ze zwiększaniem się naszej wiedzy powiększają się obszary, które należy poznać. Podobną linie rozumowania można zastosować do sytuacji, w które zaangażowani są myślący uczestnicy. Dla zrozumienia tych sytuacji musimy zbudować model obejmujący poglądy wszystkich ich uczestników. Poglądy te również są częścią składową modelu, który musi zawierać poglądy wszystkich uczestników. A zatem potrzebujemy modelu, którego budulcem są inne modele zbudowane również z cegie-łek-modeli - ad infinitum. Im więcej jest poziomów rzeczywistości rozpoznawanych dzięki tym modelom, tym więcej poziomów czeka na rozpoznanie - a jeśli modele przestaną je rozpoznawać, co wcześniej lub później musi nastąpić, zaprzestaną tym samym odtwarzać rzeczywistość. Gdybym miał matematyczne kwalifikacje Gdela, byłbym tu w stanie udowodnić, że poglądy uczestników nie mogą pozostawać w zgodzie z rzeczywistością.
William Newton-Smith wytknął mi, że moja interpretacja numerów Gdela kłóci się z samym Gdelem. Najwidoczniej Gdel miał na myśli wszechświat platoński, w którym numery Gdela istniały, zanim on je odkrył, podczas gdy ja uważam, że on je wynalazł, powiększając tym świat, w którym działał. Sądzę, że moja interpretacja jest uzasadniona. Sprawia, że twierdzenie Gdela bardziej przystaje do problematyki myślących uczestników.
46
ść jest czymś niepowtarzalnym i wyjątkowo ważnym. Nie należy jej ograniczać ani naginać do poglądów i przekonań . � uczestników z powodu braku zgodności miedzy tym, co ludzie myślą, a tym, co się rzeczywiście dzieje. Ów brak /godności stoi na przeszkodzie przykrawaniu faktów do poglądów ludzi, podobnie jak udaremnia przewidywanie zdarzeń na podstawie uniwersalnie ważnych uogólnień. Rzeczywistość istnieje, nawet jeśli jest nieprzewidywalna i niewytłumaczalna. Może to być niełatwe do przyjęcia, ale zaprzeczać temu to trud daremny lub zdecydowanie niebezpieczny, co może potwierdzić każdy uczestnik finansowej gry rynkowej, który próbował to uczynić. Rynki rzadko spełniają subiektywne oczekiwania ludzi; jednak wydany przez nie wyrok jest wystarczająco rzeczywisty, aby spowodować ból i straty, od czego nie ma odwołania. Rzeczywistość istnieje. Ponieważ jednak mieści w sobie niedoskonałe z natury ludzkie myślenie, logiczny wniosek brzmi, że jest ona niemożliwa do wyjaśnienia i przewidzenia.
W dzieciństwie mieszkałem w domu, w którym była winda z dwoma umieszczonymi naprzeciw siebie lustrami. Każdego dnia spoglądałem w te zwierciadła, widząc własne odbicie. Wyglądało to jak nieskończoność, ale nią nie było. Doświadczenie to zapadło mi trwale w pamięć. Widok świata stojącego przed myślącymi uczestnikami bardzo przypomina obraz ujrzany w lustrach windy. Rozumni uczestnicy muszą to, co widzą, wciskać w jakieś schematy interpretacyjne. Proces zwrotności trwałby w nieskończoność, gdyby z rozmysłem nie położyli mu kresu. Najskuteczniejszym sposobem, by doprowadzić do takiego zamknięcia, jest ustalenie schematu i eksponowanie go aż do chwili, gdy rzeczywisty obraz zleje się z tłem. Schemat, który się wyłoni, może być bardzo daleki od zasadniczego doznania zmysłowego, jednak jest wielce atrakcyjny z racji swej klarowności i prostoty. Dlatego właśnie religie i oparte na dogmatach polityczne ideologie są tak bardzo pociągające.
Nie jest to miejsce do omawiania wielu sposobów, którymi myślenie zarówno wypacza, jak zmienia rzeczywistość.
47
Metoda, za której pomocą próbowałem cokolwiek zrozumieć| ze złożonej i bałamutnej rzeczywistości, polega na rozpo^ znaniu własnej omylności. Opartą na tym wglądzie w siebie! krytyczną postawę utrzymywałem przez większą część mego 1 życia - a już z pewnością od czasu przeczytania Poppera - i było to zdecydowanie podstawą moich zawodowych sukcesów na rynkach finansowych. A dopiero niedawno zdałem sobie sprawę, jak bardzo niezwykła jest taka krytyczna postawa. Byłem zaskoczony tym, że wielu ludzi dziwił mój sposób myślenia. Jeśli ta książka zawiera jakieś oryginalne treści, to wiążą się one właśnie z tym tematem.
Dwie wersje omylności
Proponuję dwie wersje omylności. Pierwsza z nich to umiarkowana, lepiej uzasadniona wersja "oficjalna", która towarzyszy pojęciu zwrotności i motywuje krytyczny sposób myślenia oraz pojęcie społeczeństwa otwartego; druga - bardziej radykalna - idiosynkratyczna wersja, którą w istocie kierowałem się w życiu.
Wersja umiarkowana, publiczna, została już omówiona. Omylność oznacza, że występuje brak zgodności między myśleniem uczestników a rzeczywistym stanem rzeczy, co pociąga za sobą niezamierzone konsekwencje. Zdarzenia niekoniecznie muszą odbiegać od oczekiwań, aczkolwiek wykazują taką tendencję. Jest wiele powszednich, nudnych wydarzeń przebiegających dokładnie tak, jak tego oczekujemy, jednak te, które się z naszymi nadziejami rozmijają, są bardziej interesujące. Mogą one odmienić zapatrywania ludzi na świat oraz uruchomić proces zwrotności, w wyniku którego ani poglądy uczestników, ani rzeczywisty stan rzeczy nie pozostaną takie, jakimi były wcześniej.
Omylność ma wydźwięk negatywny, ma też jednak w sobie aspekt dodatni, który może odegrać bardzo inspirującą rolę. To, co jest niedoskonałe, może przecież zostać udos-
48
konalone. Fakt, iż nasze pojmowanie jest wewnętrznie niedoskonałe, sprawia, że istnieje możliwość, abyśmy się uczyli i podnosili na wyższy poziom nasz aparat percepcyjny. Tu otwiera się droga do krytycznego myślenia i nie ma jakiejś ostatecznej granicy wyznaczającej kres naszego pojmowania rzeczywistości. Istnieje nieskończenie rozległe pole do ulepszania nie tylko naszego myślenia, ale również społeczeństwa. Doskonałość jest nieuchwytna - jakikolwiek wybierzemy model, okazuje się on wadliwy. Musimy się więc zadowolić substytutem - formą społecznego porządku, który, choć niedoskonały, nie wyklucza poprawy. Jest to koncepcja społeczeństwa otwartego - otwartego na doskonalenie. Pojęcie to opiera się na uznaniu naszej omylności. Omówię to wnikliwiej w dalszej części książki, najpierw jednak pragnę przedstawić radykalniejszą, idiosynkratyczną wersję omylności.
Omylność radykalna
W tym punkcie zmienię taktykę. Zamiast omawiać omyl-ność w kategoriach ogólnych, spróbuję wyjaśnić, co ona oznacza dla mnie osobiście. Jest kamieniem węgielnym nie tylko mojego poglądu na świat, ale również moich zachowań. Stanowi podstawę mojej teorii historii i przewodzi mi w moich działaniach zarówno jako uczestnika gry na rynkach finansowych, jak filantropa. Jeśli w moich przemyśleniach znajduje się coś oryginalnego, to jest to właśnie radykalna wersja omylności.
Mój pogląd na omylność jest surowszy i argumenty przedstawione dotychczas byłyby zbyt słabe, aby go uzasadnić. Twierdzę, że wszelkie konstrukcje umysłowe, czy to ograniczone do najgłębszych zakamarków naszych myśli, czy ujawniające się światu zewnętrznemu w postaci dyscyplin nauki, ideologii czy instytucji - że wszystko to jest w jakiś sposób wadliwe. Skaza ta objawia się jako nielogiczność
49
wewnętrzna albo jako niezgodność ze światem zewnętrznym lub z celami, którym nasze idee miały służyć.
Propozycja ta idzie, oczywiście, znacznie dalej niż uznanie, że wszystkie nasze umysłowe konstrukcje mogą być błędne. Nie mówię o zwykłym braku zgodności, ale o rzeczywistej skazie na wszystkich ludzkich interpretacjach oraz o rzeczywistej rozbieżności między wynikami a oczekiwaniami. Jak już wyjaśniłem to wcześniej, rozbieżność ta ma istotne znaczenie tylko w wydarzeniach historycznych. Dlatego właśnie radykalna wersja pojęcia omylności może służyć jako podstawa dla teorii historii.
Twierdzenie, że wszystkie ludzkie konstrukcje myślowe są skażone, brzmi niezwykle przygnębiająco i pesymistycznie, ale nie ma powodów do rozpaczy. Omylność sprawia tak przykre wrażenie tylko dlatego, że pielęgnujemy w sobie fałszywe nadzieje. Tęsknimy do doskonałości, trwałości i prawdy ostatecznej, z nieśmiertelnością na dokładkę. Osądzana według takich kryteriów ludzka kondycja musi wyglądać nieciekawie. W rzeczy samej doskonałość i nieśmiertelność są dla nas nieuchwytne, a trwałość można znaleźć tylko w śmierci. Jednak właśnie dlatego, że nasze pojmowanie jest niedoskonałe, życie podsuwa nam szansę na jego poprawienie, a także na udoskonalenie świata. W sytuacji, gdy wszystkie twory myślowe są wadliwe, wielkiego znaczenia nabierają warianty. Niektóre konstrukcje są lepsze od innych. Perfekcyjność jest nieosiągalna, ale jeśli coś jest z natury niedoskonałe, to można to ulepszać w nieskończoność.
Dla porządku odnotowuję, że mojego twierdzenia, iż wszystkie ludzkie i społeczne interpretacje rzeczywistości są niedoskonałe, nie da się zaklasyfikować do kategorii naukowych hipotez, ponieważ nie można go poddać odpowiedniej próbie. Mogę utrzymywać, że poglądy uczestników zawsze odbiegają od rzeczywistości, lecz nie potrafię tego dowieść, ponieważ nie możemy wiedzieć, jak by ta rzeczywistość wyglądała, gdyby naszych poglądów nie było. Mogę wypatrywać wydarzeń, aby wykazać ich rozbieżność / oczekiwa-
50
niarni, ale - jak już wspomniałem - późniejsze wydarzenia nie służą jako niezależne kryterium wyrokowania o tym, jak powinny wyglądać właściwe oczekiwania, gdyż inne oczekiwania pociągnęłyby za sobą inny bieg zdarzeń, podobnie mogę twierdzić, że wszystkie ludzkie interpretacje są obarczone skazą, ale nie potrafię tej rysy zademonstrować. W pewnym momencie przyszłości skazy ujawniają się zazwyczaj same, ale nie ma żadnego dowodu na to, że istniały one już w czasie powstawania tej konstrukcji. Niedostatki dominujących idei i instytucjonalnych porozumień stają się oczywiste tylko z upływem czasu, a pojęcie zwrotności jest jedynie podbudową dla twierdzenia, że wszystkie umysłowe twory człowieka są potencjalnie skażone. Stąd też propozycję swą przedstawiam jako hipotezę roboczą, bez logicznego dowodzenia i naukowego statusu.
Jest to hipoteza robocza, która się doskonale sprawdziła w trakcie mojej działalności finansowej oraz angażowania się w filantropię i sprawy międzynarodowe. Zachęciło mnie to do poszukiwania skaz w każdej sytuacji, a kiedy je znajdowałem - do wykorzystywania tego odkrycia. Na płaszczyźnie subiektywnej zorientowałem się, że moja interpretacja na pewno zostanie wypaczona. Nie zniechęciło to mnie jednak do posiadania własnego poglądu; przeciwnie - szukałem usilnie sytuacji, w których moja interpretacja pozostawała w sprzeczności z panującą mądrością. Zawsze jednak byłem wyczulony na własny błąd; odkrywszy go, wychwytywałem skwapliwie. W moich interesach finansowych odkrycie błędu oznaczało często okazję do przechwycenia jakiegokolwiek zysku, jaki udało mi się wyciągnąć z mojej początkowej, niefortunnej oceny sytuacji, albo do zahamowania strat, jeśli ta ocena nie przyniosła żadnych, choćby chwilowych korzystnych wyników. Większość ludzi niechętnie przyznaje się do błędu, mnie zaś odkrycie potknięcia sprawiało autentyczną przyjemność, ponieważ uświadamiałem sobie, że dzięki temu unikam finansowej wpadki.
51
Na płaszczyźnie obiektywnej rozpoznawałem, że firmy lub przemysł, w które zainwestowałem, mają się właśnie zachwiać; wolałem więc wiedzieć, jakie to są pęknięcia. Nie powstrzymywało mnie to od inwestowania, przeciwnie
- czułem się znacznie bezpieczniej, znając potencjalnie słabe punkty, ponieważ podpowiadało mi to, na widok jakich oznak mam zbyć swoją lokatę. Żadna inwestycja nie przynosi w nieskończoność znakomitych zysków. Jeśli nawet firma zajmuje doskonałe miejsce na rynku, ma świetne kierownictwo i wyjątkowe marże zysku, to przecież cena akcji może zostać zawyżona, kierownictwo - wpaść w samouwielbienie, a warunki konkurencji i przepisów mogą się zmienić. Oznaką rozsądku jest ciągłe poszukiwanie łyżki dziegciu w beczce miodu. Jeśli już ją znajdziesz, zaczynasz wygrywać.
Stworzyłem swój własny wariant Popperowskiego modelu metody naukowej na użytek rynków finansowych. Zbudowałem hipotezę, na podstawie której dokonywałem inwestycji. Hipoteza ta musiała się różnić od powszechnie przyjętych rozwiązań, a im bardziej się różniła, tym większy to oznaczało potencjał zysku. Jeśli nie było żadnej różnicy, robienie zapasów nie miało sensu. Zgadzało się to z Popperowskim twierdzeniem - wielce krytykowanym przez filozofów nauki
- że im ostrzejsza próba, tym bardziej wartościowa hipoteza, która ją wytrzyma. W nauce wartość hipotezy jest trudna do uchwycenia; na rynkach finansowych można ją jednoznacznie wyliczyć wysokością zysku, jakiego dostarcza. W przeciwieństwie do nauki warunkiem zyskowności hipotez finansowych nie musi być ich prawdziwość; wystarczy, jeśli będą powszechnie uznawane. Jednak hipotezy fałszywe nie mogą trwać wiecznie. Oto dlaczego lubiłem inwestować w wadliwe hipotezy rokujące powszechną akceptację, pod warunkiem że wiedziałem, jakie to były wady; pozwalało mi to bowiem w odpowiednim momecie sprzedawać moje udziały. Te ułomne hipotezy nazywałem owocnymi błędami, wokół których zbudowałem moją teorię historii, a także sukces na rynkach finansowych.
Robocza hipoteza, głosząca, że wszystkie konstrukcje umysłowe człowieka są ułomne, jest nie tylko pozbawiona
52
podstaw naukowych, ale ma poważniejszą wadę: prawdopodobnie jest nieprawdziwa. W każdym tworze myślowym z upływem czasu pojawia się jakaś rysa, nie oznacza to jednak, że w chwili powstawania był on niewłaściwy czy nieskuteczny. Sądzę, że istnieje możliwość udoskonalenia mojej hipotezy roboczej i nadania jej postaci umożliwiającej skuteczniejsze pretendowanie do miana hipotezy prawdziwej. W tym celu muszę się odwołać do mojej teorii zwrotności. W trakcie procesu zwrotnego ani myślenie uczestników, ani rzeczywisty stan rzeczy nie pozostają nienaruszone. A zatem nawet jeśli jakaś decyzja lub interpretacja była prawidłowa na początku procesu, musiała stać się nieodpowiednią w późniejszym jego etapie. Tak więc do twierdzenia, że wszystkie ludzkie koncepcje są błędne, muszę dodać następujące zastrzeżenie: jest to prawda jedynie wówczas, gdy oczekujemy, że wartość teorii i strategii ma charakter ponadczasowy, tak jak to jest w wypadku praw naukowych.
Konstrukcje umysłowe, podobnie jak działania, pociągają za sobą niezamierzone skutki, których nie sposób przewidzieć w czasie powstawania tych pierwszych. Gdyby nawet taka antycypacja była możliwa, to sprawę należałoby kontynuować, ponieważ owe konsekwencje ujawniłyby się dopiero w przyszłości. A zatem moja robocza hipoteza nie kłóci się z ideą, która przekłada jeden ciąg zdarzeń nad inny i głosi, że istnieje jakiś optymalny bieg rzeczy. Zakłada ona jednak, że optimum występuje tylko w pewnym szczególnym punkcie historii i to, co jest optymalne w jednym momencie, może tę zaletę stracić w następnym. Trudno jest z tym pojęciem funkcjonować, zwłaszcza instytucjom, które nie potrafią uniknąć pewnej inercji. Im dłużej obowiązuje jakiś system podatkowy, tym większe jest prawdopodobieństwo, że będzie on obchodzony, co może być uzasadnionym powodem do zmiany tego systemu w krótkim czasie, ale nie do zniesienia podatków w ogóle. Przykład z innego obszaru: Kościół katolicki ewoluował w kierunku odbiegającym od intencji Chrystusa, ale nie jest to wystarczającym powodem do odrzucenia jego nauki. > . -�
53
Innymi słowy teorie i strategie mogą być przejściowo wartościowe w pewnych momentach historii. Starając się wyrazić dosadnie, nazywam je owocnymi biedami, czyli ułomnymi konstrukcjami myślowymi, które w początkowej fazie przynoszą korzystne wyniki. Długość trwania tych ostatnich zależy od tego, czy defekty te są rozpoznawane i usuwane. W ten sposób konstrukcje stają się coraz bardziej wypaczone. Jednak żaden owocny błąd nie będzie trwał wiecznie. Ostatecznie zakres doskonalenia i rozwijania wyczerpie się, a wyobraźnią ludzi zawładnie inny owocny błąd. Być może jest nim również to, co powiem, ale skłaniam się ku temu, by historię idei interpretować jako konstrukcję złożoną z zyskownych błędów. Inni mogą je nazywać paradygmatami.
Połączenie tych dwóch idei - że wszystkie umysłowe konstrukcje mają wady, choć niektóre z nich przynoszą korzyści - leży u postaw mojej własnej, radykalnej wersji pojęcia omylności. Stosuję je do świata zewnętrznego i do swoich poczynań z równą skwapliwością i służyło mi ono zarówno i jako zarządcy funduszów, i jako - w bliższej przeszłości - filantropowi. To, czy będzie mi również służyć jako myślicielowi, sprawdzane jest właśnie teraz, ponieważ owa radykalna wersja omylności służy za podstawę teorii historii oraz interpretacji rynków finansowych, którą wykładam w pozostałej części tej książki.
Osobiste postscriptum ;
Moja radykalna wersja omylności jest nie tylko abstrakcyjną teorią, ale również moją osobistą deklaracją. Jako zarządca funduszu w dużym stopniu polegałem na swych emocjach. Działo się tak dlatego, że byłem świadom, jak ułomna jest wiedza. Uczucia, którymi się głównie kierowałem, to zwątpienie, niepewność i obawa. Przeżywałem też chwile nadziei, a nawet uniesień, jednak emocje te przyprawiały mnie o poczucie niepewności w przeciwieństwie
54
do zmartwień, dzięki którym czułem się bezpieczny. A zatem jedynej prawdziwej radości doświadczałem wówczas, gdy odkrywałem, że mam powody do obaw. Ogólnie mówiąc, stwierdziłem, że kierowanie spółką hedgingową jest zajęciem niezwykle ciężkim. Nigdy nie mogłem przyznawać się do odniesienia sukcesu, gdyż to nie pozwalałoby mi żywić obaw; nie miałem jednak żadnych trudności z rozpoznawaniem swych błędów.
Dopiero kiedy mi to wytknięto, uświadomiłem sobie, że w mojej postawie wobec błędów może być coś niezwykłego. To, że w odkryciu błędu w moim myśleniu czy poglądzie powinienem raczej znajdować źródło radości niż smutku, było dla mnie czymś tak rozsądnym, że sądziłem, iż jest to równie sensowne w odczuciu innych osób. Tak jednak nie jest. Kiedy rozejrzałem się wokół, stwierdziłem, że większość ludzi stara się za wszelką cenę ukrywać swoje błędy lub się ich wypierać. W istocie zaś ich poronione pomysły i przestępstwa stają się integralną częścią ich osobowości. Nigdy nie zapomnę przeżycia, jakiego doświadczyłem w 1982 podczas mojej wizyty w Argentynie, dokąd pojechałem, aby się przyjrzeć monstrualnemu zadłużeniu tego kraju. Odnalazłem grupę polityków, którzy wchodzili w skład poprzednich rządów, i zapytałem ich, w jaki sposób uporaliby się z obecną sytuacją. Jak jeden mąż odpowiedzieli, że prowadziliby taką samą politykę jak wówczas, gdy byli przy władzy. Chyba nigdy nie spotkałem tak wielu ludzi, których życie nauczyło tak niewiele.
Moje krytyczne nastawienie przeniosłem w dziedzinę działalności charytatywnej. Stwierdziłem, że filantropii nie widać spod warstwy paradoksów i niezamierzonych konsekwencji. Charytatywność może na przykład obdarowywanych traktować w sposób przedmiotowy. Dawanie zakłada niesienie pomocy innym, w rzeczywistości zaś służy zaspokajaniu egoistycznych ambicji darczyńcy. Co gorsza, ludzie często angażują się w działalność filantropijną dla poprawienia złego samopoczucia, nie zaś dla czynienia dobra.
Wyznając takie poglądy, musiałem przyjąć inną postawę. Przyłapałem się na tym, że zachowuję się tu niemal tak
55
samo jak w dziedzinie biznesu. Na przykład interes personelu fundacji i indywidualnych reflektantów podporządkowałem interesowi misji, jaką fundacja miała pełnić. Często żartowałem, że jest to jedyna mizantropijna fundacja na świecie. Pamiętam, jak chyba w 1991 roku podczas spotkania w Karlovych Yarach w Czechosłowacji wyjaśniałem swoje poglądy na temat fundacji, i jestem pewien, że wszyscy tam obecni nigdy tego nie zapomną. Powiedziałem wówczas, że fundacje są wylęgarniami korupcji i niedołęstwa oraz że za ważniejsze dokonanie uważam zamknięcie nieudanej fundacji niż założenie nowej. Pamiętam również, że na spotkaniu przedstawicieli personelu fundacji europejskich w Pradze użyłem kalamburu, że taka współ-praca to nawet nie pół-praca ("that networking means not working").
Muszę przyznać, że z upływem czasu złagodniałem. Prowadzenie spółki hedgingowej i fundacji to dwie różne rzeczy. W wypadku tej ostatniej naciski z zewnątrz właściwie nie istnieją, a krytyczną postawę można zachować jedynie dzięki wewnętrznej dyscyplinie. Co więcej, stanie na czele dużej fundacji wymaga sprawnego personelu i zdolności przywódczych, a ludzie nie lubią słuchać krytycznych uwag - łakną pochwał i zachęt. Niewiele osób podziela moją skłonność do wynajdywania błędów, a jeszcze mniej - związaną z tym radość. Aby zostać skutecznym przywódcą, należy ludzi nagradzać. Odbyłem trudną drogę, co chyba stało się już dla polityków i szefów korporacji rzeczą naturalną.
Istnieje inny jeszcze czynnik. Jestem czasem zmuszony występować publicznie, a kiedy to robię, oczekuje się ode mnie, że będę emanował pewnością siebie. W rzeczywistości zaś zżera mnie autozwątpienie, które to uczucie staram się w sobie pielęgnować. Nie zniósłbym jego utraty. Między mną jako osobą publiczną a tym, za kogo się rzeczywiście uważam, istnieje przepaść, choć obie wersje łączy związek zwrotności, czego jestem świadomy. Ze zdumieniem obserwowałem wpływ, jaki wywierała na mnie publiczna część mojego ja. Stałem się osobowością "charyzmatyczną". Na szczęście nie wierzę w siebie tak jak inni. Staram się
56
pamiętać o swoich ograniczeniach, nawet jeśli ich nie odczuwam tak ostro jak kiedyś. Jednak inne charyzmatyczne osobowości nie dotarty do swej wybitnej pozycji taką drogą jak ja. Nie mają tych samych doświadczeń. Prawdopodobnie osoby te pamiętają, że zawsze skłaniały innych, aby im zaufały i ostatecznie udało im się to osiągnąć. Nie nęka ich autozwątpienie i nie muszą tłumić w sobie impulsu, który każe je uzewnętrznić. Nic więc dziwnego, że ich stosunek do omylności jest odmienny.
Fascynujących wrażeń dostarcza rozważenie, jak moja dzisiejsza "charyzmatyczna" osobowość ma się do rynków finansowych oraz do mojego poprzedniego wcielenia jako zarządcy funduszu. Daje mi ona kwalifikacje do zawierania transakcji, a nawet do manipulowania rynkami, choć czyni niezdolnym do zarządzania pieniędzmi. Moje wypowiedzi mogą poruszać rynki, aczkolwiek czynię duże wysiłki, aby tej władzy nie nadużywać. Jednocześnie utraciłem zdolność do działania w obrębie granic rynku, co zwykłem czynić. Rozbroiłem mechanizm udręki i niepokoju, który zazwyczaj był dla mnie busolą. To długa historia, którą opowiedziałem gdzie indziej. Zmiana nastąpiła na długo przed nabraniem przeze mnie "charyzmy". W czasach, kiedy byłem czynnym zarządcą funduszu, miałem zwyczaj unikania rozgłosu. Znalezienie się na okładce magazynu poświęconego finansom oznaczało, według mnie, koniec kariery. Przekonanie to stało się moim przesądem, aczkolwiek mającym silne oparcie w faktach. Nietrudno zrozumieć dlaczego. Rozgłos zrodziłby poczucie euforii oraz - nawet gdybym starał się to zwalczyć - zepchnął z drogi, którą podążałem. A gdybym publicznie wygłosił opinię na temat rynku, byłoby mi trudniej zmienić zdanie.
Można zauważyć, że operowanie na rynkach finansowych wymaga odmiennego nastawienia umysłu od tego, który jest niezbędny do działania w układach społecznych, politycznych czy organizacyjnych lub - oczywiście - dla postępowania zwykłej ludzkiej istoty. To również znajduje potwierdzenie w faktach. W większości instytucji finansowych występują poważne napięcia między twórcami ich zysku
57
i dyrekcją organizacji, a przynajmniej występowały w okresie, kiedy pozostawałem z tymi instytucjami w bliskich stosunkach, najbardziej zaś utalentowani zarządcy woleli odchodzić na własny rozrachunek. Taka była geneza spółek hedgin-gowych.
Radykalna wersja omylności, z której uczyniłem roboczą hipotezę, okazała się niewątpliwie skuteczna na rynkach finansowych. Przewyższyła ona w sposób istotny hipotezę nieuporządkowanego przepływu1. Czy odnosi się to również do innych aspektów ludzkiej egzystencji? Zależy to od celu, jaki sobie wytyczyliśmy. Jeśli naszym zamiarem jest zrozumienie rzeczywistości, to uważam, że radykalna wersja omylności jest pomocna; jeśli jednak pragniemy rzeczywistością manipulować, działanie to nie będzie zbyt efektywne - lepsza jest w tym wypadku charyzma.
Wracając do moich osobistych odczuć - nauczyłem się przystosowywać do nowej rzeczywistości, w której działam. Wszelkie publicznie wyrażane pochwały i wdzięczność zwykłem przyjmować z prawdziwą udręką, ale zdałem sobie po pewnym czasie sprawę, że jest to pokłosie czasów, kiedy aktywnie zarządzałem pieniędzmi i musiałem się kierować wynikami moich przedsięwzięć, a nie tym, co sądzą o nich inni ludzie. Wciąż żenuje mnie ludzka wdzięczność i ciągle wierzę, że filantropia, jeśli ma zasługiwać na akceptację, powinna przekładać interes społeczny nad zaspokajanie swego egoizmu, ale jestem skłonny przyjąć pochwałę, ponieważ moja działalność charytatywna spełnia ten warunek. Czy będzie go spełniać nadal, zważywszy zmianę mojego nastawienia wobec pochwał, to pytanie, które mnie niepokoi, jednak tak długo jak dręczy mnie niepokój, odpowiedź będzie brzmiała: tak.
1 Teoria racjonalnych oczekiwań głosi, że na efektywnym rynku indywidualne przewidywania odchylają się od rzeczywistego kursu cen w sposób przypadkowy.
Rozdział 2 KRYTYKA EKONOMII
Panuje powszechne przekonanie, że sprawy ekonomii podlegają niewzruszonym prawom natury porównywalnym do praw fizyki. Jest to przekonanie fałszywe, a co bardziej istotne - decyzje i struktury oparte na tym poglądzie są gospodarczo destabilizujące, z politycznego zaś punktu widzenia - niebezpieczne. Jestem pewny, że system rynkowy, podobnie jak wszystkie inne sprokurowane przez człowieka układy, jest wewnętrznie skażony. Przekonanie to leży u podstaw zawartych w tej książce dociekań, jak również mojej osobistej filozofii i sukcesów spółek finansowych, którymi zarządzałem. Ponieważ ten krytyczny pogląd na ekonomię i inne społeczne systemy ma tak zasadnicze znaczenie dla całej treści książki, muszę się teraz odwołać do ogólnego omówienia zwrotności dokonanego w rozdziale l, aby wyjaśnić, dlaczego wszystkie teorie związane z ekonomią, polityką i finansami są jakościowo odmienne od praw rządzących naukami przyrodniczymi. Wywód, który jest treścią pozostałej części książki, stanie się zrozumiały tylko wówczas, gdy przyjmiemy, że konstrukcje społeczne na płaszczyźnie ogólnej, a rynki finansowe - w ujęciu szczegółowym, są z natury nieprzewidywalne.
Wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że analiza ekonomiczna nie posiada takiej samej uniwersalnej wartości jak wywód w naukach fizycznych. Jednak najważniejsza przyczyna fiaska analizy ekonomicznej - a także nieuniknionej chwiej ności wszystkich instytucji społecznych i politycznych, które mają
59
być całkowitym uwiarygodnieniem systemu rynkowego - nie jest dostatecznie zgłębiona. Niepowodzenia ekonomii nie wynikają po prostu z naszego niepełnego rozumienia teorii ekonomicznych czy braku odpowiednich danych statystycznych. Podobne problemy można by zasadniczo rozwiązać przez poprawę jakości badań. Jednak ekonomiczne analizy oraz wspierająca je wolnorynkowa ideologia są obalone przez sięgającą znacznie głębiej i nieodwracalną wadę. Zdarzenia ekonomiczne i społeczne, w przeciwieństwie do tego, co się dzieje w chemii czy fizyce, angażują myślących uczestników. Ci ostatni zaś mogą zmieniać zasady systemów ekonomicznego i społecznego z racji swych własnych poglądów na te zasady. Z chwilą właściwego zrozumienia tej zasady roszczenia teorii ekonomii do wyrażania prawd uniwersalnych staną się niemożliwe do utrzymania. Nie jest to intelektualna ciekawostka. Jeśli bowiem siły ekonomiczne są nieodparte, a teorie ekonomiczne nie mają naukowej wartości - i nigdy jej nie nabędą - to cała ideologia fundamentalizmu rynkowego jest podważona.
Zwrotność stawia przed ekonomią i pozostałymi naukami społecznymi dwa wyraźne, choć powiązane ze sobą problemy. Jeden dotyczy przedmiotu badań, drugi - badacza naukowego. Najpierw zajmę się wpływem zwrotności na stronę merytoryczną, a później jej oddziaływaniem na naukowca. Przekonamy się, że problem pierwszy ma duże znaczenie dla konwencjonalnego poglądu na teorię ekonomii, drugi zaś jest fatalny.
Zwrotność w zjawiskach społecznych
Dla potrzeb tych rozważań odwołuję się do teorii metody naukowej Karla Poppera. Zgrabny i prosty model Poppera tworzą trzy składniki i trzy działania. Trzy składniki to
00
zczególne warunki początkowe i szczególne warunki koń-owe naukowego eksperymentu oraz uogólnienia o charakterze hipotetycznym.
Początkowe i końcowe warunki mogą być weryfikowane poprzez bezpośrednią obserwacje; hipotezy zweryfikować sje nie da, można ją tylko sfalsyfikować. Trzy zasadnicze naukowe operacje to prognoza, wyjaśnienie i próba. Hipotetyczne uogólnienie można połączyć z warunkami początkowymi dla stworzenia ściśle określonej prognozy; łącząc zaś tę ostatnią ze szczególnymi warunkami końcowymi, dostarczamy wyjaśnienia. Hipoteza ma mieć w założeniu wartość ponadczasową, a to pozwala poddać ją próbie. Próba obejmuje porównanie szczególnych warunków początkowych z warunkami końcowymi dla ustalenia, czy są one zgodne z hipotezą. Żadna ilość prób nie zweryfikuje hipotezy, jednak tak długo, jak ta ostatnia nie zostanie sfalsyfikowana, można ją uznawać za słuszną.
Asymetria miedzy weryfikacją a falsyfikacją jest, według mnie, największym wkładem Poppera nie tylko w filozofię nauki, ale również w nasze rozumienie świata. Usuwa ona pułapki rozumowania indukcyjnego. Nie ma potrzeby, abyśmy się upierali przy twierdzeniu, że słońce zawsze wstaje na wschodzie, ponieważ ono robi to każdego dnia; wystarczy jeśli będziemy uznawać tę hipotezę tymczasowo, aż do chwili, kiedy okaże się fałszywa. Jest to eleganckie rozwiązanie czegoś, co w innym wypadku byłoby logicznym problemem nie do przezwyciężenia. Pozwala ono nie-weryfikowalnym hipotezom dostarczać ścisłych prognoz i wyjaśnień.
Być może nie zostało dostatecznie podkreślone, że aby prowadzenie prób było możliwe, ważność hipotez musi być czasowo nieograniczona. Jeśli jakiegoś szczególnego wyniku nie da się skopiować, uznanie próby za rozstrzygającą jest niemożliwe. Zwrotność jednak wywołuje nieodwracalne, historyczne procesy, a zatem nie nadaje się do ponadczasowych, wartościujących uogólnień. Mówiąc ściślej
01
- uogólnień odnoszących się do zdarzeń zwrotnych nie można zastosować do formułowania ścisłych prognoz i wyjaśnień1. Twierdzenie to w żaden sposób nie przekreśla Popperowskiego modelu metody naukowej. Model ów pozostaje tak samo zgrabny i bliski doskonałości jak dotychczas; jego po prostu nie można zastosować do zjawisk zwrotnych. Wynikiem takiego rozumowania jest wszakże rozłam na nauki przyrodnicze i społeczne, ponieważ zjawisko zwrotności występuje tylko w sytuacjach z udziałem myślących uczestników.
Wprowadzanie surowych rozgraniczeń w sferze rozumienia rzeczywistości jest niewątpliwie krokiem niebezpiecznym. Czy może popełniam ten błąd, próbując oddzielić nauki humanistyczne od społecznych? Zjawiska społeczne nie zawsze mają charakter zwrotny. Nawet w tych sytuacjach, gdy działają obie funkcje, poznawcza i uczestnicząca, nie muszą one uruchamiać sprzężonego mechanizmu zwrotności, który oddziałuje zarówno na samą sytuację, jak na myślenie jej uczestników. A jeśli nawet jakieś sprzężenie zwrotne działa, można je pominąć bez obawy o istotne wypaczenie rzeczywistości. Zastosowanie metod nauk przyrodniczych do zjawisk społecznych może zaowocować wartościowymi wynikami. To właśnie usiłuje czynić klasyczna ekonomia, co w wielu sytuacjach sprawdza się całkiem nieźle.
Niemniej jednak między naukami przyrodniczymi i społecznymi istnieje zasadnicze rozróżnienie, które nie zostało dostatecznie rozpoznane. Aby je zrozumieć, musimy rozważyć drugi problem - relację między naukowymi obserwatorami a przedmiotem ich zainteresowania.
1 Później okaże się, że uogólnienie, którego właśnie dokonałem, ma mieć ponadczasową ważność, choć nie można go zastosować do wyjaśniania i przewidywania zdarzeń zwrotnych. Uogólnienie to jest zatem wewnętrznie konsekwentne.
62
Zwrotność a naukowcy dyscyplin społecznych
Sama nauka mieści się w kategorii zjawisk społecznych i jako taka zawiera w sobie potencjał zwrotności. Naukowcy są związani z przedmiotem swych badań i jako uczestnicy, i jako obserwatorzy, jednak cecha wyróżniająca metody naukowej - co widać w modelu Poppera - polega na tym, że funkcje te wzajemnie sobie nie przeszkadzają. Przeciwnie - eksperymenty dostarczają faktów, na podstawie których można oceniać naukowe hipotezy.
Dopóki się utrzymuje rygorystyczne rozdzielenie twierdzeń i faktów, dopóty nie ma najmniejszych wątpliwości co do celu naukowych dociekań, którym jest przyswajanie sobie wiedzy. Cele poszczególnych uczestników mogą się różnić. Niektórzy drążą wiedzę dla niej samej, inni dla korzyści, jakie mogą z tego wyniknąć, a jeszcze inni pragną osobistego doskonalenia. Bez względu na motywację wiedza po/ostaje miarą sukcesu i obiektywnym kryterium. Ci, którzy dążą do wewnętrznego rozwoju, mogą to czynić tylko poprzez dokonywanie prawdziwych konstatacji; jeśli dopuszczają się fałszowania eksperymentów, z pewnością zostaną na tym przyłapani. Jeśli ktoś próbuje naginać naturę do własnej woli, może to czynić tylko po uprzednim wchłonięciu wiedzy. Natura biegnie własnym torem, niezależnie od jakichkolwiek związanych z nią teorii; a zatem możemy naturę zmusić do służenia nam tylko poprzez zrozumienie praw rządzących jej zachowaniem. Żadne uproszczone sposoby nie istnieją.
Minęło wiele czasu, zanim to zrozumiano. Przez cale tysiąclecia ludzie imali się wszelkich form magii, obrzędów i pobożnych życzeń, aby bardziej bezpośrednio wpływać na naturę; niechętnie godzili się na surową dyscyplinę, jaką narzucały naukowe metody. Przez długi czas naukowe standardy musiały udowadniać swą wyższość, lecz ostatecznie, gdy nauka nie ustawała w prezentacji swych
63
wspaniałych odkryć, osiągnęły status dorównujący magi; i religii w minionych epokach. Zgodność celów, przyjęcie pewnych standardów, możliwość kształtowania obiektyw, nego kryterium oraz formułowania trwałych, ponadczasowych uogólnień - wszystko to razem złożyło się na powodzenie nauki. Dziś jest to uważane za szczytowe osiągnięcie ludzkiego intelektu.
To piękne połączenie jest zniweczone, gdy zakres treściowy ma cechę zwrotności. Po pierwsze trudniej jest osiągnąć jednoznaczne wyniki, ponieważ tematyka niezbyt nadaje się do odkrywania ponadczasowo ważnych, a zatem sprawdzalnych hipotez, które są nośnikami autorytetu praw naukowych. Te oczywiste spostrzeżenia świadczą o tym, że osiągnięcia nauk społecznych nie dorównują dokonaniom nauk przyrodniczych. Po drugie niezależność obiektywnego kryterium, mianowicie faktów, jest nadwątlona, co sprawia, że trudno jest wprowadzać naukowe standardy. Na fakty można wpływać poprzez formułowanie związanych z nimi twierdzeń. Odnosi się to nie tylko do uczestników danej sytuacji, ale również do naukowców. Zwrotność sugeruje zaistnienie krótkiego spięcia między twierdzeniami i faktami, które może dotyczyć w równym stopniu naukowców co uczestników.
Jest to ważny punkt rozumowania. Wyjaśnię go poprzez porównanie nieokreśloności związanej ze zwrotnością z niezdecydowaniem widocznym w zachowaniu się cząstek kwantowych. Ta chwiejność jest w obu wypadkach podobna, różny zaś jest stosunek obserwatora do tematu. Zachowanie się cząstek kwantowych jest niezmienne, niezależnie od tego, czy zasada nieokreśloności Heisenberga jest powszechnie przyjęta, czy nie. Jednak na zachowanie się istot ludzkich mogą wpłynąć naukowe teorie, tak jak oddziałują na nie inne przekonania. Na przykład obszar funkcjonowania gospodarki rynkowej rozszerza się, ponieważ ludzie wierzą w "magię rynku". W naukach przyrodniczych teorie nie mogą zmieniać zjawisk, których dotyczą, w naukach społecznych jest to możliwe. Wprowadza to dodatkowy element
64
aieokreśloności, którego nie ma w zasadzie u Heisenberga. fen właśnie nadprogramowy element jest czynnikiem sprawczym rozłamu między nauki przyrodnicze i społeczne.
przyznaję, że naukowcy mogliby zastosować specjalne środki ostrożności dla odizolowania swych twierdzeń od samego przedmiotu badań, na przykład przez utajnianie swych prognoz. Ale niby dlaczego mieliby to czynić? Czyż celem nauki jest gromadzenie wiedzy dla samej idei, czy też dla pożytku innych? W naukach przyrodniczych pytanie takie się nie pojawia, gdyż o korzyściach można wnioskować tylko na podstawie uzyskania pierwszych danych naukowych. Inaczej jest w naukach społecznych - zwrotność podsuwa uproszczenie. Teoria nie musi być prawdziwa, aby wpływać na ludzkie zachowania.
Klasycznym przykładem pseudonaukowych obserwatorów usiłujących narzucić swą wole badanej materii było podjęcie przez nich próby przekształcenia metalu nieszlachetnego w złoto. Alchemicy walczyli długo i uporczywie, by ostatecznie brak jakichkolwiek sukcesów skłonił ich do porzucenia tego zamiaru. Ich porażka była z góry przesądzona, ponieważ zachowaniem się metali nieszlachetnych rządzą prawa uniwersalne, których nie można zmodyfikować jakimikol-wiek twierdzeniami, zaklęciami czy obrzędami. Prestiż, jaki się przyznaje współczesnym ekonomistom, zwłaszcza w polityce i na rynkach finansowych, świadczy o tym, że wysiłki średniowiecznych alchemików poszły w złym kierunku. Metali nieszlachetnych nie można zaklęciami przekształcić w złoto, ale ludzie mogą się wzbogacić na rynkach finansowych i zdobyć silną pozycje w polityce poprzez rozpowszechnianie fałszywych teorii lub samosprawdzających się przepowiedni. Co więcej szansę na sukces wzrastają, jeśli osoby te mogą się stroić w piórka naukowców. Warto zauważyć, że Marks i Freud hałaśliwie uzewnętrzniali swe roszczenia do naukowego statusu własnych teorii, a powagę wielu swych wniosków budowali na fakcie, iż są "naukowcami". Z chwilą gdy ten aspekt zanika, już samo określenie "nauki społeczne" staje się podejrzane. Spełnia ono czasem
05
rolę magicznego zaklęcia używanego przez społecznych alchemików dla narzucania swej woli badanej materii.
Uczeni nauk społecznych dokładają w istocie wszelkich starań, aby naśladować nauki przyrodnicze, jednak z bardzo mizernym skutkiem. Owoce ich wysiłków bywają często niczym więcej, jak tylko parodią nauk przyrodniczych. Istnieje wszakże zasadnicza różnica między niepowodzeniami badaczy nauk społecznych a porażkami alchemików. Mimo że klęska alchemików była niemalże absolutna, to naukowcom społecznym, podszywającym się pod autorytet nauk przyrodniczych, udało się wywrzeć dość znaczny wpływ społeczny i polityczny. Zachowania ludzi - właśnie dlatego że ich motorem nie jest rzeczywistość - są bardzo podatne na teorie. W dziedzinie zjawisk przyrodniczych metoda naukowa jest skuteczna tylko wówczas, kiedy teorie są obowiązujące, tymczasem w problematyce społecznej, politycznej i ekonomicznej efektywne mogą być teorie pozbawione tej cechy. Mimo że alchemia przegrała jako nauka, to nauki społeczne odniosły sukces jako alchemia.
Karl Popper dostrzegał niebezpieczeństwo ze strony politycznych ideologii wykorzystujących prestiż nauki do wywierania wpływu na bieg historii; groźba ta była szczególnie drastyczna w wypadku marksizmu. Aby ochronić metodę naukową przed tego rodzaju nadużyciem, Popper ogłosił, że teorie, których nie można sfałszować, nie kwalifikują się do miana naukowych. Jednak mimo najszczerszych chęci nie możemy zjawisk zwrotności dopasować do kształtu modelu Popperowskiego, i nawet teorie zbudowane zgodnie z jego wymaganiami mogą być wykorzystywane do celów politycznych. Na przykład ekonomiści wychodzą ze skóry, aby unikać wygłaszania sądów wartościujących, gdy tymczasem dokładnie z tego właśnie powodu ich teorie przywłaszczają sobie obrońcy leseferyzmu i używają jako podstawy do najbardziej rozpowszechnionej wartościującej opinii, jaką sobie można wyobrazić - że mianowicie nie da się osiągnąć lepszych wyników społecznych niż te osiągane w warunkach rynkowej konkurencji.
66
Istnieje lepszy sposób ochrony metody naukowej. Wystarczy jedynie ogłosić, że nauki społeczne nie mają prawa do statusu, który przyznajemy dyscyplinom przyrodniczym - i że nigdy go nie będą miały, niezależnie Od rodzaju ewentualnych rzekomych przełomów w badaniach społecznych i statystycznych. Powstrzymałoby to pochód pseudonaukowych teorii przystrojonych w cudze piórka; zniechęciłoby również do niewolniczego naśladowania nauk przyrodniczych w dziedzinach, w których jest to niestosowne. Nie zapobiegłoby to próbom stanowienia uniwersalnie ważnych praw rządzących ludzkim zachowaniem, ale zmniejszyłoby skalę naszych oczekiwań co do wyników. Sprawiłoby jeszcze coś. Pozwoliłoby nam pogodzić się z ograniczeniami naszej wiedzy i uwolniłoby nauki społeczne z więzów, które na nie nałożyły ambicje ich zwolenników, dążących do osiągnięcia naukowego statusu. To właśnie zalecałem w mojej książce The Alchemy of Finance1 (Alchemia finansów), nazywając nauki społeczne fałszywą metaforą. Model Poppera posługuje się ponadczasowymi uogólnieniami. Zwrotność jest ograniczonym w czasie, nieodwracalnym procesem - dlaczego więc miałaby do tego modelu pasować?
Uznanie ograniczeń nauk społecznych nie oznacza, że musimy zaniechać dążenia do prawdy w dziedzinie zjawisk społecznych. Chodzi tu tylko o to, że dążenie do prawdy wymaga, abyśmy uznali, że niektóre aspekty ludzkich zachowań nie podlegają obowiązującym ponadczasowo prawom. Powinno to nas zachęcić do zbadania innych szlaków wiodących ku zrozumieniu. Dążenie do prawdy zmusza nas również do przyjęcia, że zjawiska społeczne mogą być również obiektem oddziaływania teorii przedstawianych w celu wyjaśnienia tychże zjawisk. W konsekwencji motywy ich badania nie zawsze pokrywają się z chęcią osiągnięcia
Alchemy of Finance: Reading the Mind of the Market, New York, 1987 (wyd. polskie: Alchemia finansów, Znak, 1996).
67
prawdy. Najlepszym sposobem na nadużywanie naukowej metody jest uznanie, że społeczne teorie mogą wpływać na podmiot, z którym są związane.
Krytyka teorii ekonomicznej
Teoria ekonomiczna jest najdalej posuniętą próbą naśladowania nauk przyrodniczych i - jak dotychczas - najbardziej udaną. Ekonomiści klasyczni czerpali inspirację z fizyki Newtonowskiej. Zamierzali oni ustalić uniwersalnie ważne prawa, które miałyby zastosowanie zarówno do wyjaśniania, jak przewidywania ekonomicznych zachowań; cel ten mieli nadzieję osiągnąć poprzez oparcie się na pojęciu równowagi. Pojęcie to pozwoliło analizom ekonomicznym koncentrować się na ostatecznym wyniku z pominięciem chwilowych zakłóceń. Niezależnie od rozpiętości odchylenia wahadło powraca do tego samego punktu spoczynku; ta właśnie "ergodyczna" zasada pozwoliła teoretykom ekonomii ustanowić ponadczasowo obowiązujące reguły związane z równoważącą rolą rynków.
Pojęcie równowagi jest bardzo przydatne, ale może być również mocno zwodnicze. Otacza je jakby aura empiryzmu. Tymczasem rzecz ma się inaczej. Równowaga jako taka rzadko występuje w realnym świecie - ceny rynkowe wykazują znaną skłonność do fluktuacji. Dający się zaobserwować proces powinien dążyć do stanu równowagi, której jednak może nigdy nie osiągnąć. To prawda, że uczestnicy rynku przystosowują się do cen rynkowych, ale może to być równoznaczne z przystosowywaniem się do permanentnie ruchomego celu. Nazywanie w tym wypadku zachowania uczestników "procesem przystosowywania się" może być chybione.
Równowaga jest wytworem systemu aksjomatycznego. Teoria ekonomiczna zbudowana jest na kształt logiki lub matematyki. Opiera się na pewnych założeniach, z których
68
wszystkie wnioski wyciągane są w drodze logicznej manipulacji- Możliwość, że równowagi nie da się nigdy osiągnąć, nie pozbawia wartości logicznej konstrukcji, ale gdy hipotetyczna równowaga przedstawiana jest jako model rzeczywistości, to mamy tu do czynienia z poważnym wypaczeniem. Geometria byia i jest nadal doskonałym, obowiązującym aksjornatycznym systemem, jednak była wpasowana w fałszywą interpretację rzeczywistości, taką jak wiara, że ziemia jest płaska.
Równowaga nie zawsze jest ruchomym celem. Istnieje wiele banalnych sytuacji, kiedy funkcja poznawcza jest stała, a przecięcie krzywych popytu i podaży wyznacza punkt równowagi. Jednak skutkiem przyjęcia krzywych popytu i podaży za dane jest również wykluczenie z rozważań wielu aspektów. To pominięcie jest usprawiedliwiane w sferze metodologicznej. Utrzymuje się mianowicie, że przedmiotem zainteresowania ekonomii nie są ani popyt, ani podaż, a jedynie zachodzące między tymi czynnikami relacje1. Twierdzenie to milcząco zakłada, że mechanizm cenowy działa tylko w jednym kierunku, poprzez bierne odzwierciedlanie warunków popytu i podaży. Kiedy sprzedający wiedzą, ile towarów w każdej cenie muszą dostarczyć, a kupujący - ile towarów muszą nabyć, to dla osiągnięcia równowagi wystarczy, by rynek ustalił jednolitą cenę, harmonizującą popyt i podaż. A co, jeśli ruchy cen same zmieniają gotowość kupujących i sprzedających do handlowania swymi towarami po ustalonych cenach na przykład dlatego, że spodziewają się w niedalekiej przyszłości dalszego wzrostu cen? Taka możliwość - która jest czynnikiem dominującym w praktyce rynków finansowych, a także w przemysłach o szybko rozwijających się technologiach - została po prostu odrzucona.
Założenie, że krzywe popytu i podaży są ustalane niezależnie od siebie, potrzebne jest do określenia cen rynkowych.
Lionel Robbins, Ań Essay on the Naturę and Significance of Economic Science, London, Macmillan, 1969.
69
Bez tak ustalanych krzywych określanie jednolitych cen uległoby załamaniu. Ekonomiści zostaliby pozbawieni możności dostarczania uogólnień porównywalnych z dokonaniami w naukach przyrodniczych. Idea głosząca, że warunki popytu i podaży mogą być w jakiś sposób współzależne miedzy sobą albo zależne od zdarzeń rynkowych, może się wydać niestosowna komuś, kto wychował się na teorii ekonomii, ale jest to dokładnie to, co zakłada pojecie zwrotności, a demonstruje - zachowanie rynków finansowych.
Przyjęcie istnienia niezależnie od siebie ustalonych warunków popytu i podaży wyklucza możliwość wystąpienia jakiegokolwiek zwrotnego oddziaływania. Jak duże znaczenie ma ten brak? Jak ważna jest zwrotność w zachowaniu się rynków i gospodarki? Przyjrzyjmy się faktom. W Alchemii finansów wyodrębniłem i poddałem analizie kilka przypadków zwrotności, których nie da się właściwie wytłumaczyć na podstawie teorii równowagi. W wypadku rynku akcji skupiłem się na zjawisku operowania dźwignią kapitału akcyjnego. Jeśli spółka lub gałąź przemysłu jest przeszacowana, może wyemitować akcje, a zyskami usprawiedliwiać nadmiernie rozdmuchane oczekiwania - aż do ostatecznego rozstrzygnięcia. I na odwrót - kiedy szybko rozwijająca się spółka jest niedoszacowana, istnieje możliwość, że nie potrafi ona wykorzystywać nadarzających się jej okazji, tłumacząc tym swoje niedoszacowanie - ale również tylko do czasu. Opierając się na tych przykładach, sformułowałem na użytek rynku akcji teorię hossy-bessy, która dała dobre wyniki (omówię to bardziej szczegółowo w następnym rozdziale).
Przyglądając się rynkom walutowym, dostrzegłem przewagę fałszywych i prawdziwych (złych i dobrych) cykli, w których odzwierciedlane przez nie rzekomo kursy przeliczeniowe i tak zwane podstawowe są między sobą powiązane w samowzmacniający sposób, co prowadzi do powstawania tendencji, które się utrzymują przez długi czas, aż do chwili ich odwrócenia. Wyodrębniłem spadkowy cykl dla dolara,
70
kulminacją w roku 1980, i poddałem analizie cykl wzrostowy, który rozwinął się w okresie 1980-1985. Nazwałem go Reaganowskim cyklem imperialnym. Gdybym pisał tę książkę później, mógłbym prześledzić podobny imperialny cykl w Niemczech, dla którego impulsem było zjednoczenie tego kraju w roku 1990. Rozwinął się on w sposób odmienny z uwagi na jego wpływ na europejski mechanizm wymienny waluty - doprowadzając do dewaluacji funta szterlinga w 1992 roku. Istnienie tak długotrwałych i łatwo rozpoznawalnych tendencji zachęca do związanych z nimi spekulacji, przez co niestabilność może się potęgować.
Studiując system bankowy i rynki kredytowe w skali ogólnej, dostrzegłem związek zwrotności między aktem udzielania pożyczki a wartością zabezpieczenia, która określa wypłacalność kredytobiorcy. Wytwarza się przez to asymetryczny schemat hossy-bessy, według którego ekspansja kredytowa i gospodarcza aktywność zaczynają stopniowo przyspieszać i może je spotkać gwałtowny koniec. Związek zwrotności i asymetryczny schemat były widoczne jak na dłoni podczas wielkiego boomu kredytowego lat 70., którego szczytem był kryzys meksykański w roku 1982. Podobny proces rozwijał się w roku 1998, w chwili gdy pisałem te słowa.
Przykłady te powinny wystarczyć do wykazania niestosowności teorii równowagi i do usprawiedliwienia próby sformułowania ogólnej teorii zwrotności, w której równowaga mieści się jako przypadek szczególny. Ostatecznie jeden eksperyment z plamą na słońcu pozwolił stwierdzić wadliwość fizyki Newtonowskiej oraz ustalić wiarygodność teorii względności Einsteina. Jednak między teorią Einsteina a moją istnieje ogromna różnica. Einstein potrafił przewidzieć jakieś szczególne zdarzenie - eksperyment Michelsona-Morleya, który dowiódł niezmienności szybkości światła, albo peryhelium Merkurego, które potwierdziło powszechną względność. Ja zaś nie mogę przewidzieć niczego poza nieprzewidywalnością. Musimy zredukować nasze oczekiwania związane ze zdolnością do wyjaśniania
71
i przewidywania zjawisk społecznych i historycznych - dopóki teoria zwrotności nie stanie się możliwa do przyjęcia.
Zanim przejdę do dalszych spraw, chciałbym wyjaśnić kilka kwestii teoretycznych.
Na początek - o równowadze. Są poza zwrotnością jeszcze inne czynniki, które mogą przeszkadzać w dążeniu do osiągnięcia równowagi. Pierwszy z nich to innowacja. Brian Arthur i inni stworzyli koncepcję wzrastających zysków, która uzasadnia zwiększanie produkcji ponad klasyczną równowagę w nadziei, że postęp technologiczny wydatnie obniży koszty produkcji, co przysporzy ogromnych zysków dzięki zdominowaniu rynku. Teoria ta podkopała jedną z najbardziej uświęconych normatywnych konkluzji ekonomii teoretycznej, a mianowicie optymalność wolnego handlu.
Następnie - o zwrotności. Zwrotność przejawia się w zmianach, jakim podlegają ludzkie wartości i oczekiwania. Ale same tylko zmiany w postrzeganiu świata nie wystarczą; ta percepcja powinna mieć również istotny wpływ na rzeczywiste warunki, w przeciwnym bowiem wypadku te odmiany mogłyby zostać odrzucone jako pusty dźwięk, a ewentualna równowaga pozostałaby nie zmieniona. Mówiąc najogólniej, nie twierdzę, że pominięcie zwrotności w analizach mikroekonomicznych jest jakimś gwałtem popełnionym na rzeczywistości. Jedyny wyjątek mogą stanowić reklama i marketing, których celem jest raczej modyfikacja krzywej popytu niż zaspokojenie istniejącego zapotrzebowania. Jednak nawet ta działalność nie zawsze ma cechę zwrotności w tym znaczeniu, w jakim właśnie ten termin zdefiniowałem, i nie zapobiega ustanowieniu równowagi, w której firmy poświęcają część środków na zwiększenie popytu, a część na jego zaspokojenie.
Sytuacja jest odmienna, gdy mamy do czynienia z rynkami finansowymi i problematyką makroekonomiczną. Ważną rolę odgrywają tu oczekiwania i jest to rola o cechach zwrotności. Uczestnicy gry rynkowej swoje decyzje opierają na własnych oczekiwaniach, a przyszłość, jaką próbują
72
ewidzieć, jest z ]jOiej uzależniona od decyzji podejmowanych dziś. Różne decyzje tworzą różną przyszłość. Tak wiec decyzje nie wiążą się z niczym z góry założonym. \Vprowadza to zarówno do decyzji, jak do ich konsekwencji element niepewności. Teoretycznie niepewność tę można by wyeliminować, przyjmując pompatyczne założenie wiedzy doskonałej. Jest to jednak propozycja nie do przyjęcia, ponieważ pomija fakt, że ludzie są wolni w dokonywaniu wyborów. Doskonała wiedza o czym? O wszystkich możliwych wyborach wszystkich uczestników? Jest to niemożliwe w sytuacji, gdy owe wybory dotyczą wyniku, który z kolei jest od tych wyborów uzależniony. Tak więc uczestnicy muszą nie tylko wiedzieć, czym jest ta ostateczna równowaga, ale także jej chcieć; muszą wreszcie mieć świadomość, że wszyscy inni również wiedzą i chcą. Jest to raczej naciągnięty zestaw założeń, jednak przedstawia się go z całą powaga.
Musimy uznać, że wiedza doskonała jest nieosiągalna, a element niepewności - nieunikniony. Czy oznacza to, że pojęcie równowagi nie przystaje do rzeczywistego świata? Niekoniecznie. Aby równowaga zamieniła się w ruchomy cel, powinno się zdarzyć coś jeszcze - oczekiwania muszą mieć wpływ na przyszłość, której dotyczą. Co więcej, oddziaływanie to ma być tego rodzaju, aby doprowadziło do zmiany w owych oczekiwaniach, które następnie odmieniają przyszłość. Takie samoodnoszące i samowpływające sprzężone zwrotnie mechanizmy nie zawsze się aktywizują, jednak występują na tyle często, że nie można ich pomijać. Są one właściwe dla rynków finansowych, gdzie zmiany w cenach dzisiejszych mogą zmienić przyszłość, którą te właśnie ceny mają zdyskontować. Są one również charakterystyczne dla tworzenia polityki makroekonomicznej, która ulega wpływowi wydarzeń na rynkach finansowych, by następnie poprzez te rynki oddziaływać. Tak więc chybiona wydaje się próba wyjaśnienia zachowania się rynków finansowych i rozwoju wydarzeń makroekonomicznych poprzez analizę pojęcia równowagi. A jednak jest to właśnie dokładnie coś,
73
co ekonomia teoretyczna próbowała uczynić, przypisując* wszystkie przejawy nierównowagi tak zwanym wstrząsom egzogenicznym (pozaustrojowym). Wyczyn ten przypomina podejmowane przez Ptolemeusza wysiłki wyjaśnienia ruchu ciał niebieskich poprzez dorysowywanie dodatkowych orbit, kiedy planety nie podążały przypisywanym im torom.
W rzeczywistości zarówno rynkowi praktycy, jak regula-torzy mają świadomość, że równowaga to tylko złudzenie. Trudno jest znaleźć dziedzinę, w której teoria tak daleka jest od praktyki, pozostawiając tyle miejsca alchemii i innym rodzajom magii. Wiem to, ponieważ przypisywano mi reputację czarnoksiężnika, zwłaszcza w krajach azjatyckich, co dawało mi wolną rękę w manipulowaniu rynkami, o ile sam nie zamierzałem tego uniknąć. Oświadczenia Alana Greenspana, prezesa Banku Rezerw Federalnych, a zwłaszcza jego ostrzeżenie na temat "irracjonalnej obfitości rynku" odwoływały się bez reszty do koncepcji zwrotności, bez nazywania tego po imieniu. Największych praktyków alchemii zwrotności można było kiedyś znaleźć w japońskim Ministerstwie Finansów, dziś wszakże ich kramik jest pusty.
Muszę wyznać, że nie jestem obeznany z rozpowszechnionymi teoriami na temat sprawnych rynków i racjonalnych oczekiwań. Uważam je za niewczesne i nigdy nie zadałem sobie trudu, aby je zgłębić, ponieważ radziłem sobie bez nich całkiem nieźle - i dobrze się stało, sądząc po niedawnym upadku Long-Term Capital Management (LTCM), funduszu hedgingowego, którego zarządcy zamierzali wyciągnąć zyski z zastosowania nowoczesnej teorii równowagi i którego strategie arbitrażowe inspirowali w części dwaj laureaci1 Nagrody Nobla z ekonomii w roku 1997, którą otrzymali za teoretyczne opracowanie na temat wyceny opcji. Fakt, że pewni rynkowi gracze, którzy odnieśli sukces, uznali nowoczesne, rzekomo wyjaśniające funkcjonowanie rynków teorie za całkowicie bezużyteczne, można potrak-
Byli to: Robert C. Merton z Harvard University oraz Myron S. Scholes ze Stanford University (przyp. red.).
74
tować jako zjadliwy krytycyzm, ale to za mało dla oficjalnego aprezentowania ich niestosowności. O wiele bardziej rozstrzygając6 znaczenie ma fiasko LTCM.
Pojecie równowagi uważam za bardzo pomocne w objaśnianiu wad rzeczywistego świata. Nie bylibyśmy zdolni skonstruować dynamicznej teorii nierównowagi, gdyby teoria równowagi nie majaczyła w tle. Nie czynię wyrzutów samej ekonomii, jeśli o to chodzi; rzecz jednak w tym, żeby nie posuwała się za daleko. Nie bierze ona pod uwagę zwrotnych powiązań między wydarzeniami rynkowymi a warunkami popytu i podaży.
Dla zrozumienia rynków finansowych i problemów makroekonomicznych potrzeba nam nowego paradygmatu. Musimy pojęcie równowagi uzupełnić pojęciem zwrotności. Zwrotność nie odbiera wartości konkluzjom teorii równowagi jako systemu aksjomatycznego, jednak przydaje jej wymiaru, który ona pomija. Przypomina to połączenie planimetrii (geometrii płaskiej) z poglądem, że ziemia jest okrągła. Teoria równowagi ma dostarczać trwale obowiązujących uogólnień. Zwrotność zaś dołącza wymiar historyczny. Strzałka czasu wprowadza proces historyczny, który może lub nie - skłaniać się ku stanowi równowagi. W świecie rzeczywistym to wielka różnica.
Zwrotnościową i historyczną interpretację rynków finansowych przedstawię w następnym rozdziale; na razie jednak na zakończenie krytyki teorii ekonomicznej zajmę się problemem wartości.
Problem wart ości
Teoria ekonomiczna przyjmuje wartości uznawane przez uczestników gry rynkowej jako dane. Pod płaszczykiem metodologicznej konwencji wprowadza ona pewne związane z wartościami twierdzenia. Najważniejsze z nich głosi, że uwzględniać powinno się jedynie wartości związane z rynkiem - to znaczy tylko te rozważania, które mają dostęp do
75
umysłu uczestnika w chwili, kiedy podejmuje on decyzję na temat wysokości ceny, jaką jest gotów zapłacić innemu uczestnikowi w ramach wolnej wymiany dewizowej. Twierdzenie takie jest uzasadnione, jeśli się ogranicza do kursu giełdowego, pomija jednak cały zasób wartości indywidualnych i społecznych, które nie znajdują wyrazu w zachowaniach rynkowych. A tych wartości nie należałoby ignorować w innych, poza cenami rynkowymi, kluczowych rozwiązaniach. Jak powinno być zorganizowane społeczeństwo, jak ma wyglądać życie ludzi - tych kwestii nie należy rozstrzygać na gruncie wartości rynkowych.
A jednak tak się dzieje. Zakres i oddziaływanie teorii ekonomicznej przekroczyły granice, które powinny wyznaczać postulaty systemu aksjomatycznego. Rynkowi fun-damentaliści przekształcili aksjomatyczną, neutralną pod względem wartości teorię w ideologię, która wpłynęła na polityczne i handlowe zachowania w sposób przemożny i niebezpieczny. Jak wartości rynkowe przenikają na obszary z gruntu im obce - oto jeden z kluczowych problemów, którymi pragnę się w tej książce zająć.
Wartości przyjmowane przez teorię ekonomiczną jako dane zawsze wiążą się z wyborami: taka ilość jednego towaru równa się takiej ilości innego. Idea głosząca, że niektóre wartości mogą być nienegocjowalne, jest nie uznawana albo, mówiąc ściślej, wartości takie są wykluczane z dziedziny ekonomii. Słowem uwzględnia się jedynie preferencje indywidualne, podczas gdy potrzeby zbiorowe są lekceważone. Oznacza to, że cały obszar problemów społecznych i politycznych zniknął z pola widzenia ekonomii teoretycznej. Jeśli można by przyznać rację argumentowi rynkowych fundamentalistów, że wspólnemu interesowi najlepiej służy nieskrępowane dążenie do zaspokojenia interesów indywidualnych, to sprawę przesądza fakt, że jest on wnioskiem opierającym się na lekceważeniu potrzeb zbiorowych.
Badania doświadczalne procesu podejmowania decyzji wykazały, że nawet w zakresie upodobań jednostkowych
76
zachowania ludzi nie odpowiadają wymaganiom teorii ekonomicznej. Dowody wskazują, że zamiast charakteryzować się konsekwencją i stałością ludzkie preferencje różnicują się w zależności od tego, jaki kształt tym decyzyjnym problemom nadają ludzie. Na przykład już od czasów Bernoullego (ok. 1738) teoria ekonomiczna zakładała, że działacze gospodarczy oceniają swoje wyniki w kategoriach osiągni?teS� dzięki nim statusu majątkowego. W istocie przedsiębiorcom wyniki kojarzą się powszechnie z zyskami i stratami wiązanymi z jakimś punktem odniesienia. Co więcej, to zróżnicowanie formy preferencji odciska się głęboko na decyzjach: uczestnicy rynku, którzy podchodzą do wyników swej działalności w kategoriach dobrobytu, będą okazywać mniejszą niechęć do podejmowania ryzyka niż ci, którzy myślą w kategoriach strat1.
Powiem więcej. Twierdzę, że ludzie zachowują się różnie w zależności od struktury odniesień, które biorą pod uwagę. Jeśli w wyborze struktury istnieje pewna konsekwencja, to między różnymi strukturami nie ma żadnej zależności, a często dzieli je dostrzegalny brak ciągłości. Mówię to na podstawie osobistego doświadczenia. Nierzadko miewałem uczucie, że kryję w sobie różne osobowości - jedną dla sfery biznesu, jedną odpowiedzialną za działania społeczne i jedną (albo więcej) do użytku prywatnego. Często role te ulegały przemieszaniu, co wprawiało mnie w ustawiczne zakłopotanie. Podjąłem świadomy wysiłek dla zintegrowania różnych aspektów swojej egzystencji i jestem szczęśliwy, że mogę zakomunikować o powodzeniu tego przedsięwzięcia. Mówiąc o szczęściu, nie rzucam stów na wiatr. Scalenie różnych niuansów własnej osobowości jest dla mnie źródłem wielkiej satysfakcji. Musze wszakże wyznać, że nie udałoby mi się tego dokonać, gdybym nadal pozostawał aktywnym uczestnikiem rynków finansowych. Zarządzanie pieniędzmi wymaga rzetelnego oddania się sprawie ich mnożenia i wszelkie
Daniel Kahneman, Amos Tversky, Prospect theoty: Ań analysis ofdecisian under risk, "Econometrica", vol. 47 (1979), 262-291.
77
inne względy muszą być temu podporządkowane. W przeciwieństwie do innych form zatrudnienia zarządzanie spółką hedgingową może przynosić zarówno straty, jak zyski, i ani na chwilę nie należy tracić z oczu pilki, która jest w grze. Warto zauważyć, że wartości, jakimi kierowałem się w swych działaniach związanych z zarabianiem pieniędzy, są zbliżone do postulowanych przez teorię ekonomiczną. Były one pomocne w ostrożnym rozważaniu alternatyw, miały charakter raczej zasadniczy niż porządkowy1, były konsekwentne i zhierarchizowane, a wreszcie jednoznacznie ukierunkowane na zoptymalizowanie współczynnika ryzyka do zysku - nie wyłączając przyjęcia wyższego ryzyka w wypadkach, gdy ów współczynnik był korzystny.
Kierując się osobistym doświadczeniem, jestem gotów dokonać uogólnienia, przyznając, że wartości propagowane przez teorię ekonomiczną w istocie wiążą się z działalnością gospodarczą w skali ogólnej, a z zachowaniami uczestników gry rynkowej - w szczególności. Uogólnienie to jest uzasadnione, ponieważ ci uczestnicy rynku, którzy tych warunków nie dotrzymają, zostaną wkrótce wykluczeni albo zepchnięci na margines wskutek ciśnienia konkurencji.
I dlatego właśnie działalność ekonomiczna jest tylko jednym z przejawów ludzkiej egzystencji. Ma ona niewątpliwie bardzo duże znaczenie, ale istnieją jeszcze inne jej aspekty, których nie można lekceważyć. Dla celów doraźnych rozróżnię tu sfery ekonomiczną, polityczną, społeczną i indywidualną, nie zamierzam jednak przywiązywać do tych kategorii większego znaczenia. Nietrudno byłoby dorzucić jeszcze inne. Mógłbym na przykład wspomnieć o presji otoczenia, wpływie rodziny lub opinii publicznej; mógłbym też dokonać rozróżnienia na sferę religijną i świecką.
Jest to ważny punkt. W przeciwieństwie do większości zarządców spółek, których interesują względne wyniki działalności, ja kierowałem się wynikami bezwzględnymi, według których byłem wynagradzany. Gonitwa za wynikami względnymi jest źródłem niestabilności rynków finansowych, czego nie dostrzega teoria ekonomiczna.
78
ku stwierdzeniu, że zachowanie ekonomiczne �est tylko jednym z rodzajów zachowania, a wartości, które teoria ekonomiczna przyjmuje za dane, są tylko odmianą wartości wyznawanych przez społeczeństwo. Trudno sobie wyobrazić, w jaki sposób wartości związane z tymi sferami mogłyby zostać poddane rachunkowi różniczkowemu niczym Icrzywe obojętności.
Jak wartości ekonomiczne mają się do tych pozostałych? Nie jest to pytanie, na które można udzielić ostatecznej i uniwersalnej odpowiedzi, poza stwierdzeniem, że same wartości ekonomiczne nie wystarczają dla podtrzymania społeczeństwa. Wartości te wyrażają tylko, ile indywidualny uczestnik rynku jest gotów zapłacić innemu w ramach swobodnej wymiany towarów. Wartości ekonomiczne implikują, że każdy uczestnik koncentruje się na zysku i dążąc do maksymalizacji swych dochodów, jest skłonny odrzucić wszelkie inne względy. Aczkolwiek ten opis może być stosowny do zachowań rynkowych, to muszą działać jakieś inne wartości, które wspierają społeczeństwo, a w istocie podtrzymują ludzkie życie. Cóż to są za wartości i jak je można pogodzić z wartościami rynkowymi? To właśnie pytanie zaprząta moją uwagę, a nawet więcej - ono mnie wprowadza w zakłopotanie. Studiowanie ekonomii to za mało, aby się z tym uporać - trzeba wyjść poza granice teorii tej nauki. Zamiast przyjmować wartości za dane, należy je rozpatrzyć w kategoriach zwrotności. Oznacza to, że różne wartości występują w różnych warunkach oraz że istnieje mechanizm dwukierunkowego sprzężenia zwrotnego, który je łączy z warunkami aktualnymi, tworząc w ten sposób jeden historyczny szlak. Musimy też wartości traktować jako omylne. Oznacza to, że wartości wyznawane w jakimś okresie historii mogą się w pewnym momencie okazać niewystarczające i niewłaściwe. Twierdzę, że wartości rynkowe nabrały znaczenia na obecnym etapie historii, a więc wstąpiły na drogę oddalającą się od wszystkiego, co właściwe i krzepiące.
79
Dla porządku muszę podkreślić, że jeśli pragniemy zastosować pojęcie zwrotności do wartości, jak też do oczekiwań, to musimy to uczynić w inny sposób. W wypadku oczekiwań wynik jest sprawdzianem stanu faktycznego, w wypadku wartości - nie. Chrześcijańscy męczennicy nie poniechali swej wiary, kiedy ich rzucono lwom na pożarcie. Zamiast mówić o funkcji poznawczej, będę prawdopodobnie potrzebował innej, bardziej emocjonalnej nazwy dla tego sprzężenia zwrotnego od rzeczywistości do procesu myślenia, ale jeszcze nie wiem, jak mogłaby ona brzmieć. Wrócę do tego w dalszej części książki.
Rozdział 3
ZWROTNOŚĆ NA RYNKACH FINANSOWYCH
Jak już powiedziano w poprzednim rozdziale, klasyczna teoria ekonomii została oparta na założeniu istnienia doskonałej wiedzy i na pojęciu równowagi. Pragnę tę analizę zbliżyć do rzeczywistości, przyznając, że uczestnicy transakcji na rynkach finansowych nie mogą w swym procesie podejmowania decyzji uniknąć błędu subiektywnego. Używam tu terminu "błąd" dla określenia elementu oceny, który się wkrada w oczekiwania uczestników rynku. Zadaniem każdego z nich jest włączyć dzisiejszą wartość w bieg zdarzeń w przyszłości, jednak ów bieg zależy od dzisiejszych wartości, które mu przypiszą wszyscy uczestnicy rynku razem wzięci. Dlatego właśnie uczestnicy rynku są zmuszeni polegać na elemencie osądu. Ważna cecha błędu polega na tym, że nie jest on absolutnie pasywny - wpływa na bieg zdarzeń, których ma być odbiciem. Ten czynny składnik jest nieobecny w pojęciu równowagi, którym posługuje się teoria ekonomii.
Błąd subiektywnego odchylenia jest pojęciem trudnym w praktyce. Nie da się go dokładnie zmierzyć, ponieważ nie możemy wiedzieć, jak wyglądałby świat bez niego. Różni ludzie mają w swej pracy do czynienia z różnymi odchyleniami, ale uniknąć ich nie może nikt. Jest to aktualne nawet w nielicznych wypadkach, gdy uczestnik antycypuje przyszłość trafnie. Na szczęście istnieje w świecie zewnętrznym
81
pewna norma, która dostarcza wskazówki - choć nie pomiaru - na temat biędu odchylenia subiektywnego popełnianego przez uczestnika rynku. Jest to mianowicie współczesny bieg zdarzeń. Chociaż nie ma jakiejkolwiek rzeczywistości niezależnej od myślenia uczestników, to przecież taka, która jest od niej uzależniona - istnieje. Innymi stówy, istnieje następstwo dziejących się właśnie zdarzeń i sekwencja ta ma wpływ na błąd popełniany przez uczestników. Należy się spodziewać, że aktualny bieg zdarzeń różni się od oczekiwań uczestników i ta właśnie rozbieżność może być potraktowana tylko jako wskazówka, a nie jako precyzyjna miara, ponieważ w bieżących zdarzeniach już tkwią skutki błędów subiektywnych popełnianych przez uczestników. Zjawisko, które daje się częściowo obserwować, a częściowo tonie w nurcie zdarzeń, ma ograniczoną wartość jako instrument badania naukowego. Możemy teraz pojąć, dlaczego ekonomiści tak skwapliwie wykluczyli je ze swej dziedziny. Ja jednak uważam, że jest to klucz do zrozumienia rynków finansowych.
Na bieg wydarzeń, w których uczestnicy rynku tak bardzo pragną wziąć udział, wpływają ceny rynkowe. Można je śledzić, ale one same jako takie nie dostarczają żadnej wiedzy na temat popełnianego przez uczestników błędu subiektywnego odchylenia. Aby go zidentyfikować, powinniśmy mieć jakąś inną wartość zmienną, która nie jest w żaden sposób skażona tym odchyleniem. Konwencjonalna interpretacja rynków finansowych podsuwa taką zmienną. Składa się ona ze wskaźników podstawowych, których odbiciem mają być ceny rynkowe. By nie komplikować wywodu, pozostanę przy rynku akcji. Spółki mają swoje zestawienia bilansowe oraz dochody; wypłacają także dywidendy. Ceny rynkowe powinny wyrażać powszechne oczekiwania związane z tymi podstawowymi wskaźnikami. Nie zgadzam się z taką interpretacją, choć stanowi ona doskonały punkt wyjścia do dociekań na temat popełnianego przez uczestników błędu odchylenia.
82
l
Na użytek tego wywodu określę równowagę jako zgodność nladów uczestników ze wskaźnikami podstawowymi. Uwa-rn że współbrzmi to z tym samym pojęciem stosowanym teorii ekonomicznej. Podstawowe czynniki, które mają znaczenie, tkwią w przyszłości. To nie tegoroczne dochody, bilans i dywidendy mają znajdować odzwierciedlenie w giełdowych kursach akcji, lecz przyszły strumień zysków, dywidend i nominalnych wartości aktywów. Strumień ten nie jest wartością daną, a zatem nie stanowi elementu naszej wiedzy, lecz przedmiot prognoz. Rzeczą znamienną jest to, że przyszłość, kiedy wreszcie nadejdzie, będzie ulegała wpływowi tych poprzedzających ją prognoz. Prognozowanie znajduje wyraz w giełdowych kursach akcji, te zaś różnymi sposobami wpływają na wskaźniki podstawowe. Podobne rozumowanie dotyczy walut, kredytów i towarów, o czym będzie mowa dalej. (Dla uproszczenia początkowo koncentruję się na rynku akcji). Spółka może podwyższyć kapitał poprzez sprzedaż akcji, a ceny tej sprzedaży wpłyną na dochód przypadający na jedną akcję. Cena akcji ma również wpływ na warunki, na których spółka może zaciągać pożyczki. Spółka może również działać motywuj ąco na swój zarząd poprzez emisję opcji giełdowych. Istnieją jeszcze inne sposoby, którymi wyrażający się kursem akcji wizerunek spółki może wpłynąć na majątek firmy. Kiedykolwiek to następuje, pojawia się możliwość dwustronnego, zwrotnego współoddziaływania, a równowaga staje się pojęciem zwodniczym, ponieważ wskaźniki podstawowe (dochody, bilans, dywidendy) przestają się składać na niezależną zmienną, z którą miałby korespondować giełdowy kurs akcji. Równowaga zaczyna być ruchomym celem, a zwrotne współoddziaływanie może ją uczynić złudną bez reszty, jeśli zmiany giełdowych kursów akcji pchną wskaźniki podstawowe w tym samym kierunku, w którym podąża kapitał akcyjny.
Przyszłość, którą uczestnicy gry rynkowej usilnie pragną przewidzieć, tworzą przede wszystkim giełdowe kursy akcji, a nie wskaźniki podstawowe. Te ostatnie znaczą tylko tyle, na ile mogą wpłynąć na kursy giełdowe. Gdy zaś kursy
83
giełdowe wejdą na drogę oddziaływania na wskaźniljj podstawowe, może zostać uruchomiony proces samowzrnac. niający, który zarówno giełdowe kursy akcyjne, jak elementy podstawowe, odsunie całkiem daleko od tego, co miałoby oznaczać konwencjonalną równowagę. To usprawiedliwiałoby zgodne z trendem zachowania, które zawiodą rynljj finansowe na teren zwany przeze mnie "obszarem dalece nie zrównoważonym". W końcu rozbieżność miedzy wyobrażeniem i rzeczywistością, oczekiwaniami i wynikiem z pewnością się nie utrzyma, a proces ulegnie odwróceniu. Ważne jest uświadomienie sobie, że owe zgodne z trendem zachowania niekoniecznie są irracjonalne. Inwestorzy, podobnie jak niektóre gatunki zwierząt, mają swoje uzasadnione powody, aby poruszać się w stadzie. Jedynie na zakrętach bezmyślni konformiści zarobią trochę siniaków, ale jeśli będą dostatecznie czujni, prawdopodobnie przetrwają. Z podobnych przyczyn na stratowanie przez stado narażają się samotni inwestorzy, którzy wiążą swoje losy z analizą fundamentalną1.
Tylko sporadycznie zdarza się, że cena akcji indywidualnej spółki wpływa na wskaźniki podstawowe tej samej spółki na podobieństwo psa kręcącego się za własnym ogonem. Aby dostrzec zwrotne współoddziaływanie, które jawi się nie jako wyjątek, lecz jako zasada, musimy objąć spojrzeniem szerszy obraz. Na przykład przemieszczanie się pieniądza ma skłonność do samoinstytucjonalizacji; ekspansja i kurczenie się kredytów zmierzają ku cykliczności. Procesy samowzmacniania - choć w ostatecznym rozrachunku samozniszczenia - są dla rynków finansowych charakterystyczne, choć niezbyt często można je wystarczająco udokumentować.
Dla ilustracji posłużę się jednym szczególnym przypadkiem zaczerpniętym z Alchemii finansów - tak zwanego boomu konglomeratów, który osiągnął swój szczyt w końcu
Analiza fundamentalna ocenia spółki giełdowe, opierając się na wskaźnikach bilansowych, takich jak np. dochód, stosunek ceny do zysku, bilans, dywidendy (przyp. red.).
84
i t 60. W tym czasie inwestorzy chętnie godzili się łacić ceny wielokrotnie przekraczające zyski za spółki, P których szybko rosty dochody w przeliczeniu na akcję. rren właśnie wzgląd, wzrost zysków, zamajaczył w umysłach inwestorów silniej niż inne tak zwane wskaźniki podstawowe, takie jak dywidendy czy stan bilansu, inwestorzy zaś nie potępiali w czambuł sposobu, w jaki ten wzrost był osiągnięty. Niektórym spółkom udawało się ten błąd odchylenia subiektywnego wykorzystać. Konglomeraty były na ogół stosującymi najwyższy poziom technologiczny spółkami zbrojeniowymi, które w niedawnej przeszłości cieszyły się szybkim wzrostem dochodów i odpowiednio wysokimi wskaźnikami ceny do zysku. Postanowiły one wykorzystać wysokie notowania swych akcji na giełdzie do przejmowania innych spółek, których akcje były sprzedawne za cenę o niższym wskaźniku do zysków, co łącznie dawało wyższy zysk liczony na jedną akcję. Inwestorzy pozytywnie oceniali wzrost dochodów i wydatnie podbijali wartość akcji, co umożliwiało spółkom podtrzymywanie tego procesu. Wkrótce pojawiło się wielu naśladowców. Nawet spółki, które rozpoczynały od niskiego wskaźnika ceny do zysku, mogły doprowadzić do jego zwiększenia, ogłaszając jedynie swój zamiar przekształcenia się w konglomerat. Boom został uruchomiony.
Początkowo dokonywano merytorycznej oceny każdej spółki z osobna, jednak z biegiem czasu konglomeraty zaczęto rozpoznawać jako grupę. Pojawiła się nowa odmiana inwestorów, tak zwani rewolwerowcy - przebojowi zarządcy spółek o wysokim ryzyku, którzy stworzyli szczególne powiązania z zarządami konglomeratów. Powstała między nimi sieć bezpośrednich połączeń, a konglomeraty nauczyły się operować giełdowymi kursami własnych akcji, jak również swymi dochodami. Kapitał rósł, ale niebawem rzeczywistość przestała dorastać do oczekiwań. Dla podtrzymywania tempa wzrostu trzeba było dokonywać coraz intensywniejszych zakupów, aż
85
w końcu osiągnięto granice możliwości. Kulminacyjny^ wydarzeniem była dokonana przez Saula Steinberga próba przejęcia Chemical Banku. Spotkało się to ze sprzeciwem środowiska finansistów, które udaremniło tę transakcję.
Kiedy giełdowe kursy zaczęły spadać, bessa stała się pożywką dla samej siebie. Wewnętrzne problemy, które w okresie szybkiego zewnętrznego wzrostu odsuwane były w cień, teraz zaczęły wychodzić na światło dzienne. Rachunki strat i zysków zaskakiwały nieprzyjemnymi niespodziankami. Inwestorzy wyzbyli się złudzeń i po oszałamiającym okresie opartego na przejęciach sukcesu niewielu dyrektorów miało ochotę brać na swe barki ciężar prowadzenia swych spółek. Sytuację pogorszyła jeszcze recesja i wiele konglomeratów o wybujałych ambicjach dosłownie się rozpadło. Inwestorzy gotowi już byli uwierzyć w najgorsze i w pewnych przypadkach to najgorsze nadchodziło. W innych jednak rzeczywistość okazała się lepsza od oczekiwań i ostatecznie sytuacja się ustabilizowała, a ocalałe spółki, często pod nowymi zarządami, z wolna wydobywały się spod zgliszczy1.
Posługując się boomem konglomeratów jako paradygmatem, obmyśliłem idealny typ sekwencji hossy-bessy. Początkiem jej jest powszechnie popełniany błąd subiektywnego odchylenia oraz dominujący trend. W wypadku boomu konglomeratów powszechnym błędem było pragnienie szybkiego wzrostu dochodów przypadających na jedną akcję, bez zwracania większej uwagi na sposób osiągnięcia tego celu; powszechnym zaś trendem była zdolność spółek do generowania wysokiego przyrostu dochodów przypadających na jedną akcję przez posługiwanie się ich (spółek) akcjami do przejmowania innych spółek sprzedawanych po cenie stanowiącej niższą wielokrotność zysku. W początkowym (1) stadium trend nie jest jeszcze rozpoznany. Dalej
Alchemia finansów, s. 57.
86
astępuje okres przyspieszenia (2), kiedy trend jest już widoczny i wzmocniony przez dominujący błąd odchylenia. Etap sprawdzania (3) może nastąpić wówczas, gdy ceny doznają zahamowania. Jeśli błąd odchylenia i trend są podtrzymywane, to oba te czynniki jawią się jako silniejsze niż kiedykolwiek (4). Następnie przychodzi chwila prawdy (5), kiedy rzeczywistość nie może już dłużej podtrzymywać wygórowanych oczekiwań, i okres schyłku (6), w którym ludzie nadal prowadzą tę grę, choć już w nią nie wierzą. Ostatecznie dochodzi do punktu przecięcia się krzywych (7), kiedy trend słabnie, a odchylenie zostało odwrócone, co prowadzi do katastrofalnego przyspieszenia w przeciwnym kierunku (8), zwanego potocznie krachem.
Pokazuje to rysunek 1. Przedstawia on przypadek idealny, choć wykresy różnych konglomeratów w dużym stopniu to potwierdzają. Nie każdy proces hossy-bessy przebiega według takiego samego schematu. W "Alchemii finansów" opisałem inny idealny przypadek, w którym wahania są bardziej symetryczne. Jest to typowe dla rynków walutowych, gdzie te fluktuacje są mniej lub bardziej odwracalne.
Rysunek l
giełdowe kursy akcji
Lf dochód
przypadający na jedną akcję
T-----T
3
Czas
W rzeczywistości różne zwrotne procesy wzajemnie na siebie oddziaływają, tworząc schemat dziwaczny i jedyny w swoim rodzaju. Nagłe załamanie się zaufania do dalekowschodnich rynków finansowych w 1997 roku, które zmieniło wskaźniki podstawowe w całej Azji, a nawet i w reszcie świata, jest tu przykładem typowym (który analizuję dalej).
W opisanym wyżej idealnym przypadku nic nie jest ostateczne. Poszczególne stadia mogą mieć różną częstotliwość i czas trwania. Sekwencją zróżnicowanych etapów zdaje się kierować pewna logika, byłoby bowiem dziwne, gdyby moment przyspieszenia nastąpił po stadium prawdy albo punkt przecięcia się krzywych - przed momentem prawdy. Ale proces ten może się w każdej chwili przerwać albo też nigdy nie rozpocząć. Powstaje on wskutek obustronnego samowzmacniającego się oddziaływania miedzy błędem odchylenia subiektywnego a trendem, między zapatrywaniem a rzeczywistością. W niejednym wypadku sprzężeniowy mechanizm zwrotności ma charakter raczej samokorygujący niż samowzmacniający. Pełnowymiarowy cykl hossy-bessy jest bardziej wyjątkiem niż regułą, tymczasem zwrotność - czy to samowzmacniająca, czy samo-korygująca - jest regułą, czego powszechna opinia nie dostrzega. Na przykład element zwrotności występuje w obecnym boomie akcji Internetu. Popularność Internetu oraz zainteresowanie jego akcjami wzajemnie się wzmacniają. Podobne powiązanie występuje między dochodami przedsiębiorstw a stosowaniem prawa poboru nowych akcji w ramach wynagradzania zarządu. Najsilniej występuje to w sektorze bankowym.
W rzeczy samej zrozumienie rynków finansowych, pojęcia zwrotności, ma o wiele większy sens niż drążenie pojęcia równowagi. Jednakowoż to ostatnie ma swoje zastosowania. W istocie - jak się już o tym przekonaliśmy - niełatwo byłoby właściwie wyjaśnić mechanizm sprzężenia zwrotnoś-ciowego bez odwołania się do pojęcia równowagi. Jest ona, podobnie jak wskaźniki podstawowe, owocnym błędem.
Ostatecznie niewiele moglibyśmy powiedzieć o błędzie odchylenia subiektywnego uczestników rynku bez wprowadzenia wskaźników podstawowych, choćbym nawet twierdził, że na tak zwane wskaźniki podstawowe mogą wpływać biedy odchylenia popełniane przez uczestników. Wykres boomu konglomeratów nie miałby większego sensu bez krzywej oznaczającej dochody przypadające na jedną akcję (co jest typowym "wskaźnikiem podstawowym"), nawet jeśli wpływają na nie kursy giełdowe.
Czym jest więc równowaga? Określam ją jako stan, w którym zachodzi zgodność oczekiwań z wynikami. Równowaga na rynkach finansowych jest nieosiągalna, można jednak ustalić, czy przeważający trend się do niej zbliża, czy oddala. Wiedza taka oznacza duży krok w kierunku zrozumienia problemu. Jeśli potrafimy określić przeważający trend oraz rozbieżność miedzy oczekiwaniami i wynikami, pozwoli to nam przewidzieć, czy ów trend skłania się ku równowadze, czy od niej odbiega. Nie jest to łatwe do przeprowadzenia i nie można tego uczynić w sposób naukowy, aczkolwiek stwierdziłem, że pomocne może być przyjęcie Popperowskiej teorii metody naukowej. Postąpiłem tak, ustalając pewną hipotezę (albo prościej - tezę) jako podstawę moich oczekiwań i konfrontując ją z biegiem wydarzeń w przyszłości. W czasach mojej aktywności w dziedzinie operacji pieniężnych ogarniała mnie szczególna ekscytacja, ilekroć zwęszyłem początek samowzmacniającego, choć w istocie autodestrukcyjnego procesu. Zaczynała mi cieknąć ślina niczym psu Pawiowa. To, co się mówi o ekonomistach, że mianowicie na trzy ostatnie recesje przewidzieli dziesięć, można odnieść do mnie w związku z cyklem hossy-bessy. Myliłem się w większości wypadków, ponieważ nie każda sytuacja pasuje do struktury tezy zwrot-nościowej, jednak kilka przypadków, kiedy miałem rację, sprawiło, że wysiłek się opłacił, ponieważ potencjał zysku był znacznie większy niż w sytuacjach bliskich równowagi. To jest właśnie przyczyna, dla której pracowałem jako
89
zarządca funduszu. Wymagało to wyobraźni, wyczucia i niezłomnie krytycznej postawy.
Jeden szczególny przykład udokumentowałem w Alchemii finansów - funduszów inwestujących w nieruchomości (RE-IT - real estate investment trusts) w początku lat 70. Był on szczególny z wielu względów. Opublikowałem opinie eksperta giełdowego, która przepowiadała proces hossy-bessy, a następnie scenariusz ten rozegrał się, niczym grecki dramat, ściśle według prognozy. Uczestniczyłem w nim jako jeden z głównych graczy, ponieważ w pełni skorzystałem zarówno z hossy, jak bessy. Przekonany przez własną analizę, że większość REITs zbankrutuje, utrzymywałem sprzedaż akcji przy grze na zniżkę, kończąc na ponad 100% zysku z mojej krótkiej pozycji - co pozornie wydaje się dokonaniem niewiarygodnym.
Nawet wówczas, kiedy moje tezy okazywały się fałszywe, często potrafiłem wycofać się z zyskiem, ponieważ krytyczna postawa pozwalała mi jako pierwszemu dostrzec skazy na moich założeniach. Kiedy wpadałem na trop, postępowałem według zasady: najpierw inwestować, a potem - inwigilować. Jeśli teza wykazywała pozory prawdopodobieństwa, dawało mi to zazwyczaj szansę na zawrócenie z drogi z jakimś zyskiem, ponieważ znajdowali się inni ludzie, którzy byli gotowi w to uwierzyć. Rozpoznanie błędu mojej tezy dawało mi poczucie bezpieczeństwa; niewiedza na temat ukrytych słabości utrzymywała mnie w stanie ustawicznej czujności, ponieważ głęboko wierzyłem, że każda teza musi być immanentnie wadliwa.
Opierając się na własnym doświadczeniu, sformułowałem dość interesującą hipotezę na temat rynku akcji: założyłem, że rynek akcji przyswaja sobie Popperowską metodę naukową w sposób bardzo zbliżony do mojego, z tą tylko różnicą, że czyni to nieświadomie. Inaczej mówiąc, przyjmuje jakąś tezę i poddaje ją próbie; gdy kończy się to niepowodzeniem, a zazwyczaj tak jest, próbuje innej tezy. W ten sposób powstają wahania rynkowe. Proces ten zachodzi na płaszczyznach o różnym znaczeniu, a powstające w ten sposób
90
schematy mają charakter powtarzalny, przypominając tym bardzo fraktale Mandelbrota1.
Założenie przyjmowane przez rynek jest zazwyczaj trywialne; może być niczym więcej niż twierdzeniem, że ceny jakichś spółek, grup lub całych rynków powinny pójść w górę lub w dół. W takich wypadkach, zanim uczestnik zdoła zrozumieć, dlaczego rynek przyswoił sobie jakąś tezę, jest już za późno - teza przestaje być aktualna. O wiele lepiej jest przewidywać fluktuacje poprzez badanie rynkowych schematów. Tym właśnie zajmują się analitycy techniczni. Nigdy zbytnio się tym nie interesowałem; wolałem poczekać na tezę niebanalną, to znaczy zwrotną. Oczywiście rynek zaczynał dawać jej wyraz, zanim potrafiłem taką tezę sformułować, a mimo to nikt mnie w tej dziedzinie nie był w stanie wyprzedzić. Takie historyczne, zwrotne tezy pojawiały się tylko sporadycznie, przedzielone długimi przerwami, podczas których lepiej by było dla mnie, gdybym nic nie robił.
Wątpię, czy zdołałbym jeszcze sprostać konkurencji w rozpoznawaniu poważniejszych historycznych tez, ponieważ uczestnicy rynku stali się dziś świadomi potencjału kryjącego się w zwrotności. Nastąpiło, na przykład, zauważalne przesunięcie od analizy fundamentalnej ku analizie technicznej. Gdy maleje wiara uczestników w wagę wskaźników podstawowych, znaczenia nabierają analizy techniczne. Kryje to w sobie pewne implikacje w odniesieniu do stabilności rynków, zanim jednak się tym zajmę, muszę dokonać pewnego rozróżnienia, które odgrywa zasadniczą rolę w moim systemie pojęciowym.
Pragnę odróżnić warunki bliskie równowagi od warunków od niej dalekich. Terminy te zapożyczyłem od teorii chaosu, z którą podejście do problemu ma pewne powinowactwa. W warunkach bliskich równowagi rynek posługuje się tak banalnymi założeniami, że ruch zwiększający dystans od
Pojawiające się wciąż na nowo struktury, w których nieregularne konfiguracje powtarzają się we wszystkich proporcjach.
91
stanu równowagi może wywołać kontrposunięcie, które cofnie ceny w kierunku poziomu, z którego startowały. Fluktuacje te przypominają wirowe falowanie wody w basenie kąpielowym.
W przeciwieństwie do tego, jeśli zdoła się ustalić założenie zwrotne, będzie ono wpływać nie tylko na ceny, ale również na wskaźniki podstawowe, a zmiana kierunku nie zaowocuje powrotem do punktu wyjścia. Będzie to bardziej przypominało sztormową falę albo lawinę. Pełne sekwencje hos-sy-bessy przenikają obszar daleki od równowagi. To właśnie nadaje im historyczne znaczenie. Gdzie leży linia demar-kacyjna?
Próg dynamicznej nierównowagi zostaje przekroczony wówczas, gdy trend obowiązujący w świecie rzeczywistym popada w uzależnienie od subiektywizmu dominującego w umysłach uczestników - i na odwrót. Zarówno trend, jak subiektywizm rozwijają się następnie w stopniu większym, niż by to było możliwe, gdyby nie istniało podwójnie sprzężone zwrotne połączenie. Na przykład w latach 90. entuzjazm międzynarodowych inwestorów i bankierów dla azjatyckich akcji i kapitałów wywoływał krajowe hossy, podsycane przez wysokie wyceny i łatwe kredyty. Hossy te przyspieszyły tempo wzrostu w tamtym rejonie i podniosły poziom wycen, co z kolei uprawomocniło napływ kapitału z zagranicy i było dalszym bodźcem tego napływu. (W owej beczce miodu była jednak łyżka dziegciu: hossa ta nie mogłaby się rozwinąć aż do tego stopnia, gdyby nie sztuczne podtrzymywanie dolara, które pozwoliło tym krajom utrzymywać deficyt handlowy dłużej, niż powinny. Więcej na ten temat w dalszej części książki).
Sam dominujący subiektywizm to za mało. Musi on znaleźć sposób, aby się uprawomocnić poprzez ustalenie się lub wzmocnienie trendu dominującego w świecie rzeczywistym. Zdaję sobie sprawę, że mój wniosek, który właśnie wyciągam, jest tautologią: kiedy działa podwójne sprzężenie zwrotne, możemy mówić o nierównowadze dynamicznej. Jednak taka konkluzja jest warta zachodu - myślenie
92
uczestników jest zawsze obarczone błędem subiektywizmu, nie zawsze przekłada się na sekwencję hossy-bessy. Na przykład boom konglomeratów mógłby zostać przerwany, gdyby inwestorzy uświadomili sobie, że ich koncepcja \vzrostu zysków w przeliczeniu na akcję uległa skażeniu i chwilą, gdy tylko spółki zaczęły ją wykorzystywać. Boom azjatycki mógłby zostać przerwany, gdyby inwestorzy i kredytobiorcy zdali sobie sprawę z tego, że choć przypływy kapitału do tego regionu i deficyty rachunku bieżącego finansowały "inwestycje produkcyjne", to inwestycje te pozostawały "produkcyjnymi" tylko dopóty, dopóki było możliwe podtrzymywanie dopływu kapitału.
Na tym sprawa się nie kończy. A co się dzieje, kiedy uczestnicy rynku rozpoznali zwrotne połączenie między wskaźnikami podstawowymi a wycenami? To również może się stać źródłem niestabilności; może prowadzić do przesunięcia akcentu na tak zwane czynniki techniczne z uszczerbkiem dla wskaźników podstawowych oraz zrodzić zgodną z trendem spekulację na giełdzie. Jak można ochronić stabilność? Tylko poprzez nieprzerwane poleganie na tak zwanych elementach podstawowych, mimo że są one uwarunkowane naszymi wycenami. Można to osiągnąć dzięki niewiedzy. Jeśli uczestnicy rynku są nieświadomi istnienia zjawiska zwrotności, rynki zachowają stabilność tak długo, aż jakiś zator uniemożliwi rozwijanie się procesu hossy-bessy. Jak jednak można chronić stabilność, gdy uczestnicy rynku stają się świadomi zwrotności? Odpowiedź brzmi, że nie mogą tego uczynić sami tylko uczestnicy rynku
- ochrona stabilności musi się stać celem polityki państwa. Widać wyraźnie, że samo pojęcie zwrotności ma charakter
zwrotny. Teoria ekonomiczna - lekceważąc zwrotność i kładąc nacisk na ważność wskaźników podstawowych
- ostatecznie poparła tendencję dążącą w kierunku stanu równowagi. W przeciwieństwie do tego moje rozumowanie prowadzi do wniosku, że rynków nie można zostawić samym sobie. Świadomość zwrotności tylko sprzyja niestabilności, jeśli w tym samym stopniu nie uświadamiają jej sobie
93
Rozdział 4
ZWROTNOŚĆ W HISTORII
Rynki finansowe rozpatruje w kategoriach procesu historycznego. Jestem również przekonany, że moja interpretacja odnosi się w pewnym stopniu do historii w sensie ogólnym - przez co rozumień nie tylko historie ludzkiej rasy, ale również wszystkie rodzaje ludzkiego współoddziaływania. Ludzie działają, opierając się na niedoskonałym zrozumieniu, a ich wzajemne oddziaływanie ma charakter zwrotny.
Jak już o tym wspomniałem wcześniej, bieg zdarzeń można podzielić na dwie kategorie: rutynowe, codzienne wydarzenia, które nie powodują zmian w postrzeganiu, oraz jedyne w swoim rodzaju wydarzenia historyczne, które wpływają na błąd subiektywizmu uczestników, prowadząc do dalszych zmian w istniejących warunkach. Rozróżnienie to ma charakter tautologiczny, ale jest pożyteczne. Zdarzenia pierwszego rodzaju są podatne na analizę równowagową, drugiego zaś - nie; można je pojmować tylko jako część procesu historycznego.
W wydarzeniach codziennych ani funkcja uczestnicząca, ani poznawcza nie podlegają jakimkolwiek istotnym zmianom. W wypadku wyjątkowych procesów historycznych obie funkcje są czynne jednocześnie w taki sposób, że ani poglądy uczestników, ani sytuacja, do której się odnoszą, nie pozostają bez zmian. To właśnie uzasadnia nadanie tym procesom miana historycznych.
Proces historyczny jest w moim rozumieniu zjawiskiem otwartym. Kiedy w jakiejś sytuacji występują myślący
95
uczestnicy, bieg zdarzeń nie prowadzi bezpośrednio od jednego układu faktów do drugiego, lecz raczej łączy fakty z postrzeżeniami i na odwrót - na wzór splotu sznurowadeł. Jednak historia jest sznurowadłem bardzo szczególnym. Każda strona buta zbudowana jest z innego tworzywa; i tylko jedna jest rzeczywiście materialna - druga składa się z idei uczestników. Oba boki do siebie nie pasują, a dzieląca je rozbieżność określa kształt wydarzeń, które je ze sobą wiążą. Węzły już zasupłane mają określoną postać, ale przyszłość pozostaje otwarta. Jest to bardzo odmienne od zjawisk naturalnych, w odniesieniu do których można stosować uniwersalnie ważne prawa dla wyjaśniania przeszłości i prognozowania przyszłości.
Trzeba tu przyznać, że teoria splotu sznurowadeł w odniesieniu do historii wprowadza miedzy nasze myślenie a rzeczywistość elementy dialektyki. Można to interpretować jako syntezę Heglowskiej dialektyki idei i Marksowskiego materializmu dialektycznego. Hegel zaproponował dialek-tykę idei, która ostatecznie prowadzi do końca historii - do wolności. Marks zaś, a dokładniej Engels, przedstawił antytezę, twierdząc, że panujące warunki oraz stosunki produkcji wyznaczają ideologiczną nadbudowę. Teorię splotu sznurowadeł można uważać za syntezę. Zamiast niezależnego od siebie, dialektycznego w charakterze rozwoju zarówno myśli, jak uwarunkowań - między tymi elementami istnieje wzajemne oddziaływanie, które jest źródłem procesu dialektycznego. Jedynym powodem, dla którego nie eksponuję tu zbytnio terminu "dialektyka", jest moja niechęć do brania na swe barki nadmiernego bagażu, który się z tym pojęciem kojarzy. Ostatecznie Marks zaproponował deterministyczną koncepcję historii, która nie ma nic wspólnego z moją postawą. Współoddziaływanie między tym, co materialne, a tym, co idealne, jest ciekawe właśnie dlatego, że elementy te ani nie są ze sobą zgodne, ani się też wzajemnie nie określają. Ten brak zgodności sprawia, że subiektywizm uczestników staje się siłą sprawczą w procesie historycznym. Będące dziełem uczestników pomyłki, mylne interpretacje,
96
hybione koncepcje odgrywają w biegu historycznych zdarzeń taką samą role, jak genetyczne mutacje w nurcie nrocesów biologicznych: tworzą historię.
Hossa-bessa
Twierdze, że proces hossy-bessy w takim samym stopniu jak do rynków finansowych odnosi się do historii w rozumieniu ogólnym. Nie trzeba dodawać, że nie jest to jedyny kierunek, który może przyjąć historia. Jest również możliwe, że dominujący błąd subiektywizmu i podstawowy trend mają od początku charakter samokorygujący, tak że proces hossy-bessy nawet nie zostaje uruchomiony. Błąd subiektywizmu może też być skorygowany w początkowym okresie. Proces samokorygujący jest mniej dramatyczny, choć częstszy. Większość procesów historycznych w ogóle nie przybiera jakiegoś regularnego kształtu i nie układa się w wyrazisty schemat. Dzieje się tak, ponieważ rzeczywistość jest nieskończenie złożona, a każdy proces, który możemy wyodrębnić w celach badawczych, współdziała z niezliczoną ilością innych procesów.
Proces hossy-bessy nabiera szczególnego znaczenia, ponieważ jest mostem łączącym warunki bliskie równowagi z oddalonymi od niej. Dla wykazania obecności tego procesu w historii mogę się posłużyć konkretnym przykładem - powstaniem i upadkiem systemu radzieckiego. Kiedy włączyłem się aktywnie w końcową fazę tego procesu, w moim postępowaniu kierowałem się teorią historii, którą tu wykładam. Wypracowałem interpretację hossy-bessy opublikowaną w roku 1990 w Opening the Soviet System. Powiedziałem tam, co następuje:
"Popełniony na początku błąd i przyjęty trend doprowadziły do powstania społeczeństwa zamkniętego. Istniał wzajemnie wzmacniający się związek między surowością dogmatu i nieustępliwością społecznych uwarunkowań.
97
W ciągu kilku ostatnich lat rządów Stalina system ten sięgnął zenitu. Był on wszechogarniający - obejmował ksztajt rządu, system gospodarczy, geograficzne imperium oraz ideologie. Był to system wszechstronny, odizolowany 0Po śmierci Stalina nastąpił krótki okres - chwila prawdy - kiedy Chruszczow odsłonił niektóre fakty związane z rżą. darni dyktatora, ostatecznie jednak hierarchia znów podniosła głowę. Epoka zmierzchu rozpoczęła się z chwilą, gdy dogmat podtrzymywany metodami administracyjnymi przestał być wspierany przez wiarę w jego wartość. Ciekawe jest przy tym, że surowość systemu nawet jeszcze wzrosła. Tak długo jak przy sterze pozostawał żywy dyktator, linia partii komunistycznej mogła być zmieniana stosownie do jego kaprysu. Teraz wszakże, gdy reżimem sterowali biurokraci, elastyczność ta zanikła. Jednocześnie terror, który zmuszał ludzi do uznawania komunistycznego dogmatu, również osłabł i w ten sposób rozpoczął się delikatny proces uwiądu. Instytucje ruszyły do szalbierczej przepychanki dla zdobycia sobie korzystnych pozycji. Ponieważ żadna z nich nie cieszyła się rzeczywistą autonomią, były zmuszone do zaangażowania się w rodzaj handlu wymiennego z innymi instytucjami. Stopniowo skomplikowany system zinstytucjonalizowanych transakcji handlowych zastąpił to, co miało być centralnym planowaniem. Jednocześnie rozwinął się nieformalny sektor gospodarczy, który wypemit luki pozostałe po systemie oficjalnym. Ten schyłkowy okres nazywany jest dzisiaj etapem stagnacji. Niewydolność tego systemu stawała się coraz bardziej oczywista, a nacisk na konieczność wprowadzenia reformy narastał.
Reforma przyspieszyła proces rozpadu, ponieważ wprowadziła lub zalegalizowała rozwiązania alternatywne, podczas gdy system mógł istnieć tylko przy braku jakiejkolwiek konkurencji. Reforma gospodarcza w początkowej swej fazie
98
Hnosiła sukces w każdym komunistycznym kraju ze spektakularnym wyjątkiem Związku Radzieckiego. Reformatorzy
hińscy nazwali ten etap "złotym okresem", kiedy istniejące soby kapitału skierowano na zaspokojenie potrzeb konsu-
entów. Jednak wszelkie ruchy reformatorskie opierają się nieporozumieniu: system ten nie może zostać zreformowany, ponieważ nie pozwala na ekonomiczną alokacje kapitału. Z chwilą gdy istniejąca wydolność zostaje przeorientowana, proces reform zaczyna popadać w tarapaty.
Jest zrozumiałe, dlaczego tak się musi dziać. Komunizm miał być lekarstwem na kapitalizm, który wyalienował robotników ze środków produkcji. Cała własność została przejęta przez państwo, które stało się ucieleśnieniem wspólnego interesu w kształcie, jaki określiła Partia. A zatem to Partia otrzymała zadanie dysponowania kapitałem. Oznacza to, że rozdziału pieniędzy nie dokonywano według kryteriów gospodarczych, lecz na podstawie politycznego, zbliżonego do religii dogmatu. Za najlepsze porównanie może posłużyć wznoszenie piramid przez faraonów. Ilość środków poświęconych tej inwestycji ciągle rosła, podczas gdy wynikający z niej pożytek gospodarczy pozostawał na tym samym, minimalnym poziomie. Inne podobieństwo polegało na tym, że w obu wypadkach inwestycje przybierały kształt monumentalnych projektów. Na te wszystkie gigantyczne tamy elektrowni wodnych, huty, marmurowe hole moskiewskiego metra i drapacze chmur stalinowskiej architektury możemy patrzeć jak na liczne piramidy będące dziełem współczesnego faraona. Elektrownie wodne wytwarzają energię, huty wytapiają stal, ale jeśli ta stal i energia używane są do tego, by budować kolejne zapory i huty, to skutek gospodarczy niewiele się różni od użyteczności piramid.
Nasza teoretyczna konstrukcja podpowiada nam, że w dalekich od równowagi warunkach społeczeństwa zamkniętego muszą istnieć wypaczenia, które w społeczeństwie otwartym są niewyobrażalne. Czy można sobie życzyć lepszego przykładu niż radziecka gospodarka? System komunistyczny nie
99
przywiązuje do kapitału najmniejszego znaczenia; mówiąc ściślej - nie uznaje pojęcia własności. Wskutek teg0 działalność ekonomiczna w systemie radzieckim jest p0 prostu nieekonomiczna. Aby to zmienić, Partii musi być odebrana rola strażnika i dystrybutora kapitału. W tym właśnie punkcie wszelkie próby reform musiały kończyć się fiaskiem.
Ciekawe, że niepowodzenia wysiłków reformatorskich przyczyniały się do przyspieszenia procesu dezintegracji, ponieważ dowodziły potrzeby reform politycznych. Wraz z nadejściem pierestrojki w Związku Radzieckim proces rozpadu wkroczył w końcową fazę, ponieważ reforma była przede wszystkim polityczna a - jak wspomniałem już wcześniej - "złoty okres" został ominięty, tak że reforma przyniosła niewielkie lub zgoła żadne korzyści gospodarcze. Wraz z obniżaniem się poziomu życia opinia publiczna zwróciła się przeciw reżimowi, doprowadzając do katastrofalnej dezintegracji, której kulminacją był całkowity upadek Związku Radzieckiego.
Powyższy schemat jest niemal identyczny z tym, który obserwujemy na rynkach finansowych, z jedną poważniejszą różnicą: na rynkach finansowych proces hossy-bessy wydaje się przejawiać jako proces przyspieszenia, podczas gdy w wypadku systemu radzieckiego pełny cykl obejmuje dwie fazy. Jedna to proces spowalniania aż do martwego punktu, jakim był reżim stalinowski, a druga to proces przyspieszenia wiodący do katastrofalnego załamania"1.
Następnie przeszedłem do wyjaśniania, że podobny dwufazowy proces można spotkać na rynkach finansowych. Przytoczyłem przypadek amerykańskiego systemu bankowego, który znalazł się pod ścisłą kontrolą po załamaniu z roku 1933, a na kolejne ożywienie musiał czekać niemal trzydzieści pięć lat. W następstwie kryzysu naftowego oraz boomu kredytowego lat siedemdziesiątych, kiedy banki
1 Streszczenie rozdziału 4: George Soros, Opening the Soviet System; London, Widenfeld & Nicolson, 1990.
100
jjj się reinwestowaniem nadwyżek zgromadzonych
rzeź producentów ropy, system bankowy wszedł w fazę jjynarnicznej nierównowagi. Celem tego naciągniętego po-' wnania między wzlotem i upadkiem systemu radzieckiego a wzlotem i upadkiem amerykańskiego systemu bankowego było pokazanie, że dalekie od stanu równowagi warunki rnogą przeważać w obu sytuacjach skrajnych - i zmiany, i niemożności jej przeprowadzenia. Społeczeństwo zamknięte jest przeciwieństwem rewolucji i chaosu; proces zwrotno-gci funkcjonuje w obu przypadkach skrajnych, jedynie z różnicą w skali czasu. W społeczeństwie zamkniętym przez długie okresy nie dzieje się nic; podczas rewolucji _ w krótkim czasie dochodzi do wielu zdarzeń. W każdym przypadku postrzeganie daleko odbiega od rzeczywistości. Jest to bardzo ważny wgląd w istotę rzeczy. Rozpatrywanie procesów hossy-bessy w kontekście rynków finansowych prowadzi zazwyczaj do myślenia w kategoriach przyspieszenia. Jednak trend ten może się również wyrazić zwolnieniem tempa lub brakiem zmiany. Kiedy już sobie uświadomiliśmy istnienie tej możliwości, moglibyśmy nawet znaleźć autentyczny przykład na rynku akcji: przypadek kapitałów bankowych od czasów Wielkiego Kryzysu do roku 1972 \ W historii przypadki niezmienności albo dynamicznej nierównowagi trafiają się znacznie częściej.
Z podobnym przypadkiem spotkałem się w Szwecji w roku 1960, gdzie odegrałem role księcia z bajki całującego Śpiącą Królewnę. Szwedzki rynek akcji byt całkowicie odizolowany od reszty świata; trzeba było sprzedawać szwedzkie akcje trzymane za granicą, aby móc kupić szwedzkie akcje w Szwecji. Spółkom wolno było bez płacenia podatków zatrzymywać swoje dochody poprzez zakładanie różnych funduszy rezerwowych, choć nie mogły z nich korzystać dla zwiększenia dywidend. Akcje wyceniano na podstawie dochodów z dywidendy. W rezultacie powstawały ogromne rozbieżności we wskaźnikach cen do dochodu, a najlepsze firmy były drastycznie niedoszacowane - aż wreszcie przybył książę z bajki. Trzymane za granicą szwedzkie akcje podskoczyły dobrze ponad ich wartość nominalną, jednak z powodu ograniczeń transakcyjnych zainteresowanie, jakie obudziłem, nie mogło być zadowalające i w końcu rynek powrócił do stanu uśpienia aż do chwili zmiany obowiązujących przepisów.
101
Schemat pojęciowy
Wgląd w warunki nierównowagi jest pomocny pr2y konstruowaniu schematu pojęciowego, który dzieli historyczne sytuacje na trzy kategorie: nierównowagi statycz. nej, bliskiej równowagi i nierównowagi dynamicznej. Możliwość równowagi statycznej została wykluczona przez fakt, że uczestnicy decyzje swoje zawsze opierają na subiektywnej interpretacji rzeczywistości. To pozostawia trzy możliwości.
Pierwsza z nich zakłada, że zwrotne współoddziaływanie między funkcjami poznawczą i uczestniczącą zapobiega zbytniemu oddaleniu się myślenia od rzeczywistości. Ludzie czerpią naukę ze swych doświadczeń; działają, opierając się na subiektywnych poglądach, trwa jednak pewien krytyczny proces, który dąży do skorygowania tego subiektywnego odchylenia. Wiedza doskonała pozostaje poza zasięgiem, ale istnieje przynajmniej jakaś dążność w kierunku stanu równowagi. Funkcja uczestnicząca daje pewność, że doświadczany przez uczestników świat rzeczywisty podlega nieustannym zmianom, jednak ludzie są dostatecznie silnie utwierdzeni w zbiorze podstawowych wartości, by subiektywny błąd uczestników miał zbyt daleko odbiec od linii rzeczywistych zdarzeń. To nazywam stanem bliskim równowagi. Taka sytuacja jest charakterystyczna dla społeczeństwa otwartego, jakim jest współczesny świat Zachodu. Społeczeństwo takie jest ściśle związane z krytycznym sposobem myślenia. Możemy to nazwać "normalną" relacją między myśleniem a rzeczywistością, ponieważ jesteśmy z tym obeznani dzięki własnemu doświadczeniu.
Możemy się również zetknąć z warunkami, w których poglądy uczestników daleko odbiegają od tego, czym rzeczy naprawdę są, a oba te elementy nie wykazują żadnej skłonności do zbliżenia się do siebie; w pewnych zaś okolicznościach dystans między nimi może się nawet jeszcze bardziej powiększyć. W przypadku skrajnym zdarzają się
102
eżimy, które funkcjonują z ideologicznym błędem subiektywnego odchylenia i nie mają ochoty dokonywać korekty stosownie do wymogów zmieniających się okoliczności. Próbują na siłę wcisnąć rzeczywistość w swój pojęciowy schemat, nawet jeśli nie ma to szans powodzenia. Wskutek presJi powszechnie panującego dogmatu również warunki społeczne mogą nabrać surowości, rzeczywistość wszakże pozostanie daleko poza oficjalnie zatwierdzoną interpretacją. Istotnie, wobec braku mechanizmu korygującego oba te elementy mogą się od siebie oddalić jeszcze bardziej, ponieważ nawet największe zniewolenie nie zapobiegnie zmianom w świecie rzeczywistym. Taki stan rzeczy jest charakterystyczny dla społeczeństwa zamkniętego, czy to starożytnego Egiptu, czy to Związku Radzieckiego. Można go określić jako nierównowagę statyczną.
W innym skrajnym przypadku bieg zdarzeń może nabrać takiego tempa, że zrozumienie uczestników przestanie za nim nadążać i sytuacja wymknie się spod kontroli. Rozbieżności między obowiązującymi poglądami a rzeczywistymi warunkami mogą się stać nie do utrzymania, co jest czynnikiem przyspieszającym rewolucję lub innego rodzaju przełom. I znów mamy do czynienia ze znaczną rozbieżnością między myśleniem a światem rzeczywistym, będzie to jednak z pewnością stan krótkotrwały. Na miejscu ancien regime'u, który został wymieciony, pojawi się w końcu nowa jego odmiana. Można to określić jako zmianę reżimową albo nierównowagę dynamiczną. Wprowadzony przeze mnie trzyczęściowy podział da się porównać z trzema występującymi w naturze stanami wody: ciekłym, stałym i lotnym. Analogia ta, minio że nieco naciągnięta, jest intrygująca. Aby jej nadać znaczenie, musimy znaleźć dwie linie podziału między warunkami bliskimi równowagi a oddalonymi od niej. W wypadku wody granice takie określają stopnie temperatury. W wypadku historii linie podziału nie mogą być ani tak precyzyjne, ani tak wyliczalne, jednak muszą
103
wyznaczyć dostrzegalny podział, w przeciwnym bowiem razie cały schemat pojęciowy będzie tylko przebłyskiem wyobraźni.
Reżimy
Aby ustalić, co Popper rozumiał przez kryterium demar-kacji, musimy najpierw rozważyć to, co jej podlega. W tym celu wprowadzam pojęcie "reżimu". Oznacza ono zespół warunków społecznych, które pozostają ze sobą w wystarczająco silnym związku, by współistnieć w rzeczywistości, aczkolwiek zgodnie z moją roboczą hipotezą powiązanie to musi być obarczone jakąś wadą czy brakiem, tak że uwarunkowania te zawierają w sobie zarodek własnego zniszczenia. "Reżim" jest pojęciem mglistym, ale jednak użytecznym. Można je zastosować w bardzo wielu sytuacjach. A więc są reżimy polityczne panujące w pojedynczych krajach albo poszczególne reżimy, które mogą się ze sobą łączyć w reżimy większe, takie jak na przykład zimna wojna. Mogą też być reżimy w życiu instytucji oraz w życiu jednostek. Reżimem można nazwać małżeństwo. Reżimy nie mają ściśle wyznaczonych granic - one się zazębiają i wzajemnie po sobie następują. Różnią się od maszyn, które stanowią systemy autentycznie zamknięte. Reżim może być rozumiany jako próba wprowadzenia pewnego rodzaju zamknięcia w coś, co jest systemem z natury otwartym, narzucenie jakiegoś zespołu zasad, który obowiązuje w pewnym szczególnym układzie przez okres wystarczająco długi, aby mógł zostać zauważony. Reżim jest związany z zasadami i ich ustanawianiem. Reżimy zawierają dwa aspekty: to, jak ludzie myślą o rzeczach, oraz to, jakie te rzeczy w istocie są. Między tymi aspektami istnieje oddziaływanie zwrotne: sposób myślenia wpływa na rzeczywisty stan rzeczy i odwrotnie - bez osiągania kiedykolwiek zgodności między tymi dwoma elementami.
104
Typyidealne
pr/ed niemal czterdziestu laty, w początkach lat sześćdzie-'atych, zbudowałem teoretyczne modele społeczeństwa, które teraz nazwałbym reżimami, oparte na różnych postawach wobec historycznej zmiany. Dokonałem rozróżnienia na tradycyjny model myślenia, który nie uwzględniał ewentualności zrniany i uznawał panuj ący stan rzeczy j ako j edynie możliwy, model krytyczny, który zgłębiał bez reszty możliwości zmiany, oraz model dogmatyczny, który nie znosił stanu niepewności, powodziłem, że tym modelom myślenia odpowiadają różne formy społecznej organizacji. Nazwałem je społeczeństwem organicznym, społeczeństwem otwartym i społeczeństwem zamkniętym. Nie trzeba dodawać, że zgodność miedzy sposobami myślenia a społecznymi strukturami nie była bynajmniej doskonała. Społeczeństwu otwartemu brakowało w związku myślenia z rzeczywistością czegoś, co się znajdowało tylko w społeczeństwie zamkniętym i na odwrót. Społeczeństwo zamknięte oferowało pewność i trwałość, których nie ma w społeczeństwie otwartym, a społeczeństwo otwarte dawało wolność niedostępną jednostkom w społeczeństwie zamkniętym. W konsekwencji te dwie zasady społecznej organizacji znalazły się wobec siebie w opozycji. Społeczeństwo otwarte uznaje naszą omylność, zamknięte -ją odrzuca. Nie sposób rozstrzygnąć, co jest słuszne. Osądzać można jedynie według konsekwencji, jeśli się jednak weźmie pod uwagę wszechobec-ność konsekwencji niezamierzonych, to nawet to kryterium staje się niepewne. Mamy tu do czynienia z koniecznością dokonania autentycznego wyboru, więc zdecydowanie opowiedziałem się za społeczeństwem otwartym1.
Społeczeństwa zamknięte i otwarte są typami idealnymi. Modelowanie typów idealnych jest uprawnioną metodą stosowaną w badaniach społeczeństwa. Jako pierwszy uznał ją Max Weber, a później stosowali tacy praktycy jak Ernest Gellner. Zaletą - albo wadą - tej metody jest to, że może spełniać rolę nie tylko informacyjną, ale również normatywną. Takim idealnym typem jest na przykład doskonała konkurencja w ujęciu teorii ekonomicznej.
105
Społeczeństwo otwarte
Kiedy w 1979 roku założyłem Fundację Społeczeństwa Otwartego, jej misją było - jak to wówczas określiłem
- niesienie pomocy społeczeństwom zamkniętym w otwieraniu się, pomaganie społeczeństwom otwartym w zwiększaniu swej żywotności i popieranie krytycznego sposobu myślenia. P0 nieudanym początku w Południowej Afryce skoncentrowałem się na krajach pod rządami komunistycznymi, a zwłaszcza na moich rodzinnych Węgrzech. Moja recepta była prosta: każda działalność lub stowarzyszenie nie podlegające nadzorowi lub kontroli władz stwarzało alternatywę i jednocześnie osłabiało monopol dogmatu. Moja fundacja na Węgrzech, założona w 1984 roku jako joint yenture z Węgierską Akademią Nauk, odgrywała rolę sponsora społeczeństwa obywatelskiego, które z kolei udzielało jej swego poparcia, wskutek czego uchroniła się ona przed wielu niezamierzonymi, niefortunnymi konsekwencjami, które zazwyczaj prześladują inne fundacje. Znęcony tym powodzeniem, zostałem filantropem mimo mego krytycznego stosunku do tego rodzaju działalności. Kiedy zaczęło się kruszyć imperium radzieckie, stanąłem do walki. Uświadomiłem sobie, że w okresie rewolucyjnych przemian możliwe jest dokonywanie rzeczy w innych czasach niewyobrażalnych. Czułem, że dzięki swej teorii hossy-bessy rozumiem sytuację lepiej niż większość innych obserwatorów; miałem jasno sprecyzowane cele, a także dysponowałem środkami finansowymi. Stwarzało mi to wyjątkową pozycję, więc nie szczędziłem wysiłków. Na przestrzeni kilku lat rozmiary swych fundacji zwiększyłem stokrotnie.
Tylko że w trakcie załamywania się Związku Radzieckiego odkryłem w moim schemacie pojęciowym pęknięcie. Społeczeństwa otwarte.i zamknięte traktowałem jako alternatywne. Dychotomia ta miała uzasadnienie w okresie zimnej wojny, kiedy to dwie diametralnie różne zasady społecznej organizacji pozostawały ze sobą w śmiertelnym konflikcie
- jednak w warunkach, jakie powstały po zakończeniu tego konfliktu, dwudzielność ta przestała mieć rację bytu.
106
Dostałem zmuszony do uświadomienia sobie, że kres ołeczeństwa zamkniętego nie prowadzi automatycznie do odstania społeczeństwa otwartego, ale przeciwnie - może nowodować upadek autorytetów oraz rozbicie społeczeńst-^a stabe państwo może być dla społeczeństwa otwartego takim samym zagrożeniem jak państwo autorytarne1. Zamiast dychotomii miedzy społeczeństwami otwartym i za-rnkniętym - to pierwsze stało się ideą zagrożoną z większej ilości kierunków. Wniosek ten potwierdziło pojawienie się w latach dziewięćdziesiątych w coraz większym stopniu zglobalizowanego systemu kapitalistycznego. Poczułem się w obowiązku przystąpić do skrupulatnej rewizji mojej teorii, czego wynikiem jest schemat pojęciowy, który przedstawiam w tej książce. Obecnie wyobrażam sobie otwarte społeczeństwo usytuowane na niepewnym gruncie, gdzie czyhają na nie dogmatyczne ideologie różnych maści, niektóre grożące wprowadzeniem społeczeństwa zamkniętego, inne - prowadzące do społecznej dezintegracji. Społeczeństwo otwarte oznacza warunki bliskie równowagi; wśród alternatyw jest nie tylko statyczna nierównowaga społeczeństwa zamkniętego, ale również nierównowaga dynamiczna. Zdawałem sobie sprawę z istnienia pewnych ułomności społeczeństw otwartych, które mogły prowadzić do ich upadku, ale zakładałem, że ten upadek będzie początkiem tworzenia się społeczeństwa zamkniętego. Nie uświadamiałem sobie, że warunki dynamicznej równowagi mogą trwać w nieskończoność albo - ściślej - że społeczeństwo może wisieć na krawędzi chaosu, nigdy się w nim ostatecznie nie pogrążając. Było to z mojej strony dziwne przeoczenie, znałem przecież twierdzenie teorii systemów ewolucyjnych, że życie pojawia się na krawędzi chaosu. Celem schematu pojęciowego, który tu przedstawiam, jest naprawienie błędu zawartego w moich wcześniejszych wypowiedziach.
Stephen Holmes, What Russia Teaches Us Nów: How Weak States Threaten Freedom, "The American Prospect" (July-August 1997), s. 30-39.
107
Linie demarkacyjne
Możemy teraz powrócić do kluczowego pytania, które postawiłem już wcześniej: co dzieli warunki bliskie równowagi i warunki od niej oddalone? Kiedy sekwencja hossy -bessy lub jakiś inny zakłócający równowagę proces niszczy charakterystyczne dla społeczeństwa otwartego warunki bliskie równowagi? Jak widzieliśmy, dwustronne współdziałanie między myśleniem i rzeczywistością może łatwo doprowadzić do nieumiarkowania w kierunku zarówno surowej dyscypliny, jak chaosu. Musi istnieć jakaś kotwica, która nie pozwoli, by myślenie uczestników odbiegało zbyt daleko od rzeczywistości - dla zachowania społeczeństwa otwartego. Co może być tą kotwicą?
Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy dokonać rozróżnienia między oczekiwaniami a wartościami. Ostatecznie decyzje opierają się nie tylko na postrzeganiu przez ludzi rzeczywistości, ale również na wartościach, które oni wyznają. W wypadku oczekiwań kotwicę tę nietrudno zidentyfikować -jest nią sama rzeczywistość. Dopóki ludzie zdają sobie sprawę, że istnieje różnica między myśleniem a rzeczywistością, dopóty fakty dostarczają kryterium, według którego można osądzać zasadność ludzkich oczekiwań. Zwrotność sprawia, że zdarzenia są nieprzewidywalne, kiedy się już jednak pojawiają, przybierają postać ściśle określoną, tak że pozwalają decydować, czy nasze przewidywania były trafne.
W warunkach nierównowagi statycznej myślenie i rzeczywistość są od siebie bardzo oddalone i nie wykazują najmniejszej skłonności do zmniejszenia tego dystansu. W społeczeństwie zamkniętym oczekiwania nie mogą być zakotwiczone w rzeczywistości, ponieważ nadziei, które się odchylają od oficjalnego dogmatu, nie można nawet wyartykułować. Między obowiązującą wersją rzeczywistości a faktami istnieje luka - jej likwidacja przynosi ogromną ulgę i poczucie wyzwolenia.
W warunkach nierównowagi dynamicznej mamy do czynienia z odmiennym stanem rzeczy; sytuacja zmienia się
108
byt szybko w stosunku do możliwości ludzkiej percepcji, nrawiając, że luka między myśleniem a rzeczywistością zaczyna się pojawiać. Wyjaśnianie zdarzeń nie może nadążyć ich biegiem; ludzie tracą orientację, a same zdarzenia wymykają się spod kontroli. Tak więc rzeczywistość nie może już służyć za kotwicę dla oczekiwań. I to się właśnie wydarzyło podczas procesu dezintegracji radzieckiego systemu- W rozdziale 7. wyrażam przekonanie, że światowy system kapitalistyczny zdąża w tej chwili w kierunku stanu równowagi dynamicznej. Na razie jednak musimy odejść od oczekiwań i zająć się inną możliwością umocnienia społeczeństwa otwartego, a więc kotwicą, jaką stanowią wartości etyczne i moralne.
Problem wartości
Czy potrafimy dokonać rozróżnienia między rolą wartości w warunkach bliskich równowagi i w warunkach nierównowagi? Tu wkraczam na bardziej niepewny teren z powodów zarówno subiektywnych, jak obiektywnych, i moja argumentacja jest bardziej dyskusyjna. Wspomniałem już wcześniej o względzie subiektywnym: mam wykształcenie ekonomiczne i zawsze usiłowałem pojąć, jak wartość rynkowa ma się do wartości, które kierują decyzjami w innych sferach egzystencji - społecznej, politycznej czy osobistej. Często czuję się doprawdy zbity z tropu i podejrzewam, że nie stanowię pod tym względem wyjątku. Wydaje się, że we współczesnym społeczeństwie jest sporo zamieszania wokół wartości w ogóle, a wokół związku między wartością rynkową i wartościami społecznymi w szczególności. Tak więc utrudnienie subiektywne łączy się z obiektywnym. Moje własne ujęcie tego problemu przedstawię najpierw na płaszczyźnie teoretycznej, a następnie od strony praktycznej.
W sferze teoretycznej obiektywnym kryterium poznania jest rzeczywistość, poprzez którą może być ono oceniane.
109
Jak już wiemy, kryterium jest na tyle niezależne, że można je nazwać obiektywnym. Żaden uczestnik nie jest w stanie narzucić swej woli biegowi zdarzeń. W przeciwieństwie do tego - wartości nie da się oceniać według jakiegokolwiek kryterium obiektywnego, ponieważ nie wydaje się, aby wykazywały one zgodność z rzeczywistością. Kryteria, według których wartości te mają być oceniane, kryją się w samych tych wartościach.
Ponieważ wartości nie są krępowane przez rzeczywistość, ich zróżnicowanie może mieć znacznie szerszą rozpiętość niż poglądy poznawcze. Z tego właśnie względu każda dyskusja o wartościach jest tak trudna. Teoria ekonomiczna roztropnie uznała je za elementy dane i posługując się takim metodologicznym narzędziem, ustanowiła pojęcie równowagi. Aczkolwiek byłem wobec tego ostatniego krytyczny, to jednak dla moich analiz okazało się ono niezastąpione. Potrafiłem pokazać, jak z tego tylko powodu, że istniało silnie rozwinięte pojęcie równowagi, na rynkach finansowych mogły powstać warunki daleko od niej odbiegające. Żadne podobne pojęcie nie funkcjonuje w nieryn-kowej sferze społecznej.
Na płaszczyźnie praktycznej współczesnemu społeczeństwu silnie doskwiera niedostatek społecznych wartości. Na przestrzeni historii ludzie oczywiście ubolewali nad upadkiem moralności, dziś jednak w grę wchodzi jeden czynnik, który sprawia, że obecna sytuacja jest inna niż w dawnych czasach. Chodzi tu o szeroko rozpowszechnione wartości rynkowe. Przeniknęły one do tych obszarów społeczeństwa, które kiedyś znajdowały się pod wpływem czynników poza-rynkowych. Rozumiem przez to stosunki osobiste, polityczne i zawody takie jak prawo czy medycyna. Co więcej, następowała subtelna i stopniowa, niemniej jednak głęboka przemiana w sposobie działania mechanizmu rynkowego. Po pierwsze, stałe powiązania zostały zastąpione przez transakcje indywidualne. Sklep wielobranżowy, gdzie właściciel i klient znają się wzajemnie, przerodził się w supermarket, a ostatnio - w Internet. Po drugie, gospodarki
110
krajowe zostały wyrugowane przez gospodarkę ponadnarodową, ale wspólnota międzynarodowa, na ile ona istnieje, wyznaje niewiele społecznych wartości.
Społeczeństwo transakcyjne
Zastąpienie powiązań transakcjami jest wciąż trwającym, historycznym procesem, który nigdy nie zostanie doprowadzony do logicznego końca, choć zaszedł już bardzo daleko,
0 wiele dalej niż był w początkach lat sześćdziesiątych, kiedy przybyłem do tego kraju i po raz pierwszy się tym zainteresowałem. Przyjechałem z Anglii i uderzyła mnie różnica polegająca na znacznie większej łatwości nawiązywania i rozwiązywania stosunków w Stanach Zjednoczonych. Od tego czasu trend ten znacznie się pogłębił. Wciąż istnieje instytucja małżeństwa i rodziny, jednak na przykład w inwestowaniu bankowym transakcje niemal zupełnie wyparły powiązania bezpośrednie. To najbardziej jaskrawy przykład zmian zachodzących w wielu innych społecznych instytucjach.
W londyńskim City lat pięćdziesiątych nie do pomyślenia było zawarcie jakiegokolwiek interesu, nie mając wcześniej nawiązanych kontaktów. Nie miała znaczenia posiadana wiedza, ale to, kogo się znało. To właśnie była główna przyczyna mojego wyjazdu z Londynu. Nie miałem tam solidnych kontaktów, w Nowym Jorku zaś moje szansę znacznie wzrosły. W krótkim czasie nawiązałem regularne stosunki handlowe z czołowymi firmami, mimo że pracowałem w raczej mało znanej spółce maklerskiej. W Londynie nigdy by mi się to nie udało. Ale nawet w Nowym Jorku gwarantowanie papierów wartościowych wciąż jeszcze zależało od nawiązanych stosunków. Firmy uczestniczyły w syndykatach według pewnego hierarchicznego uzależnienia
1 było poważnym wydarzeniem, kiedy któraś z nich przesuwała się w tym układzie w górę lub w dół. Wszystko to się
111
zmieniło. Każde przedsięwzięcie handlowe stanowi nie
na całość, a banki inwestycyjne konkurują ze sobą o każdy
pojedynczy udział w transakcji.
Różnica miedzy transakcjami i powiązaniami zostaia dobrze zanalizowana przez teorie gier w postaci tak zwanego dylematu więźnia. Przesłuchiwano dwóch pqj. manych łotrzyków. Jeśli jeden z nich dostarczy dowodu przeciw drugiemu, może liczyć na łagodniejszy wyrok choć przez to jego kompan tym pewniej zostanie skazany. Obaj zrobiliby najlepiej, zachowując wobec siebie lojalność, jednak każdy z osobna może odnieść korzyść kosztem drugiego. W wypadku transakcji indywidualnej nieuczciwość może mieć racjonalne uzasadnienie, w powiązaniu trwałym zaś opłaca się lojalność. Analiza ta pokazuje, jak się mogą z biegiem czasu rozwijać zachowania zespołowe, ale służy też jako argument, że współpraca i lojalność dadzą się zastąpić przez powiązania i transakcje1.
Wszystko to wiąże się z pierwotnym pytaniem o linie demarkacyjne wyznaczające społeczną nierównowagę i ze stabilizującą rolą wartości. Jesteśmy skłonni traktować istnienie wartości społecznych lub moralnych jako sprawę oczywistą. Określamy je jako ważkie lub podstawowe, zakładając, że ich ważność jest w jakiś sposób niezależna od panujących warunków. Jak to już wcześniej zauważyłem - trudno o tezę bardziej fałszywą. Wartości mają charakter zwrotny. Znajdują się pod wpływem warunków społecznych, a same z kolei mają swój udział w tworzeniu takiego, a nie innego kształtu tych społecznych warunków. Jeśli ludzie będą wierzyć, że Bóg przekazał Dziesięcioro Przykazań, to społeczeństwo stanie się sprawiedliwsze i bardziej stabilne. I na odwrót - brak moralnych ograniczeń może doprowadzić do destabilizacji.
1 Anatol Rapoport and Albert M. Chammah with the collaboration of Carol J. Orwant, Prisonefs Dillema: A Study in Conflict and Cooperation (Ann Arbor, MI, University of Michigan Press, 1965).
112
Społeczeństwo transakcyjne podkopuje wartości społeczne . oziuźnia moralne ograniczenia. Wartości społeczne są Lurazem troski o innych. Zakładają, że jednostka należy do spólnoty - czy to będzie rodzina, plemię, naród czy l dzkość - której interes musi być przekładany nad egoistyczne dobro indywidualne. Tymczasem transakcyjna gos-oodarka rynkowa jest wszystkim tylko nie wspólnotą. Każdy jej członek musi zabiegać o swoje sprawy, a skrupuły moralne w tym samopożerającym się świecie mogą być zawadą. W społeczeństwie czysto transakcyjnym ludzie nie skażeni żadną troską o innych mają większą łatwość w przemieszczaniu się i mogą wyprzedzić całą resztę.
Trzeba jednak stwierdzić, że nawet takie społeczeństwo nje będzie całkowicie wolne od etycznych i moralnych refleksji. Ograniczenia zewnętrzne mogą zniknąć, ale niektóre hamulce wewnętrzne pozostaną nienaruszone. Jeśli nawet ludzie zostali przekształceni w prymitywnych uczestników gry konkurencyjnej, to transformacja ta dokonała się stosunkowo niedawno. Większość ludzi rodzi się inna - dojrzewając, przyswaja sobie wartości społeczne. A zatem kwestia tych wartości wciąż nie traci na znaczeniu. Społeczeństwo czysto transakcyjne nigdy zapewne nie istniało, teraz jednak zbliżyliśmy się do niego bardziej niż kiedykolwiek w dziejach. Jak się o tym przekonamy, stwierdzenie to jest prawdziwe zwłaszcza w skali globalnej.
Dwa rodzaje wartości
Cóż możemy powiedzieć na temat linii podziału między warunkami bliskimi równowagi a warunkami od niej oddalonymi oraz o roli wartości społecznych? Na bieżący użytek możemy rozróżnić dwa rodzaje wartości - zasady podstawowe, wyznawane bez względu na konsekwencje, i interesowność, w wypadku której ludzie kierują się wyłącznie przewidywanymi konsekwencjami swych działań. Ci,
113
którzy wierzą w wartości podstawowe, często postrzegają je raczej jako wywodzące się z jakiegoś źródła niż jako O\VQC własnych przemyśleń, tak że ważność tych wartości jest niezależna od aprobaty osoby, która im hołduje. Typo\ve wartości fundamentalne wiążą się z wierzeniami religijnym; aczkolwiek okres oświecenia uznał rozum i naukę za źródto niezależnego autorytetu. Interesowność nie potrzebuje wsparcia autorytetu zewnętrznego, przeciwnie - pozostaje często w konflikcie z panującymi społecznymi nakazami i co za tym idzie, bywa związana z poczuciem niższości albo nawet winy. Ci, którzy działają interesownie, ustawicznie szukają społecznego poparcia. Jeśli jakiś przebieg działania nie jest akceptowany przez grube ryby, to szansę na jego zyskowność są minimalne. (A tylko w skrajnym przypadku nie znalazłby się ktoś, kto ma jakieś znaczenie). Kiedy niepohamowany pościg za własną korzyścią zdobywa szerokie poparcie, staje się zyskowny.
Dychotomia między podstawowymi zasadami a interesownością jest oczywiście sztuczna, ale właśnie dokładnie to czyni ją użyteczną. Kategorie te są bezsprzecznie krańcowo przeciwstawne, a zatem między nimi coś się musi znajdować. I rzeczywiście, między tymi biegunami fundamentalizmu i czystej interesowności mieszczą się bliskie równowagi warunki społeczeństwa otwartego, które usiłuję określić. Niezbędne są tu dwie linie podziału: jedna, która oddziela niemal równowagę od nierównowagi statycznej, i druga oddzielająca ją od nierównowagi dynamicznej. Pierwsza granica dotyczy zasad podstawowych, druga - interesowności.
Zasady podstawowe
Społeczeństwo otwarte wymaga zasadniczego porozumienia co do tego, co jest słuszne, a co błędne, a ludzie muszą być gotowi do uczestniczenia w słusznych sprawach,
114
et jeśli ma to nieprzyjemne konsekwencje - w po-flagijtym ruszeniu w celu obrony ojczyzny czy w zrywie
imi? ideałów wolności. To się rozumie samo przez się. \y społeczeństwie transakcyjnym, w którym przeważa inte-
sowność, ludzie są skłonni unikać nieprzyjemnych kon-ekwencji. Jednak bezwarunkowe podporządkowanie się wartościom podstawowym może być również zagrożeniem dla społeczeństwa otwartego, jeśli ludzie nie będą pamiętać o tym, że działania miewają skutki niezamierzone. Droga do piekła jest wybrukowana dobrymi intencjami. Musimy być skłonni do regulowania naszych zasad zgodnie ze zdobywanym doświadczeniem. To zaś wymaga przyjęcia postawy krytycznej. Powinniśmy uznać, że nikt nie jest depozytariuszem prawdy absolutnej.
Niepowodzenie w rozpoznawaniu niezamierzonych konsekwencji prowadzi do powstawania teorii spiskowych: jeżeli dzieje się coś niedobrego, to ktoś musi być temu winien. Upieranie się przy wartościach absolutnych prowadzi do sytuacji, którą nazywam "syndromem albo-albo": jeśli okazuje się, że przestrzeganie jakiejś konkretnej zasady rodzi negatywne skutki, to najlepszym rozwiązaniem musi być jej przeciwieństwo. Taka linia rozumowania jest zupełnie absurdalna, choć zadziwiająco szeroko rozpowszechniona. Jest to znak rozpoznawczy myślenia fundamentalistycznego (w odróżnieniu od fundamentalnych zasad). Stąd prosta droga do zajmowania skrajnych pozycji, bardzo oddalonych od rzeczywistości. Jest to cecha charakterystyczna fundamentalizmu - zarówno religijnego, jak moralnego.
Zanim porzucimy nadzieję na zdefiniowanie środkowego obszaru, na którym społeczeństwo otwarte może współistnieć z sugestywnymi wartościami podstawowymi, zapamiętajmy, że po to, by zapanował krytyczny model myślenia, nie muszą krytycznej postawy przyjmować wszyscy uczestnicy. Krytycyzm to czynnik wystarczająco silny, aby tonować fundamentalistyczne myślenie dopóty, dopóki będzie ono pozostawało na obrzeżach. W rzeczy samej krytycyzm jest sposobem na złagodzenie fundamentalistycznych przekonań
115
do tego stopnia, żeby ich wyznawcy zaczęli uwzglęInteresowność
Druga linia podziału - biegnąca miedzy społeczeństwem otwartym, czyli stabilnym, a pozostającym w stanie nierównowagi dynamicznej - jest bardziej wątpliwa, aczkolwiek w większym stopniu odpowiada sytuacji, w jakiej się obecnie znajdujemy. Jeśli ludzie porzucają wiarę w zasady fundamentalne i pragną kierować się wyłącznie rezultatami swych działań - wówczas społeczeństwo traci stabilność. Nie ma oczywistej odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się dzieje, choć ważną sprawą jest zrozumienie tego problemu. Nasza zdolność do przewidywania konsekwencji własnych działań jest niedostateczna; a zatem jeśli formułując nasze zamiary, zawsze liczymy na konsekwencje, to nasze wartości będą się ustawicznie zmieniały. Nie byłoby to samo w sobie złe; jednak sytuację destabilizuje fakt, że wyniki naszych działań nie są niezawodnym wskaźnikiem decydującym o ważności myślenia, które leży poza tymi działaniami.
Zwrotne połączenie między myśleniem i rzeczywistością przebiega w kierunku wiążących wyników do punktu, poza którym nie są one możliwe do utrzymania. Na przykład forsowanie niższych podatków może sprawić, że ludzie
116
/uj ą się bogatsi, i tym samym zachęci ich to do dalszych P jykcji tych obciążeń, choć proces ów może trwać do r jjrtu, poza którym zasadnicze siużby społeczne, a może
wet cale społeczeństwo, znajdą się w niebezpieczeństwie, /wrotne połączenie może również działać w przeciwnym kierunku. Kiedy coś zostało osiągnięte, nie wydaje się już tak godne pożądania jak wówczas, gdy było jedynie odległym elem; po pierwszym wybuchu entuzjazmu sukces nabiera nosniaku goryczy, stając się krótkotrwałym kaprysem. Na przykład polegający na osiągnięciu materialnego dobrobytu sukces jednego pokolenia pozwala jego dzieciom na luksus odrzucenia etyki pracy. Rynek finansowy dostarcza wielu przykładów, kiedy zgodne z trendem zachowanie jest źródłem destabilizacji. To samo odnosi się do społeczeństwa w skali ogólnej. Kiedy fundamentalne zasady są szeroko ignorowane w imię interesowności, a wszystkie chwyty dozwolone, ludzie tracą orientację; narasta tęsknota za zdecydowanymi zasadami i ścisłą dyscypliną. Stabilności nie można podtrzymywać, jeśli ludzie nie będą wierni pewnym podstawowym regułom, nie bacząc na konsekwencje swej postawy. Gdy jedynym kryterium oceny działań jest osiągnięcie sukcesu, to nic nie powstrzyma zwrotnego współoddziaływania przed zbyt dalekim dryfem i znalezieniem się na obszarze odległym od równowagi.
W jaki sposób chęć zaakceptowania pewnych podstawowych wartości zapobiegnie wymknięciu się spod kontroli destabilizacyjnego procesu hossy-bessy? W tym właśnie wypadku doświadczenie zdobyte w laboratorium może się okazać pożyteczne. Odpowiedź brzmi: poprzez powstrzymanie ulegających trendowi zachowań, które są groźne dla stabilności zarówno społeczeństwa, jak rynków finansowych.
Jest to ważny, choć prawdopodobnie zbyt abstrakcyjny wniosek. Można go przybliżyć dzięki analizie pewnych praktycznych przykładów zaczerpniętych z rynków finansowych. W Alchemii finansów wykazałem, że ruchy walut wskutek zgodnych z panującym trendem spekulacji mają skłonność do przesady, a podobne, konformistyczne
117
wskaźniki jest
Chodzi o spekulację cebulkami tulipanów w Holandii w XVII w. (przyp. red.).
118
^cazać fałszu, ale wystarczająco wyraziste, aby wywołać "iepokojenie co do stabilności społeczeństwa otwartego. yj końcu dlaczego ludźmi miałoby kierować poczucie . kra j zła, niezależnie od konsekwencji? Czemu nie mieliby dążyć do osiągnięcia sukcesu jakimikolwiek środkami, byleby bvłv najskuteczniejsze? Są to pytania uprawnione, na które nie rna prostej odpowiedzi. Mogą one mieć szokujący wydźwięk dla osób, które zostały wychowane na obywateli o nieskazitelnej moralności, ale to tylko oznacza, że ludzie cj nie zdają sobie sprawy z tego, iż poczucie moralności jest dobrem nabytym, wpajanym im przez społeczeństwo - rodziców, szkołę, prawo, tradycję - i że jest ono niezbędne dla podtrzymania tegoż społeczeństwa. W doskonale zmiennym społeczeństwie transakcyjnym jednostka jest wartością o kapitalnym znaczeniu. Z jej punktu widzenia nie trzeba być moralnie nieskazitelnym, by osiągnąć sukces; a może to być wręcz przeszkodą. Aby pozostawać w zgodzie z kodeksem moralnym, należy przekładać interes powszechny nad swój własny. W społeczeństwie, w którym przeważają trwałe powiązania, nie urasta to do rozmiarów jakiegoś problemu, ponieważ niełatwo jest osiągnąć sukces, łamiąc powszechnie uznawane normy społeczne. Kiedy się jednak można poruszać swobodnie, społeczne nakazy stają się mniej wiążące, a jeśli interesowność urośnie do miana normy społecznej - społeczeństwo stanie się niestabilne.
Niepewny środek pola
Można zauważyć, że charakterystyczne dla społeczeństwa otwartego warunki bliskie równowagi są zagrożone z obu stron; społeczeństwo otwarte jest ryzykownie umiejscowione między statyczną nierównowagą społeczeństwa zamkniętego a dynamiczną nierównowagą społeczeństwa transakcyjnego. Aczkolwiek dychotomia ta miała sens w okresie zimnej wojny, to idea społeczeństwa otwartego, zajmującego środek
119
pola między ideologiami fundamentalistycznymi z jedne' i strony a brakiem powszechnie podzielanych wartości fun. damentalnych z drugiej, zdaje się znacznie bardziej pasować do sytuacji dzisiejszej.
Można oczywiście kwestionować wartość uniwersalnie ważnego schematu pojęciowego, który da się bez trudu przystosować do zmieniających się warunków, ale przecież schematy pojęciowe nie są ani doskonale, ani ponadczasowe Nie są one - jak już wskazałem na to wcześniej - nigdy niczym więcej jak tylko owocnym błędem. Nie zwalnia nas to wszakże z obowiązku naprawiania pomyłek, co też właśnie czynię. Ułomność wartości istniała już w moim pierwotnym modelu społeczeństwa otwartego, ale w tamtym czasie wyobrażałem sobie, że jedyną dla niego alternatywą może być pojawienie się społeczeństwa zamkniętego. Współczesna historia uczy nas, że istnieje co najmniej jeszcze jedna możliwość: niestabilność i chaos, prowadzące do ewentualnego załamania się społeczeństwa. Znajduje to potwierdzenie poza względnie ustabilizowanymi krajami Europy i Ameryki Północnej.
Rozważmy pewne konkretne współczesne przykłady. Rozpad Związku Radzieckiego wytworzył próżnię bez władzy państwowej oraz spowodował załamanie się prawa i porządku, co może dla wolności oznaczać nie mniejsze zagrożenie niż to, które stwarzały radzieckie represje1. Podobnych wstrząsów i upadków władzy państwowej w latach dziewięćdziesiątych doświadczyliśmy w dawnej Jugosławii i Albanii, w różnych częściach Afryki (Somalia, Rwanda, Burundi, Kongo itd.) i w Azji (Afganistan, Tadżykistan, Kambodża). Jeśli patrzymy na świat jako całość, stwierdzamy bardzo niepewną sytuację. Dostrzegamy wprawdzie istnienie światowego systemu gospodarki, jednak zdajemy sobie również sprawę z nieobecności globalnego systemu politycznego. Jestem pewien, że opisując niestabilność jako inną alternatywę, dokonuję ponownego nadmier-
1 Holmes, What Russia..., The American Prospect.
120
uproszczenia, ponieważ niestabilność może przyjąć form, nam zaś uproszczenie jest potrzebne dla dobycia jakiegoś sensu z tego skądinąd bataganiarskiego 'wiata. Dopóki jesteśmy świadomi tego, co robimy, dopóty chernat pojęciowy, który sobie tu wypracowałem, może być Ożyteczny nie tylko w wyjaśnianiu stanu spraw bieżących, ale również pomocny w jego stabilizacji.
Społeczeństwo otwarte jest zawsze w niebezpieczeństwie, ale w dzisiejszej dobie źródłem tego zagrożenia jest bardziej niestabilność niż totalitarna władza, bardziej wadliwość powszechnie podzielanych wartości niż represyjna ideologia. Komunizm, a nawet socjalizm zostały zdyskredytowane, podczas gdy wiara w wolnorynkowy kapitalizm wyniosła ułomność społecznych wartości do rangi zasady moralnej. W jaki sposób można bronić społeczeństwa otwartego? Tylko poprzez uczenie się (lub pamiętanie) rozróżniania między tym, co słuszne, a tym, co interesowne, oraz czynienie tego, co jest słuszne, choćby to nawet nie było korzystne. Są to wygórowane żądania. Nie mogą być uzasadniane wyrachowaniem wąskiego egoistycznego interesu. Dbałość o korzyści własne dyktuje treść interesownych wypowiedzi, myślenia oraz działania. W rzeczy samej coraz więcej ludzi dokonuje takiej kalkulacji z wynikiem korzystnym dla interesowności. Mogą nadal deklarować swoje oddanie moralnym zasadom, ale czynią to tylko dlatego, że leży to w ich interesie. Ich sytuacja uległa ogromnemu uproszczeniu dzięki dominującemu błędowi subiektywnemu, który polega na uznaniu interesowności za moralną zasadę. Błąd ten znajduje swój wyraz - co jest omówione w drugiej części książki - w fundamentalizmie rynkowym, w geopolitycznym realizmie, w uproszczonej interpretacji darwinizmu i w kilku nowych dziedzinach, takich jak prawo i ekonomia. Pozwoliło to mechanizmowi rynkowemu przeniknąć aspekty struktury społecznej, będące do niedawna poza jego zasięgiem.
Błąd subiektywizmu i trend podstawowy wzajemnie się wzmacniają. Zniknęła już jakakolwiek potrzeba wyznawania
121
J
innych zasad moralnych poza interesownością. Sukces jest przedmiotem uwielbienia ponad wszelkie inne względy Politycy stają się znani, ponieważ chcą wygrać wybory, a nie z racji zasad, jakie reprezentują. Ludzie interesu oceniani ' są według swej zamożności, a nie uczciwości czy udziafu jaki ich przedsiębiorczość ma w społecznym i gospodarczy^ dobrobycie. To, co słuszne, podporządkowane zostaje temu co skuteczne. W ten sposób osiąganie sukcesu staje się łatwiejsze, ponieważ nie wymaga zwracania najmniejszej uwagi na to, co jest słuszne. Nie musze dodawać, że i upatruje w tym wielkie zagrożenie dla stabilności naszego społeczeństwa1.
Oskarżenie i ewentualne skazanie prezydenta Billa Clintona jawi się w tym kontekście jako gwałtowna reakcja drugiej strony. Uważam, że winien jest zarówno Clinton, jak niezależny prokurator Kenneth W. Starr, jednak zachowanie tego ostatniego stanowi poważniejsze zagrożenie konstytucyjne.
Rozdział 5
SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE
Społeczeństwo otwarte jako ideał
Najważniejszym wyzwaniem naszych czasów jest ustanowienie zbioru wartości, który da się odnieść do społeczeństwa w skali globalnej - w ogromnej swej części transakcyjnego. Tradycyjnie fundamentalne zasady wywodziły się z pewnych autorytetów zewnętrznych, takich jak religia czy nauka. Do dnia dzisiejszego jednak wszystkie autorytety zewnętrzne są już zakwestionowane. Pozostało jedynie źródło wewnętrzne. Mocną podstawą, na której możemy budować swoje zasady, jest uznanie naszej własnej omylności. Omylność jest powszechną ludzką przypadłością, a zatem można ją odnieść do społeczności światowej. Omylność jest zaczynem zwrotności, zwrotnosć zaś tworzy warunki niestabilnej nierównowagi, albo - nazywając rzecz po imieniu - politycznego i gospodarczego kryzysu. W naszym zbiorowym interesie leży unikanie takich sytuacji. Jest to wspólną płaszczyzną, na której można budować społeczeństwo światowe. Oznacza to uznanie społeczeństwa otwartego za pożądaną formę społecznej organizacji.
Niestety, ludzie nawet nie wiedzą o istnieniu pojęcia społeczeństwa otwartego; są więc bardzo dalecy od uznawania go za idealne. Tymczasem bez świadomego wysiłku w kierunku jego ochrony społeczeństwo otwarte nie ma szans przetrwania. Twierdzeniu temu zaprzecza oczywiście
123
ideologia leseferyzmu, według której niczym nie skrępowany pęd za własnymi korzyściami jest czynnikiem twórczym najlepszego z możliwych światów. Jednak błędność tej ideologii wykazuje codzienny bieg zdarzeń. Powinno już do tej pory być sprawą oczywistą, że rynki finansowe nie mają zdolności samopodtrzymujących i problem zachowania mechanizmu rynkowego powinien się wysunąć na plan pierwszy jako cel główny, wyprzedzając interes własny indywidualnych uczestników rynku. Jeśli ludzie nie wierzą w społeczeństwo otwarte jako pożądaną formę społecznej organizacji i nie są gotowi do ograniczenia swych egoistycznych interesów, to społeczeństwo otwarte nie przetrwa.
Społeczeństwo otwarte, w które ludzie mogą uwierzyć, musi się różnić od obecnego stanu rzeczy. Ma służyć jako ideał. Społeczeństwo transakcyjne cierpi na niedostatek wartości. Jako forma idealna - społeczeństwo otwarte uleczy tę niedoskonałość. Jednak nie upora się ze wszystkimi słabościami - w przeciwnym wypadku byłoby to zaprzeczeniem zasady omylności, na której opiera się jego idea. A zatem społeczeństwo otwarte musi być szczególnym rodzajem ideału - ideałem świadomym swej niedoskonałości. To zupełnie coś innego niż ideały, które zazwyczaj rozpalają ludzką wyobraźnię. Istnienie omylności sugeruje, że doskonałość jest nieosiągalna i że musimy się zadowolić czymś zastępczym - społeczeństwem niedoskonałym, które jest nieustannie otwarte na doskonalenie. Taka jest moja definicja społeczeństwa otwartego. Czy uda się jej zdobyć szersze uznanie?
Stosowność idei uniwersalnych
Największą chyba przeszkodą w uznaniu społeczeństwa otwartego jako ideału jest dość szeroko rozpowszechniona niechęć do idei uniwersalnych. Odkryłem to po założeniu sieci moich fundacji i, szczerze mówiąc, byłem tym zaskoczony. W czasach panowania komunistycznego reżimu
124
i później, w burzliwych dniach rewolucji, bez trudu znajdowałem ludzi kierujących się zasadami społeczeństwa otwartego, nawet jeśli nie posługiwali się tym samym schematem pojęciowym. Nie miałem kłopotów z wyjaśnianiem, co rozumiem przez społeczeństwo otwarte - było ono przeciwieństwem społeczeństwa zamkniętego, w którym ci ludzie żyli, więc wszyscy wiedzieli, o co chodzi. Jednak postawa Zachodu rozczarowała mnie i wprawiła w zakłopotanie. Początkowo sądziłem, że ludzie z zachodnich społeczeństw otwartych po prostu zwlekają z rozpoznaniem historycznej szansy; ostatecznie jednak doszedłem do wniosku, że społeczeństwo otwarte jako idea uniwersalna autentycznie ich nie interesuje na tyle, aby mieli podjąć wysiłek niesienia pomocy byłym krajom komunistycznym. Całe gadanie o wolności i demokracji było po prostu propagandą.
Po upadku systemu radzieckiego atrakcyjność społeczeństwa otwartego jako ideału zaczęła blednąc nawet w dawnych społeczeństwach zamkniętych. Ludzie pochłonięci walką o przetrwanie i ci, którym wciąż leżało na sercu wspólne dobro, musieli zadać sobie pytanie, czy są nadal wierni wartościom minionej epoki - i często rzeczywiście byli. Ludzie stali się podejrzliwi, gdy w grę wchodziły idee uniwersalne. Ideą taką był przecież komunizm i wiemy, do czego doprowadził!
Skłoniło mnie to do ponownego rozważenia pojęcia społeczeństwa otwartego. Ostatecznie jednak doszedłem do wniosku, że pojęcie to jest obecnie bardziej stosowne niż kiedykolwiek. Nie możemy się obywać bez idei uniwersalnych. (Kierowanie się własnym interesem jest również ideą uniwersalną, nawet jeśli się go za takie nie uznaje.) Idee uniwersalne mogą być bardzo niebezpieczne, zwłaszcza jeśli zostaną doprowadzone do swego logicznego końca. Z tego też powodu nie możemy zaniechać procesu myślenia, a świat, w którym żyjemy, jest zbyt złożony, aby go móc pojmować bez pomocy jakichś przewodnich zasad. Ten wątek myślowy doprowadził mnie do pojęcia omylności jako idei uniwersalnej oraz do pojęcia społeczeństwa otwartego, które opiera się na uznaniu naszej omylności. Jak wspomniałem już
125
o tym wcześniej, w mojej nowej definicji społeczeństwo otwarte nie znajduje się już w opozycji do społeczeństwa zamkniętego, lecz zajmuje niepewny środek pola, gdzie jest zagrożone ze wszystkich stron przez uniwersalne idee, które zostały doprowadzone do swego logicznego końca, a więc przez wszystkie rodzaje ekstremizmów, łącznie z fundamentalizmem rynkowym.
Ma racje, kto uważa, że pojęcie otwartego społeczeństwa kryje w sobie paradoks. Uniwersalna idea, która mówi, że uniwersalne idee doprowadzone do swego logicznego końca są niebezpieczne, to kolejny przykład paradoksu kłamcy. Jest to fundament, na którym opiera się pojęcie omylności. Jeśli argument ten doprowadzimy do jego logicznego końca, staniemy przed autentycznym wyborem: możemy albo uznać naszą omymość, albo zaprzeczyć jej istnieniu. Uznanie prowadzi do zasad społeczeństwa otwartego.
Oświecenie
Spróbuję wywieść zasady społeczeństwa otwartego z uznania naszej omylności. Zdaję sobie sprawę z trudności tego przedsięwzięcia. Każde filozoficzne rozumowanie może prowadzić do nieskończonego ciągu kolejnych pytań. Omyl-ność zakłada, że zasad moralnych i politycznych nie należy wywodzić z reguł wcześniejszych - Imannuel Kant może spoczywać w spokoju. Na szczęście nie muszę zaczynać od poziomu zerowego. Filozofowie oświeceniowi, a zwłaszcza Kant, starali się wywodzić uniwersalnie ważne imperatywy z nakazów rozumu. Ich wysoce ograniczony i niedoskonały sukces potwierdza naszą omylność i dostarcza podstawy do ustalenia zasad społeczeństwa otwartego.
Oświecenie stanowiło wielki krok naprzód w stosunku do moralnych i politycznych zasad panujących wcześniej. Aż do tej bowiem chwili autorytet moralny i polityczny wywodzono ze źródeł zewnętrznych, zarówno boskich, jak do-
126
gsnych. Zdanie się na rozum w osądzie tego, co jest �wdziwe, a co fałszywe, i co jest słuszne, a co nie - było " awdziwą nowością. Znamionowało początek nowoczesności Bez względu na to, czy się z tym zgadzamy, czy nie, oświecenie dostarczyło podwalin pod nasze idee związane polityką i ekonomią, a w istocie pod cały nasz światopogląd. Filozofów oświecenia już się nie czyta - i rzeczywiście mogą nam się wydać "nieczytelni" -jednak ich idee zakorzeniły się w uaszym sposobie myślenia. Panowanie rozumu, supremacja nauki, powszechne braterstwo między ludźmi - to niektóre z poruszanych przez nich wątków. Polityczne, społeczne i moralne wartości oświecenia zostały z atencją odnotowane w Deklaracji Niepodległości, a dokument ów wciąż stanowi,źródło natchnienia dla ludzi na całym świecie.
Oświecenie nie wzięto się z niczego. Jego korzenie tkwią w chrześcijaństwie, które z kolei wyrosło z monoteistycznej tradycji Starego Testamentu i z greckiej filozofii. Należy zauważyć, że wszystkie te idee były formułowane w kategoriach uniwersalnych, z wyjątkiem Starego Testamentu, w którym duże połacie historii plemiennej przemieszane są z ideami monoteistycznymi. Zamiast uznać tradycję za ostateczny autorytet, oświecenie poddało ją krytycznej rewizji. Wyniki napawały otuchą. Wyzwolone zostały twórcze moce ludzkiego intelektu. Nic dziwnego, że to nowe podejście zostało doprowadzone do przesady! Podczas rewolucji francuskiej tradycyjny autorytet został obalony, a rozum otrzymał namaszczenie jako ostateczny arbiter. Rozum jednak nie sprostał temu zadaniu i zapał roku 1789 wyrodził się w terror roku 1793. Jednak podstawowe dogmaty oświecenia nie zostały odrzucone; przeciwnie - armie napoleońskie rozprzestrzeniły idee nowoczesności na cały europejski kontynent.
Osiągnięcia nowoczesności nie dają się z niczym porównać. Metody naukowe zaowocowały zadziwiającymi odkryciami, a technologia pozwalała produktywnie je wykorzystywać. Ludzkość zaczęła panować nad naturą. Gospodarcza przedsiębiorczość korzystała z okazji, rynki starały się zharmonizować podaż z popytem i zarówno produkcja, jak
127
poziom życia wzrosły do poziomu niewyobrażalnego w p0. przednim stuleciu.
Mimo tych imponujących osiągnięć rozum nie był w stanie w pełni sprostać związanym z nim oczekiwaniom, zwłaszcza na scenie społecznej i politycznej. Luka między zamiarami a wynikami nie mogła się zamknąć, mało tego - im radykalniejsze były intencje, tym bardziej rozczarowujące wyniki Uważam, że można to odnieść zarówno do komunizmu, jak rynkowego fundamentalizmu. Chciałbym zwrócić uwagę na jeden szczególny przypadek niezamierzonych konsekwencji, ponieważ jest on związany z sytuacją, w jakiej się znajdujemy. Kiedy pierwotne polityczne idee oświecenia znalazły zastosowanie w praktyce, spowodowały powstanie państwa-narodu. Usiłując wprowadzić panowanie rozumu, lud powstał przeciw swym władcom i władza, którą przechwycił, była władzą najwyższą. Tak właśnie powstało państwo-naród rządzone wszechwładnie przez lud. Niezależnie od swych zalet jest ono tylko dalekim echem swej uniwersalnej inspiracji.
W dziedzinie kultury odbrązowienie autorytetu dało początek intelektualnemu fermentowi, który zrodził wielką sztukę i literaturę, jednak po długim okresie pasjonującego eksperymentowania, kiedy do połowy dwudziestego wieku wszystkie autorytety zostały już podważone, wiele z tej inspiracji uległo rozproszeniu. Wachlarz możliwości stał się zbyt szeroki, aby wytworzyć dyscyplinę niezbędną dla artystycznej kreacji. Niektórym artystom i pisarzom udaje się stworzyć swój własny, prywatny jeżyk, jednak wygląda na to, że wspólna płaszczyzna rozpadła się.
Podobne poczucie dręczącego marazmu zdaje się dotykać całe społeczeństwo. Filozofowie oświecenia, a zwłaszcza Kant, dążyli do stworzenia uniwersalnie ważnych zasad moralności, opartych na uniwersalnych przymiotach rozumu. Zadanie, które postawił przed sobą Kant, polegało na wykazaniu, że rozum człowieka stanowi lepszą podstawę dla moralności niż tradycyjny autorytet zewnętrzny. Jednak w dzisiejszym, transakcyjnym społeczeństwie podana została w wątpliwość racja wyznawania jakiejkolwiek moralności.
128
potrzeba istnienia moralnego drogowskazu pokutuje w społeczeństwie nadal; jest w istocie odczuwana silniej niż
przeszłości, a to dlatego, że nie znajduje zaspokojenia, jednak zasady i nakazy, które mogłyby stanowić ten drogowskaz, wzbudzają wątpliwości. Po cóż zawracać sobie głowę prawdą, jeśli warunkiem skuteczności wypowiedzianego zdania nie musi być jego prawdziwość? Po co być uczciwym, jeśli to sukces, a nie uczciwość lub prawość, zyskuje sobie ludzkie uznanie? Aczkolwiek społeczne wartości i moralne nakazy są zakwestionowane, to nie ma najmniejszych zastrzeżeń co do wartości pieniądza. W ten sposób pieniądz przywłaszczył sobie rolę wewnętrznych wartości. Nasz pogląd na świat jest przeniknięty ideami oświecenia, jego szlachetne aspiracje wciąż kształtują nasze oczekiwania, jednak nastrojem dominującym jest rozczarowanie.
Jest już najwyższy czas, aby rozum - w ujęciu filozofii oświecenia - poddać takiej samej krytycznej rewizji, jakiej oświecenie poddało panujące autorytety zewnętrzne, zarówno boskie jak doczesne. W Epoce Rozumu żyjemy już od 200 lat - a wiec wystarczająco długo, aby odkryć, że ma on swoje granice. Jesteśmy gotowi, by wejść w Epokę Omylno-ści. Wyniki mogą być równie podniosłe, a my - czerpiąc naukę z przeszłości - być może unikniemy pewnych ekscesów charakterystycznych dla zarania nowego stulecia.
Rekonstrukcję wartości moralnych i społecznych powinniśmy rozpocząć od przyjęcia, że mają one charakter zwrotny. Dzięki temu dojdziemy od razu do pojęcia społeczeństwa otwartego jako pożądanej formy społecznej organizacji. Ponieważ omylność i zwrotność są pojęciami uniwersalnymi, powinny one stanowić wspólną płaszczyznę dla całej światowej społeczności. Mam nadzieję, że zdołamy uniknąć niektórych pułapek związanych z pojęciami uniwersalnymi. Społeczeństwo otwarte nie jest oczywiście wolne od wad, ale jego ułomność polega na tym, że proponuje raczej za mało niż za dużo. Mówiąc ściślej - pojęcie to jest zbyt ogólne, aby mogło dostarczać recept na decyzje szczegółowe. Jest ono pojęciem samoistnym i pozostawia
129
Filozofia moralna
Kant wywiódł swój imperatyw kategoryczny z istnienia czynnika moralnego, który wskutek nakazów rozumu prowadzi do wykluczenia własnego interesu i pragnień. Czynnik taki charakteryzuje transcendentalna wolność i niezależność woli w przeciwieństwie do "heteronomii" czynnika, którego wola podporządkowana jest przyczynom zewnętrznym1. Ów czynnik autonomiczny jest zdolny do rozpoznawania bezwarunkowych imperatywów moralnych, które są obiektywne w tym sensie, że mają zastosowanie uniwersalne - w odniesieniu do wszystkich istot rozumnych. Jednym z takich imperatywów moralnych jest złota reguła głosząca, że powinniśmy postępować z innymi tak, jak byśmy chcieli być traktowani przez nich. Bezwarunkowy autorytet imperatywów wywodzi się z idei, że ludzie stanowią czynnik racjonalny.
Kłopot w tym, że opisany przez Kanta czynnik racjonalny nie istnieje - to tylko złudzenie, które jest produktem procesu abstrakcji. Filozofowie oświeceniowi lubili uważać się za obiektywnych i w nic nie uwikłanych, podczas gdy w rzeczywistości byli oni głęboko zakorzenieni w swych społeczeństwach wyznających chrześcijańską moralność i o wrodzonym poczuciu społecznych powinności. Pragnieniem filozofów było odmienić ich społeczeństwo. W tym celu wymyślili niezależną, obdarzoną rozumem jednostkę, która jest posłuszna nakazom własnego sumienia, nie zaś dyktatowi ' autorytetu zewnętrznego. Nie rozumieli, że prawdziwie wolna jednostka nie byłaby wyposażona w poczucie obowiązku, które było ich udziałem. Wartości społeczne mogą się stać
1 Roger Scruton, Kant (Oxford, U.K.: Oxford University Press, 1989).
130
. tegralną częścią ludzkiej jaźni, jednak nie opierają się one niezależnej, obdarzonej rozumem jednostce - są zakorze-ione We wspólnocie, do której ta jednostka należy. Współcze-ne badania neurologiczne poszły dalej, stwierdzając istnienie osobników o szczególnych uszkodzeniach mózgu, które pozostawiały im nienaruszoną zdolność niezależnego postrzegania i rozumowania przy jednoczesnym zniszczeniu poczucia tożsamości. Dokonywane przez nich osądy były niepełne, a zachowanie stało się niekonsekwentne i nieodpowiedzialne.
Tak więc wydaje się oczywiste, że moralność opiera się na poczuciu przynależności do wspólnoty - czy to rodziny, kręgu przyjaciół, plemienia, narodu, czy ludzkości. Tymczasem gospodarka rynkowa nie tworzy wspólnoty, zwłaszcza jeśli funkcjonuje w skali światowej - zatrudnienie w korporacji to nie to samo co przynależność do jakiejś wspólnoty, tym bardziej wówczas, gdy jej dyrekcja kieruje się wyłącznie motywem zysku, odsuwając na dalszy plan wszelkie inne względy, a jednostka może się w mgnieniu oka znaleźć na bruku. W dzisiejszym społeczeństwie transakcyjnym ludzie nie postępują wedle nakazów imperatywów kategorycznych; ich zachowanie można uznać za bardziej zrozumiałe, jeśli się je rozpatrzy pod kątem dylematu więźnia1. Kantowska metafizyka moralności była właściwa dla wieku, kiedy rozum musiał rywalizować z autorytetem zewnętrznym, dziś jednak, gdy takiego już nie ma, wydaje się niestosowna. Sama potrzeba rozróżniania między dobrem i ziem została podana w wątpliwość. Czym się tu przejmować, dopóki działania przynoszą pożądane wyniki? Po co uganiać się za prawdą? Po co być uczciwym? Z jakiej racji martwić się o innych? Jacy to "my" tworzymy społeczeństwo globalne i jakie to wartości powinny nas spajać? Na te pytania należy dziś odpowiedzieć.
Byłoby wszakże błędem całkowite odrzucenie moralnej i politycznej filozofii oświecenia tylko z tego powodu, że nie sprostała swym imponującym ambicjom. W duchu omylności powinniśmy naprawić nadużycia procesu myślowego, nie zaś
A. Rapoport i in., Prisoner's Dilemma (1965). 131
popadać w drugą skrajność. Społeczeństwo potrzebuje spote, cznych wartości do przetrwania, a społeczeństwu światowemu niezbędne są wartości uniwersalne dla utrzymania się w cało-ści. Oświecenie zaproponowało zbiór wartości uniwersalnych o którym pamięć wciąż jeszcze jest żywa, nawet jeśli cokolwiek osłabiona. Zamiast odrzucać, powinniśmy go uaktualnić.
Jednostka uwikłana
Wartości oświeceniowe można zaktualizować, zastępując rozum omylnością oraz wstawiając "jednostkę uwikłaną" na miejsce jednostki nie skrępowanej, wytworu filozofów tamtej epoki. Poprzez jednostki uwikłane rozumiem osobników potrzebujących społecznego kontekstu, ludzi, którzy nie mogą istnieć w doskonałej izolacji, ale są pozbawieni poczucia przynależności, tak bardzo zakorzenionego w życiu ludzi okresu oświecenia, że nawet nie byli tego świadomi. Myślenie jednostek uwikłanych jest kształtowane przez ich społeczne otoczenie, ich rodzinę i inne powiązania oraz przez kulturę, w której zostali wychowani. Nie zajmują niewzruszonej, pozbawionej perspektyw pozycji. Ludzie ci nie posiadają wiedzy doskonałej i nie są wolni od poczucia własnego interesu. Gotowi walczyć o przetrwanie, nie są wszakże egoistami; niezależnie od zręczności w prowadzeniu walki, nie przetrwają, ponieważ nie są nieśmiertelni. Mają potrzebę przynależenia do czegoś większego i trwalszego, choć -jako omylni - mogą tej potrzeby nie rozpoznawać. Innymi słowy są rzeczywistymi ludźmi, myślącymi czynnikami, których myślenie jest zawodne, nie zaś personifikacjami abstrakcyjnego rozumu.
Przedstawiając ideę jednostki uwikłanej, angażuję się, oczywiście, w taki sam rodzaj abstrakcyjnego myślenia jak oświeceniowi filozofowie. Proponuję inną abstrakcję, opartą na naszym doświadczeniu, ale w ich ujęciu. Rzeczywistość jest zawsze bardziej skomplikowana niż nasza interpretacja. Rozpiętość ludzkich typów wypełniających świat rozciąga
132
�e od tych, którzy nie odeszli zbyt daleko od ideału świeceniowego, do tych, którzy zaledwie działają jako �gdnostki - z krzywą rozkładu silnie pochyloną w kierunku Lch ostatnich.
Chce tu wysunąć tezę, że społeczeństwo zglobalizowane nigdy nie zaspokoi jednostki uwikłanej, odczuwającej potrzebę przynależności do wspólnoty. Społeczność światowa bowiem nigdy wspólnotą się nie stanie. Jest na to po prostu zbyt wielka i zróżnicowana, obejmuje zbyt różniące się między sobą kultury i tradycje. Ci, którzy pragną należeć do jakiejś wspólnoty, powinni poszukać jej gdzie indziej. Społeczeństwo światowe musi na zawsze pozostać nieco abstrakcyjną, uniwersalną ideą; musi uwzględniać potrzeby jednostki uwik-Janej, musi też rozpoznać, że potrzeby te nie są zaspokojone, choć nie potrafi ich zaspokoić w pełni, ponieważ żadna forma organizacji społecznej nie może tego dokonać raz na zawsze. Społeczeństwo światowe musi być świadome swych ograniczeń. Jest ono uniwersalną ideą, a idee uniwersalne mogą być niebezpieczne, jeśli się je posuwa zbyt daleko. A tak by się właśnie stało w wypadku powstania państwa globalnego. Idea uniwersalna mogłaby co najwyżej posłużyć jako podstawa do stworzenia reguł i instytucji niezbędnych dla współistnienia mnogości wspólnot, składających się na społeczeństwo światowe. Idea może nie zapewnić wspólnoty zadowalającej jednostkę, która odczuwa potrzebę przynależności do jakiejś grupy. Jednak idea społeczeństwa światowego musi wyobrażać coś więcej niż tylko zwykłe skupienie sił rynkowych i gospodarczych transakcji.
Zasady społeczeństwa otwartego
W jaki sposób jednostka uwikłana może się związać ze społeczeństwem otwartym albo - prościej - jak świat składający się z jednostek uwikłanych może współdziałać w formowaniu społeczeństwa otwartego? Niezbędne jest tu
133
uznanie naszej omylności, ale to nie wystarczy. Potrzebne jest dodatkowe ogniwo.
Omylność stwarza ograniczenia, które muszą być respektowane przy wspólnym podejmowaniu decyzji, ażeby chronić wolność jednostki, jednak omylności musi towarzyszyć silny bodziec do współpracy. Impulsu tego powinna dostarczyć wiara w społeczeństwo otwarte jako pożądaną formę społecznej organizacji. W dzisiejszych czasach, kiedy jesteśmy już ściśle ze sobą powiązani w ramach ogólnoświatowej gospodarki, ów impuls musi funkcjonować na płaszczyźnie globalnej Nietrudno jest określić powszechnie akceptowane cele. Uniknięcie wyniszczających konfliktów zbrojnych, zwłaszcza wojny jądrowej; ochrona środowiska; zachowanie światowego systemu finansowego i handlowego - mało kto nie podpisze się pod tymi postulatami. Trudność polega na rozstrzygnięciu, co należy przedsięwziąć, i na stworzeniu mechanizmu niezbędnego do dokonania tego przedsięwzięcia.
Współpraca w skali światowej jest celem krańcowo trudnym do osiągnięcia. Życie byłoby znacznie prostsze, gdyby rację miał Friedrich Hayek, kiedy twierdził, że wspólny interes może być traktowany jako niezamierzony produkt uboczny ludzkiej działalności prowadzonej w najlepiej pojętym własnym interesie. To samo odnosi się do recepty komunistycznej: od "każdemu według jego pracy" do - "każdemu według jego potrzeb". Niestety, żadna recepta nie jest dobra. Życie okazuje się bardziej skomplikowane. Istnieją wspólne interesy, łącznie z zachowaniem wolnych rynków, którym wolne rynki nie służą. W wypadku konfliktu wspólny interes musi się znaleźć przed korzyściami jednostki. Jednak wobec braku niezależnego kryterium nie sposób dociec, co jest tym wspólnym interesem. Wynika z tego, że wspólny interes powinno się tropić z ogromną rozwagą - metodą prób i błędów. Twierdzenie, że wiemy, co to wspólny interes, jest równie niewłaściwe, jak zaprzeczanie jego istnieniu.
Demokracja uczestnicząca i gospodarka rynkowa są zasadniczymi składnikami społeczeństwa otwartego, podobnie jak mechanizm regulujący rynki, zwłaszcza finansowe,
134
także - jak pewne porozumienia dla zachowania pokoju,
awa i porządku w skali światowej. Z pierwszych sformułowa-vch zasad nie można wywnioskować, jaki dokładnie kształt orozumienia te miałyby przyjąć. Zaprojektowanie rzeczywistości na nowo od góry do doiu pogwałciłoby zasady społeczeń-twa otwartego. W tym właśnie miejscu omylność różni się od racjonalności. Omylność oznacza, że nikt nie ma monopolu na nrawde. W istocie zasady społeczeństwa otwartego są wspaniale wyrażone w Deklaracji Niepodległości. Jedyne, co powinniśmy zrobić, to zmienić pierwsze zdanie z "Prawdy te uważa się za oczywiste" na "Postanowiliśmy przyjąć te zasady jako prawdy oczywiste". Oznacza to, że nie ulegamy nakazom rozumu, ale dokonujemy świadomego wyboru. W istocie zaś prawdy Deklaracji Niepodległości nie są oczywiste, ale zwrotne w takim rozumieniu, jak zwrotne są wszystkie wartości.
Są jeszcze inne powody, dla których wierze, że omylność i jednostka uwikłana stanowią lepszą podstawę dla utworzenia światowego społeczeństwa otwartego. Czysty rozum i kodeks moralny, oparte na wartościach jednostki, są wynalazkami kultury Zachodu; znajdują one niewielki odzew w innych kulturach. Na przykład etyka konfucjańska opiera się na rodzinie i związkach zależności międzyludzkich i niezbyt pasuje do uniwersalnych pojęć importowanych z Zachodu. Omylność pozwala na szeroki wachlarz kulturowych rozbieżności. Zachodnia tradycja intelektualna nie powinna być bez zastanowienia narzucana reszcie świata w imię uniwersalnych wartości. Zachodni kształt demokracji parlamentarnej niekoniecznie musi być jedyną formą rządów odpowiednią dla społeczeństwa otwartego.
Niemniej jednak muszą istnieć jakieś powszechnie uznawane wartości uniwersalne. Społeczeństwo otwarte może być w założeniu pluralistyczne, nie powinno się jednak w tym dążeniu ku pluralizmowi posuwać tak daleko, by stracić zdolność rozróżniania dobra i zła. Również tolerancja i umiarkowanie mogą mieć swoje skrajności. To, co słuszne, można odkryć właściwie tylko metodą prób i błędów. Definicja bywa różna w zależności od czasu i miejsca, ale
135
w każdym czasie i miejscu jest ona niezbędna. Podczas g(jy oświecenie podsuwało perspektywę prawd wiecznych, spo. łeczeństwo otwarte uznaje, że wartości mają charakter zwrotny i podlegają zmianom wraz z biegiem historii Decyzje zbiorowe nie mogą być podejmowane na podstawie nakazów rozumu - jednak bez takich decyzji nie możemy funkcjonować. Potrzebujemy rządów prawa właśnie dlatego, że nie możemy być pewni tego, co dobre, a co złe. Potrzeba nam instytucji, które uznają swą omylność i stworzą mechanizmy korygujące ich własne błędy.
Globalne społeczeństwo otwarte nie może zostać ukształtowane bez ludzkiej zgody na jego podstawowe zasady. Nie mam tu oczywiście na myśli wszystkich bez wyjątku, ponieważ niektórzy ludzie nie zaprzątają sobie zbytnio głowy podobnymi sprawami, a kłóciłoby się z zasadami społeczeństwa otwartego, gdyby ci, którzy są w to zaangażowani, byli zdolni dojść do jakiegoś uniwersalnego porozumienia w tej sprawie -jednak aby społeczeństwo otwarte mogło wziąć górę, musi zaistnieć pewna przewaga korzystnych dla niego opinii.
Dlaczego mielibyśmy uznać społeczeństwo otwarte za formę idealną? Odpowiedź powinna już być oczywista. Nie możemy stanowić zbioru odizolowanych jednostek. Jako uczestnicy gry rynkowej służymy własnym interesom, jednak naszym interesom nie służy, jeśli nie jesteśmy niczym innym jak tylko uczestnikami gry rynkowej. Musimy być zainteresowani społeczeństwem, w którym żyjemy, a kiedy przychodzi chwila podejmowania wspólnych decyzji, powinniśmy się raczej kierować interesami społeczeństwa jako całości niż własną, wąsko pojętą korzyścią. Nagromadzenie egoistycznych interesów za pomocą mechanizmu rynkowego przynosi skutki przeciwne do zamierzonych. Najdotkliwsza w dzisiejszych czasach jest, jak się zdaje, chwiejność rynków finansowych.
Część l
KAPITALIZM DZIŚ
l
l
Rozdział 6
ŚWIATOWY SYSTEM KAPITALISTYCZNY
Przejdźmy do sedna sprawy. W jaki sposób abstrakcyjny, teoretyczny schemat pojęciowy, który opracowałem z taką dbalością o szczegóły, może nam wyjaśnić dzisiejszą sytuację?
Żyjemy w warunkach gospodarki światowej, która charakteryzuje się nie tylko wolnym handlem towarów i usług, ale nawet - jeszcze bardziej - swobodnym przepływem kapitału. Stopy procentowe, kursy walutowe i giełdowe kursy akcji w różnych krajach są z sobą skrycie powiązane, a światowe rynki finansowe wywierają kolosalny wpływ na sytuację gospodarczą. Jeśli się weźmie pod uwagę rolę, jaką w losach poszczególnych krajów odgrywa międzynarodowy kapitał finansowy, to głoszenie poglądu o istnieniu światowego systemu kapitalistycznego nie jest pozbawione podstaw.
System ten jest bardzo przychylny dla kapitału finansowego, który przemieszcza się swobodnie tam, gdzie jest najlepiej wynagradzany, co z kolei prowadzi do szybkiego wzrostu światowych rynków finansowych. Wynikiem tego procesu jest gigantyczny system cyrkulacyjny, który wsysa kapitał w rynki finansowe i instytucje funkcjonujące w centrum, by go następnie wypompowywać do krajów peryferyjnych albo w postaci bezpośrednich kredytów i inwestycji portfelowych, albo pośrednio - poprzez korporacje ponadnarodowe. Dopóki ten system cyrkułacyjny jest mocny,
139
dopóty wypiera większość innych wpływów. Kapitał je" źródłem wielu dobrodziejstw; nie tylko zwiększenia zdolnej wytwórczych, ale również poprawy metod produkcji i innych ulepszeń; nie tylko wzrostu dobrobytu, ale również roi szerzenia wolności. Tak więc kraje rywalizują ze sobą w zatrzymywaniu kapitału i stwarzanie warunków dla jeg0 przyciągania wysuwa się na czoło społecznych celów.
Jednak system ten jest głęboko skażony. Jak długo kapitalizm jest zwycięski, tak długo pościg za pieniądzem przesłania wszelkie inne względy społeczne. Gospodarcze i polityczne porozumienia są zaniedbane. Rozkwitowi gospodarki światowej nie dorównywał rozwój społeczeństwa światowego. Podstawową jednostką życia politycznego i społecznego pozostawało państwo narodowe. PQ. wiązanie centrum z peryferiami jest również głęboko nierównorzędne. Jeśli gospodarka światowa zachwieje się w posadach, polityczne ciśnienie może rozerwać ją na strzępy.
Moja krytyka światowego systemu kapitalistycznego dzieli się na dwa zasadnicze nurty. Jeden ma związek z wadami mechanizmu rynkowego. Tutaj skupiam się głównie na niestabilności, która jest nieodłącznym składnikiem międzynarodowych rynków finansowych. Drugi nurt dotyczy niedostatków sektora pozarynkowego. Określenia tego używam z braku lepszego terminu. Chodzi tu przede wszystkim o fiasko polityki - zarówno na płaszczyźnie krajowej, jak międzynarodowej.
W następnych trzech rozdziałach zajmuję się głównie słabościami mechanizmu rynkowego, choć uwzględniam również brak właściwej regulacji prawnej i politycznych uzgodnień. Po dokonaniu analitycznego przeglądu zasadniczych cech światowego systemu kapitalistycznego przedkładam interpretację opartą na moich analizach sekwencji hossy-bessy. Ustalam dominujący błąd subiektywny - fundamentalizm rynkowy oraz trend podstawowy - międzynarodową rywalizację w przyciąganiu kapitału. Analizy sekwencji hossy-bessy będą treścią niniejszego rozdziału.
140
rozdziale 7. dochodzę do znacznie ściślejszego niż ozdziale bieżącym wniosku na temat przyszłości. Przeżuję wewnętrzny rozpad światowego systemu kapita-[istycznego1.
Abstrakcyjne imperium
pierwsze pytanie, które wymaga odpowiedzi, to kwestia, czy istnieje coś takiego jak system światowego kapitalizmu. Moja odpowiedź brzmi "tak", ale nie w tym rzecz. W każdym tkwi wrodzona skłonność do urzeczowiania lub uosabiania abstrakcyjnych pojęć - jest to nawet wbudowane w nasz (angielski - przyp. tłum.) język - a czyniąc to, jesteśmy sprawcami niefortunnych skutków. Pojęcia abstrakcyjne zaczynają żyć własnym życiem, nic więc łatwiejszego, niż wkroczyć na niewłaściwą ścieżkę i znaleźć się daleko od rzeczywistości; nie możemy jednak uniknąć myślenia w kategoriach abstrakcji, ponieważ rzeczywistość jest zbyt złożona, by ją można było pojąć bez reszty. Dlatego właśnie idee odgrywają w historii tak ważną rolę - ważniejszą, niż nam się wydaje. Prawdziwość tego stwierdzenia jest widoczna szczególnie w dzisiejszych czasach.
Fakt, że światowy system kapitalistyczny jest pojęciem abstrakcyjnym, nie pozbawia go znaczenia w najmniejszym
Trudność w analizowaniu sekwencji hossy-bessy polega na tym, że przedmiot analizy pozostaje w ciągłym ruchu. Jak już wspomniałem we wstępie, książkę tę zacząłem pisać w następstwie mojego artykułu zamieszczonego w roku 1997, w lutowym numerze "The Atlantic Monthly", zatytułowanego: Kapitalistyczne zagrożenie. Pierwszy szkic tego rozdziału powstał wiosną 1998 roku. Rozdział następny dotyczy zdarzeń bardziej aktualnych. Kiedy kryzys w Rosji znalazł się w końcowej fazie, przeprowadziłem krótki eksperyment w czasie rzeczywistym, dokonując zapisków w okresie od 9 do 31 sierpnia. Pozostałą część analizy hossy-bessy uzupełniłem we wrześniu. Stąd też następny rozdział zawiera prognozy znacznie precyzyjniejsze.
141
choćby stopniu. Panuje on nad naszym życiem w spos0K w jaki nie czyni tego ze swymi poddanymi żaden reżim' Światowy system kapitalistyczny można porównać do im perium, którego rozległość nie ma odpowiednika w historii W jego władaniu znajduje się cała cywilizacja, a ci, którzy - podobnie jak w wypadku innych imperiów - znajdują si? poza murami, uważani są za barbarzyńców. Nie jest to imperium terytorialne, ponieważ brakuje mu wszechwładzy i związanej z nią pompy; w rzeczy samej suwerenność państw, które do tego imperium należą, stanowi główne ograniczenie jego władzy i wpływów. Jest ono prawie niewidzialne, ponieważ nie posiada jakiejkolwiek formalnej struktury. Większość jego poddanych nawet sobie nie zdaje sprawy ze swego statusu albo lepiej - ma świadomość, że podlega bezosobowym, czasem niszczącym siłom, choć nie rozumie, czym one są.
Porównanie z imperium jest uzasadnione, ponieważ światowy system kapitalistyczny sprawuje rządy nad tymi, którzy do niego należą, i niełatwo jest go opuścić. Co więcej, system ten - tak jak imperium - posiada swoje centrum i peryferie, a korzyści centrum osiągane są kosztem peryferii. Najważniejsze jest to, że światowy system kapitalistyczny wykazuje pewne skłonności imperialistyczne. Bynajmniej nie dążąc do stanu równowagi, z piekielnym uporem szuka okazji do ekspansji. Nie spocznie tak długo, jak długo będą gdzieś jeszcze istniały jakieś nie wchłonięte rynki albo źródła. Pod tym względem niewiele się ten system różni od imperiów Aleksandra Wielkiego albo Huna Attyli, a jego ekspansjonistyczne skłonności mogą się dla niego samego okazać zgubne. Mówiąc o ekspansji, nie myślę w kategoriach geograficznych, lecz wpływu na ludzkie losy.
W przeciwieństwie do wieku XIX, kiedy imperializm znajdował swój dosłowny, terytorialny wyraz w postaci zdobyczy kolonialnych, dzisiejsza wersja światowego systemu kapitalistycznego ma niemal zupełnie odmienny charakter, który można by nawet nazwać eksterytorialnym. Terytoria zaś znajdują się pod panowaniem państw, które często
142
wiaią przeszkody na drodze ekspansji systemu kapitali-S cznego. Jest to prawdą nawet w wypadku Stanów Zjed-
czonych, które są krajem szczytowego kapitalizmu, choć
'ego politycznym życiu wciąż na nowo pojawiają się wątki ^olacjonizmu i protekcjonizmu.
Światowy system kapitalistyczny jest z natury czysto funkcjonalny, a jego funkcja ma charakter ekonomiczny (co nie dziwi): składają się na nią produkcja, konsumpcja oraz wymiana towarów i usług. Trzeba zauważyć, że wymiana ta obejmuje nie tylko towary i usługi, ale również czynniki produkcji. Jak już przed 150 laty wskazali na to Marks i Engels, system kapitalistyczny w towary przeistacza ziemię, pracę i kapitał. Wraz z rozprzestrzenianiem się systemu jego funkcja ekonomiczna zaczyna dominować nad losem ludzi i społeczeństw. Przenika do obszarów, które dotychczas uważano za odległe od sfery gospodarki, a więc takich jak kultura, polityka i wolne zawody.
Mimo swej nieterytorialnej natury system ten posiada środek i obrzeża. Środek jest dostarczycielem kapitału, obrzeża zaś jego użytkownikiem. Zasady tej gry są wypaczone na korzyść środka. Można by dowodzić, że centrum stanowią Nowy Jork i Londyn, ponieważ tam właśnie umiejscowione są międzynarodowe rynki finansowe, albo Waszyngton, Frankfurt i Tokio, ponieważ tam określa się światową podaż pieniądza; można by również utrzymywać, że środek znajduje się w krajach nie stosujących ściślej kontroli bankowej, ponieważ tam właśnie ulokowana jest najaktywniejsza i najruchliwsza część światowego kapitału finansowego.
Niepełny reżim
System światowego kapitalizmu nie jest niczym nowym czy choćby osobliwym. Jego przeszłość sięga ligi hanzeaty-ckiej i włoskich państw-miast, w których różne polityczne
143
byty łączyły się ze sobą więzami handlowymi i finansowy^ � Kapitalizm zaczai dominować w XIX w. i utrzymywał s\v pozycję aż do I wojny światowej, która go zniszczyja Jednak światowy reżim kapitalistyczny, jaki panuje dziś wykazuje pewne nowe cechy, które go różnią od JLPQ wcześniejszych wcieleń. Jedną z tych cech jest szybkość komunikowania się, choć można by dyskutować, czy to taka wielka nowość: wynalazek telefonu i telegrafu dawał w wieku dziewiętnastym nie mniejsze przyspieszenie niż rozwój komunikacji komputerowej w czasach dzisiejszych. Pewne inne cechy, które postaram się określić, są w większym stopniu znakiem naszych czasów.
Aczkolwiek światowy kapitalizm możemy określić jako reżim, to jest to jednak reżim niepełny: panuje on tylko nad funkcją ekonomiczną, nawet jeśli odsuwa ona pozostałe funkcje na dalszy plan. Obecny reżim ma swoją historię, choć jej początek nie jest zbyt dokładnie określony. Może był to rok 1989 - po załamaniu się radzieckiego imperium? Może około roku 1980, kiedy do władzy doszli Margaret Thatcher i Ronald Reagan? A może zaczęło się to wcześniej
- gdzieś w latach siedemdziesiątych, kiedy poza granicami USA rozwinął się eurodolarowy rynek off-shore market1?
Cechą wyróżniającą światowego systemu kapitalistycznego jest wolny przepływ kapitału. Międzynarodowy handel towarami i usługami nie tworzy jeszcze gospodarki światowej
- przedmiotem wymiany muszą być również czynniki produkcji. Ziemia i zasoby naturalne są nieruchome, a ludzie zmieniają miejsce z pewnym wysiłkiem, tymczasem o gospodarczej integracji decydują ruchliwość kapitału, informacja i przedsiębiorczość.
Ponieważ kapitał finansowy jest nawet bardziej ruchliwy niż inwestycje rzeczowe, zajmuje pozycję uprzywilejowaną; może on unikać krajów, w których podlega uciążliwym podatkom lub regulacjom prawnym. Kiedy fabryka zostanie
1 "Off-shore market" to rynek pozostający poza kontrolą podatkową kraju macierzystego (przyp. red.).
144
budowana, trudno jest ją ruszyć z miejsca. Co prawda t rporacje ponadnarodowe posiadają elastyczność w kalku-i waniu cen transferowych i w chwili podejmowania decyzji � \yestycyjnych mogą wywierać naciski, to jednak ich elastycz-
ść jest nieporównywalna z wolnością wyboru, jaką cieszą v inwestorzy portfelowi. Wachlarz dostępnych możliwości zależy również od znajdowania się raczej w centrum niż na peryferiach. Wszystkie te czynniki łączą się w celu przyciągnięcia kapitału do finansowego centrum i do dalszego rozprowadzania go poprzez rynki finansowe. Dlatego właśnie kapitał finansowy odgrywa w dzisiejszym świecie tak wybitnie dominującą role, a wewnątrz światowego systemu kapitalistycznego ustawicznie wzrasta wpływ rynków finansowych.
W istocie wolny przepływ kapitału jest zjawiskiem stosunkowo świeżym. Pod koniec II wojny światowej gospodarki krajowe miały przeważnie narodowy charakter, handel międzynarodowy znajdował się w stagnacji, a zarówno inwestycje bezpośrednie, jak transakcje finansowe praktycznie nie funkcjonowały. Celem instytucji powstałych w Bret-ton Woods - MFW i Banku Światowego - było stworzenie warunków dla międzynarodowego handlu w świecie, w którym nie istniał międzynarodowy przepływ kapitału. Bank Światowy miał skompensować brak inwestycji bezpośrednich, a MFW - brak kredytów finansowych dla wyrównywania ujemnego bilansu handlowego. Kapitał międzynarodowy w krajach słabiej rozwiniętych angażował się głównie w eksploatację zasobów naturalnych, a kraje te, dalekie od zachęcania międzynarodowych inwestorów, były raczej zainteresowane ich wywłaszczaniem - na przykład w roku 1951 znacjonalizowano Anglo-Iranian Oil. Również w Europie nacjonalizacja przemysłów strategicznych była na porządku dziennym. Większość inwestycji w krajach słabiej rozwiniętych przyjmowała formę międzyrządowej pomocy. Przykładem może być sławetny afrykański projekt produkcji orzeszków ziemnych.
Pierwsze odżyły inwestycje bezpośrednie. Firmy amerykańskie ruszyły do Europy, a następnie na resztę świata.
145
Spółki powstające w innych krajach dołączyły później. \yje, przemysłów, na przykład samochodowy, chemiczny i koron,, terowy, zostało zdominowanych przez korporacje ponadna rodowe. Międzynarodowe rynki finansowe rozwijały Sj wolniej, ponieważ wiele walut było nie w pełni wymieniaj nych, a liczne kraje kontrolowały transakcje kapitałowe Kontrola kapitału znoszona była stopniowo. Kiedy w 1953 roku zaczynałem w Londynie prace w tym biznesie, zarówno rynki finansowe, jak banki podlegały ścisłym regulacjom na płaszczyźnie krajowej i obowiązywał sztywny kurs walutowy wraz z wieloma ograniczeniami dotyczącymi ruchu kapitału Istniał rynek "funta switchowego" i "dolara premiowego" - specjalnych kursów walutowych, mających zastosowanie do rachunków kapitałowych. Po moim przeniesieniu się do Stanów Zjednoczonych w roku 1956 międzynarodowy handel papierami wartościowymi stopniowo się liberalizował. W miarę powstawania Wspólnego Rynku amerykańscy inwestorzy zaczęli wykupywać europejskie papiery wartościowe, jednak rachunkowość zainteresowanych oraz porozumienia rozliczeniowe pozostawiały wiele do życzenia - warunki niezbyt się różniły od tych, w jakich dziś pojawiają się niektóre spółki, tyle że analitycy i handlowcy mieli niższe kwalifikacje. Byłem jednookim królem pośród ślepców. Dopiero w roku 1963 prezydent Kennedy zaproponował tak zwany podatek wyrównujący stopy procentowe dla amerykańskich inwestorów kupujących zagraniczne akcje, który wszedł w życie w roku 1964 i praktycznie wyrzucił mnie z biznesu.
Rzeczywiste pojawienie się światowego kapitalizmu nastąpiło w latach 70. Państwa-producenci ropy zgrupowały się w Organizację Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) i podniosły cenę tego surowca najpierw w 1973 r. z 1,90$ do 9,76$ za baryłkę, a następnie w roku 1979, w odpowiedzi na wydarzenia polityczne w Iranie i Iraku, z 12,70$ do 28,76$ za baryłkę. Eksporterzy ropy cieszyli się gwałtownymi i poważnymi nadwyżkami, podczas gdy kraje importujące musiały finansować duże deficyty. Zadanie to pozostawiano bankom komercyjnym przy jednoczesnej
146
kulisowej zachęcie ze strony rządów do reinwestowania
Z duszy petrodołarowych. Po wynalezieniu eurodolarów
inęły sję duże rynki off-shore. Rządy zaczęły wprowa-
H� ć ulgi podatkowe i inne ustępstwa wobec międzynarodo-
o kapitału finansowego, aby zwabić go z powrotem do
a;u. Jak na ironię środki te stworzyły międzynarodowemu , piłowi więcej przestrzeni do manewru. Międzynarodowy boom kredytowy skończył się krachem w 1982 roku, jednak ĄO tego czasu wolność przepływu kapitału finansowego ffljała już solidne podstawy.
Rozwój międzynarodowych rynków finansowych został silnie pobudzony około roku 1980, kiedy Margaret Thatcher i Ronald Reagan doszli do władzy z programem odsuwającym państwo od gospodarki i pozwalającym mechanizmowi rynkowemu działać nieskrępowanie. Oznaczało to wprowadzenie ścisłej dyscypliny monetarnej, której skutkiem było początkowe pogrążenie się świata w recesji i przyspieszenie kryzysu międzynarodowego kredytowania. Trzeba było kilku lat, by gospodarka światowa odżyła - w Ameryce Łacińskiej mówi się o straconej dekadzie - ale jednak odżyła. Począwszy od roku 1983 gospodarka światowa cieszy się długim okresem właściwie nieprzerwanego rozwoju. Mimo okresowych kryzysów rozkwit międzynarodowych rynków kapitałowych doszedł do punktu, w którym można już je określić jako w pełni światowe. Zmiany kursów walutowych, stóp procentowych i giełdowych cen akcji w różnych krajach są ze sobą ściśle powiązane. Pod tym względem charakter rynków finansowych zmienił się nie do poznania w ciągu ostatnich czterdziestu pięciu lat, kiedy to byłem z tymi rynkami związany.
Kapitalizm kontra demokracja
Bilans korzyści wahnął się tak silnie w kierunku kapitału finansowego, że często mówi się, że ponadnarodowe korporacje i rynki finansowe do pewnego stopnia wyrugowały
147
suwerenność państwa lub weszły z nią w kolizję. Tak jedn L nie jest. Państwa pozostają suwerenne. Sprawują wład? której nie może posiadać żaden pojedynczy człowiek a korporacja. Bezpowrotnie minęły czasy Spółki Wschodni ' indyjskiej i Spółki Zatoki Hudsona.
Aczkolwiek rządy zachowały władzę wystarczającą d ingerowania w gospodarkę, to coraz bardziej zaczynah, poddawać się siłom ogólnoświatowej konkurecji. Jeśli j^ rząd stwarza warunki niekorzystne dla kapitału, ten ostatni będzie dążył do odpłynięcia. I na odwrót - jeśli rząd utrzymuje płace na niskim poziomie i dostarcza zachęt wyróżnianym przedsięwzięciom, sprzyja tym samym akumulacji kapitału. Tak więc światowy system kapitalistyczny obejmuje wiele suwerennych krajów, z których każdy ma własną politykę, podlegając jednocześnie międzynarodowej konkurencji nie tylko w dziedzinie handlu, ale także kapitału. Jest to jedna z cech, które czynią ten system tak bardzo skomplikowanym: chociaż możemy mówić o panującym w sprawach gospodarczych i finansowych reżimie globalnym, to układ taki nie istnieje w sferze polityki. Tu każde państwo posiada swój własny system.
Panuje powszechne przekonanie, że kapitalizm ma jakiś związek z demokracją w dziedzinie polityki. Jest historycznym faktem, że kraje, które tworzą centrum światowego systemu kapitalistycznego, są państwami demokratycznymi, co jednocześnie nie odnosi się do części krajów kapitalistycznych leżących na jego peryferiach. W istocie wiele z nich utrzymuje, że dla zachowania wzrostu gospodarczego niezbędna jest jakaś forma dyktatury. Rozwój gospodarczy wymaga akumulacji kapitału, ten zaś z kolei - niskich płac i wysokich stóp oszczędności. Jest to łatwiejsze do osiągnięcia pod rządami autokratycznymi, które są w stanie narzucić narodowi swą wolę, niż w wypadku władzy demokratycznej, czułej na wymagania elektoratu.
Spójrzmy na Azję, kolebkę największych sukcesów gospodarczych. W modelu azjatyckim państwo sprzymierza się z interesami miejscowego biznesu i pomaga mu w groma-
148
niu kapitału. Strategia ta wymaga przywódczej roli rządu lanowaniu przemysłowym, wysokiego stopnia finansowej Owiani i częściowej ochrony krajowej gospodarki, jak ież możliwości kontrolowania plac. Strategię taką jako f � rwsza zapoczątkowała Japonia, która skorzystała z dobro-A iejstw demokratycznych instytucji wprowadzonych w okre-. amerykańskiej okupacji. Japonię w sposób niemal �ewolniczy próbowała naśladować Korea, jednak z pominięciem powołania demokratycznych instytucji. Zamiast tych ostatnich nową politykę gospodarczą wprowadzała wojskowa dyktatura, wywierająca wpływ na niewielką grupę przemysłowych konglomeratów ("czeboli"). Brakowało tu japońskiej kontroli i zestawień bilansowych. Podobne przymierze między armią i głównie chińską klasą biznesu istniało w Indonezji. W Singapurze kapitalistą stało się samo państwo, ustanawiając dobrze zarządzane i bardzo rentowne fundusze inwestycyjne. W Malezji rządząca partia równoważyła względy okazywane biznesowi z korzyściami odnoszonymi przez malezyjską większość. Polityczne układy w Tajlandii są dla zewnętrznego obserwatora zbyt trudne do opanowania. Dwie rażące słabości panującego tam systemu polegają na wtrącaniu się kół wojskowych do sfery przesiębiorczości, a finansowych - do kampanii wyborczych. Jedynie Hongkong był wolny od przemieszania interesów rządu i biznesu, a to z racji swego kolonialnego statusu i stosunkowo surowych rządów prawa. Również Tajwan wyróżnia się swym szczęśliwie zakończonym procesem przemiany ustroju politycznego z opresyjnego w demokratyczny.
Słyszy się często argumentację, że odnoszące sukces reżimy ostatecznie prowadzą do rozwoju demokratycznych instytucji. Teza ta nie jest pozbawiona racji. Wyłaniająca się klasa średnia jest bardzo pomocna w tworzeniu demokratycznych systemów. Nie oznacza to jednak, że gospodarczy rozkwit jest nieodłącznie związany z rozwojem swobód demokratycznych. Rządzący niechętnie wyzbywają się swej władzy - trzeba wywierać na nich nacisk. Na przykład Li Kwan Ju w Singapurze był bardziej krzykliwy
149
w
w propagowaniu "azjatyckiej drogi" po dziesięciolecia v rozkwitu gospodarki aniżeli wcześniej.
Istnieje jednak inna jeszcze podstawowa trudność w zwia, ku z twierdzeniem, że kapitalizm prowadzi do demokraci' Otóż wewnątrz systemu światowego kapitalizmu nie istniej siły, które mogłyby skierować poszczególne kraje na dróg! wiodącą ku demokracji. Międzynarodowe banki i ponad narodowe korporacje często czują się bezpieczniej w silnym choćby i autokratycznym, reżimie. Najprzemożniejszą chyba silą pchającą ku porządkowi demokratycznemu jest wolny przepływ informacji, który utrudnia rządom okłamywanie swych społeczeństw. Jednak wolności informacji nie należy przeceniać. Na przykład w Malezji reżim roztacza nad mediami kontrolę wystarczającą do tego, aby premier Mahathir Mohammed mógł bezkarnie kształtować bieg wydarzeń. Jeszcze bardziej ograniczona jest informacja w Chinach, gdzie rząd swą kontrolą obejmuje nawet Internet. W każdym razie wolny przepływ informacji nie musi być równoznaczny z zachętą do przyjęcia systemu demokratycznego, zwłaszcza wówczas gdy ludzie żyjący w takim ustroju nie wierzą w demokrację jako zasadę uniwersalną.
Prawdę mówiąc - związek łączący kapitalizm z demokracją jest co najwyżej wątły. Kapitalizm i demokracja podlegają różnym zasadom. Różne są też stawki: w kapitalizmie celem jest dobrobyt, w demokracji - polityczny autorytet. Kryteria, którymi się te stawki mierzy, są również odmienne: w kapitalizmie jednostką miary są pieniądze, w demokracji - głos wyborczy obywatela. Rozbieżne są interesy, które mają być zaspokajane: w kapitalizmie jest to interes prywatny, w demokracji - interes publiczny. W USA stan napięcia między kapitalizmem i demokracją znajduje swój symboliczny wyraz w przysłowiowych konfliktach między Wall Street a Main Street. W Europie rozległość politycznych swobód doprowadziła do skorygowania niektórych najdrastyczniejszych nadużyć kapitalizmu: złowieszcze przepowiednie Manifestu komunistycznego zostały właściwie unicestwione dzięki poszerzeniu zakresu demokracji.
150
\V dzisiejszych czasach zdolność państwa do zapewniania
brobytu swym obywatelom została poważnie osłabiona
skutek możliwości, jakie ma kapitał w unikaniu podatków
. ucjążliwych warunków zatrudnienia poprzez odpływanie
innych kierunkach. Kraje, które gruntownie przebudowały
we systemy ubezpieczeń społecznych i zatrudnienia - na
żele ze Stanami Zjednoczonymi i Zjednoczonym Królest-
wem _ weszły w fazę rozkwitu, podczas gdy inne, które
usilowały zachować stary porządek - na przykład Francja
j Niemcy - wloką się w ogonie.
Demontaż państwa opiekuńczego jest zjawiskiem stosunkowo nowym i ostateczne tego konsekwencje nie są jeszcze odczuwalne. Od zakończenia II wojny światowej udział państwa w produkcie narodowyn brutto (PNB) w krajach uprzemysłowionych jako grupie niemal się podwoił1. Tendencja ta odwróciła się dopiero po roku 1980. Co ciekawe, udział państwa w PNB nie spadł w sposób zauważalny. Zamiast tego obniżone zostały podatki od kapitału i od wynagrodzeń, podczas gdy inne formy opodatkowania, zwłaszcza podatek konsumpcyjny, stale wzrastały. Innymi słowy, obciążenia podatkowe zostały przesunięte z kapitału na obywateli. Niezupełnie zgadza się to z dawanymi obietnicami; nie można tu jednak mówić o niezamierzonych konsekwencjach, ponieważ wynik jest dokładnie taki, jaki sobie założyli gracze wolnego rynku.
Rola pieniądza
Bardzo trudno jest analizować światowy system gospodarczy, któremu nie towarzyszy jego odpowiednik polityczny, zwłaszcza w świetle pokrętnych związków kapitalizmu i demokracji. Muszę tu oczywiście poczynić
Dani Rorik, Has Globalization Gone Too Far?, Institute of International Economics, Washington, DC, 1992.
151
pewne uproszczenia. Moje zadanie jest jednak łatwiejsze niż można by oczekiwać, ponieważ w światowym systemie kapitalistycznym istnieje jednocząca go zasada. Nie Wpr0. wadzono jej dla uproszczenia - ma ona bowiem znaczenie dominujące. Ta zasada to pieniądz. Mówienie o zasadach rynkowych skomplikowałoby problem, ponieważ pieniądz może zostać zgromadzony innymi sposobami niż poprzez konkurencję. Nie podlega dyskusji, że ostatecznie wszystko to sprowadza się do zysków i bogactwa mierzonego w kategoriach pieniądza.
Uświadomienie sobie roli, jaką odgrywa pieniądz w światowym systemie kapitalistycznym, stanowi milowy krok w procesie rozumienia tego systemu. Choć pieniądz nie jest łatwym pojęciem, wiemy o nim niemało. Podręczniki podają trzy jego funkcje: jako jednostki obrachunkowej, jako środka wymiany i jako rezerwy wartości. Funkcje te są w pełni zrozumiałe, choć ostatnia, pieniądz jako rezerwa wartości, może być przedmiotem dyskusji. Interpretacja klasyczna mówi, że pieniądz jest środkiem wiodącym do celu, nie zaś samym celem; przedstawia sobą wartość wymienną, a nie wartość jako taką. Oznacza to, że wartość pieniądza zależy od wartości towarów i usług, na jakie może on być wymieniony. Bo jakim to wartościom immanentnym ma jakoby służyć działalność gospodarcza? Jest to pytanie kłopotliwe, na które nigdy nie znaleziono zadowalającej odpowiedzi. Ostatecznie ekonomiści zdecydowali, że nie widzą potrzeby rozstrzygnięcia tego problemu; mogą po prostu uznać informacje przedsiębiorców za dane. Ich preferencje natomiast, jakiekolwiek one są, mogą być wyrażane w postaci krzywych obojętności, te zaś - stosowane do określania poziomu cen.
Kłopot polega na tym, że w świecie rzeczywistym wartości nie są elementem danym. W społeczeństwie otwartym ludzie mają wolną rękę w dokonywaniu wyborów, choć niekoniecznie wiedzą, czego chcą. W warunkach szybkich zmian, kiedy słabnie moc oddziaływania tradycji, a ludzie są ze wszystkich
152
osaczeni propozycjami, może dojść do tego, że wartości str jany z powodzeniem zastąpią wartości wewnętrzne. s rawdza się to szczególnie w ustroju kapitalistycznym, \. 'ry kładzie nacisk na konkurencje, a sukces mierzy
kategoriach pieniężnych. Dopóki tylko inni ludzie pragną 'eniedzy i są gotowi niemal na wszystko, aby je zdobyć, dopóty pieniądz jest władzą, a władza może być celem aina w sobie. Ci, którzy odnoszą sukces, mogą nie wiedzieć, co robić z pieniędzmi, jednak w końcu nabierają pewności, że są obiektem zawiści ze strony innych. To im wystarcza, by nigdy nie zwalniać tempa mimo braku jakiegokolwiek innego motywu. Najwytrwalsi w tym wyścigu stają się ostatecznie najpotężniejszymi w kapitalistycznym systemie władzy i wpływów.
Rozważania nad moralną kwestią, czy pieniądz powinien służyć jako wartość wewnętrzna, odłożę do rozdziału 9. Na razie dla potrzeb bieżących przyjmuję jako fakt, że w światowym systemie kapitalistycznym wartością dominującą jest pogoń za pieniądzem. Mogę to uczynić, ponieważ istnieją czynniki gospodarcze, których wyłącznym celem jest robienie pieniędzy i które przeważają w sferze gospodarki w stopniu dotychczas nie spotykanym. Mam tu na myśli korporacje należące do państwa. Korporacjami tymi kierują profesjonaliści stosujący zasady zarządzania, których jedynym celem jest zwiększanie zysków. Zasady owe, znajdując zastosowanie naprzemiennie w różnych dziedzinach, doprowadzają do tego, że dyrektorzy spółek kupują i sprzedają firmy w ten sam sposób, jak specjaliści od zarządzania papierami wartościowymi kupują i sprzedają akcje. Korporacje zaś z kolei znajdują się głównie w rękach zawodowych specjalistów od lokat, których jedynym celem posiadania akcji jest robienie na nich pieniędzy.
Według teorii konkurencji doskonałej, firma jest bytem zwiększającym dochód, w praktyce jednak interes nie zawsze jest prowadzony dla mnożenia zysków. Właścicielom prywatnym często przyświecają inne cele. Nawet na czele korporacji państwowych nierzadko stoją dyrektorzy, którzy czują się
153
wystarczająco bezpiecznie, aby sobie pozwolić na związane nie tylko z zyskiem firmy. Zakres tych bodźcem, waha się od osobistych dodatkowych zarobków, korzyśc' i przywilejów oraz poziomu życia po względy altruistyczne i patriotyczne. Dyrektorzy dużych niemieckich korporad1 ponadnarodowych uważali się tradycyjnie za dłużnych wobec swych pracowników oraz ogółu społeczeństwa, jak również wobec swych udziałowców. Gospodarka japońska charakteryzuje się łączeniem portfeli akcji, a wzajemne stosunki są często przekładane nad zyski. Korea doprowadziła przypa. dek japoński do skrajności, ryzykując próbę przechwycenia rynku akcji w kluczowych gałęziach przemysłu.
Jednak w dzisiejszym systemie światowego kapitalizmu nastąpiło wyraźne przesunięcie w kierunku zachowań zys-kotwórczych wraz z towarzyszącym temu zwiększeniem ciśnienia konkurencji. Z chwilą gdy rynki urosły do skali światowej, spółki prywatne znalazły się w sytuacji niekorzystnej pod względem zachowania lub nabywania akcji; firmy te, aby móc korzystać z możliwości stwarzanych przez tę globalizację, muszą podwyższać swój kapitał dzięki udziałom znajdującym się w obcym posiadaniu. W wyniku tego firmy będące przedmiotem publicznych transakcji zaczęły dominować na scenie i stopniowo nastawiały się wyłącznie na pościg za zyskami.
W Stanach Zjednoczonych udziałowcy nabrali większej stanowczości, a rynek akcji stał się bardziej zróżnicowany, z korzyścią dla menedżerów, którzy poświęcili się zwiększaniu zysków. Sukces mierzony jest wydajnością krótkoterminową, a dyrektorzy wynagradzani są raczej prawem wyboru nowych akcji niż zespołem korzyści dodatkowych. W Europie spółki zwykły wyciszać informacje na temat zysków, zarówno w swym wizerunku publicznym, jak w ujawnianych zestawieniach bilansowych. Działo się tak, ponieważ wyższe zyski powodowały żądania wyższych zarobków i uważano za niewskazane zwracanie uwagi na dochodowość przedsiębiorstwa. Jednak ciśnienie ze strony światowej konkurencji pomogło ustatkować żądania płacowe i przesu-
154
eJo akcent na potrzebę ekspansji finansowej. Utworzenie rjnii Europejskiej jako jednolitego rynku ze wspólną walutą u^wołało walkę o udział w rynku. Cena akcji stalą się znacznie ważniejsza i dla podwyższania kapitału, i jako środek przejmowania (lub w wypadku niskiej ceny - jako zachęta do przejęcia przez innych). Cele społeczne, takie jak zwiększenie zatrudnienia, muszą zejść na drugi plan. Konkurencja wymusiła konsolidację, zmniejszenie gabarytów dotychczasowych wytworów i przenoszenie produkcji za granicę. Są to ważne czynniki tworzenia uporczywie wysokiego poziomu bezrobocia w Europie.
Tak więc znamieniem obecnej postaci światowego kapitalizmu, cechą, która odróżnia go od poprzednich jego wersji, jest ekspansja sukcesu: wzmożenie motywu zysku i jego przenikanie do sfer podlegających dotychczas innym kryteriom. W życiu ludzkim grały zazwyczaj większą rolę wartości niepieniężne; zwłaszcza kultura i wolne zawody powinny się były znajdować w zasięgu oddziaływania wartości humanistycznych i zawodowych, a nie być konstruowane na wzór przedsiębiorstw handlowych. Aby pojąć, jak współczesny światowy system kapitalistyczny różni się od poprzednich, musimy rozpoznać wzrastającą rolę pieniądza jako wartości wewnętrznej. Nie ma przesady w stwierdzeniu, że pieniądz włada ludzkim życiem w stopniu znacznie większym niż kiedykolwiek dotąd.
Kredyt jako źródło niestabilności
Pieniądz jest ściśle związany z kredytem, jednak rolę, jaką odgrywa ten ostatni, zrozumiano w znacznie mniejszym stopniu niż rolę pieniądza. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ kredyt należy do zjawisk zwrotnych. Kredyt jest udzielany w zamian za zabezpieczenie lub inne świadectwo wypłacalności, a wartość zabezpieczenia, podobnie jak mierniki zdolności kredytowej, ma charakter zwrotny, ponieważ o wypłacalności kredytobiorcy decyduje
155
w
ocena kredytodawcy. Na wartość zabezpieczenia wp}y\ya l dostępność kredytu. Jest to prawdą zwłaszcza w wypady nieruchomości - typowej formy zabezpieczenia kredytowego Banki zazwyczaj chętnie udzielają pożyczek w zamian za nieruchomości bez prawa regresu dla pożyczkobiorcy, a gfó. wną zmienną w wartości nieruchomości jest kwota, jaką banki są gotowe w zamian za nie pożyczyć. Jakkolwiek wydawałoby się to dziwne, ten zwrotny związek nie jest rozpoznany teoretycznie, a w praktyce często się o nim zapomina. Konstrukcję tę, o czym powszechnie wiadomo charakteryzuje sekwencja hossy-bessy i po każdym krachu dyrektorzy banków stają się bardzo ostrożni, uchwalając, że już nigdy ponownie aż tak się nie odkryją. Kiedy jednak znów odzyskują płynność i odczuwają rozpaczliwą potrzebę zaprzęgnięcia pieniądza do pracy - cały cykl zaczyna się od początku. Podobny schemat można zaobserwować w udzielaniu pożyczek międzynarodowych. Wypłacalność kredytobiorców państwowych mierzy się pewnymi wskaźnikami - np. zadłużenia wobec PKB lub obsługi długu wobec eksportu. Są to mierniki zwrotne, ponieważ pomyślność kraju pożyczającego jest uzależniona od jego zdolności do pożyczania, jednak to zwrotne powiązanie jest często ignorowane. Tak się właśnie stało podczas wielkiego międzynarodowego boomu kredytowego lat siedemdziesiątych. Po kryzysie roku 1982 można by sądzić, że udzielanie nadmiernie wysokich pożyczek już się nigdy więcej nie powtórzy; a jednak doszło do tego ponownie w Meksyku w roku 1994 i, jak się o tym ' przekonamy, raz jeszcze w roku 1997 w kryzysie azjatyckim. Większość teoretyków gospodarczych nie uznaje zajwiska zwrotności. Dążą oni do ustalenia warunków równowagi, a zwrotność jest źródłem jej zakłócania. Dużą świadomość istnienia zwrotności wykazywał John Maynard Keynes - który rynki finansowe określił jako konkurs piękności, kiedy to jedni ludzie muszą zgadywać, co inni ludzie przewidują, że jeszcze inni się domyślają - ale nawet on ' przedstawił swą teorię w kategoriach równowagi, aby została przyjęta w kręgach akademickich. |
156 \
Ulubionym sposobem unikania zawartej immanentnie kredycie zwrotności jest koncentrowanie się na ilości �eniąd/a. Ilość pieniądza może zostać tak określona, że ego objętość staje się przybliżonym odbiciem warunków kredytowych - w ten sposób zjawisko zwrotności, związane 2 kurczeniem się kredytu czy z jego ekspansją, można pominąć. Jednak stabilna ilość pieniądza nie oznacza stabilnej gospodarki, co wykazuje doświadczenie z systemem waluty złotej. Nadwyżki można skorygować, ale jakim kosztem? Wiek dziewiętnasty znaczył się okresami wyniszczającej paniki, po których następowały kryzysy gospodarcze. Obecnie jesteśmy świadkami odradzania się tego procesu. Keynes potępił monetaryzm w latach trzydziestych, jednak po śmierci popadł w niełaskę, ponieważ jego zalecenia związane z deflacją doprowadziły do pojawienia się tendencji inflacyjnych. (Gdyby Keynes żył, prawdopodobnie zmieniłby swoje zalecenia). Zamiast tego pierwszoplanowym celem stało się ustalenie i ochrona pieniężnej stabilności. Doprowadziło to do wynalezienia nowej teorii pieniądza przez Miltona Friedmana. Jego teoria jest wadliwa, ponieważ nie bierze pod uwagę elementu zwrotności tkwiącego w procesach kurczenia się i ekspansji kredytu. W praktyce monetaryzm funkcjonował zupełnie dobrze, jednak przeważnie z lekceważeniem teorii. Banki centralne nie polegają wyłącznie na wskaźnikach pieniężnych, lecz biorą również pod uwagę wiele innych czynników - nie wyłączając pozara-cjonalnej obfitości rynków - w podejmowaniu decyzji związanych z utrzymywaniem stabilności pieniądza. Centralny bank niemiecki robi dosłownie wszystko dla podtrzymania złudzenia, że swoje działania podporządkowuje wskaźnikom monetarnym. Inaczej ma się rzecz z Bankiem Rezerwy Federalnej - jest on bardziej agnostyczny i otwarcie przyznaje, że prowadzenie polityki monetarnej jest kwestią indywidualnej oceny. W ten sposób praktyka została pogodzona z teorią, która nie uznaje istnienia zjawiska zwrotności. Jednak w obecnym światowym kryzysie finansowym ani praktyka, ani teoria nie okazały się słuszne.
157
Kredyt odgrywa poważną rolę we wzroście gospodarczy^ Możliwość zaciągnięcia pożyczki wydatnie podnosi docho dowość inwestycji. Przewidywana stopa zysku jest zazwyc^a' wyższa niż pozbawiona ryzyka stopa procentowa - w prze. ciwnym wypadku dokonywanie inwestycji nie byłoby działa, niem pierwszoplanowym - dlatego też istnieje duża marża zysku z zaciągania pożyczek. Im bardziej w inwestycji można zastosować zasadę dźwigni, tym bardziej staje się ona atrakcyjna, pod warunkiem, że koszt pieniądza pozo-stanie ten sam. Koszt i zdolność pozyskania kredytu stają się w ten sposób ważnymi elementami wpływu na poziom gospodarczej aktywności; w rzeczy samej są one prawdopodobnie najistotniejszymi czynnikami określającymi asymetryczny kształt cyklu hossy-bessy. Biorą w tym być może udział również inne elementy, ale to właśnie kurczenie się kredytów sprawia, że krach ma charakter o wiele gwałtowniejszy niż poprzedzający go boom. Kiedy dochodzi do przymusowej likwidacji kredytów, sprzedaż zabezpieczeń wpływa na obniżenie ich wartości, wywołując samowzmac-niający się proces, który jest znacznie bardziej ograniczony w czasie niż ekspansywna faza cyklu koniunkturalnego. Pozostaje to prawdą niezależnie od tego, czy kredyt został udzielony przez banki, czy przez rynki finansowe, oraz czy zabezpieczeniem pożyczek były papiery wartościowe, czy środki trwałe.
Kredyt międzynarodowy jest szczególnie niestabilny, ponieważ nawet w przybliżeniu nie podlega tak trafnym regulacjom jak kredyt krajowy w państwach gospodarczo rozwiniętych. Od zarania kapitalizmu występowały okresowe kryzysy finansowe, nierzadko pociągając za sobą niszczycielskie skutki. Dla zapobieżenia ich nawrotom zarówno banki, jak rynki finansowe były poddawane regulacjom, jednak te ostatnie odnosiły się zazwyczaj do kryzysu ostatniego, a nie następnego, tak że każda nowa zapaść prowadziła do kolejnego postępu w regulacjach. W taki właśnie sposób bankowość centralna, nadzór bankowy i rynki finansowe osiągnęły swoją dzisiejszą wyrafinowaną postać.
158
Nie był to rozwój liniowy. Krach roku 1929 i późniejsze
kructwo amerykańskiego systemu bankowego doprowa-
j -{y do powstania w USA niezwykle restrykcyjnej sytuacji
dziedzinie przepisów regulacyjnych, zarówno w odniesie-
. jo rynku akcji, jak do banków. Po zakończeniu II wojny -wiatowej zaczął się proces odwilży, początkowo powolny,
następnie stopniowo narastający. Ustawa Glassa-Steegala, ^ypj-owadzająca oddzielenie banków od innych instytucji finansowych, nie została jeszcze uchylona, jednak przepisy Dotyczące zarówno banków, jak rynków finansowych, zostały w dużym stopniu zliberalizowane.
Zmiana regulacji i globalizacja rynków finansowych idą ze sobą w parze zgodnie z regułami zwrotności. Większość regulacji miała zasięg krajowy, tak że globalizacja rynków finansowych oznaczała mniej zmian w przepisach i na odwrót. Jednak nie była to ślepa uliczka. Nawet jeśli przepisy krajowe zostały złagodzone, to wprowadzone zostały pewne regulacje międzynarodowe. Dwie instytucje z Bretton Woods, MFW i Bank Światowy, przystosowały się do zmiennych okoliczności i zaczęły być bardziej aktywne jako światowi strażnicy. Władze walutowe czołowych krajów przemysłowych ustaliły kanały współpracy, a jednocześnie wprowadzono pewne autentycznie międzynarodowe uregulowania. Najważniejsze są na razie wymagania kapitałowe wobec banków komercyjnych, ustalone pod egidą Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS - Bank for International Settlements) w Bazylei, w roku 1988.
W istocie bez interwencji władz walutowych międzynarodowy system finansowy załamałby się co najmniej czterokrotnie - w latach 1982, 1987, 1994 i 1997. Niemniej jednak międzynarodowy nadzór wciąż jest niewystarczający w porównaniu ze stanem regulacji prawnych charakterystycznym dla krajów wysoko rozwiniętych. Co więcej, kraje centrum mogą łatwiej stawić czoło dotykającemu je bezpośrednio kryzysowi niż jego ofiary z peryferii. Warto zauważyć, że krach amerykańskiego rynku akcji w roku 1987, który miał czysto krajowe źródło, doprowadził do zmian w przepisach, mianowicie wprowadzenia tak
159
zwanych bezpieczników; zakłócenia na międzynarodowy rynkach finansowych nie wywołały podobnej reakcji. Ą kolwiek wprowadzenie w 1988 roku unormowań BIS-u bvt spóźnioną odpowiedzią na kryzys roku 1982, nie zmienia faktu, że regulacje międzynarodowe nie dotrzymują krok globalizacji rynków finansowych.
Tę ułomność międzynarodowych uregulowań możn przypisać częściowo niezrozumieniu zwrotnej natury kredy tów, a częściowo rozpowszechnionym, przeciwnym regulac. jom nastrojom; głównie jednak - brakowi odpowiednich instytucji międzynarodowych. Krajowe systemy finansowe znajdują się pod opieką banków centralnych i innych władz finansowych. Ogólnie biorąc, te ostatnie dobrze wywiązują się ze swych zadań; w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci nie odnotowano przypadków kryzysów w systemach finansowych większych krajów przemysłowych. Kto wszakże sprawuje piecze nad międzynarodowym systemem finansowym? Międzynarodowe instytucje finansowe i krajowe władze walutowe nawiązują współpracę w okresach kryzysowych, nie istnieje wszakże żaden bank centralny czy jakiekolwiek władze regulacyjne w porównaniu z tymi, jakie funkcjonują na płaszczyźnie krajowej. Niełatwo też jest powiedzieć, w jaki sposób można by takie instytucje wprowadzić: zarówno pieniądz, jak kredyt wiążą się blisko z kwestiami suwerenności państwowej oraz narodowym interesem; stąd też państwa nie są skłonne rezygnować ze swej niezawisłości.
Asymetria, niestabilność i s p o i s t o ś ć
Z samej definicji centrum jest dostarczycielem kapitału, a peryferie -jego odbiorcą. Gwałtowna zmiana w gotowości centrum do przekazywania kapitału może być powodem ogromnych zakłóceń w krajach przyjmujących. Rodzaj
160
T
kłócenia zależy od sposobu, w jaki kapitał był dostarczany.
Za/li następowało to poprzez instrument wierzytelności czy
dyty bankowe, skutkiem będą bankructwa i kryzys
h nkowy; jeśli w grę wchodziły akcje, przyspieszy to zała-
anie giełdowe; w wypadku zaś inwestycji bezpośrednich, które trudno będzie szybko wycofać, zakłócenie przejawi je przerwaniem ich napływu. Zazwyczaj w tym samym kierunku kapitał przepływa pod wszystkimi postaciami.
Co się dzieje, kiedy jakiś kraj zwleka ze spłatą długu? Odpowiedź spowija mgła tajemnicy, ponieważ oficjalnej odmowy zapłaty zazwyczaj się unika. W powszechnym odczuciu kraj taki dozna nienaprawialnych szkód, w rzeczywistości jednak wielu państwom nie udaje się wywiązać ze swych zobowiązań, a mimo to znajdowane są sposoby przyjścia im z pomocą. W ślad za międzynarodowym kryzysem kredytowym roku 1982 utworzony został Klub Paryski do zajmowania się zadłużeniem urzędowym i Klub Londyński, który wziął na siebie problem zadłużenia handlowego. Na dodatek wyemitowano tak zwane obligacje Brady'ego dla obniżenia sumy kapitału, od której nalicza się odsetki od zaległego długu. W wypadku krajów afrykańskich niektóre długi zostały całkowicie umorzone, aby ułatwić tym państwom rozpoczęcie wszystkiego od nowa. Ustępstwa czynione są wyłącznie w trybie negocjacji; jednostronna odmowa wypełnienia zobowiązań nie będzie tolerowana (taki był przynajmniej oficjalny pogląd do chwili, gdy Rosja odmówiła spłaty długu krajowego w sierpniu 1998 roku), a pomoc pochodząca z międzynarodowych instytucji jest uwarunkowana systematycznym rozliczaniem się z zobowiązań. Aczkolwiek MFW nie powinien być stronniczy na korzyść banków, to jednak jego podstawowa misja polega na ochronie międzynarodowego systemu bankowego. Co więcej, nie posiada on wystarczających zasobów, aby działać jako ostatnia deska kredytowego ratunku; musi zatem zabiegać o pomoc na rynkach finansowych. Banki handlowe wiedzą, jak wykorzystywać swą strategiczną pozycję. W niewielu przypadkach odmowy spłaty długu - na
161
przykład podczas rewolucji w Rosji i w Meksyku - kraje t trzymane były przez wiele lat w finansowym getcie. Krajó uzależnionych od kredytu zagranicznego nie jest łatwo � nich uwolnić.
Jest powszechną regułą, że podczas międzynarodowego kryzysu zadłużeniowego istnieje tendencja, iż w znacznie lepszym położeniu znajdują się wierzyciele niż dłużnicy Mogą oni być zmuszeni do prolongowania swych kredytów poprzez zamianę starej pożyczki na nową, do przesuwania terminów płatności lub nawet do przyznawania ulgowych stóp procentowych, ale nie cofną swych roszczeń. Często mogą nawet skłonić kraje dłużnicze do przyjęcia na siebie zobowiązań banków handlowych, które w przeciwnym razie zostałyby zlikwidowane (tak było w Chile w 1982 r. i w Meksyku w r. 1994 i tak się znów dzieje w ograniczonym stopniu w Korei, Indonezji i Tajlandii w r. 1998). Kredytodawcy muszą oczywiście tworzyć rezerwy, ostatecznie jednak udaje im się ściągnąć znaczną część przeterminowanych długów. Aczkolwiek kraje dłużnicze mogą nie mieć zdolności pełnej spłaty swego zadłużenia, to zostaną zobowiązane do jego uregulowania w granicach swoich możliwości. Ciężar tego obowiązku przygniata je zazwyczaj przez wiele następnych lat.
Stanowi to ostry kontrast z kryzysami zadłużeń krajowych w państwach rozwiniętych, w których postępowanie upadłościowe idzie w kierunku ochrony dłużników. (Amerykańskie banki straciły o wiele więcej pieniędzy podczas kryzysu oszczędnościowo-kredytowego w latach 1985-1989 niż w okresie międzynarodowego kryzysu zadłużeniowego w roku 1982). Względna nietykalność kredytodawców w systemie międzynarodowym stwarza niebezpieczeństwo uprawiania moralnego hazardu: ryzyko nie jest na tyle wysokie, aby mogło zniechęcić do kontynuowania niepewnych praktyk kredytowych. Asymetria ta jest poważnym źródłem niestabilności. Każdy kryzys finansowy jest poprzedzony niepowstrzymaną ekspansją kredytową. Trudno oczekiwać, aby przy istnieniu powszechnie dostępnych kredytów dłużnicy
162
trafili zdobyć się na powściągliwość. Jeśli pożyczającym
f t sektor państwowy, to być może dług będzie musiał
J6 jacać przyszły rząd - powiększanie zadłużenia jest cudow-
klapą bezpieczeństwa dla słabych reżimów. Na przykład
k zwany reformatorski reżim komunistyczny na Węgrzech
siłował kupować sobie posłuch społeczny za pożyczone nieniądze aż do kryzysu, który w roku 1982 położył temu kres. Jednak nie tylko sektorowi państwowemu brakuje w tym względzie powściągliwości i jeśli długi są zaciągane przez sektor prywatny, władze finansowe mogą być tego nieświadome aż do chwili, kiedy jest już za późno. Tak wtaśnie było w kilku krajach podczas kryzysu azjatyckiego w roku 1997.
Jednak asymetria ta może być również źródłem spoistości. Na zadłużone kraje wywierane są najprzeróżniejsze naciski finansowe i polityczne, co niezwykle utrudnia wydostanie się z tego systemu. Ciśnienie to utrzymuje układ w całości, nawet jeśli dla niektórych wchodzących w jego skład krajów jest to bolesne. Na przykład pierwsze demokratyczne wybory na Węgrzech w roku 1990 stwarzały znakomitą okazję, aby jednoznacznie oddzielić dawne zadłużenie od zobowiązań podejmowanych przez nowe demokratyczne władze. Podjąłem próbę przygotowania takiego wariantu, ale przyszły premier, Joseph Antall, wycofał się z tego, ponieważ miał zbyt duże zobowiązania wobec Niemiec, największego źródła kredytów dla Węgier. Przykłady można by mnożyć. W pamięci utkwił mi przypadek Chile z roku 1982. Pod wpływem ekonomistów szkoły chicagowskiej sprywatyzowano tam system bankowy, a ludzie, którzy nabyli banki, zapłacili za nie pieniędzmi pożyczonymi z tychże banków. W roku 1982, kiedy banki nie zdołały zadośćuczynić swym międzynarodowym zobowiązaniom, odpowiedzialność przejęło na siebie państwo, ponieważ reżim Pinocheta, choć pozbawiony podstaw prawnych w kraju, pilnie zabiegał o podtrzymanie zaufania dla siebie za granicą.
Należy jeszcze zwrócić uwagę na inny rodzaj asymetrii. Emitowanie pieniędzy jest przywilejem władz rządowych
163
i kraje, których waluta jest uznawana na miedzynarodo\vv L rynkach finansowych, są w znacznie lepszej sytuacji od ty t, państw, które nie mogą bez problemów zaciągać pozycji, we własnym pieniądzu. Jest to jedna z zasadniczych prze\v wynikających ze znajdowania się w centrum - w przeciwien. stwie do okupowania peryferii. Korzyści z odsetek uzys kanych dzięki emisji banknotów zamiast weksli skarbowy^ znaczą stosunkowo niewiele w porównaniu z dobrodziejst-wem sprawowania pieczy nad własną polityką pieniężna Kraje na peryferiach muszą czerpać wskazówki z centrum a przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych. Ponieważ na politykę pieniężną centrum wpływają uwarunkowania krajowe, kraje z obrzeży w niewielkim tylko stopniu mogą decydować o własnym losie. W pewnym sensie proces ten przypomina kwestię, która stała się zarzewiem amerykańskiej rewolucji - pobieranie podatków bez władzy przedstawicielskiej.
Ciągłe wzajemne fluktuacje kursów wymiennych trzech lub czterech głównych walut mogą być źródłem dalszych komplikacji. Zmiany stóp procentowych i kursów walutowych uderzają w kraje zależne niczym szok egzogeniczny, pozaustrojowy - aczkolwiek w rzeczywistości dla międzynarodowego systemu finansowego mają one charakter wewnętrzny, endogeniczny. Międzynarodowy kryzys zadłużeniowy roku 1982 został przyspieszony drastyczną podwyżką stopy procentowej w Stanach Zjednoczonych, a kryzys azjatycki w 1997 uruchomiła podwyżka kursu amerykańskiego dolara. Wewnątrzeuropejski kryzys walutowy w roku 1992 spowodowany był podobną asymetrią istniejącą między Niemcami a resztą kontynentu.
Obie te asymetrie są głównymi, choć bynajmniej nie jedynymi źródłami niestabilności międzynarodowego systemu finansowego. Historycznie rzecz biorąc, inwestycje ponad granicami bywały zazwyczaj szczególnie niepewne, ponieważ pojawiały się na ogół w zaawansowanej fazie rynku zwyżkującego, kiedy akcje krajowe były już przeszacowane i nadmiernie wyeksploatowane, a inwestorzy
164
wali się coraz zuchwalsi. To nagle zainteresowanie zagranicznym powodowało na nim astronomiczny
rost cen, tylko po to, by równie szybko zaczęły one
adać z chwilą, gdy zwyżkujący rynek krajowy osiągał swój k es a inwestorzy nabierali zapału do wynoszenia się ze wyrni pieniędzmi. Był to pierwszy obszar mojej specjalizacji . przeżyłein kilka takich epizodów. Od tego czasu warunki zrnieniry się. Inwestowanie międzynarodowe nie jest już działalnością przypadkową, ale stało się środkiem utrzymania dla światowych rynków finansowych. Aczkolwiek szczególny rytm zagranicznego inwestowania, do którego przywykłem w pierwszym okresie mojej kariery, być może wyszedł już z mody, ale byłoby niedorzecznością uważać, że rynki akcji nie są już podatne na dynamiczną nierównowagę.
W czasach niepewności kapitał wykazuje skłonność do powrotu do miejsca swego pochodzenia. Jest to jeden z powodów, dla których zakłócenia w światowym systemie kapitalistycznym wywierają nieproporcjonalnie większy skutek na peryferie niż na centrum. Jak powiada przysłowie, "kiedy Wall Street łapie przeziębienie, reszta świata zapada na zapalenie płuc". W wypadku kryzysu azjatyckiego kłopoty zaczęły się na peryferiach, kiedy już jednak Wall Street zaczęła pociągać nosem, zapanował nieprzeparty pęd do wycofywania funduszy z peryferii.
Niezależnie od swej asymetrii i niestabilności - albo raczej właśnie dzięki nim - światowy system kapitalistyczny wykazuje znaczną spoistość. Znajdowanie się na peryferiach pociąga za sobą pewne niedogodności, ale jest lepsze niż opuszczenie tego systemu. Dla gospodarczego rozwoju krajów ubogich przyciąganie zewnętrznego kapitału jest sprawą zasadniczą. Patrząc na ten problem z perspektywy czasu, trudno nie dostrzegać materialnych osiągnięć światowego systemu kapitalistycznego. Choć układ kart jest korzystny dla kapitału, to krajom mającym możliwości jego przyciągania również nie wiedzie się najgorzej. Azja tkwi obecnie w samym środku ostrego kryzysu, jednak owa zapaść nastąpiła po okresie dynamicznego wzrostu. Ameryka
165
Łacińska, po straconej dekadzie lat osiemdziesiątych i zysie meksykańskim w roku 1994, cieszyła się intensywny napływem kapitału akcyjnego, zwłaszcza w sektorach bani kowym i finansowym, co ostatecznie zaczęło się przekłada'1 na rzeczywisty wzrost gospodarczy. Nawet w Afryce vn, stąpiły oznaki pewnego ożywienia. Tak więc oprócz spoist0. ści system ten wykazuje znaczną elastyczność, równoważona niekorzystnie przez asymetrię i niestabilność.
Przyszłość światowego systemu kapitalistycznego
Cóż można powiedzieć na temat przyszłości światowego systemu kapitalistycznego? Pewne wskazówki możemy znaleźć w przeszłości. Pod niektórymi względami dziewiętnastowieczna wersja światowego systemu kapitalistycznego była trwalsza od dzisiejszej. Jego jedyną walutą było złoto; dziś istnieją trzy główne waluty, ścierające się ze sobą niczym płyty kontynentów. Istniały mocarstwa kolonialne, z brytyjskim na czele, które czerpały wystarczająco dużo korzyści płynących ze znajdowania się w centrum światowego systemu kapitalistycznego, aby usprawiedliwiać wysyłanie kanonierek w odległe rejony dla utrzymywania pokoju albo inkasowania długów; dziś Stany Zjednoczone nie chcą już odgrywać roli żandarma świata. Co najważniejsze, ludzie trwali wówczas znacznie pewniej przy fundamentalnych wartościach, niż się to dzieje dziś. Rzeczywistość wciąż jeszcze uważano za sferę zewnętrzną, a myślenie - za instrument zdobywania wiedzy. Właściwie czy błędnie, trafnie czy w sposób chybiony - ale rozważano obiektywne kryteria, na których ludzie mogliby się opierać. Nauka proponowała deterministyczne wyjaśnienia i prognozy. Istniały konflikty między zwolennikami religii i nauki, ale i jedni, i drudzy sprowadzali spór do jednej kwestii: wskazywali ludzkości niezawodną drogę.
166
" zem zaś tworzyli kulturę, która mimo wewnętrznych
rzeczności opanowała świat.
Ten rodzaj globalnego systemu kapitalistycznego zakon-
j się wraz z wybuchem I wojny światowej. Wcześniej �rzechodzit liczne finansowe kryzysy, niektóre bardzo poważne, powodujące w gospodarce kilkuletnie zakłócenia � spadki aktywności. Jednak nie były to kryzysy finansowe, które niszczyły system, lecz wynik wydarzeń politycznych i militarnych.
W latach dwudziestych mieliśmy inne wcielenie międzynarodowego kapitalizmu, choć o zasięgu nie w pełni światowym. Jego koniec nastąpił wskutek krachu roku 1929 j późniejszej kryzysu gospodarczego. Wątpię, aby taki szczególny epizod historyczny miał się wydarzyć raz jeszcze. Dopuszczenie do upadku amerykańskiego systemu bankowego było błędem taktycznym, którego nie możemy powtórzyć. Niemniej jednak uważam, że przed nami rysuje się destabilizacja.
Hossa-bessa
Niechętnie stosuję model hossy-bessy do badań światowego systemu kapitalistycznego, ponieważ uważam, że system ten jest zbyt otwarty i niepełny, aby ów schemat do niego należycie pasował. Jednak niemal wbrew własnemu rozsądkowi - nie chcę bowiem sprawiać wrażenia, że wszystko powinno się tłumaczyć zjawiskiem hossy-bessy - mogę określić elementy schematu hossy-bessy; są to: trend podstawowy, a więc konkurencja o kapitał, oraz dominujący błąd subiektywny, czyli nadmierna wiara w mechanizm rynkowy. W okresie hossy zarówno błąd, jak trend wzajemnie się wzmacniają. Gdy przychodzi bessa, oba elementy rozpadają się. Co doprowadzi do bessy? Uważam, że odpowiedzi nie należy szukać w napięciu, jakie się wytwarza między światowym zasięgiem rynków finansowych
167
a krajowym zasięgiem sfery politycznej. Światowy kapitalistyczny opisałem już wcześniej jako gigantyczn mechanizm, który wsysa kapitał do centrum i następnj wypycha go na peryferie. Dopóki światowe rynki finansowe wykazują tendencje ekspansywne, wentyle pozostają otwarte jeśli jednak kierunek przepływu funduszy się odwraca' wentyle stawiają opór, doprowadzając do załamania się systemu.
Fundamentalizm rynkowy
Światowy system kapitalistyczny poparty jest ideologią zakorzenioną w teorii konkurencji doskonałej. Głosi ona, że rynki dążą do osiągnięcia stanu równowagi, a równowaga oznacza najkorzystniejsze rozmieszczenie środków. Jakiekolwiek ograniczenia konkurencji obniżają skuteczność mechanizmu rynkowego; należy się ich zatem wystrzegać. W poprzednich rozważaniach nazwałem to ideologią lesefe-ryzmu, jednak "rynkowy fundamentalizm" wydaje się być lepszym terminem. Określenie to jest trafniejsze, ponieważ i "fundamentalizm" zakłada pewien rodzaj wiary, która może l być łatwo doprowadzona do skrajności. Jest to wiara l w doskonałość, w absolut, wiara w to, że każdy probierni musi być rozwiązany. Zakłada ona istnienie autorytetu l wyposażonego w wiedzę doskonałą, nawet jeśli ta wiedza! nie jest łatwo dostępna dla zwykłych śmiertelników. Auto-1 rytetem takim jest Bóg, a w czasach współczesnych jego l akceptowanym substytutem stała się nauka. Marksizm rościł! sobie pretensje do podstaw naukowych, to samo czynił fundamentalizm rynkowy. Naukowe podstawy obu ideologii l ukształtowały się w dziewiętnastym wieku, a więc w epoce, l kiedy nauka wciąż jeszcze obiecywała dostarczenie prawdy l ostatecznej. Od tamtych czasów wiele się nauczyliśmy - i na l temat ograniczeń metody naukowej, i na temat niedo-l skonałości mechanizmu rynkowego. Obie te ideologie zo-|
168
taty bez reszty zdyskredytowane. Na pierwszy ogień poszedł seferyzm> co ^� konsekwencją Wielkiego Kryzysu oraz zkwitu ekonomii Keynesowskiej. Marksizm mimo eks-esów stalinizmu wegetował nadal, choć obecnie, po upadku svsternu radzieckiego, jest już niemal w zupełnym zaniku. \V moich czasach studenckich, w początkach lat pięćdziesiątych, leseferyzm spotykał się z jeszcze większym sprzeciwem niż interwencjonizm państwowy w dzisiejszej ekonomii. Idea jego ewentualnego powrotu na scenę wydawała się niewyobrażalna. Sądzę, że odrodzenie się fundamentalizmu rynkowego można tłumaczyć jedynie wiarą w jakieś właściwości magiczne ("niewidzialna ręka"), co jest nawet ważniejsze niż postawy naukowe. Nie na próżno prezydent Reagan mówił o "magii rynku".
Główną cechą fundamentalistycznych przekonań jest to, że opierają się one na dokonywaniu wyboru opinii według zasady albo-albo. Jeśli jakaś propozycja jest zła, do miana właściwej rości sobie pretensje jej przeciwieństwo. Ta logiczna niespójność stanowi sedno fundamentalizmu rynkowego. Ingerencja państwa w gospodarkę zawsze przynosiła jakieś ujemne skutki. Odnosi się to nie tylko do planowania centralnego, ale również do państwa opiekuńczego i do Keynesowskiego sterowania popytem. Poczyniwszy to banalne spostrzeżenie, funda-mentaliści rynkowi przeskakują do całkowicie wyzutego z logiki wniosku: jeśli interwencjonizm państwowy jest wadliwy, to doskonały powinien być wolny rynek. A zatem państwu należy zakazać wtrącania się do gospodarki. Nielogiczność tego argumentu jest chyba oczywista.
Trzeba uczciwie przyznać, że argumenty za istnieniem nie kontrolowanych rynków rzadko są formułowane w tak obcesowy sposób. Wręcz przeciwnie - tacy ludzie jak Milton Friedman przedstawiają obszerne zestawienia statystyczne, a teoretycy racjonalnych oczekiwań wprzęgają do swych rozważań arkana matematyki. Słyszałem, że niektórzy z nich do swych modeli włączyli asymetryczne i niedoskonałe informacje, choć ich nieustającym celem w tej drodze przez
169
mękę pozostawało ustalenie warunków doskonałości, czvr - równowagi. Przypomina mi to dyskusję prowadzoną prze średniowiecznych teologów na temat ilości aniołów, które mogą tańczyć na ostrzu szpilki.
Fundamentalizm rynkowy odgrywa istotną rolę w świato-wym systemie kapitalistycznym. Dostarcza on ideologii która nie tylko jest bodźcem dla wielu najwybitniejszych uczestników rynku, ale także napędza politykę. Obecność tej ideologii uprawnia nas do mówienia o istnieniu reżimu kapitalistycznego. Dominacja fundamentalizmu rynkowego rozpoczęła się około roku 1980, kiedy to mniej więcej równocześnie do władzy doszli Ronald Reagan i Margaret Thatcher. Trend podstawowy - międzynarodowa konkurencja o kapitał - narodził się wcześniej, wraz z dwoma kryzysami naftowymi w latach siedemdziesiątych i ustaleniem się rynku off-shore market w walutach europejskich. Od tego czasu błąd subiektywny i trend podstawowy wzajemnie się wzmacniały. Jest to bogaty proces o wielu trudnych do wyodrębnienia aspektach.
Triumf kapitalizmu
Rośnie liczba i rozmiary spółek będących obiektem publicznych transakcji, a zyski budzą coraz większy niepokój udziałowców. Zarządcy są zatroskani o rynek dla swych akcji w tym samym stopniu co o rynek dla swych produktów. Jeśli stają przed wyborem - to sygnały z rynków finansowych są dla nich ważniejsze niż wieści z rynków towarowych: menedżerowie z ochotą pozbędą się filii czy sprzedadzą całą firmę, jeśli to podniesie wartość udziałowca; raczej maksymalizują zysk niż udział w rynku. Zarządcy muszą albo przejmować, albo być przejmowani na coraz bardziej integrującym się światowym rynku; w każdym wypadku potrzebna jest im wysoka cena ich akcji. Ich osobiste dochody są również coraz silniej zwią-
170
ne z ceną ich akcji. Zmiana ta jest szczególnie wyraźna
sektorze bankowym, który podlega szybkiej konsolidacji. Akcje bankowe są sprzedawane za cenę kilkakrotnie przewyższającą wartość księgową, jednak zarządcy, pomni swych opcji giełdowych, nie przerywają ponownego zakupu akcji, zmniejszając liczbę udziałów przewyższających i zwiększających wartość rynkową akcji.
Działalność związana z fuzjami i przejęciami osiąga niespotykany dotąd poziom, kiedy przemysły łączą się na płaszczyźnie światowej. Ponadpaństwowe transakcje stały się codziennością. Ustanowienie wspólnej waluty w Europie było potężnym bodźcem dla obejmującej ten kontynent konsolidacji. To przegrupowanie firm przebiega szybciej, niż ktokolwiek mógł sobie wyobrazić. Zaczynają się zarysowywać światowe monopole i oligopole. Na świecie pozostały już tylko cztery większe firmy rewizyjne; podobna, choć nie aż tak silna koncentracja dokonuje się w zakresie innych funkcji finansowych. Microsoft i Intel są już o krok od monopoli w skali światowej.
W tym samym czasie rośnie liczba akcjonariuszy, a względna ważność posiadania akcji w dorobku gospodarstwa domowego wzrasta w przyspieszonym tempie. Wszystko to dzieje się na tle nieprzerwanej i szybkiej zwyżki kursów akcji. Do sierpnia 1998 roku ostatnie większe załamanie rynku zwyżkującego, który wystartował w początkach lat osiemdziesiątych, nastąpiło w roku 1987, a indeks S&P (Standard and Poor) wzrósł od tamtego czasu o ponad 350%. W Niemczech od września 1992 r. rynek rozrósł się o 297%. Wzrost aktywności gospodarczej był spokojniejszy, ale nieprzerwany. Skupianie się na dochodowości doprowadziło do zmniejszania zatrudnienia i wzrostu produkcji na jednego zatrudnionego, podczas gdy szybki rozwój technologii przyczyniał się do zwiększenia wydajności. Proces globalizacji i wykorzystywanie źródeł tańszej siły roboczej obniżały koszty produkcji, a stopa procentowa od początku lat osiemdziesiątych wykazywała tendencję spadkową, przyczyniając się do wzrostu kursów akcji.
171
Upowszechnienie się posiadania akcji za pośrednictwem funduszy wzajemnych stworzyło dwa potencjalne źródj niestabilności, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Pier\\, szym z nich jest tak zwany "efekt dobrobytu". 38% majątkó^ gospodarstw domowych i 56% funduszy emerytalnym inwestowanych jest w akcje. Udziałowcy mają wysokie zysk; rachunkowe, czują się bogaci, a ich skłonność do oszczędza-nią zostaje zredukowana do wielkości śladowej, co jest uwidocznione na rysunku 2. Wykres pokazuje, że osobiste oszczędności gospodarstw domowych jako procent dochodów po opodatkowaniu spadły obecnie do wielkości 0,1 z 13% w roku 1975. Gdyby nieprzerwany spadek notowany był na rynku akcji, uczucia akcjonariuszy uległyby odwróceniu, przyczyniając się do recesji i wzmacniając spadek aktywności rynkowej.
Innym źródłem potencjalnej niestabilności są fundusze wzajemne. Zarządcy funduszy oceniani są według wyników swej działalności odnoszonych do wyników innych dyrektorów, nie zaś na podstawie efektów bezwzględnych. Być
Rysunek 2
Procentowy udział stopy oszczędności osobistych w dochodach netto
g; g;
Stan na styczeń każdego roku
może brzmi to tajemniczo, ale w praktyce oznacza, że dyrektorzy funduszy są zmuszeni do zachowań zgodnych trendem podstawowym. Dopóki będą się trzymali stada, dopóty włos im z głowy nie spadnie, nawet jeśli inwestorzy ponoszą straty, jeśli tylko jednak spróbują pójść pod prąd, a ich względne wyniki choćby chwilowo na tym ucierpią
- mogą stracić pracę. (To się właśnie przydarzyło Jeffowi Yinikowi, dyrektorowi największego z funduszy Fidelity. Od tej pory pracował z wielkim powodzeniem na własny rachunek, otrzymując za swoje wyniki wynagrodzenie oparte na efektach bezwzględnych). Do jesieni 1998 roku fundusze wzajemne, przyzwyczajone do stałego dopływu świeżej gotówki, doprowadziły do najniższego w swych dziejach poziomu rezerw. Gdyby trend się odwrócił, fundusze byłyby zmuszone do podwyższenia stanu gotówki, dokładając się do presji w kierunku tendencji zniżkowych.
Jakkolwiek jest to kłopotliwe, to główne źródła niestabilności znajdują się na scenie międzynarodowej. Egzystencja światowego systemu kapitalistycznego poddawana jest obecnie surowej próbie: kryzysowi azjatyckiemu i jego następstwom. Testowanie jest trzecim etapem modelu hossy-bessy. Jak w każdym cyklu tego rodzaju, nie można z wystarczającą dozą pewności przewidzieć, czy próba jakiegoś trendu okaże się pomyślna, czy zostanie on gwałtownie odwrócony. Bardziej korzystne jest sporządzenie możliwych scenariuszy
- i dla testu pomyślnego, i chybionego.
Jeśli światowy system kapitalistyczny przeżyje trwający właśnie okres próby, to po jego zakończeniu nastąpi etap dalszego przyspieszenia, które zawiedzie globalny kapitalizm w rejony dalekie od stanu równowagi, o ile nie dzieje się to już teraz. Jedną z właściwości tej nowej, bardziej skrajnej postaci światowego kapitalizmu będzie wykluczenie jednej pozornie słusznej, alternatywnej dla wolnego rynku ideologii
- tak zwanego azjatyckiego czy też konfucjańskiego modelu. W wyniku bieżącego kryzysu chińscy i koreańscy zamorscy kapitaliści, których majątki doznały ostatnio poważnego uszczerbku, będą musieli zaniechać nadzoru rodzinnego.
173
Ci, którzy okażą taką gotowość, przetrwają, inni - przepacj na. Kryzys pogorszył również sytuację zadłużonych po Us spółek we wszystkich azjatyckich krajach. Firmy obciąż0ll długiem zagranicznym obserwowały pogorszenie się stosunK kapitału obcego do kapitału własnego; te zaś z diugietn krajowym zostały dotknięte przez połączenie wzrostu stón procentowych ze spadkiem dochodów. Jedynym wyjściem z tej sytuacji jest dokonanie konwersji długu na kapitał własny albo dodatkowe podwyższenie tego ostatniego. Tego nie może dokonać rodzina; zazwyczaj nie robi się tego nawet w skali krajowej. Jedynym wyjściem będzie sprzedanie firmy obcokrajowcom. W ostatecznym rezultacie nastąpi koniec modelu azjatyckiego, a początek nowej epoki, kiedy kraje,
0 których mowa, połączą jeszcze ściślejsze więzy ze światowym systemem kapitalistycznym. Banki międzynarodowe
1 ponadnarodowe korporacje staną na twardym gruncie. Motyw zysku weźmie górę nad konfucjańską etyką, a narodowa duma i dominujący błąd subiektywizmu doznają kolejnego wzmocnienia. Niektóre kraje, takie jak Malezja, mogą wypaść z gry, jeśli będą trwać przy swojej ksenofobicznej, antyrynko-wej polityce, inne wszakże państwa znajdą się na szczycie.
Jeśli więc światowy system kapitalistyczny wychodzi z obecnego kryzysu jako zwycięzca, to można przewidywać, że światową gospodarkę w jeszcze większym niż dziś stopniu opanują międzynarodowe należące do państwa korporacje. Ostra konkurencja nie pozwoli im na poświęcanie zbyt wielkiej uwagi problemom społecznym. Będą oczywiście składały słowne deklaracje w sprawach tak niewątpliwie słusznych jak ochrona środowiska, zwłaszcza jeśli mają bezpośredni kontakt z szerokim społeczeństwem, jednak nie zdobędą się na wysiłek utrzymania zatrudnienia na nie zmienionym poziomie, gdyż byłoby to z uszczerbkiem dla ich zysków.
Z drugiej strony jest zupełnie prawdopodobne, że światowy system kapitalistyczny nie przetrwa tej próby. W krajach peryferyjnych proces spadku aktywności gospodarczej wciąż jeszcze trwa i trudno go będzie zahamować bez poważnych wyrzeczeń. Banki i firmy powinny być zreorganizowane;
174
�elu ludzi straci pracę. Napięcia polityczne osiągnęły wysoki W' ziorn lub wciąż jeszcze rosną. Wywołane kryzysem finanso-urvrn polityczne przemiany już doprowadziły do ustąpienia utorytarnych reżimów w kilku krajach. Korea miała szczęś-�6 wybrać nowego prezydenta, Kim Dae Junga, który przez ale życie był wybitnym krytykiem niezdrowych powiązań miedzy rządem i biznesem. Obecny premier Tajlandii jest powszechnie podziwiany za swą uczciwość i otacza go gabinet złożony z wykształconych na Zachodzie, nastawionych prorynkowo urzędników. W Indonezji Suharto został wymieciony z urzędu pr/ez rewolucję. W Malezji Mahathir znalazł się w stanie oblężenia. W Chinach reformatorzy gospodarki są w ofensywie, jednak istnieje prawdziwe niebezpieczeństwo, że jeśli sytuacja gospodarcza będzie się nadal pogarszać, reformatorzy stracą władzę. Często się powtarza, że rewolucje pożerają własne dzieci. W całej Azji, nie wyłączając Japonii, narasta już ksenofobiczna niechęć skierowana przeciw Amerykanom, Międzynarodowemu Funduszowi Walutowemu. Wybory w Indonezji wyłoniły nacjonalistyczny islamski rząd, inspirowany ideami Mahathira.
O wszystkim zdecydują wydarzenia w centrum. Aż do niedawna kłopoty peryferii były dla niego dobroczynne. Centrum unieszkodliwiło rodzące się naciski inflacyjne, skłoniło władze monetarne, by nie podnosiły stopy procentowej, rynkom akcji pozwoliło osiągnąć nowe pułapy. Jednak korzystne skutki kryzysu azjatyckiego zaczynają się już wyczerpywać, ustępując miejsca niedobrym konsekwencjom. Marże zysku dostają się pod rosnące naciski. Niektóre spółki cierpią bezpośrednio wskutek zmniejszonego popytu lub brutalniejszej konkurencji zagranicy; inne firmy, w sektorze usług, który nie odczuł tak silnie międzynarodowej rywalizacji, odczuwają oddziaływanie rosnących kosztów robocizny. Również cykl boomu na rynku akcji dobiegi już końca. Jeśli ów rynek zniżkuje, to "efekt dobrobytu" może ten spadek przełożyć na załamanie gospodarcze. To zaś z kolei zwiększy opór wobec importu, co w dalszej konsekwencji wywoła oburzenie na peryferiach.
175
Od samego początku kryzysu azjatyckiego kapitał uciev z peryferii. Jeśli kraje z obrzeży porzucają nadzieję przywrócenie jego przepływu, mogą się odwołać do sw*
suwerenności, by zapobiec temu odpływowi. Skutek odwrotny i system się załamie. Stany Zjednoczone równie1 coraz bardziej patrzą na swoje własne podwórko. Odrno\va Kongresu przekazania dodatkowych funduszy Międzynaro-dowemu Funduszowi Walutowemu może mieć podobne znaczenie jak taryfy celne Smoota-Hawleya w czasie Wiel-kiego Kryzysu.
Który z tych dwóch scenariuszy przeważy? Jestem gotów postawić na drugi z nich, jednak jako uczestnik rynku musze być zawsze otwarty na wszystko. Nie waham się wszakże stwierdzić, że światowy system kapitalistyczny sczeźnie wskutek własnej niedoskonałości, jeśli nie tym razem, to przy następnej okazji - o ile nie przyznamy, że jest on wadliwy i nie zaczniemy w porę usuwać tych defektów.
Już teraz dostrzegam zadatki ostatecznego kryzysu. Będzie on miał charakter polityczny. Zaczną powstawać lokalne ruchy polityczne, dążące do wywłaszczenia ponadnarodowych korporacji i przechwycenia "narodowego" majątku. Niektóre z nich mogą się zakończyć powodzeniem, jak w wypadku powstania bokserów czy rewolucji zapatystows-kiej. Ich sukces może następnie nadszarpnąć zaufanie do rynków finansowych, uruchamiając samowzmacniający się proces na samym dole. Czy zdarzy się to teraz, czy następnym razem, pozostaje sprawą otwartą.
Dopóki model hossy-bessy wytrzymuje próby, dopóty wyłania się z nich wzmocniony. Im ostrzejsza jest próba, tym solidniejsze wzmocnienie. Po każdym szczęśliwie zakończonym sprawdzianie następuje okres przyspieszenia; po każdym przyspieszeniu przychodzi moment prawdy. Dokładne określenie, w jakim punkcie znajdujemy się obecnie, możliwe będzie tylko z perspektywy czasu.
Rozdział 7
ŚWIATOWY KRYZYS FINANSOWY
Kryzys azjatycki
Kryzys finansowy, który rozpoczął się w Tajlandii w roku 1997? jest szczególnie deprymujący ze względu na zasięg i ostrość. Jak już wspomniałem o tym we wstępie, w naszym Soros Fund Management dostrzegaliśmy nadciągające załamanie, w czym nie byliśmy odosobnieni, jednak jego rozległość i rozłożenie zaskoczyły wszystkich. Zaktywizowały się liczne i na pozór niezależne od siebie dysproporcje, które wzajemnie oddziaływając, uruchomiły daleki od równowagi proces, którego skutki były niewspółmierne w stosunku do elementów, które się nań złożyły.
Rynki finansowe odgrywają rolę, która się zasadniczo różni od przypisywanej im przez teorię ekonomiczną. Uważa się, że rynki finansowe kołyszące się niczym wahadło - pod wpływem wstrząsów egzogenicznych (pozaustrojowych) - mają się szeroko odchylać, choć ostatecznie wracają jakoby do stanu spoczynku w punkcie równowagi, a punkt ten jest równie niezależny od chwilowych fluktuacji. Zamiast tego - jak powiedziałem w Kongresie - rynki finansowe zachowują się bardziej jak kula do kruszenia murów, bujająca się od kraju do kraju, powalając te słabsze.
Trudno się tu uchylić od stwierdzenia, że to sam międzynarodowy system finansowy stanowi główną ingrediencję procesu rozmiękczania. Dzieje się tak wszędzie, choć inne
177
elementy różnią się od siebie w zależności od kraju. Podofa wniosek trudno pogodzić z szeroko rozpowszechniony poglądem, że rynki finansowe są biernym odbiciem Wska' ników podstawowych. Jeśli moje stanowisko jest słuszne rola rynków finansowych w świecie powinna zostać na no'\v gruntownie przemyślana. Aby te tezę związaną z rynkam' finansowymi sprawdzić, dokonajmy przeglądu innych ele mentów, jakie tu wchodzą w grę, i popatrzmy, co z tego wyjdzie.
Najbardziej bezpośrednią przyczyną kłopotów było błędne ustalenie parytetów walut. Kraje Azji Południowowschodniej przestrzegały nieformalnego porozumienia, które wiązało ich waluty z amerykańskim dolarem. Pozorna stabilność sztucznie podtrzymywanego dolara zachęcała krajowe banki i firmy do zaciągania dolarowych pożyczek i przeliczania ich na miejscowe waluty bez zabezpieczenia; następnie banki pożyczały pieniądze na miejscowe programy lub inwestowały w nie same, zwłaszcza gdy chodziło o nieruchomości. Zdawało się, że postępowanie takie nie wiąże się z żadnym ryzykiem dopóty, dopóki praktykowane jest sztuczne podtrzymywanie kursów. Jednakże układ ten znalazł się pod presją; częściowo ze strony niedoszacowania waluty chińskiej w roku 1996, a częściowo - wzrostu wartości amerykańskiego dolara w stosunku do jena. Bilans handlowy tych krajów pogorszył się, choć początkowo deficyty handlowe kompensowane były przez ciągłe solidne wpływy na rachunek kapitału. Niemniej jednak już na początku roku 1997 było dla nas - w Soros Fund Management - oczywiste, że rozbieżność między rachunkiem rozliczeń a rachunkiem kapitału była coraz trudniejsza do utrzymania. Sprzedaliśmy in blanco tajlandzkiego bahta i malezyjskiego ringgita na początku 1997 roku z terminem płatności od sześciu miesięcy do roku1. Następnie premier Malezji, Mahathir, oskarżył mnie o wywołanie kryzysu. Był to zarzut całkowicie
1 Zawarliśmy kontrakty na przyszłą dostawę tajlandzkiego bahta i malezyjskiego ringgita, których na bieżąco nie posiadaliśmy.
178
bezpodstawny. Nie byliśmy sprzedawcami waluty w trakcie rwania kryzysu czy też na kilka miesięcy przed jego ^stąpieniem; przeciwnie - byliśmy nabywcami w chwili, kiedy te waluty zaczęły zniżkować: kupowaliśmy ringgity, by zrealizować zyski z naszej wcześniejszej spekulacji (i jak się to później okazało - o wiele za wcześnie).
Jeśli w styczniu 1997 roku było dla nas jasne, że sytuacja ;est nie do utrzymania, to podobne odczucia musieli mieć również inni. Jednak kryzys wybuchł dopiero w lipcu 1997, Iciedy władze tajlandzkie zaprzestały podtrzymywania kursów walutowych i upłynniły je. Kryzys przyszedł później, niż tego oczekiwaliśmy, ponieważ miejscowe władze monetarne zbyt długo podtrzymywały swoje waluty, a banki międzynarodowe wciąż rozszerzały ofertę kredytową, choć powinny dostrzegać grożącą katastrofę. Opóźnienie to niewątpliwie przyczyniło się do zaostrzenia kryzysu. Z Tajlandii szybko rozprzestrzenił się on na Malezję, Indonezję Filipiny, Południową Koreę i inne kraje.
Istotny jest wszakże do rozważenia fakt, że niektóre wchłonięte przez azjatycki kryzys kraje nie praktykowały nieformalnego podtrzymywania kursu dolara. To prawda, że koreański won był przeszacowany, ale walut chińskiej i japońskiej to nie dotyczyło. Przeciwnie - sukcesy konkurencyjne odnoszone przez Chiny oraz poważny spadek wartości japońskiego jena w stosunku do dolara były czynnikami przyspieszającymi kryzys. Cóż zatem wspólnego mają ze sobą te porażone gospodarki? Niektórzy dowodzą, że problemem jest wspólna zależność od zniekształconej lub niedojrzałej formy kapitalistycznego reżimu, teraz opatrywanego pejoratywnym określeniem "kapitalizmu protekcjonalnego", choć poprzednio wynoszono go pod niebiosa jako kapitalizm konfucjański albo model azjatycki. W twierdzeniu tym tkwi ziarno prawdy, co pokrótce wyjaśniam w dalszym ciągu. Jednak przypisywanie kryzysu azjatyckiej specyfice z pewnością nie daje pełnego obrazu, ponieważ załamanie rozprzestrzeniło się na Amerykę Łacińską i Europę Wschodnią, a obecnie zaczyna obejmować swym
179
wpływem rynki finansowe oraz gospodarki Europy 7 chodniej i Stanów Zjednoczonych. Po krótkim zate omówieniu wydarzeń w Azji powrócę do głównego y runku mojego uderzenia - że mianowicie powodem kryzys,, światowego są patologie nieodłącznie związane z samym systemem finansowym.
Odejście modelu azjatyckiego
Gospodarki azjatyckie kryły w sobie wiele strukturalnych słabości. Większość firm było własnością rodzinną i zgodnie z konfucjańską tradycją rodziny pragnęły zachować kontrolę nad interesami. Jeśli emitowały akcje dla odbiorców zewnętrznych, okazywały lekceważenie praw udziałowców "mniejszościowych". Ponieważ nie były w stanie w pełni finansować swego wzrostu z dochodów, wolały raczej polegać na kredytach, niż ryzykować utratę kontroli. Jednocześnie urzędnicy państwowi posługiwali się kredytem bankowym jako narzędziem polityki przemysłowej; oni również korzystali z kredytu jako źródła wynagradzania swej rodziny i przyjaciół. Był to tylko jeden z przejawów istniejących niezdrowych powiązań biznesu z kołami rządowymi. Skutkiem połączenia tych czynników były niezwykle wysokie relacje kapitału obcego do kapitału własnego oraz nieprzejrzysty i niesolidny sektor finansowy. Idea głosząca, że "kredyt bankowy" utrzyma w ryzach udziałowców spółki, po prostu się nie sprawdziła1.
Na przykład gospodarka południowokoreańska była zdominowana przez znajdujące się pod rodzinną kontrolą czebole (konglomeraty). Czebole były poddane silnemu
Wielu dowodziło, że pożyczka bankowa jest kluczowym mechanizmem do sprawowania kontroli nad korporacjami w Azji. joseph E. Stiglitz, Credit Markets and the Control of Capital, "Journal of Money, Credit and Banking", vol. 17, No. 2 (May 1985), Ohio State University Press: 150.
180
ja}aniu dźwigni kapitałowej. Przeciętny stosunek kapitału
bcego do kapitału własnego w trzydziestu największych �zebolach (odpowiedzialnych za około 35% koreańskiej
redukcji przemysłowej) wynosił 388% w roku 1996, a w niektórych pojedynczych czebolach dochodził do 600-700%. no końca marca 1998 roku przeciętna wielkość wzrosła do 593%. Właściciele wykorzystali swą kontrolę do krzyżujące-
0 się wzajemnie zabezpieczania długów innych członków erupy> łamiąc w ten sposób prawa udziałowców mniejszościowych. Co gorsza, spółki koreańskie działały przy bardzo niskiej marży zysku: częstotliwość otrzymywania odsetek od kapitału w trzydziestu największych czebolach wynosiła 1,3 rażą w roku 1996 i tylko 0,94 rażą w roku 1997. Oznacza to, że koszty odsetek nie były pokrywane przez dochody. W ramach polityki przemysłowej koreańskie banki rozszerzyły łatwo dostępny kredyt. Rząd postanowił zachęcić do działania niektóre gałęzie przemysłu i czebole w obawie, że zostaną na lodzie, rzuciły się na to, co doprowadziło do karkołomnej ekspansji bez oglądania się na zyski. Pod tym względem Korea świadomie naśladowała Japonię z jej wczesnego okresu, co jednak okazało się toporną imitacją bardziej subtelnego wzorca. Jak już o tym wspomniałem we wstępie, Japonia korzystała z dobrodziejstwa demokratycznych instytucji, podczas gdy Korea Południowa przez większą część swej powojennej historii znajdowała się pod rządami wojskowej dyktatury. Zabrakło tam japońskiej tradycji budowania zgody oraz charakterystycznych dla systemu demokratycznego analiz kontrolnych i zestawień bilansowych.
W miarę narastania nie spłaconego zadłużenia banki koreańskie próbowały znaleźć sposób na wydostanie się z opałów poprzez zaciąganie kolejnych pożyczek za granicą i inwestowanie ich w wysoko rentowne i ryzykowne instrumenty w takich krajach jak Indonezja, Rosja, Ukraina i Brazylia. Był to istotny czynnik koreańskiego kryzysu.
Nie oznacza to, że postępowanie banków japońskich było ostatnio dużo rozsądniejsze. Początki kłopotów Japonii
181
sięgają wstecz krachu na Wall Street w roku 1987. Japof, u-system system finansowy był ściśle kontrolowany prz ' Ministerstwo Finansów (MF). Jego urzędnicy stanów']-intelektualną elitę, porównywalną z francuskimi Inspecteur de Finanse. Zrozumieli oni pojęcie zwrotności lepiej n[-jakakolwiek inna grupa, z którą się zetknąłem, i opracował' imponującą ideę, która głosiła, że Japonia mogłaby przelo żyć swą przemysłową potęgę na dominację finansowa - poprzez dostarczenie światu płynności. Pamiętam, jak p0 krachu roku 1987 ideę tę przedstawił mi jeden z przedstawicieli MF. Niestety, Japończycy nie wzięli pod uwagę ważnego aspektu zwrotności, jakim są niezamierzone konsekwencje. Ich decyzje pomogły światu przezwyciężyć skutki krachu, ale wskutek tego japońskie instytucje finansowe poniosły wiele strat za granicą, a w kraju wytworzył się finansowy "balon", który osiągnął apogeum w roku 1991. Z racji swej ścisłej funkcji kontrolnej w stosunku do instytucji finansowych MF miało możliwość przekłuć te balon bez powodowania krachu; czegoś podobnego dokonano po raz pierwszy w historii. Sprawiło to jednak, że w bilansach instytucji finansowych pozostało mnóstwo zleżałych, nie uplasowanych niepewnych aktywów. Do wyciągnięcia banków z trudnej sytuacji pieniądze podatników mogą zostać użyte dopiero wówczas, gdy taka potrzeba stanie się nieodparta; a nawet wówczas japoński obyczaj wymagał, aby poleciały głowy urzędników Ministerstwa Finansów, i tak się też ostatecznie stało. Nic więc dziwnego, że MF tak długo opierało się temu pomysłowi. W chwili wybuchu azjatyckiego kryzysu Japonia była zaangażowana w politykę zmniejszania deficytu budżetowego. Była to polityka wysoce niewłaściwa i w równie niewłaściwym momencie rozpoczął się azjatycki kryzys. Banki japońskie, silnie zaangażowane w Tajlandii, Indonezji i Korei, rozpoczęły ograniczać swoje zestawienia bilansowe, powodując kredytowy krach w samym środku nadmiernej płynności. Klienci, przerażeni azjatyckim kryzysem i niektórymi krajowymi upadłościami, zwiększyli swą skłonność
182
,0 oszczędzania. Wartość jena spadla, a gospodarka osunęła
� w recesję. W końcu rząd został przekonany do obniżenia S datków oraz sięgnięcia po fundusze publiczne dla zrefi-
ansowania banków, jednak było to i za mało, i za późno. Recesja w Japonii, drugiej co do wielkości gospodarki 'wiata i poważnego partnera handlowego dla innych krajów aziatyckich, zaostrzyła tendencję spadkową w gospodarce reszty kontynentu.
\V azjatyckim modelu rozwoju gospodarczego można dostrzec wiele ułomności: strukturalną słabość systemu bankowego oraz własności przedsiębiorstw, niezdrowe powiązania biznesu z polityką, brak przejrzystości, wreszcie niedostatek swobód politycznych. Aczkolwiek owe wady występowały w wielu z tych porażonych kryzysem krajów, to jednak żadna z nich nie objęła ich wszystkich. Hongkong był wolny od większości z nich. Japonia i Tajwan cieszą się wolnością polityczną. Własność rodzinna w większych przedsiębiorstwach nie występuje w Japonii. Singapur posiada silny system bankowy. Co więcej, model azjatycki jako taki był strategią, która odniosła maksymalny sukces i była przedmiotem podziwu w kołach biznesu. Model ten spowodował wydatny wzrost poziomu życia, dając w tych krajach (przez długi okres) przeciętnie o 5,5% rocznego dochodu na głowę ludności więcej niż właściwie we wszystkich wschodzących gospodarkach. Azjatyccy przywódcy, tacy jak Li Kwan Ju z Singapuru, Suharto z Indonezji i Mahathir z Malezji z dumą głosili przekonanie, że azjatyckie wartości górują nad zachodnimi, nawet wówczas, gdy kryzys już się rozwinął. Posunęli się aż do zakwestionowania ONZ-owskiej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Li Kwan Ju uznał zachodnie demokracje za dekadenckie, Mahathir nienawidził tradycji kolonialnej, a Suharto wynosił pod niebiosa cnotę nepotyzmu. W czerwcu 1997 roku Stowarzyszenie Krajów Południowowschodniej Azji (ASEAN) uznały Myanmar (Burmę) za członka tej organizacji, co było wyzwaniem rzuconym bezpośrednio zachodnim demokracjom, według których reżim Myanmaru jest represyjny i nie do przyjęcia w kategoriach humanitarnych.
183
Jak to się stało, że tak udany model rozwoju gospodat czego tak szybko się zwarzył? Nie sposób jest odpowiedzie-na to pytanie bez uwzględnienia wad światowego system kapitalistycznego. Fakt, że kryzys azjatycki nie ograniczy) się do tego tylko kontynentu, lecz wchłonął również ROsip Południową Afrykę i Brazylię, a jeszcze przed swoim wygaśnięciem może również wpłynąć na wszystkie wschodzące gospodarki - wzmacnia uzasadnienie tezy, że źródła destabilizacji należy szukać w samym międzynarodowym systemie finansowym.
Niestabilność międzynarodowych finansów
Przyglądając się temu systemowi, musimy dostrzegać różnicę między inwestorami bezpośrednimi, inwestorami portfelowymi, bankami oraz władzami finansowymi, takimi jak MFW i banki centralne. Inwestorzy bezpośredni nie wpływają destabilizująco, może poza klientami banków. W wypadku inwestorów portfelowych możemy wyróżnić inwestorów instytucjonalnych, którzy handlują pieniędzmi innych ludzi, spółki hedgingowe, które stosują dźwignię kapitałową, oraz inwestorów indywidualnych.
Inwestorzy indywidualni - jak to już powiedziano w poprzednim rozdziale - obliczają wyniki swojej działalności, odnosząc je do wyników innych firm, co czyni z nich stado podążające za trendem podstawowym. Rozdzielają swoje aktywa na różne rynki międzynarodowe; a kiedy jakiś rynek zwyżkuje, muszą zwiększać swoje lokaty, gdyż w przeciwnym wypadku staną się nie dociążeni i vice versa. Na dodatek fundusze wzajemne, jeśli mają dobre wyniki, mogą przyciągać inwestorów, ponosząc zaś straty, tracą również inwestorów. Fundusze wzajemne nie odgrywają najmniejszej roli
184
przyspieszaniu krachu, wyjąwszy ich przesadną w sto-unku do oczekiwań działalność w okresie poprzedzającym załamanie. Mają jednak istotny udział w nadawaniu bessie trwałości. Inwestorzy wycofują się ze wschodzących trustów inwestycyjnych, to zaś sprawia, że fundusze wzajemne wchodzą w role przymusowych sprzedawców. Podobną role grają zarządcy funduszy hedgingowych i inni, którzy spekulują pożyczonymi pieniędzmi. Kiedy mają dobrą passę, mogą zwiększać stawkę, kiedy ponoszą straty, muszą sprzedawać dla zmniejszenia długu. Opcje, transakcje hedgingowe i inne instrumenty pochodne mają dla nich podobne samowzma-cniające właściwości.
Dyrektorzy funduszy hedgingowych i inni giełdowi gracze mogą handlować walutami bezpośrednio, nie obracając papierami wartościowymi. Podobnie postępują banki - czy to na rachunek własny, czy swoich klientów. Na rynku walutowym banki znaczą o wiele więcej niż fundusze hedgingowe, trzeba jednak przyznać, że takie spółki hedgingowe, jak na przykład moja, miały swój udział w zaburzeniach azjatyckiej waluty. Ponieważ fundusze hedgingowe bywają zainteresowane wynikami raczej absolutnymi niż względnymi, są bardziej skłonne do aktywnego udziału w przyspieszaniu zmian w panującym trendzie. To oczywiście naraża je na krytykę w wypadku, gdy ta zmiana jest niepożądana, jeśli jednak trendu nie udaje się już utrzymać, to lepiej go jak najszybciej odwrócić. Na przykład sprzedając in short1 tajlandzkiego bahta w styczniu 1997 roku, Ouantum Fund zdołał poprzez moją firmę inwestycyjną zasygnalizować, że pieniądz ten może zostać przeszacowany. Gdyby władze zareagowały, regulacja nastąpiłaby szybciej i byłaby mniej bolesna. Władze natomiast opierały się i kiedy nadszedł kryzys, okazał się katastrofą.
Sprzedaż "in short" - jedna z podstawowych operacji giełdowych, przewidująca spadek kursu walut lub akcji (przyp. red.). -, .
185
Prawdziwy problem stanowi kwestia, czy spekulowani na walucie jest działaniem pożądanym, czy nie. Rzeczy^ tość podpowiada, że kraje o walutach w pełni wymienialnych boleśniej odczuwają zakłócenia związane z bieżącym kryzy sem niż te, które utrzymywały pewien nadzór nad handlem pieniądzem. Tajlandia była bardziej otwarta niż Malezja i właśnie ona doświadczyła radykalniejszego odwrócenia trendu; Chiny kontynentalne zostały mniej dotknięte niż Hongkong, mimo że ten ostatni posiada znacznie solidniejszy system bankowy i finansowy. Jednak materiał ten nie upoważnia jeszcze do wyciągania wniosków ostatecznych Waluta koreańska nie mogła być przedmiotem swobodnego handlu, a jednak kryzys odczuła równie dotkliwie jak reszta Południowowschodniej Azji, a wciąż jeszcze wszystko zależy od Chin. Problem ten łączą ścisłe wzajemne więzy z rolą banków.
Każdy kraj posiada własny system bankowy i władze stanowiące przepisy; oba te elementy w skomplikowany sposób wzajemnie na siebie oddziaływają, tworząc tym samym międzynarodowy system bankowy. Niektóre banki znajdujące się w centrum tego systemu są tak poważnie zaangażowane w międzynarodowe transakcje, że można je nazwać bankami międzynarodowymi. Nierzadko są one właścicielami banków krajowych albo prowadzą operacje wewnętrzne, takie jak udzielanie kredytów konsumpcyjnych w wielu krajach. Większość jednak państw wciągniętych w obecny kryzys miało względnie zamknięte systemy bankowe, co oznacza, że nieliczne tylko banki wewnętrzne znajdowały się w rękach zagranicznych. Wyjątek stanowiły Hongkong i Singapur - tam większe banki mają charakter międzynarodowy. Banki japońskie i, ostatnio, banki koreańskie również spróbowały działalności międzynarodowej - z katastrofalnym skutkiem. Według szacunków przewidywana wielkość niespłacalnych długów (takich, które nie mogą zostać uregulowane) w samej tylko Azji sięga, jak to pokazuje tabela l niemal 2 bilionów amerykańskich dolarów.
180
fabela l
Przypuszczalne wielkości nie spłaconych długów (NSD) _ Azja, Japonia
Przewidywany wartość w $ USA
Krą) szczyt NSD (w miliardach)
"["""Filipiny 25,0% 7,0
2. Hongkong 12,0% 15,9
3. Indie 16,0% 13,0
4. Indonezja 85,0% 34,1
5. Korea 45,0% 167,0
6. Malezja 40,0% 27,5
7. Singapur 11,0% 8,5
8. Tajwan 4,5% 16,3
9. Tajlandia 50,4% 90,7
Azja Poludniowowschodnia (razem 1-9) 381,0
10. Japonia 30,0% 800,0
11. Chiny 25,0% 250,0
Razem całość 1431,0
(Źródła: szacunki braci Salomon, Goldmana Sachsa, Warburg Dillon Read i SMF LCC)
Banki międzynarodowe i krajowe połączone są liniami kredytowymi, określającymi granice, wewnątrz których mogą wchodzić w różne transakcje, takie jak handel walutą, oprocentowane transakcje wymiany akcji i temu podobne. Mogą być również połączone poprzez kredyty o dłuższych terminach. Zarówno linie kredytowe, jak pożyczki ustalane są w dolarach lub innej twardej walucie. W krajach, które były sztucznie - formalnie lub nie - związane z dolarem, banki nastawione na rynek krajowy oraz pożyczkobiorcy zakładali, że s/tuczne utrzymywanie kursu będzie kontynuowane. Często nie udaje się im dokonać zabezpieczenia przez ryzykiem zmiany procentowej. Kiedy nastąpił koniec sztucznego podtrzymywania kursów, banki pozostały z ogromnymi, nie zabezpieczonymi walutowymi ekspozycjami.
187
Ubiegały się więc o gwarancje, wywierając silną presje n lokalne waluty. Waluty poleciały nadmiernie w dół, poty0 dując nagłe straty w zestawieniach bilansowych pożycz kobiorców. Na przykład Siam Cement, największa i najsil niejsza spółka w Tajlandii, poniosła straty w wysokości 52 g miliarda tajskich bahtów w porównaniu z jej wartością początkową - 42,3 miliarda bahtów oraz z 6,8 miliarda bahtów zysku w roku 19961. Firmy słabsze znalazły sjp w znacznie gorszej sytuacji. Wielu kredytobiorców użyło tych pieniędzy do sfinansowania nieruchomości, a wartość tych ostatnich wykazywała tendencję zniżkową już w chwili gdy zaprzestano podtrzymywania kursów. Nagle pojawiło się ryzyko zarówno kredytowe, jak walutowe, co zniechęciło kredytodawców do rozszerzania swej oferty. Wszystko to, w połączeniu z ucieczką zagranicznych inwestorów z upadających rynków, uruchomiło samonapedzający się proces, którego wynikiem był odnotowany między czerwcem 1997 a końcem sierpnia 1998 r. 42% spadek tajlandzkiej waluty i 59% spadek tajlandzkiego rynku akcji, wyrażone w miejscowym pieniądzu. Wynik łączny wyraził się 76%, liczoną w dolarach stratą, co można porównać z 86% stratą na Wall Street między rokiem 1929 a 1933.
Do sąsiednich krajów panika przeniknęła poprzez rynki finansowe - zazwyczaj używam tu jako przenośni kuli do kruszenia murów; inni napomykają o finansowej zarazie, współczesnej odmianie epidemii dżumy. Zachwianie niektórych zarażonych gospodarek było mniej wyraźne, ale to nic nie dawało. Gospodarka malezyjska była przegrzana, choć ekspansja monetarna miała charakter głównie wewnętrzny; deficyt handlowy był zupełnie umiarkowany. Wskaźniki podstawowe w Indonezji sprawiały wrażenie solidnych; główny problem polegał na tym, że Indonezja zaciągnęła znaczne długi w bankach koreańskich i ja-
Przed zaniechaniem 2 lipca 1997 r. polityki sztucznego podtrzymywania cen kurs wymienny wynosit 24,35 bahta za l dolara; w końcu roku trzeba już było za niego płacić 45,9 bahta.
oiiskich, które miały własne kłopoty i nie mogły pro-1 ngować terrnmow spłat. Kiedy obiektem ataku stał się aolar Hongkongu, system zarządzania walutą doprowadził 4O podniesienia krajowych stóp procentowych, co z kolei Obniżyl� wartość nieruchomości i akcji. Banki międzynarodowe, prowadząc interesy z bankami Hongkongu, odkryły ryzyko kredytowe, o którym uprzednio nie miały pojęcia. Kiedy weszły w symetryczne, oprocentowane transakcje wymiany akcji1, przyjęły założenie, że po obu stronach występują takie same kwoty; teraz zaś uświadomiły sobie, że jeśli zmienił się kurs walutowy, to ich partner - Hongkong - zacznie nagle być im winien więcej pieniędzy, niż one są winne jemu. Zmusiło to banki międzynarodowe do ograniczenia linii kredytowych w odniesieniu do Hongkongu. Jeszcze większym problemem stało się ryzyko kredytowe w Korei, gdzie niektóre banki rzeczywiście nie dotrzymały swych gwarancji. Stało się to niedługo przed tym, jak kryzys finansowy zmusił Tajlandię, a następnie Koreę i Indonezję, do szukania pomocy w MFW.
Rola Międzynarodowego Funduszu Walutowego
MFW stanął wobec problemów, z jakimi nigdy się dotychczas nie spotkał. Kryzys azjatycki miał złożony charakter - łączył w sobie komponent walutowy z komponentem kredytowym. Ten drugi składnik z kolei miał aspekt międzynarodowy i aspekt krajowy, a wszystkie te zróżnicowane elementy były ze sobą wzajemnie powiązane.
Do takiej transakcji wymiany akcji dochodzi wówczas, gdy jakiś bank przetacza się z pożyczki o statym oprocentowaniu na pożyczkę o oprocentowaniu zmiennym dla swego klienta, w zamian za przełączenie w odwrotnym kierunku dokonane przez jego bank-korespondenta za granicą.
189
Czynnikiem, który różnił kryzys azjatycki od wszystkich znanych dotychczas MFW kryzysów, było to, że rozpocz się on w sektorze prywatnym; sektor państwowy pozostawał w stosunkowo dobrej kondycji.
MFW narzucił tradycyjną terapię: podniesienie stón procentowych i obniżenie wydatków państwowych dla usta-bilizowania waluty i przywrócenia zaufania międzynarodowych inwestorów. Fundusz rozpoznał również wady strukturalne w poszczególnych państwach i narzucił im specjalne warunki, takie jak na przykład zamykanie niewypłacalnych instytucji finansowych. Jednak programy MFW nie spełniały swego zadania, gdyż odnosiły się zamiast do wszystkich - tylko do niektórych aspektów kryzysu. Ponieważ przeróżne jego elementy są ze sobą powiązane, nie można ich leczyć w oderwaniu od pozostałych. Niemożliwa jest zwłaszcza stabilizacja walut, jeśli się najpierw nie rozwiąże problemu zadłużenia, ponieważ dłużnicy zaczęli się wycofywać wówczas, kiedy waluta spadła, gdy tymczasem słabość pieniądza spowodowała jeszcze większe ich straty na zasadzie błędnego koła.
Dlaczego MFW nie zdaje sobie z tego sprawy? Przyczyną jest być może to, że ponieważ swą metodologię wypracował dla zwalczania zakłóceń w sektorze państwowym, jego zrozumienie zasad funkcjonowania rynków finansowych pozostawiało wiele do życzenia. Uwidoczniło się to w Indonezji, gdzie MFW nalegał na zamykanie niektórych banków bez poczynienia odpowiednich zabezpieczeń dla ochrony depozytariuszy, wywołując w ten sposób klasyczny run na banki. Finansowa panika osłabiła z kolei determinację prezydenta Suharto do podporządkowania się wymogom sanacyjnego programu MFW, który już wcześniej wydał mu się niesmaczny, ponieważ naruszał przywileje jego rodziny i przyjaciół. Waśń między Suharto i MFW pchnęła indonezyjską rupię ku niczym nie pohamowanemu spadkowi. Poważnego uszczerbku doznał Ouantum Fund, ponieważ kiedy kupowaliśmy indonezyjską walutę, jeden dolar wart był około 4000 rupii, i sądziliśmy, że ta waluta już przeholo-
190
ata spadając z poziomu 2430 rupii za dolara w lipcu 1997 oku. Jej spadek trwał nadal do ponad 16000 w krótkiej ekwencji - dotkliwe doświadczenie. Miałem pełną świado-.flość skorumpowania reżimu Suharto i nalegałem na nrzedanie naszego udziału w indonezyjskiej elektrowni jądrowej, którą finansowo zainteresowani byli członkowie rodziny Suharto, a uczyniłem to wyłącznie dlatego, że nie chciałem być z nimi związany w jakikolwiek sposób. A jednak mimo wszystko traciliśmy pieniądze w Indonezji właśnie wtedy, kiedy błędy zaczęły się mścić.
MFW był krytykowany za stawianie zbyt wielu wymogów i nadmierne wtrącanie się w wewnętrzne sprawy krajów, które zwróciły się doń o pomoc. Jakie korzyści wiążą się z MFW - pada pytanie - jeśli reżim jest skorumpowany albo struktura bankowa i przemysłowa poddane przesadnemu działaniu dźwigni kapitałowej? Liczy się tylko to, aby dany kraj wywiązał się ze swych zobowiązań. Zadaniem MFW jest powstrzymanie kryzysu płynności; problemy strukturalne pozostawiane są w najlepszym wypadku zainteresowanemu krajowi. Twierdziłbym coś wręcz przeciwnego. Kryzys płynności wiąże się nierozerwalnie z zakłóceniami strukturalnymi; nie można ich skorygować po prostu poprzez udzielenie temu krajowi kolejnych kredytów. W sytuacji, gdy zarówno banki, jak korporacje są nadmiernie zadłużone (to znaczy kapitał obcy zbyt silnie przeważa nad własnym), pożądane jest powiększenie kapitału własnego. Kłopot polega na tym, że w warunkach kryzysowych ani nowy kapitrv, ani dalszy kredyt nie są łatwe do osiągnięcia. Jedynym rozwiązaniem jest przekształcenie długu w kapitał własny. Programy MFW w Azji były chybione dlatego, że nie nalegały na wprowadzenie systemu konwersji długu na kapitał własny. Ich nacisk był pod tym względem dalece niewystarczaj ący.
W obronie MFW należy przyznać, że uporanie się z kryzysem płynności oraz wprowadzenie schematu konwersji długu na kapitał własny prawdopodobnie było dla tej instytucji niemożliwe. Na przeszkodzie temu mogli stanąć
191
międzynarodowi wierzyciele, a bez ich współdziała � żaden program pomocowy nie spełni swojej fm^ !a Z drugiej strony nieudane podejście do problemu dłużenia spowodowało walutowe nadużycia i karne sto procentowe, co uczyniło dłużników niewypłacalnymi, a za interesowane kraje pogrążyło w głębokiej depresji. ist nieje tam bez wątpienia problem systemowy, a MF\y stanowi element tego problemu, nie zaś część jego roz wiązania.
MFW przechodzi obecnie swój własny kryzys. Ponieważ zasadniczym składnikiem sukcesu tej instytucji w przeszłości było zaufanie do rynku, obecnie straciła swą wiarygodność Poza tym wyczerpały się rezerwy MFW. Niepowodzenie podjętej przez amerykański Kongres próby dostarczenia Funduszowi dodatkowych sum poważnie ograniczyło jego zdolność do rozwiązywania pojawiających się problemów. Do tej sprawy wrócę w następnym rozdziale.
Krótki przegląd
Na jesieni 1997 roku indonezyjski krach zepchnął koreańskie i japońskie banki na pozycje obronne i podkopał zaufanie międzynarodowych kredytodawców do koreańskiego systemu bankowego. Od Korei krusząca kula odbiła się do Rosji i Brazylii, zawadzając po drodze Europę Wschodnią i Ukrainę. Banki koreańskie inwestowały w Rosji i Brazylii, a brazylijskie - w Rosji. Zarówno Koreańczycy, jak Brazylijczycy musieli zlikwidować swoje holdingi, a Brazylia i Rosja zmuszone były podnieść stopy procentowe do takiego poziomu, który zabezpieczyłby ich waluty przed wyprzedażą. Brazylia wykorzystała kryzys do wprowadzenia oczekiwanych od dawna reform strukturalnych, co pozwoliło opanować sytuację, choć jedynie na kilka miesięcy.
Kryzys międzynarodowy osiągnął szczyt w końcu grudnia 1997 roku, kiedy to - mimo istnienia programu MFW
192
banki zagraniczne odmówiły prolongowania kredytów
" orzez zamianę starej pożyczki na nową) udzielonych
kom koreańskim. Do interwencji zmuszone zostały
nki centralne, które chcąc prolongować pożyczki ban-korn komercyjnym, podporządkowały je bezwzględnie
ojej jurysdykcji. Powstał drugi program pomocowy. wkrótce potem kryzys zaczął słabnąć. Prezes Banku Rezerwy Federalnej, Alan Greenspan, wyjaśnił jedno-nacznie, że azjatyckie problemy wykluczyły jakąkolwiek możliwość podniesienia stopy procentowej i rynki papie-r5w wartościowych i akcji nabrały rumieńców. Krusząca kula przestała się kołysać, nie naruszywszy Ameryki Łacińskiej, z wyjątkiem wstępnego stuknięcia w Brazylię. Zarówno Korea, jak Tajlandia skorzystały na wybraniu nowych rządów przychylnych reformie. Rozpad trwał jedynie w Indonezji, ostatecznie jednak Suharto został odsunięty od władzy. Giełdowi spekulanci wykupujący walory w okresie zniżki kursów powrócili; waluty wzmocniły się, a pod koniec marca (1998) azjatyckie rynki akcji, nie wyłączając indonezyjskiego, odrobiły od jednej trzeciej do połowy swych strat, licząc w walutach lokalnych. Jest to charakterystyczny ponowny wzrost po poważnym załamaniu rynku.
Był to jednak fałszywy błysk. Upadek finansowy pociągnął za sobą załamanie gospodarcze. Popyt krajowy stanął w miejscu, a import się skurczył, choć eksport nie uległ rozszerzeniu, ponieważ ogromna część towarów eksportowych została skierowana do innych krajów-ofiar kryzysu. W dodatku eksport ograniczał się do określonej ilości towarów, których ceny spadały pod naciskiem zwiększającej się sprzedaży. Szczególnie ucierpiały na tym półprzewodniki, w których produkcji Korea, Tajwan i do pewnego stopnia Japonia rywalizowały ze sobą na światowych rynkach. Spadek gospodarczej aktywności szybko rozprzestrzenił się na kraje, które początkowo nie miały z tym nic wspólnego. Japonia osunęła się w recesję, sytuacja gospodarcza w Chinach stawała się coraz bardziej
193
wątpliwa. Hongkong ponownie znalazł się pod pr . Spadek cen towarów, a zwłaszcza ropy, uderzył w R ^' i innych producentów towarów. s^
Szczególnie pouczająca jest sytuacja w Korei. Tuż utracie płynności w końcu 1997 roku niemal natychrni zaczęła się poprawiać sytuacja zewnętrzna. Popyt konsum cyjny utknął w martwym punkcie, import gwałto\vn spadł, a bilans handlowy zaczął wykazywać nadwyżk' Zadłużenie zewnętrzne w stosunku do PNB (produkt narodowego brutto) nie było aż tak wysokie, by uniernoż liwiało podjęcie działań (według sprawozdań roku 1997 - tylko 25%, choć z chwilą ujawnienia w 1998 r. rzeczy, wistych danych wzrosło do 50%), a pojawienie się duże] nadwyżki w handlu wzbudzało szacunek. Pięć wielkich czeboli (które bezpośrednio odpowiadają za 15% produkcji przemysłowej, pośrednio zaś za więcej) podjęło zdecydowany wysiłek w celu wywiązania się ze swych międzynarodowych zobowiązań i kryzys zewnętrzny wkrótce osłabł. W przeciwieństwie do tego sytuacja wewnętrzna nieprzerwanie się pogarsza. Większość firm działa ze stratami, a ich kolejne zestawienia bilansowe są coraz gorsze. Dotyczy to również tej wielkiej piątki. Refinansowanie banków postępuje bardzo opieszale i mimo obniżenia stóp procentowych gospodarka nadal usycha. Bezrobocie i napięcia z tym związane wykazują tendencję zwyżkową.
Problem japoński ma również charakter czysto wewnętrzny. Zważywszy istnienie ogromnych rezerw walutowych i rosnącej wciąż nadwyżki handlowej, należałoby sądzić, że rząd japoński powinien mieć wystarczające możliwości zrefinansowania systemu bankowego i dostarczenia bodźców gospodarce. Polityka jego jest niestety błędna. Banki muszą bankrutować, zanim pieniądze publiczne stają się dla nich osiągalne. Bankierzy robią wszystko, co w ich mocy, aby opóźnić nadejście tego fatalnego dnia, kiedy będą musieli oficjalnie uznać swoje straty. Wynikiem tego jest kredytowy zastój, który zepchnął gospodarkę w ot-
194
recesji, wywierając ogromny nacisk na inne azjatyc-
.-e kraje.
rhiny znajdują się w obliczu takich samych trudności
ICorea Południowa. Kierowanie ich systemem ban-
Ja ffl opiera się raczej na przesłankach politycznych
� handlowych, a nagromadzenie niepewnych długów 0 t nawet większe niż w Korei. Jest to napędzana eks-^ rtem gospodarka, która straciła trochę na swej konkurencyjności z chwilą, gdy jej rywale wprowadzili de-aluację. Istniał wielki boom w rozwoju nieruchomości żytkowych - w chwili wybuchu azjatyckiego kryzysu w Szanghaju pracowała połowa światowej ilości dźwigów budowlanych. Napływ zagranicznych inwestycji - z których 70% było dziełem Chińczyków z zagranicy - stanął w miejscu.
Ogromna różnica, a jednocześnie ratunek dla Chin, polega na tym, że ich waluta jest niewymienialna; w przeciwnym bowiem wypadku kraj ten byłby z pewnością wystawiony na działanie kruszącej kuli mimo swych ogromnych, jak utrzymują źródła oficjalne, rezerw walutowych. Istnieje tak duża zaległość pożyczek w walucie zagranicznej, że podobnie jak w innych azjatyckich krajach nie sposób wiarygodnie określić jej wielkości, a zagraniczni inwestorzy, zwłaszcza zamorscy Chińczycy, gdyby tylko mieli po temu okazję - rozpierzchliby się prawdopodobnie lub przynajmniej zabezpieczyli swoje inwestycje na rynku transakcji terminowych. A tak - instrumenty kontroli kapitału zyskały czas potrzebny rządowi.
Chińskie władze próbowały wykorzystać ten czas na pobudzenie krajowego popytu. Ponieważ po masakrze na placu Tian'anmen partia komunistyczna straciła "mandat niebios", teraz - aby być tolerowana - musi się stać dostarczycielką dobrobytu na ziemi. Jest to równoznaczne z blisko 8% stopą wzrostu gospodarczego. Jednak koła napędowe rozwoju, czyli eksport i napływ zagranicznych inwestycji, przestały się teraz obracać. Ich rolę musi przejąć popyt krajowy. Rząd uciekł się do starych dobrych recept
195
Keynesa: sprzyjać dużym programom infrastrukturaln oraz podejmować próby rozwijania budownictwa mi kaniowego. Rząd jest zdecydowany uniknąć dewalu ?" waluty z wielu powodów. Pragnie utrzymać swą p0?v ^ w świecie, stworzyć silniejsze powiązania ze Stanami Zjed noczonymi oraz uzyskać członkostwo w Światowej Q ganizacji Handlu (World Trade Organization); obawia s' również, że w wypadku chińskiej dewaluacji USA podejm prowokacyjne przeciwdziałania protekcjonistyczne. Dewa luacja osłabiłaby również pozycję izby walutowej Hongkon gu, gdy tymczasem obecny rząd chiński jest namiętnie przywiązany do idei "jednego kraju - dwóch systemów gospodarczych", ponieważ pragnie, aby Chiny kontynentalne bardziej upodobniły się do Hongkongu. Hongkong został wykorzystany jako lokomotywa prywatyzacji najlepszych spółek państwowych, tak zwanych czerwonych chipów Jednak rynek Hongkongu znajduje się pod silnym ciśnieniem i zamiast tworzenia nowych spółek władze walutowe zostały zobowiązne do zakupu akcji dla ustabilizowania rynku. Chiński rząd miał nadzieję osiągnąć ten sam skutek co poprzez dewaluację, wprowadzając ograniczenia importowe i dotując eksport, jednak kwitnie tam potajemny import, uprawiany zwłaszcza przez firmy związane z Chińską Armią Ludową, co podcina popyt na krajowe produkty. Pozostaje tylko poczekać, by stwierdzić, czy ta polityka walutowa okaże się skuteczna. System bankowy oraz zestawienia bilansowe przedsiębiorstw państwowych pogarszają się w dalszym ciągu. Zważywszy cały ten przemyt, nadwyżka handlowa staje się iluzoryczna. Z powodu ucieczki kapitału oficjalne rezerwy walutowe są z trudem podtrzymywane. Próby zachęty do tworzenia w kraju prywatnej własności spowodowały przewrotny skutek w postaci zwiększonej chęci oszczędzania. System bankowy wykorzystuje oszczędności do podtrzymywania konających państwowych przedsiębiorstw, to zaś prowadzi jedynie do wzrostu zadłużenia państwa wobec własnych obywateli bez jednoczesnego pobudzenia aktywności gospodarczej. Niezbędne są tu
196
reformy strukturalne, jednak muszą być one na uwięzi, ponieważ mogą stać się źródłem ołecznych zaburzeń. W mojej poprzedniej książce1 przesiadałem, że komunistyczny reżim w Chinach zostanie ^niszczony przez kapitalistyczny kryzys. Może dzieje się to Jaśnie teraz, choć sam kryzys zrodził się w krajach sąsiednich.
Rosja :
Rosja była również ofiarą kryzysu azjatyckiego, jednak stanowi tak dziwny przypadek, że zasługuje na szczególną uwagę. W sprawę Rosji byłem osobiście głębiej zaangażowany niż w wypadku jakiegokolwiek innego kraju. Rosja doznała wahnięcia od jednej skrajności, jaką było bezwzględnie zamknięte społeczeństwo, do drugiej, czyli rozpasanego kapitalizmu. Gwałtowność tego przesunięcia mogła być złagodzona przez wolny świat, jeśliby ten zrozumiał, co się właśnie dzieje i gdyby był oddany idei społeczeństwa otwartego, ale żywioł już zerwał tamy. Rozpadł się najrozleglejszy, zamknięty system społeczny, jaki kiedykolwiek wymyśliła ludzkość, a na jego miejscu nie powstał żaden nowy. W końcu z chaosu zaczął się wyłaniać pewien porządek, niestety jednak niewiele miał on wspólnego z ideą społeczeństwa otwartego.
Michaił Gorbaczow rozpętał proces rewolucyjnej zmiany reżimowej i zdołał się utrzymać na jego czele - często przeskakując po plecach państwowo-partyjnego aparatu w chwilach, kiedy ten otaczał go zamkniętym kręgiem - wykazał jednak brak zdecydowania w dwóch sprawach: prywatyzacji w rolnictwie i likwidacji Związku Radzieckiego.
Soros on Soros: Staying Ahead of the Curve. New York: John Wiley & Sons, 1995.
197
Po jego odsunięciu od wiadzy i rozpadzie imperium Zwia u Radzieckiego Borys Jelcyn został prezydentem Rosji i O]j gotowość, by pójść znacznie dalej. Najpierw poparł k dydaturę Jegora Gajdara na stanowisko wicepremiera rT spraw gospodarki, który próbował wprowadzić polityk monetarną do gospodarki nie przestrzegającej żadnych monetarnych nakazów. Kiedy Gajdar zawiódł, wprowadzeń dziwnie niezdecydowaną ustawę, która upoważniała Anato lija Czubajsa do przeforsowania jego priorytetu, czyi' przeniesienia własności państwowej w ręce prywatne. Uważał, że z chwilą gdy własność państwowa znajdzie właściciel; prywatnych, to ci ostatni zaczną się o nią troszczyć i proces dezintergracji zostanie powstrzymany.
Dzięki tym wysiłkom zaczęły się wyłaniać zarysy nowego porządku gospodarczego. Była to jakaś forma kapitalizmu, jednak forma bardzo szczególna, która weszła w życie w innym porządku, niż się tego oczekuje w normalnych warunkach. Pierwsza prywatyzacja była sprywatyzowaniem bezpieczeństwa publicznego i to się pod pewnymi względami najbardziej udało: przeróżne prywatne armie i mafie wzięły sprawy w swoje ręce. Państwowe przedsiębiorstwa przystosowały się do zmienionych warunków dzięki ludziom wtajemniczonym, tworzącym prywatne spółki, głównie na Cyprze, które zawierały umowy z tymi przedsiębiorstwami. Same fabryki działały ze stratą, nie płaciły podatków i miały zaległości w wypłacaniu wynagrodzeń i spłacaniu należności między firmami. Gotówka z operacji wędrowała na Cypr. Powstawały zaczątki systemu bankowego, częściowo z banków państwowych, częściowo ze świeżo wyłonionych grup kapitałowych, tak zwanych oligarchów. Niektóre banki zbiły fortuny, manipulując kontami różnych agencji państwowych, nie wyłączając Ministerstwa Finansów. Następnie w związku z systemem prywatyzacji na zasadzie świadectw udziałowych narodził się rynek dla papierów wartościowych, zanim jeszcze na swoich miejscach usadowiły się nadzór emisji akcji oraz mechanizm clearingowy, a na długo przed tym,
198
. jj spółki, których akcje były przedmiotem handlu, za-^ zely się zachowywać tak, jak powinny. Ludzie organizacji ^,ewnątrz spółek przejęli nad nimi kontrolę, a udziałowcy
wnetrzni mieli ogromne trudności z wyegzekwowaniem swych praw. Dyrektorzy-beneficjenci byli formalnie zmuszeni do przelewania zarówno zarobków, jak aktywów na swoją własną korzyść, częściowo by nimi płacić za zakupione akcje, częściowo - dla uniknięcia podatków. Żadne wpływy ze schematu prywatyzacji udziałowej nie powiększały majątku spółek. Dopiero po tym jak dyrektorzy wzmocnili kontrolę i uznali potrzebę mobilizacji dodatkowego kapitału, mogli rozpocząć tworzenie dochodów wewnątrz spółek. Tylko nieliczne spółki osiągnęły to stadium.
Wszystkie te zabiegi można by bez przesady określić jako kapitalizm rozbójniczy, ponieważ najskuteczniejszym sposobem gromadzenia prywatnego kapitału niemal od zera było przywłaszczanie sobie aktywów państwa. Oczywiście były od tego wyjątki. Samo państwo miało niewielką wartość, aczkolwiek spiskowcy, którzy w 1991 roku próbowali obalić Gorbaczowa, nie zdawali sobie z tego sprawy. Kiedy jednak skumulowano wystarczającą ilość prywatnej własności, wartość państwa również wzrosła, ponieważ było ono źródłem legitymizacji. W roku 1996 siedmiu największych kapitalistów, którzy również kontrolowali media, postanowiło nawiązać ze sobą współpracę w celu zapewnienia ponownego wyboru Jelcyna na prezydenta. Był to niezwykły wyczyn w dziedzinie inżynierii politycznej. Następnie nowo sformowana oligarchia przystąpiła do podziału między sobą resztek państwowych aktywów. Na wiosnę 1997 roku Jelcyn podjął decyzję włączenia do rządu Borysa Niemcowa, reformatorskiego gubernatora Niżnego Nowgorodu, który nie maczał palców w kampanii reelekcyjnej. Poczyniono wiele kroków, by utorować drogę wiodącą od rozbójniczego kapitalizmu do rządów prawa. Deficyt budżetowy i podaż pieniądza zostały ujęte w karby i zaczęto ściągać zaległe podatki. Spadły inflacja i stopy
199
procentowe. Prawa akcjonariuszy byty przestrzegane w wiek szym stopniu, a rynek akcji wszedł w okres hossy. 2 graniczne pieniądze wpływały zarówno na akcje, jak instrumenty dłużne.
W Rosji założyłem fundację już w roku 1987, abv popierać przemianę w społeczeństwo otwarte. W latach 1988-1989 zorganizowałem międzynarodową grupę robo-czą dla stworzenia "otwartego sektora" w granicach gospodarki nakazowej, wkrótce jednak okazało się, że jest to system niereformowalny. Miałem swój udział w tak zwanym 500-dniowym programie, a twórcę tego programu, Grigo-rija Jawlińskiego, sprowadziłem wraz z jego zespołem na spotkanie IMF z Bankiem Światowym w Waszyngtonie 1990 roku - aby im zjednać międzynarodową pomoc niestety bez rezultatu. Założyłem Międzynarodową Fundację Nauki z subwencją 100 min $, aby pokazać, że międzynarodowa pomoc może być skuteczna. Rozdzieliliśmy 20 min $ między 40 000 najlepszych naukowców - 500 $ wystarczało zatem na jedną roczną dotację. Reszta poszła na obsługę poczty elektronicznej i dostarczanie literatury naukowej oraz na wsparcie programów badawczych wybranych przez międzynarodową komisję naukową. Tymczasem fundacja, którą utworzyłem w roku 1987, zaangażowała się w szeroko zakrojoną działalność, z czego najważniejsza była reforma oświatowa - drukowanie nowych podręczników wolnych od ideologii oraz wprowadzenie Internetu.
Powstrzymywałem się od inwestowania w Rosji częściowo dlatego, by uniknąć jakichkolwiek problemów z konfliktem interesów, głównie jednak dlatego, że nie podobało mi się to, co tam widziałem. Nie przeszkadzałem moim zarządcom, którzy chcieli inwestować, zaaprobowałem również uczestnictwo w kierowanym przez Rosjan funduszu inwestycyjnym na prawach równych z innymi zachodnimi inwestorami. Jednakże kiedy Niemców wszedł do rządu, zdecydowałem się na wzięcie udziału w aukcji Swjazinwestu, państwowej telefonicznej spółki holdingowej. Prywatyzacja Swjazin-
200
stu doprowadziła do pierwszej prawdziwej aukcji, której państwo nie zostało nie dowartościowane. Nie-tety, przetarg ten przyspieszył zadziwiającą i wstrzymującą prywatyzację walkę między oligarchami, z których część gorąco pragnęła przejścia do prawomyślnego kapitalizmu, podczas gdy inni się temu opierali, ponieważ działania legalne nie leżały w zasięgu ich możliwości. Jeden z oligarchów, Borys Bierezowski, zagroził, że umy-wa od wszystkiego ręce, jeśli nie otrzyma obiecanych mu łupów. Ten zajadły spór zastopował Czubajs, który działając jako szef kampanii wyborczej Jelcyna, otrzymywał nielegalne wynagrodzenie od oligarchów i właśnie teraz wyszło to na jaw. Stało się to dokładnie w chwili, gdy zaczęły być odczuwalne skutki kryzysu azjatyckiego. Banki koreańskie i brazylijskie, które obficie inwestowały na rosyjskim rynku, musiały likwidować swoje pozycje. Niektóre czołowe banki moskiewskie również zostały narażone na straty, ponieważ miały wysoce ryzykowne zapasy obligacji, a także nie zabezpieczone kontrakty terminowe na rubla. W grudniu 1997 roku było kilka niebezpiecznych chwil, ale to minęło. Stopy procentowe poszły ostro w górę, a wydatki rządowe zmniejszono, jednak Duma zawahała się przy uchwalaniu praw niezbędnych do przeprowadzenia reform strukturalnych. Jelcyn zwolnił Wiktora Czernomyrdina ze stanowiska premiera i zmusił Dumę do przyjęcia w zamian kandydatury Siergieja Ki-rijenki, młodego technokraty. Na krótką chwilę Rosja miała rząd reformatorski, najlepszy od czasu upadku Związku Radzieckiego, a MFW wystąpiło z pożyczką 18,5 miliarda dolarów, z których rozdysponowanych było 4,5 mld. To jednak nie wystarczyło.
W tym punkcie przejdę do eksperymentu w czasie rzeczywistym, który zacząłem przeprowadzać tuż przed ostatecznym kryzysem. Odtwarzam tu wiernie notatki, jakie sporządzałem w ciągu dwóch tygodni, kiedy kryzys rozwijał się.
201
Eksperyment w czasie rzeczywistym
Niedziela, 9 sierpnia 1998
Rubel spot (kasowy) * - 6,29 Rubel terminowy2 > 45%
'o
GKO3 - 94,52%
Prins4 -> 21,79%
S&P -> 1089,45
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,63%
Dopiero od dwóch, trzech dni śledzę pilnie rozwój wydarzeń w Rosji - dotychczas byłem zbyt zajęty pisaniem tej książki. Miałem świadomość, że sytuacja była nadal rozpaczliwa - nawet po wyrażeniu przez MFW zgody na pakiet poreczeniowy na 18 mld $. Oprocentowanie zadłużenia rosyjskiego rządu pozostawało na astronomicznym poziomie - 70-90% za jednoroczne, liczone w rublach weksle skarbowe (GKO). Syndykat, który zakupił 25,1% Swjazinwestu - rosyjskiej holdingowej spółki telefonicznej - i którego byliśmy największymi zagranicznymi udziałowcami, otrzymał od rosyjskiego rządu prośbę o tymczasowy kredyt pomostowy prowadzący do sprzedaży następnej, 24,9% transzy w Swjazinweście. Leżało w naszym interesie, aby sprzedaż ta zakończyła się sukcesem, mnie jednak nie podobała się idea wyrzucania pieniędzy na odrabianie ewidentnych strat - i to właśnie było powodem mojego zainteresowania się tą sytuacją.
Wkrótce stało się oczywiste, że zrefinansowanie długu państwowego stanowi problem pozornie nie do przezwycię-
1 Przy transakcjach walutowych rozliczenie następuje w ciągu dwóch dni (przyp. red.).
Domniemane oprocentowanie jednomiesięcznych terminowych, nie podlegających dostawie transakcji walutowych na ruble, zawieranych w dolarach.
Rentowność weksli skarbowych rosyjskiego rządu liczona w rublach. Rentowność rosyjskich obligacji państwowych liczona w dolarach.
202
żenią. Program MFW zakładał, że krajowi posiadacze długu z chwilą nadejścia terminu jego płatności reinwestują go, a jedyną niewiadomą byłaby kwestia ceny tego posunięcia. Gdyby rządowi udawało się ściągać podatki, stopy procentowe spadłyby w końcu do znośnego poziomu, na przykład 25%, i byłoby po kryzysie. Rozumowanie to jednak nie brało pod uwagę, że większość długu znajdowała się w rękach posiadaczy krajowych, którzy nie byli w stanie prolongować swych przypadających do zapłaty GKO za żadną cenę. Korporacje musiały płacić podatki i to, co uiszczały w podatkach, nie mogło być reinwestowane w GKO. Co istotniejsze - sektor bankowy, z wyjątkiem Sbierbanku, państwowego banku oszczędnościowego, nabywał GKO za pożyczone pieniądze. Z powodu tendencji zniżkowej rosyjskiego rynku akcji i papierów wartościowych większość tych banków stała się niewypłacalna, a nawet te, które zachowały tę zdolność, nie były zdolne do przedłużenia swych linii kredytowych. W konsekwencji nie tylko nie były one nabywcami, ale niektóre z ich istniejących aktywów musiały być zlikwidowane w celu sprostania żądaniom wniesienia dodatkowych zabezpieczeń. Duża część kredytu pochodziła z banków zagranicznych, a niektóre spośród tych ostatnich również próbowały likwidować swoje własne pozycje terminowe. Fale sprzedaży sprowadziły określony w dolarach rosyjski dług do rekordowo niskiego poziomu. Narastał głęboki kryzys bankowy.
Kryzys bankowy jest zazwyczaj ograniczany przez przywracającą płynność interwencję banku centralnego, na przykład przez udzielenie pożyczki pod zastaw na ulgowy procent; jednak w tym wypadku bank centralny nie mógł tego uczynić, gdyż był skrępowany warunkami zawartymi w porozumieniu z MFW. To właśnie sprawiło, że sytuacja stała się pozornie nierozwiązywalna.
W piątek, 7 sierpnia, zatelefonowałem do Anatolija Czubajsa, który był na urlopie, oraz pilnującego interesu Jegora Gajdara, i powiedziałem im, że według mnie sytuacja jest ostateczna: rząd po wrześniu będzie niezdolny do prolongowania swych długów, nawet jeśli zostanie
203
uruchomiona druga transza pożyczki MFW. Na domia złego rząd ukraiński znalazł się na granicy zwłoki w spłacje 450 min pożyczki dolarowej udzielonej przez Nornura Securities, której płatność wypada w najbliższy wtorek W takich okolicznościach nie widziałem usprawiedliwienia by uczestniczyć w kredycie pomostowym: ryzyko niewywia-zania się z zapłaty było zbyt wielkie. Widziałem jedno wyjście: stworzenie wystarczająco dużego syndykatu, by pokryć potrzeby rządu aż do końca roku. Musiałoby to być partnerstwo prywatno-państwowe. Grupa Swjazinwestu mogłaby uczestniczyć w wymiarze na przykład 500 min $ choć sektorowi prywatnemu byłoby niełatwo o własnych siłach wystąpić z odpowiednią kwotą. Zapytałem, jakie są potrzeby. Siedem miliardów dolarów - odparł Gajdar. Kryło się w tym założenie, że Sbierbank, jedyny bank trzymający depozyty klienteli, będzie mógł prolongować swoje wkłady. Na razie klienci nie wycoiywali swych depozytów w znacznym wymiarze. "Oznacza to, że syndykat ten musiałby powstać z kwotą 10 mld $", powiedziałem "tak aby przywrócić zaufanie publiczności". Jednak połowa nadeszłaby z zagranicznych źródeł rządowych, takich jak Exchange Stabilization Fund (Fundusz Stabilizacji Waluty, który znajduje się pod kontrolą amerykańskiego Ministerstwa Finansów), a druga - z sektora prywatnego. Syndykat wszedłby do akcji we wrześniu, kiedy zostanie uruchomiona druga transza pożyczki MFW. Zakontraktowałby rządowe weksle skarbowe (GKO), zaczynając - załóżmy - od 35% w stosunku rocznym i stopniowo obniżając je do - powiedzmy - 25%. (Stopa bieżąca wynosi około 90%.) Program byłby ogłoszony z wyprzedzeniem, co przyciągnęłoby trochę nabywców - miałoby sens inwestowanie na 35%, gdyby obowiązywał wiarygodny program zredukowania stopy do 25% - do końca roku. W wypadku powodzenia tylko niewielka część owych 10 mld $ zostałaby rzeczywiście użyta. Niełatwo byłoby połączyć oba te składniki - prywatny i państwowy - ja jednak byłem gotów podjąć taką próbę. Entuzjazm Gajdara był zrozumiały.
204
Zatelefonowałem do Davida Liptona, podsekretarza departamentu spraw wewnętrznych w amerykańskim Ministerstwie Finansów. Byt doskonale zorientowany w tej sprawie, jednak w ministerstwie nawet przez chwile nie pomyślano o wykorzystaniu Funduszu Stabilizacji Waluty. Kongres wyraził zdecydowaną opinię sprzeciwiającą się jakiemukolwiek rodzajowi pomocy finansowej. Powiedziałem, że jestem tego świadom, ale że nie widzę innej możliwości. Wytworzył się nastrój paniki, a w naszym narodowym interesie leżało niesienie pomocy reformatorskiemu rządowi Rosji. Jeśliby wchodził tam w grę sektor prywatny, to wsparcie stałoby się politycznie strawniejsze. Wymagałoby to wszakże od Rosjan ciężkiej przeprawy w Kongresie USA. Byłoby równie trudno pozyskać kapitał prywatny, ponieważ pochodziłby on z banków inwestycyjnych oraz od takich jak my inwestorów giełdowych; byliby oni bardziej oporni wobec mobilizacji niż duże banki handlowe.
Po to tylko, żeby wyczerpać wszystkie możliwości, ponownie zatelefonowałem do Gajdara i zapytałem, czy byłoby możliwe obciążenie tych posiadaczy GKO, którzy chcą wziąć gotówkę za wykup. Powiedział, że zniszczyłoby to wypłacalność rządowych weksli skarbowych. Miał oczywiście rację.
Co do chwili obecnej, uważam, że bez mojego projektu rząd popadnie w zwłokę o katastrofalnych skutkach; a nawet przy zastosowaniu się do mojego modelu większość rosyjskich banków zostanie zmieciona, choć błędem byłoby zaniechanie choćby próby ich ratowania.
Wtorek wieczór, 11 sierpnia
Rubel spot (kasowy) > 6,30
Rubel terminowy >> 91% '
GKO -> 147%
Prins -* 23,92%
S&P -H> 1068,98
30-letnie amerykańskie obligacje-skarbowe> 5,6ż%
205
W poniedziałek odbyłem krótką rozmowę z Liptonem Amerykańska administracja wciąż jeszcze nie wyciągaj wniosków. Obiecał, że zadzwoni ponownie. We wtorek nastąpiło załamanie rosyjskiego rynku finansowego. Hań del na giełdzie został czasowo zawieszony. Obligacje pań stwowe spadły na jeszcze niższy poziom. Odczuły to nawet rynki międzynarodowe. Mój projekt przestał już być wykonalny. Stabilizująco na rynek mógłby wpłynąć już tylko większy pakiet ratunkowy na poziomie co najmniej 15 mld $, a trudno oczekiwać, aby jakikolwiek prywatny inwestor wyłożył takie pieniądze. Lipton nie zadzwonił do mnie i wyjechał do Moskwy. Doszło do mnie pocztą pantoflową, że był rozdrażniony, nie mając Rosji nic do zaproponowania. Postanowiłem napisać następujący list do "Financial Times":
"Panie Redaktorze! Rozpad rosyjskich rynków finansowych wszedł w ostateczną fazę. Bankierzy i maklerzy, którzy zaciągnęli pożyczki pod zastaw papierów wartościowych, nie potrafili sprostać żądaniu wniesienia dodatkowych zabezpieczeń, a przymusowa sprzedaż pogrążyła rynki zarówno akcji, jak papierów wartościowych. Giełda została tymczasowo zamknięta, ponieważ nie można było dokonywać transakcji; ceny obligacji państwowych i weksli skarbowych gwałtownie spadły. Aczkolwiek sprzedaż została chwilowo złagodzona, wciąż jeszcze istnieje niebezpieczeństwo, że klientela znów zacznie wycofywać fundusze z rachunków oszczędnościowych. Sytuacja wymaga podjęcia natychmiastowych działań.
Kłopot polega na tym, że działanie, które jest niezbędne dla uporania się z kryzysem bankowym, pozostaje w skrajnej opozycji do przedsięwzięć uzgodnionych z Międzynarodowym Funduszem Walutowym w celu przeciwdziałania kryzysowi budżetowemu. Program MFW narzuca rygorystyczną politykę monetarną i fiskalną; system bankowy zaś wymaga zastrzyku płynności finansowej. Obu tych wymagań nie można ze sobą pogodzić bez dalszej międzynarodowej
206
oiiiocy. Program MFW przyjął założenie, że będą istnieli nabywcy obligacji państwowych po proponowanej cenie: 2dy rząd zaczął ściągać podatki i dokonał cięcia wydatków, stopy procentowe obniżyły się i kryzys osłabł. Było to założenie fałszywe, ponieważ duża część nie spłaconego długu była trzymana w depozycie gwarancyjnym i linie kredytowe nie mogły być odnowione. Istnieje luka finansowa, którą należy zamknąć. Luka ta zwiększy się, jeśli ogół klienteli zacznie wycofywać swe wkłady.
Najlepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie jakiejś ;zby walutowej po dokonaniu umiarkowanej dewaluacji w wymiarze 15-25%. Dewaluacja jest potrzebna do zrekompensowania spadku cen ropy i obniżenia wielkości tejże rezerwy potrzebnej izbie walutowej. Posunięcie to byłoby również karą dla posiadaczy rublowego długu rządowego, oddalając oskarżenia o dostarczanie pomocy poprzez wsparcie finansowe.
Potrzebne byłoby około 50 mld $ rezerw, z tego 23 mld $ na pokrycie podaży pieniądza, czyli gotówki oraz wkładów a vista i 27 mld $ na pokrycie niedoboru na refundację długu krajowego w następnym roku. Rezerwy Rosji wynoszą 18 mld $; MFW obiecał 17 mld $. Ażeby izba walutowa stała się realna, Grupa Siedmiu (G7) powinna wnieść następnych 15 mld $. Nie byłoby jakiegokolwiek wspierania finansowego systemu bankowego. Z wyjątkiem kilku instytucji posiadających wkłady państwowe, banki mogą mieć swobodę w dbaniu o własne interesy. Natychmiast umocniłyby się ceny obligacji państwowych, a instytucje o zdrowszych podstawach miałyby szansę przetrwania. Rosjanie przetrzymują około 40 mld $ w obcych walutach. Fakt istnienia izby walutowej może ich zachęcić do kupowania rublowych obligacji państwowych z dobrym oprocentowaniem. Gdyby tak się stało, kredyt rezerwowy G7 nie musiałby być naruszony. Obniżenie stóp procentowych pomogłoby rządowi osiągnąć swoje fiskalne cele.
Gdyby Grupa Siedmiu wyraziła chęć natychmiastowego wniesienia 15 mld $, sytuacja ustabilizowałaby się nawet
207
bez udziału izby walutowej, choć prawdopodobnie p0 trwałoby to dłużej i szkody byłyby poważniejsze. Bez izb walutowej byłoby też chyba trudniej dokonać ograniczone regulacji pieniądza, ponieważ parcie ku kolejnej dewaluati stałoby się nie do przezwyciężenia, tak jak to było w grudniu 1994 roku w Meksyku.
Opóźnianie działań sprawi, że koszty akcji ratunkowej będą nieustannie rosły. Jeszcze przed tygodniem wynosiłyby one zaledwie 7 mld $. Na nieszczęście międzynarodowe władze finansowe nie doceniają, jak paląca jest to sprawa Do wyboru są tu tylko niewypłacalność albo hiperinflacja Każda z nich pociągnęłaby za sobą niszczycielskie konsekwencje finansowe i polityczne".
Czwartek, 13 sierpnia . ��_ .
Rubel kasowy > 6,35
Rubel terminowy -> 162%
GKO -> 149%
Prins -> 23,76%
S&P -* 1074,91
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,65%
Po moim liście do "Financial Times" zastępca dyrektora rosyjskiego banku centralnego wprowadził pewne ograniczenia w wymienialności rubla. Wpłynęło to niszczycielsko na rosyjski rynek: na giełdzie kurs otwarcia był o 15% niższy i niewiele się poprawił. Mój list skupił na sobie dużą uwagę, jednak nacisk kładziono na moje orędownictwo za dewaluacją, nie zaś na projekt dotyczący izby walutowej. Stało się to jednym z czynników sprawczych tego, co zaczęto nazywać Czarnym Czwartkiem. Nie o to mi bynajmniej chodziło. Poczułem się w obowiązku wystąpić z kolejnym oświadczeniem:
"Zaburzenia na rosyjskim rynku finansowym nie mają żadnego związku przyczynowego z moimi wypowiedziami czy posunięciami. Nie jesteśmy w krótkiej pozycji (przewaga
208
sprzedaży na termin nad zakupami) wobec rubla i nie maffly najmniejszego zamiaru ograniczania tej waluty. ^ istocie nasz portfel doznałby uszczerbku wskutek jakiejkolwiek dewaluacji.
Celem mojego listu do "Financial Times" było zaalarmowanie rządów Grupy Siedmiu. Władze Rosji, które robią wszystko, co w ich mocy, aby opanować sytuację, nie mogą liczyć na powodzenie bez dalszej pomocy z zewnątrz".
Piątek, 14 sierpnia
Rubel kasowy - 6,35
Rubel terminowy > 162,7%
GKO -> 172%
Prins - 23,01% � �
S&P - 1062,75
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,54%
W rozmowie z sekretarzem skarbu Rubinem położyłem nacisk na dramatyzm sytuacji. Był jej w pełni świadom, jednak jego troski nie podzielały rządy innych krajów Siódemki, które w przeważającej części korzystały z urlopów i były nieosiągalne. Połączono mnie z senatorem Mitchem McCon-nellem, którego ponagliłem, by zatelefonował do Rubina i zapewnił go o republikańskim poparciu w potencjalnie wielce ryzykownej operacji. Pod koniec tegoż dnia zwrócono się do mnie w imieniu Kirijenki, który wciąż liczy na pożyczkę pomostową w wysokości 500 min $, choć przestało to już być realne. Zaproponowałem, że polecę do Moskwy, by przedyskutować poważniejsze kwestie, jeśliby to miało pomóc.
Niedziela wieczorem, 16 sierpnia , - , . -
Rubel kasowy > 6,35 - ;
Rubel terminowy - 162,7% ��
GKO - 172% -:,. �
Prins -> 23,01%
S&P -> 1062,75 ..',:
30-letnie amerykańskie obligacje skaifeowe > 5,54%
209
Większą część weekendu spędziłem w Rosji. Udzielije wywiadu moskiewskiej rozgłośni Echo, wyjaśniając swój stanowisko, a moje oświadczenie zostało odczytane w rosy' skiej telewizji. Mam nadzieję, że zatarłem błędne wrażenie jakobym nawoływał do dewaluacji lub miał z niej czerpać jakieś osobiste korzyści. Kilka razy rozmawiałem z Gajda-rem. Zredagowałem artykuł zalecający rozwiązanie z utworzeniem izby walutowej i przesłałem mu go do zatwierdzenia. Gajdar powiedział mi właśnie (godz. 6.30 po południu czasu moskiewskiego), że rozmawiał z Lanym Summersern (zastępca sekretarza skarbu) i że jakakolwiek pomoc jest nieosiągalna; będą musieli podejmować decyzje jednomyślnie. Odparłem, że mój artykuł stracił już swój sens, Gajdar jednak nalegał, żebym go dał do druku. Nie zrobię tego.
Wtorek, 18 sierpnia
Rubel kasowy - 6,80
Rubel terminowy -> 305%
GKO^b.d.
Prins - 24,91%
S&P -> 1101,20
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,56%
W poniedziałek rozpętało się istne piekło. Rosja ogłosiła moratorium i ofertą handlową objęła rubla, skutecznie go dewaluując - do 35%. Co gorsza, rosyjskim bankom nie wolno wypełniać swych zagranicznych zobowiązań. Wywołało to amok wśród ich zagranicznych partnerów, którzy pozbywali się rosyjskich papierów wartościowych po cenach dumpingowych. David Lipton zatelefonował do mnie, prosząc o techniczne wyjaśnienia i podsunął mi pomysł napisania memorandum.
Po powtórnym przeczytaniu uznałem je raczej za niepełne. Próbowałem w nim wysunąć tezę, że jest już zbyt późno na poszukiwanie konstruktywnego rozwiązania kryzysu
Handel wekslami skarbowymi rosyjskiego rządu został od 17 sierpnia wstrzymany, tak że w tej kategorii żadne dane nie będą już osiągalne.
210
Rosji. Grupa Siedmiu powinna zaproponować wniesienie twardej waluty, która jest potrzebna do ustanowienia izby
alutowej pod warunkiem, że Duma uchwali prawa umożliwiające spełnienie wymogów stawianych przez MFW. Istnieją Sobota, 22 sierpnia �.
Rubel kasowy > 7,15
Rubel terminowy 443%
GKO - b.d.
Prins - 36,05%
S&P - 1081,18
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,43%
W ciągu ostatnich dwóch dni międzynarodowe rynki ciężko odczuwały rosyjski kryzys. Na przykład w piątek giełda niemiecka zniżkowała o 6,5%. Byłem zaskoczony, że tak długo trzeba było czekać na zadziałanie mechanizmu. Mój partner zapewnia mnie, że amerykański rynek akcji osiągnął w piątek bardzo dobry chwilowy dolny pułap
211
i byliśmy nabywcami akcji, a sprzedawcami opcji sprzeda-Nawiasem mówiąc, przez cały okres tego eksperyment w czasie rzeczywistym nie handlowaliśmy żadnymi rosyjsk' � walorami. '
Przez cały tydzień starałem się forsować mój porm, t wobec każdego, kto chciał mnie wysłuchać, jednak be rezultatu. A to poprawiłoby sytuację polityczną w Ros;-Tymczasem teraz Duma nie uchwali ustaw, a MFW ni rozdysponuje drugiej transzy pakietu. W wypadku braku dalszego napływu pieniędzy z zagranicy przyszłość jest łatwa do przewidzenia - Jelcyn będzie musiał spławić obecny rząd i poszukać nowego źródła wsparcia w kraju Tylko gdzie? Oligarchowie są fatalnie osłabieni. Pozostaje Gazprom i niektóre spółki naftowe. Czy oznacza to powrót Czernomyrdina? Ten z pewnością ma takie ambicje. Jednak żaden reżim nie może liczyć na sukces w sytuacji, gdy brakuje woli politycznej do usunięcia wad strukturalnych. Jest to spadanie w otchłań bez dna.
Niedziela, 23 sierpnia
Rubel kasowy 7,15
Rubel terminowy - 444%
GKO -> b.d.
Prins -> 36,05%
S&P -> 1081,18
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,43%
Jelcyn zdymisjonował rząd i mianował Czernomyrdina. Teraz nie potrafię już niczego więcej przewidzieć.
Środa, 26 sierpnia
Rubel kasowy - 10,00
Rubel terminowy > 458%
GKO -> b.d.
Prins -> 42,83% -'
S&P -> 1084,19
30-letnie amerykańskie obligacje skarbowe > 5,42%
212
jsfie istnieją jakieś granice rozpadu. Dezintegracja rosyj-kiego systemu bankowego odbywa się w sposób chaotyczny. Banki wstrzymały wypłaty i klienci wpadli w panikę. Ogło-one warunki konwersji weksli skarbowych rosyjskiego zadu (GKO) początkowo zostały przyjęte zupełnie dobrze, 'ednak rubel zaczął w sposób niepohamowany spadać, czyniąc tę ofertę właściwie bezwartościową. Międzynarodowy system finansowy został w kilku miejscach naruszony. W grę wchodzą zaległe kontrakty walutowe na sumę 75-100 mld $ i nie ma pewności, które z nich zostaną wypełnione. Pewna wywiadownia kredytowo-handlowa obniżyła kategorię największego niemieckiego banku handlowego. Do międzynarodowych międzybankowych transakcji wymiany akcji wkradł się cień ryzyka kredytowego. Może to mieć charakter przejściowy, jest jednak prawdopodobne, że spowoduje odsłonięcie innych słabości, a to z racji zastosowania na dużą skalę dźwigni kapitałowej. Europejskie i amerykańskie rynki akcji doznały wstrząsu, ale należy się spodziewać, że odzyskają spokój. Kryzys w Rosji jest ostateczny, a jego społeczne i polityczne skutki - nie do przewidzenia.
* * *
W tym punkcie przerwę eksperyment w czasie rzeczywistym, ponieważ przestałem być czynnym uczestnikiem rynku. Bieg wydarzeń ilustruje w sposób raczej praktyczny niż przerażający wiele tez, jakie próbowałem w tej książce przedstawić w nieco bardziej abstrakcyjnej formie. To, co mnie w tym przeraża, to fakt, że w amerykańskim Ministerstwie Finansów pracował znakomity zespół, a w Rosji - najlepszy z rządów w krótkiej postradzieckiej historii, a mimo wszystko kryzysowi nie udało się zapobiec. Martwi mnie również rola, jaką ja odegrałem w tej sprawie.
Doskonale wiedziałem, że system rozbójniczego kapitalizmu był niezdrowy i nie do utrzymania, niedwuznacznie też dawałem temu wyraz; a jednak mimo to pozwoliłem się wessać w transakcję ze Swjazinwestem. Miałem po temu uzasadnione powody, niemniej prawda jest niewzruszona,
213
że transakcja ta nie wypaliła. Była to najgorsza inwestv ' w całej mojej zawodowej karierze. Podczas podróży ^ Rosji, którą odbyłem w październiku 1997 roku, zdum \ mnie brak odpowiedzialności zagranicznych inwestoró pożyczających ogromne sumy zarządom rosyjskich miast' które przeznaczały je na niewłaściwe cele. A jednak n'' podążyłem tym tropem. Mój list do "Financial Times" również miał niezamierzone, negatywne konsekwencje. Ni wyrzucam sobie bynajmniej swoich wysiłków dopomożeni Rosji w marszu w kierunku społeczeństwa otwartego: próba się nie powiodła, ale przynajmniej ją podjąłem. Mam natomiast żal do siebie jako inwestora. Pokazuje to, jak trudno jest te dwie role ze sobą pogodzić.
Przewidywanie przyszłości
Wracam teraz do procesu o większej skali - ogólnoświatowego procesu hossy-bessy. Zatrzymam zegar, a zdarzenia, które są przed nami, potraktuję jako przyszłość, aczkolwiek będą się one nadal rozwijać w okresie przygotowywania tej książki do druku. W pewnym sensie rozpoczynam kolejny eksperyment w czasie rzeczywistym. Aby podjąć próbę przewidzenia przyszłych wydarzeń, sięgnę po moją teorię historii; kierunek ich rozwoju posłuży nam jako miernik wartości moich prognoz. Nie będzie to próba naukowa, ponieważ jestem zmuszony dokonać w moim schemacie hossy-bessy pewnych zmian, tak aby pasował on do dzisiejszej sytuacji. Jak już wspomniałem wcześniej, przewidywanie przyszłości przypomina raczej alchemię niż naukę.
Aż do niedawna sądziłem, że obecnie znajdujemy się na 3. etapie schematu hossy-bessy, a mianowicie - w fazie ostrej próby. Jeśli światowy system kapitalistyczny przejdzie ten test pomyślnie, to wkroczy w okres przyspieszenia prowadzącego w rejony dalekie od stanu równowagi; w wy-
214
oadku fiaska - kapitalizm przeżyje chwilę prawdy. Aż do
?6 sierpnia sądziłem, że taką chwilą prawdy jest kryzys
Rosji. Jednak interpretacja ta nie pasuje do bieżącej
ytuacji- Zakładałaby ona najpierw okres zmierzchu, po którym miałby nastąpić punkt przecięcia oraz katastrofalne
rzyspieszenie na samym dnie. Jak się wydaje, zaszliśmy tą drogą znacznie dalej, niż myślałem. Teraz uważam, że jyyzys w Rosji jest punktem przecięcia, gdzie trend, który już zmienił kierunek, jest wzmocniony przez odwrócenie dominującego subiektywizmu, aby spowodować katastrofalne załamanie. Od czasu kryzysu tajlandzkiego okres ten moglibyśmy interpretować jako okres schyłku, podczas którego ludzie normalnie prowadzą swoje interesy z nieprzyjemnym poczuciem, że dzieje się coś fatalnego. Kiedy jednak nastąpiła chwila prawdy? Co więcej, nowa interpretacja zakładałaby nadciągające załamanie rynków finansowych w centrum, co mogłoby się okazać błędne.
l września rynki akcji osiągnęły przejściowo najniższy poziom na słabym wolumenie i ponownie go sprawdziły na niższym wolumenie w końcu tygodnia. Uważam, że było to dno fałszywe; znajdujemy się w fazie rynku o tendencji zniżkowej i ceny akcji wkrótce spadną jeszcze bardziej. Jednak bessa może być znacznie bardziej przewlekła, niż wskazywałby na to model hossy-bessy, którym się posługiwałem w mojej pracy. Odczuwam potrzebę nieco innego schematu i uważam za stosowne raczej wyrazić to otwarcie, aniżeli cichcem powielać coś, co mówiłem wcześniej. (Jestem właściwie zadowolony z tego, że wydarzenia nie pasują ściśle do opracowanego przeze mnie modelu hossy-bessy, ponieważ obawiałem się, że próbuję na siłę wcisnąć historię w wymyślony przez siebie schemat). Zamiast więc majster-kować przy starym modelu, zaproponuję nowy - specjalnie na tę okazję. Pozostaje to w zgodzie z zastrzeżeniami, jakie poczyniłem, zaczynając stosować analizy hossy-bessy do światowego systemu kapitalistycznego. System ten składa się z centrum i peryferii. Tłumaczyłoby to, dlaczego proces dezintegracji miałby trwać dłużej i pojawiać się w różnych
215
okresach i różnych częściach tego systemu. Przedstawiam wiec oto moją nową hipotezę na temat dynamicznej struk tury obecnego kryzysu:
Światowy system kapitalistyczny został poddany surcnye-próbie podczas kryzysu w Meksyku w latach 1994-1995 jednak przetrzymał tak zwany efekt teąuili i wyszedł z tego silniejszy niż kiedykolwiek. Wtedy właśnie wystąpił okres przyspieszenia i hossa stawała się coraz bardziej niepewna Fakt, że posiadacze meksykańskich obligacji skarbowych wyszli z kryzysu nietknięci, stał się złym przykładem dla spekulujących rosyjskimi obligacjami skarbowymi. Punkt zwrotny nastąpił wraz z kryzysem tajlandzkim w lipcu 1997 roku. Spowodował on odwrócenie kierunku przepływu funduszy. Zrozumiałem, że orkiestra przestała grać, zwłaszcza w odniesieniu do Rosji, i to właśnie wówczas oświadczyłem, choć wyraźnie nie doceniłem ostrości problemu. Przewidywałem raczej zakończoną otwarciem próbę, przypominającą meksykański kryzys 1994-1995 niż nieodwracalną zmianę.
Początkowo nagła zmiana podziałała dobroczynnie na rynki finansowe centrum z powodów, które już wyjaśniłem, a ożywienie w centrum wzbudziło również nadzieje na peryferiach. Azjatycki rynek akcji wycofał niemal równo połowę swych strat w miejscowej walucie, by się później ponownie skurczyć. Można by to interpretować jako okres schyłku. Ostatecznie rynki finansowe centrum również poddały się bessie. Początkowo erozja postępowała stopniowo, a przepływ środków do funduszy wzajemnych był wciąż przyzwoity, jednak kryzys w Rosji przyspieszył szczyt sprzedaży, który wykazywał pewne, jeśli nie wszystkie, znaki rozpoznawcze rynkowego dna. Twierdzę, że jest to dno fałszywe, podobnie jak fałszywe okazało się dno stworzone przez azjatyckie rynki akcji w początkach 1997 roku. Spodziewam się odtworzenia w wysokości do 50%, choć nie wykluczam możliwości dalszego spadku przed ponownym wzrostem. Ostatecznie rynki powinny spaść znacznie niżej, doprowadzając do światowej recesji. Dezintegracja świato-
216
ego systemu kapitalistycznego uniemożliwi poprawę koniunktury, z recesji czyniąc depresje.
]Vlam trzy główne powody, by twierdzić, że dno nie /ostało osiągnięte. Pierwszy to ten, że rosyjski kryzys 0(jslonił w międzynarodowym systemie bankowym wady, które dotychczas ignorowano. Banki zaangażowały się w transakcje wymiany akcji, transakcje terminowe oraz w handel instrumentami pochodnymi między sobą, a także ze swymi klientami. Fundusze hedgingowe i inne rachunki spekulacyjne również poniosły znaczne straty. Teraz banki szaleńczo próbują ograniczać swoje zaangażowanie i stosowanie dźwigni oraz starają się zmniejszać ryzyko. Ich własne akcje gwałtownie spadły, wszystko prowadzi do kredytowej zapaści1.
Po drugie - dolegliwość sytuacji jest na peryferiach odczuwana tak intensywnie, że poszczególne kraje zaczynają wychodzić poza system kapitalistyczny lub po prostu wypadają z gry. Najpierw Indonezja, a później Rosja przeżyły niemal zupełne załamanie. To zaś, co się zdarzyło w Malezji i, w mniejszym stopniu, w Hongkongu, jest na swój sposób nawet bardziej złowieszcze. Zapaści w Indonezji i Rosji były nie zamierzone, ale Malezja sama z premedytacją odcięła się od międzynarodowych rynków kapitałowych. Jej działanie przyniosło malezyjskiej gospodarce chwilę wytchnienia i pozwoliło tamtejszej administracji utrzymać się przy władzy, jednak poprzez wzmocnienie ogólnej ucieczki kapitału z peryferii zwiększyło presję na te kraje, które próbują trzymać swe rynki otwarte. Jeśli ucieczka kapitału sprawia, że wizerunek Malezji jest w porównaniu z jej sąsiadami korzystny, to polityka taka może znaleźć naśladowców.
Trzecim poważnym czynnikiem działającym na rzecz dezintegracji światowego systemu kapitalistycznego jest oczywista niezdolność międzynarodowych władz monetarnych do
Od tego czasu LTCM upadt, co pociągnęło za sobą katastrofalne konsekwencje.
217
utrzymania wszystkiego w całości. Programy MFW wyda' się nieskuteczne, a samemu Funduszowi wyczerpują s-rezerwy. Reakcja Siódemki na kryzys w Rosji była przy gnębiająco chybiona, a utrata kontroli nad sytuacją - vvręc zatrważająca. Rynki finansowe są pod tym względem raczę' osobliwe: nie cierpią jakichkolwiek ingerencji państwowych choć jednocześnie gdzieś głęboko zachowują nadzieję, 2e' w chwilach szczególnie ciężkich władze przystąpią do działania. To przekonanie zostało teraz zachwiane1.
Zwrotne działanie zachodzące między tymi trzema czyn-nikami skłania mnie do wyciągnięcia wniosku, że minęliśmy punkt przecięcia, a odwrócenie trendu jest wzmocnione przez odwrócenie dominującego błędu subiektywnego. To w jaki sposób rozwiną się wydarzenia, zależy w dużym stopniu od reakcji systemu bankowego, inwestycji publicznych oraz władz w centrum.
Wachlarz ewentualności rozciąga się między lawinowym spadkiem rynku akcji a bardziej przewlekłym procesem rozpadu. Sądzę, że bardziej prawdopodobny jest ten drugi przypadek. Należy się spodziewać, że wstrząs, jakiego doznał międzynarodowy system finansowy, wkrótce przeminie, a przymusowa likwidacja pozycji ulegnie złagodzeniu. Jedno z głównych źródeł napięcia - siła dolara i słabość jena - zostało już skorygowane. Inne kłopotliwe miejsce, Hongkong, znalazło chyba sposób odzyskania kontroli nad swymi losami. Rosja została wyksięgowana. W perspektywie widać obniżkę stopy procentowej. Klienci nauczyli się, że warto kupować akcje zniżkujące na trwałym rynku o tendencji zwyżkowej i upłynie jakiś czas, zanim się zorientują, że rynek ten nie jest wieczny. Również potrzeba czasu, aby zaczęto odczuwać skutek działania tych trzech negatywnych sił.
Jednak po tej fałszywej jutrzence nastanie przedłużający się rynek o tendencji zniżkowej, tak jak to było w latach
Tezy te zawarte są w moim zeznaniu złożonym przed Kongresem 15 września 1998 r.
218
trzydziestych i jak się dzieje dziś w Azji. Klienci przestaną kupować akcje spadające i zaczną się przerzucać z rynku akcji na fundusze rynku pieniężnego lub na obligacje skarbowe. Efekt dobrobytu zbierze swoje żniwo i obniży się popy1 konsumpcyjny. Spadnie również popyt inwestycyjny, i to z wielu powodów: zyski są pod presją; import wzrasta przy malejącym eksporcie; podaż kapitału dla słabiej ustabilizowanych przedsiębiorstw i transakcji nieruchomościowych - zanikła. Obniżki stóp procentowych złagodzą słabnięcie rynku, a gospodarka w końcu ożywiłaby się, gdyby światowy system kapitalistyczny zachował spójność. Jednak szansę na jego rozpad wybitnie wzrosły. 2 chwilą, gdy gospodarka w Stanach Zjednoczonych zmniejsza aktywność, maleje gotowość do tolerowania wysokiego deficytu handlowego i wolny handel może się znaleźć w niebezpieczeństwie.
Początkowo uważałem, że kryzys azjatycki doprowadzi do ostatecznego triumfu kapitalizmu: oto ponadnarodowe korporacje zastąpią chiński system rodzinny, a model azjatycki zasymiluje się z światowym modelem kapitalistycznym. To wciąż jeszcze może się zdarzyć, teraz jednak jest bardziej prawdopodobne, że kraje z peryferii będą wolały się znaleźć poza systemem, jako że maleją ich szansę na przyciągnięcie kapitału z centrum. Banki oraz inwestorzy portfelowi ponieśli znaczące straty, a czekają ich kolejne. Należy się spodziewać, że Rosja nie wywiąże się ze swych dolarowych zobowiązań. Straty w Indonezji również muszą zostać oficjalnie uznane. Banki zostały przez własnych udziałowców ukarane za zaangażowanie się na peryferiach i nie chcą dalej zwiększać swoich zobowiązań. Wyłącznie międzynarodowa akcja rządowa mogłaby spowodować wpompowanie pieniędzy na peryferie, jednak nie widać żadnych oznak współpracy w tym kierunku.
Następstwo zdarzeń, które opisałem, różni się od pierwotnego modelu hossy-bessy głównie długością trwania i złożonością swej drugiej części. Etap hossy charakteryzowało typowe samowzmacniające się wzajemne oddziaływanie
219
między błędem subiektywnego odchylenia i trendem pod stawowym. Hossa została z powodzeniem wypróbowana podczas kryzysu meksykańskiego 1994-1995, po którym nastąpił okres przyspieszenia. Czymś niezwykłym jest natomiast etap bessy, ponieważ dzieli się na dwie fazy. W pierwszej z nich rynki akcji w centrum nadal zwyżkują, korzystając z braku monetarnych ograniczeń oraz ze zmiany kierunku przepływu funduszy. W fazie drugiej zarówno centrum, jak peryferie są całkowicie ograniczone i wzajemnie ściągają się w dół. Bessy są zazwyczaj silnie ścieśnione w czasie; ta zaś jest zupełnie rozciągnięta - pojawia się w różnych momentach i różnych częściach systemu. Kiedy wystąpiła na peryferiach, była całkiem zwarta i nie wiedzieliśmy jeszcze, jaki kształt przybierze w centrum. Długość trwania bessy świadczy o stopniu złożoności światowego systemu kapitalistycznego.
Nie ulegało wątpliwości, że zachwianie równowagi między centrum i peryferiami w pierwszej fazie bessy nie mogło być trwałe. Albo centrum upadnie, zanim peryferie odżyją, albo przeciwnie. Bardziej prawdopodobna, choć niezbyt pewna, była pierwsza możliwość. Sprawę rozstrzygnął kryzys rosyjski. Tak jak w wypadku Tajlandii, wpływ Rosji był potężniejszy, niż spodziewała się większość ludzi, nie wyłączając mnie. Wydarzenia w Rosji dostrzegałem w kategoriach kataklizmu wystarczająco dobrze, ale nie zorientowałem się w płynących z tego konsekwencjach dla transakcji wymiany akcji i instrumentów pochodnych oraz dla rynku między-bankowego - aż do chwili, kiedy one się pojawiły.
Trzeba przypomnieć, że mój pierwotny model hossy-bessy składa się z ośmiu etapów. Etap 4. jest momentem prawdy, a etap 5. - okresem schyłku. Nie jest jasne, jak te etapy pasują do specjalnego modelu, który zbudowałem w odniesieniu do światowego systemu kapitalistycznego. Ktoś mógłby dowodzić, że okres między kryzysem tajlandzkim w lipcu 1997 roku a kryzysem rosyjskim w sierpniu 1998 był okresem schyłku. Kiedy jednak wystąpił moment prawdy? A może najlepiej nie upierać się przy tej tezie? Koncepcji
220
modelowych nie powinno się brać zbyt dosłownie - w biegu historii nic nie jest z góry określone. Każda jej sekwencja ;est jedyna w swoim rodzaju. System radziecki miał moment prawdy, kiedy Chruszczow wygłosił swój referat na XX zjeździe KPZR; niewykluczone, że system kapitalistyczny jest tego elementu pozbawiony. Może u nas występuje odmienne zjawisko: fałszywe odrodzenie, które usypia nasze wyczucie niebezpieczeństwa i pozwala, aby następny, tak zwany zewnętrzny wstrząs zebrał swoje żniwo.
Załamaniu światowego systemu kapitalistycznego może zapobiec w każdej chwili wkroczenie międzynarodowych władz finansowych. Widoki na to są jednak mgliste, zważywszy nieudaną interwencję Grupy Siedmiu w Rosji, choć konsekwencje tego niepowodzenia mogą odegrać rolę dzwonka alarmowego. Może w końcu to właśnie kryzys rosyjski okaże się tym momentem prawdy. Istnieje pilna potrzeba ponownego przemyślenia i zreformowania światowego systemu kapitalistycznego. Jak pokazał to przykład Rosji, kolejne problemy będą się stopniowo wewnętrznie coraz bardziej komplikowały - tym bardziej, im dłużej pozwolimy im się zaogniać.
tr.
Rozdział 8 JAK NIE DOPUŚCIĆ DO ZAŁAMANIA
Jak w każdym kryzysie finansowym, również i w tym wypadku docieka się w jakiś sposób jego istoty, jednak zakres obecnej publicznej debaty jest o wiele za wąski. Skupia się ona na potrzebie udoskonalenia nadzoru bankowego i zapewnienia dopływu właściwych i dokładnych danych ze wszystkich krajów. Słowami-kluczami są tu "przejrzystość" i "informacja". Przedmiotem gorącej dyskusji jest to, czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy powinien ujawniać publicznie swoje poglądy na temat kondycji poszczególnych państw1. Dyskutuje się również o tym, czy fundusze hedgingowe powinny podlegać regulacjom i czy należy osłabiać przepływ krótkoterminowego kapitału - dalej rozważania już nie sięgają. Obowiązująca doktryna na temat zasad funkcjonowania rynków finansowych pozostaje nie zmieniona. Zakłada się, że w warunkach istnienia doskonalej informacji rynki mogą sobie radzić same; główną zatem troską jest udostępnienie informacji i unikanie jakiejkolwiek ingerencji w mechanizm rynkowy. Celem pozostaje narzucenie rynkowej dyscypliny.
Należy tę debatę poszerzyć. Nadszedł już czas, żeby przyznać, że rynki finansowe są immanentnie niestabilne. Narzucenie rynkowej dyscypliny oznacza narzucenie niestabilności, a jak długo może to znosić społeczeństwo? Dyscyplinę rynkową należy uzupełnić inną dyscypliną:
Mój pogląd na ten temat - zob. rozdział 1.
222
stabilności na rynkach finansowych powinno ć jednoznacznym celem polityki państwa. Mówiąc otwarcie - stoimy przed wyborem: albo będziemy egulować rynki finansowe na płaszczyźnie miedzynarodo-ej albo pozwolimy każdemu państwu z osobna, aby samo chroniło swoje interesy najlepiej, jak potrafi. Ta druga możliwość z pewnością doprowadzi do załamania się potęż-nego układu cyrkulacyjnego, który jest znany pod nazwą światowego kapitalizmu". Suwerenne państwa mogą w tym systemie zadziałać jak wentyle. Pozwolą kapitałowi wpłynąć, ale z pewnością go nie wypuszczą z chwilą, gdy uznają, że jego odpływ jest nieprzerwany.
Środki nadzwyczajne
Najpilniejszą potrzebą jest powstrzymanie zwrotu w przepływie kapitału. Zapewniłoby to nieprzerwane posłuszeństwo peryferii wobec światowego systemu kapitalistycznego, co z kolei uspokoiłoby rynki finansowe w centrum i złagodziło późniejszą recesje. Słusznym posunięciem jest obniżenie stóp procentowych w Stanach Zjednoczonych, ale przestało to już być środkiem wystarczającym do zatamowania odpływu kapitału z peryferii. Płynność musi być do peryferii wpompowywana bardziej bezpośrednio. Należy to zrobić w trybie nadzwyczaj pilnym, gdyż Brazylia wciąż cierpi na ucieczkę kapitału zarówno krajowego, jak obcego, i nie może już dłużej egzystować przy niebotycznych stopach procentowych. Stopy procentowe w Korei i Tajlandii spadły, ale premia za ryzyko na długu zagranicznym wszystkich krajów z peryferii pozostaje niedostępna.
W opublikowanym 31 grudnia 1997 r.1 w "Financial Timesie" artykule wyszedłem z propozycją stworzenia
Avoiding a breakdown: Asia's crisis demands a rethink of International regulation "Financial Times" (London), December 31, 1997.
223
If
Korporacji Ubezpieczeniowej Kredytu Międzynarodo\ve" (International Credit Insurance Corporation). Był to pro jekt przedwczesny, ponieważ zwrot w przepływie kapitaj nie stał się jeszcze wówczas silnie zakorzenionym trendem Trzeba przypomnieć, że po koreańskim kryzysie płynność' w końcu roku 1997 nastąpiło fałszywe odrodzenie, które trwało aż do kwietnia 1998. Moja propozycja przepadła, ale teraz nadszedł właściwy dla niej czas.
Prezydent Clinton i sekretarz skarbu Robert E. Rubin mówili o potrzebie utworzenia funduszu, który umożliwiłby prowadzącym zdrową politykę gospodarczą krajom pery. feryjnym odzyskanie dostępu do rynków kapitału międzynarodowego. Wspomnieli o sumie 150 mld $ i choć nie powiedzieli tego publicznie, wierzę, że mieli na myśl; sfinansowanie tego poprzez nową emisję specjalnych praw ciągnienia (SDR-ów)1. Mimo że ich propozycja nie zdobyła większego poparcia na dorocznym zebraniu MFW w październiku 1998 roku, to jestem przekonany, że dokładnie
0 to właśnie chodzi. Można by udostępnić gwarancje kredytowe takim krajom jak Korea, Tajlandia i Brazylia,
1 miałoby to natychmiastowy uspokajający wpływ na międzynarodowe rynki finansowe. Poprzez zastrzyk płynności zaaplikowany peryferiom amerykańska propozycja mogłaby uprzedzić potrzebę obniżenia stóp procentowych w centrum, przywracając światowej gospodarce stan bliższy równowagi.
Jak to już widzieliśmy, programy MFW w Tajlandii i Korei nie przyniosły pożądanych wyników, ponieważ nie zawierały schematu konwersji długu na kapitał własny. Równowaga zewnętrzna tych krajów została przywrócona za cenę drastycznego ograniczenia popytu krajowego, choć sprawozdania bilansowe zarówno banków, jak spółek wciąż się pogarszają. W obecnym stanie rzeczy kraje te są skazane na długi okres usychania w depresji. Schemat konwersji
Specjalne prawa ciągnienia (Special Drawing Rights) najlepiej P�~ strzegane są jako pieniądz fikcyjny (syntetyczny), oddany do dyspozycji MFW przez jego członków.
224
długu na kapitał własny mógłby oczyścić przedpole, umoż-ij^iając ożywienie krajowej gospodarki, jednak zmuszałoby międzynarodowych kredytodawców do uznania i od-nisania strat. Wykazywaliby oni niechęć i byli niezdolni do rozszerzenia kredytu, uniemożliwiając tym wprowadzenie takieg� schematu bez dodatkowego źródła międzynarodowej pożyczki. W tym właśnie momencie mógłby wejść do gry projekt międzynarodowych gwarancji kredytowych. Zmniejszyłby on wydatnie koszt kredytu i umożliwił zainteresowanym krajom sfinansowanie wyższego poziomu krajowego popytu niż ten, któremu mogą sprostać obecnie. Byłoby to korzystne nie tylko dla samych tych krajów, ale również dla gospodarki światowej. Stworzyłoby system nagradzania za znajdowanie się w układzie światowego kapitalizmu oraz oddaliło groźbę dezercji w stylu malezyjskim.
Przypadek Brazylii jest bardziej skomplikowany. Po udzieleniu przez amerykański Kongres niechętnej zgody na podwyższenie kapitału Międzynarodowy Fundusz Walutowy będzie mógł zmontować pakiet ratunkowy dla Brazylii. Aby uspokoić rynki, pakiet ten musiałby być znacznych rozmiarów: jako kwotę wyjściową w oficjalnych źródłach wymienia się 30 mld $, które zostałyby uzupełnione przez gwarancje banków handlowych dla podtrzymania ich linii kredytowych. Nie trzeba dodawać, że Brazylia musiałaby sięgnąć po drastyczne środki dla zmniejszenia deficytu fiskalnego. A mimo to istnieje rzeczywiste niebezpieczeństwo, że ów program może się nie udać. Podczas gdy pakiet załatwiłby sprawę brazylijskich potrzeb zagranicznego refinansowania, to mógłby nie zapewnić możliwości istotnego obniżenia krajowych stóp procentowych - bez wzniecania na nowo ucieczki kapitału. Przy obecnych 40% stopach procentowych refinansowanie krajowego zadłużenia zwiększałoby deficyt budżetowy o 6%, przez co jakiekolwiek zaciskanie pasa byłoby bezcelowe. Sytuację bardzo komplikuje fakt, że przeznaczeniem schematu gwarancji kredytowych nie jest refinansowanie długu krajowego. Niemniej jednak fakt, że byłby on dostępny dla międzynarodowych
225
transakcji pożyczkowych, mogłoby mieć pośredni wpływ krajowe stopy procentowe i decydować o porażce iuu sukcesie.
W chwili obecnej dyrektorzy europejskich banków cent ralnych twardo przeciwstawiają się emisji SDR-ów z powód jej inflacyjnych konsekwecji. Jednak SDR-y zastrzeżone dla gwarancji kredytowych nie tworzyłyby nowego pieniądza-jeśliby kiedykolwiek zostały wyemitowane, wypełniłyby PQ prostu dziurę powstałą wskutek zaległości płatniczych Prawdę mówiąc, sprzeciw wobec SDR-ów ma doktrynalne podłoże; jednak po wyborach w Niemczech centrolewicowe rządy panują już w całej Europie i należy oczekiwać, że wykażą one wobec schematu gwarancji kredytowych większa uległość, zwłaszcza jeśli zależeć będzie od niego ożywienie ważnych rynków eksportowych. Japonia może się okazać pomocna dopóty, dopóki schemat będzie obejmował zarówno Azję, jak Amerykę Łacińską. W ten sposób MFW zdobyłby doświadczenie w emisji gwarancji pożyczkowych i w końcu metoda ta doczekałaby się instytucjonalizacji. Uważam, że mogłaby ona stanowić kamień węgielny pod "nową konstrukcję", o której mówią teraz wszyscy.
Reformy o większym zasięgu
Niedoskonałości obecnej konstrukcji stały się krzycząco oczywiste podczas światowego kryzysu, który się rozpętał w Tajlandii. Jednym z tych niedostatków był brak odpowiednich międzynarodowych władz nadzorczo-regulacyj-nych. Bank Rozrachunków Międzynarodowych ustanowił dla banków handlowych współczynniki wypłacalności, jednak nadzór pozostawiono bankom centralnym w poszczególnych krajach. Wyniki ich działalności pozostawiają wiele do życzenia. Wystarczy przytoczyć jeden przykład koreańskiego banku centralnego, który wymagał, aby wszystkie kredyty z ponadrocznym terminem płatności były rejestrowane.
226
Skutek był taki, że większość pożyczek opiewała na terminy oniżej roku i bank centralny nie miał najmniejszego P Ojecia, jakie sumy wchodzą w grę. Według norm BRM, Jniedzynarodowe banki prowadzące interesy z Koreą były z tworzenia specjalnych rezerw, ponieważ Korea
�est członkiem Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (Organization for Economic Cooperation and pevelopment - OECD). Było to dla banków zachętą do udzielania Korei kredytów. Fakt, iż większość pożyczek opiewała na termin płatności poniżej roku, sprawił, że późniejszy kryzys poddawał się trudniej działaniom naprawczym.
W wypadku Indonezji zachowanie się banku centralnego było o wiele bardziej podejrzane. Na przykład sprawozdanie bilansowe zawierało pozycję wykazującą ogromną "zaliczkę dla sektora prywatnego", która przemieszczała dużą część pomocy, jaka napłynęła z Singapuru. Było podejrzane, że zaliczka ta trafiła do rąk członków rodziny Suharto, którzy wywieźli te dolary z Indonezji. Kiedy rozwinął się kryzys, budynek mieszczący te dokumenty padł pastwą tajemniczego pożaru.
MFW bardzo oszczędnie wypowiada się na temat spraw wewnętrznych swych państw członkowskich, wyjąwszy przypadki kryzysowe, kiedy jeden z tych krajów zwraca się do Funduszu o pomoc. Przedstawiciele MFW mogą składać wizyty i udzielać konsultacji, Fundusz nie posiada ani mandatu, ani instrumentów do ingerowania w normalnych czasach. Jego misją jest kontrolowanie sytuacji kryzysowej, nie są zaś przedsięwzięcia zapobiegawcze, i w tym wypadku nienadzwyczajnie wypełnił swe obowiązki. Wady zaleceń Funduszu przeanalizowałem w poprzednim rozdziale; tu zaś należy rozważyć rolę, jaką MFW odegrał w niezdrowej ekspansji międzynarodowego kredytu. Prowadzi to nas do drugiego poważnego defektu w obecnej konstrukcji - tak zwanej tezy moralnego hazardu.
Programy MFW służyły do wykupywania kredytobiorców z kłopotów, a tym samym zachęcały ich do nieodpowiedzial-
227
nych działań. Jest to jedno z poważniejszych źródeł n1 stabilności w międzynarodowym systemie finansowym j u to już wcześniej wyjaśniłem, w sposobie, w jaki MF\x/ traktuje kredytobiorców i kredytodawców, istnieje pew asymetria. Narzucił on warunki tylko tym pierwszym-pieniądze, jakie Fundusz pożyczył, i warunki, które postawił umożliwiły krajom dłużniczym wypełnić swe zobowiązań'' lepiej, niż mogłyby to uczynić w innej sytuacji. \y ten pośredni sposób MFW przychodził z pomocą bankom międzynarodowym i innym wierzycielom.
Asymetria ta rozwinęła się w okresie trwania międzynarodowego kryzysu zadłużeniowego w latach osiemdziesiątych i stała się już zupełnie rażąca podczas kryzysu meksykańskiego w latach 1994-1995. Wtedy to zagraniczni posiadacze tesobo-nos (nominowane w dolarach meksykańskie weksle skarbowe) wyszli z kryzysu cało, choć oprocentowanie tesobonos w czasie kiedy je kupowali, sugerowało duży stopień ryzyka. Kiedy Meksyk nie mógł płacić, amerykańskie Ministerstwo Finansów i Międzynarodowy Fundusz Walutowy wkroczyły razem i wyciągnęły inwestorów z tarapatów. Podobna sytuacja powstała ostatnio w Rosji, jednak amerykańskie ministerstwo powstrzymywało się od podjęcia skutecznej operacji ratunkowej w obawie, że zostanie oskarżone o udzielanie pomocy finansowej giełdowym graczom. Jak dowodziłem w moim eksperymencie w czasie rzeczywistym, Stany Zjednoczone popełniły błąd, odmawiając działań już po ukaraniu spekulantów. Z przyjemnością odnotowuję, że MFW szybko się uczy. W swym nowym, wartym 2,2 mld $, programie na Ukrainie wprowadził nowy warunek: zanim program ruszy, 80% ukraińskich weksli skarbowych musi być "dobrowolnie" przepisanych na dłuższe terminowo, niżej oprocentowane instrumenty. Spowodowałoby to dla giełdowych graczy i nierozważnych banków-kredytodawców poważne straty i jest to sytuacja daleka od meksykańskiej z roku 1995, kiedy jako środek zaradczy zastosowano pomoc finansową.
Istnieje kilka powiązanych ze sobą powodów powstania asymetrii w podejściu MFW do wierzycieli i dłużników.
228
^ajważniejszą misją MFW jest ochrona międzynarodowego vsterrui finansowego. Wprowadzanie kar na kredytobiorców
okresie kryzysu mogłoby wyrządzić zbyt wielką szkodę zachodnim bankom i zagrozić systemowym załamaniem. Po drugi6' aby pomyślnie zrealizować swoje programy, MFW ootrzebuje współpracy z bankami handlowymi, a te ostatnie wiedzą, w jaki sposób wykorzystać swoją pozycję. Międzynarodowe władze walutowe nie posiadają wystarczających źródeł, by móc działać jako kredytodawcy ostatniej deski ratunku. Skoro już wybuchł kryzys, MFW może się z nim uporać jedynie poprzez przywrócenie rynkowego zaufania. W kryzysie azjatyckim niektóre z początkowych programów MFW upadły dokładnie dlatego, że nie potrafiły wzbudzić zaufania rynków. Wreszcie Międzynarodowy Fundusz Walutowy jest kontrolowany przez kraje centrum kapitalistycznego systemu; gdyby MFW karał kredytodawców, byłoby to wbrew narodowym interesom udziałowców większościowych. Jednak tego właśnie potrzeba dla pewnego ustabilizowania systemu. MFW powinien swoją interwencję uwarunkować przyjęciem przez kredytodawców na siebie części strat. MFW narzuca warunki krajowi znajdującemu się w kłopotliwej sytuacji - powinien również objąć nimi źródła kredytów, zwłaszcza jeżeli sprawcą kłopotów jest sektor prywatny (tak jak to było w wypadku krajów azjatyckich). W praktyce oznaczałoby to, że MFW nie tylko by tolerował, ale wręcz zachęcał do dobrowolnej reorganizacji korporacji. W państwach rozwiniętych postępowanie upadłościowe przeprowadzano by w większej zgodzie z działaniami krajowymi - zmuszając banki do przejmowania strat.
Istniejącej w obecnym działaniu MFW asymetrii nie da się - moim zdaniem - skorygować bez schematu gwarancji kredytowych lub jakiejś innej metody stymulacji międzynarodowego kredytowania i inwestowania. Asymetria (znana również jako moralny hazard) spowodowała niezdrowy międzynarodowy boom inwestycyjny; bez niej byłoby bardzo trudno wytworzyć wystarczający międzynarodowy strumień inwestowania. Szybkie ożywienie wschodzących rynków po
229
kryzysie meksykańskim w 1994 roku jest wielce zwodnic? Jak się już o tym przekonaliśmy, finansowe wsparć' zagranicznych posiadaczy meksykańskich tesobonos stano wiło ostateczne potwierdzenie asymetrii; nic dziwnego ? przepływ kapitału stał się silniejszy i bardziej nieskoor dynowany niż kiedykowiek. Według nowych wytycznych obcokrajowcy inwestujący w meksykańskie tesobonos do czekaliby się wymiany swych rezerw na długoterminowe meksykańskie obligacje państwowe. Gdyby tak się stało byliby ostrożniejsi z inwestowaniem w Rosji czy na Ukrainie
Byłoby najlepiej, gdyby z wprowadzaniem jakichkolwiek zmian w metodach swego działania MFW poczekał na uspokojenie się światowego kryzysu finansowego. Jednak taka możliwość została wykluczona przez bieg zdarzeń Inwestorzy i pożyczkodawcy zostali surowo ukarani i gromadnie uciekają z peryferii, stwarzając krytyczną sytuacje. Nie ma nic do stracenia, a wiele do zyskania dzięki natychmiastowej zmianie działania MFW.
Czy to ze schematem konwersji długu na kapitał własny, czy bez niego, jest rzeczą nieprawdopodobną, aby przywrócenie przepływu funduszów w kierunku krajów peryferyjnych mogło nastąpić bez jakichś zachęt wobec kredytodawców przerażonych swymi niedawnymi oraz zbliżającymi się stratami. Będzie zatem potrzebne rozbudowanie schematu zabezpieczenia gwarancji jako integralnej części MFW. Przyczyniłoby się to do znacznego ulepszenia konstrukcji światowego systemu finansowego. Zastosowanie i marchewki, i kija pozwoliłoby uniknąć zarówno obfitości, jak głodu w międzynarodowym przepływie kapitału. Nowa instytucja, która przypuszczalnie stałaby się częścią MFW, gwarantowałaby jednoznacznie międzynarodowe pożyczki i kredyty - do pewnych określonych granic. Kraje otrzymujące pożyczki zostałyby zobowiązane do dostarczenia danych na temat wszystkich pożyczek, państwowych i prywatnych, ubezpieczonych lub nie. Umożliwiłoby to władzom ustanowienie górnego pułapu kwoty, jaką byłyby gotowe ubezpieczyć. Aż do tych sum zainteresowane kraje miałyby
230
dostęp do międzynarodowych rynków kapitałowych według stopy procentowej dla pierwszorzędnych kredytobiorców plus umiarkowana opłata. Powyżej tych granic kredytorzy już by ryzykowali. Zastosowanie i marchewki, i kija pozwoliłoby uniknąć zarówno obfitości, jak głodu w międzynarodowym przepływie kapitału. Ustanowiono by górne pułapy uwzględniające prowadzoną przez poszczególne kraje politykę makroekonomiczną i strukturalną, jak również całokształt warunków ekonomicznych na świecie. W rezultacie ta nowa instytucja funkcjonowałaby jako rodzaj banku centralnego. Dążyłaby do uniknięcia nadużyć w jakimkolwiek kierunku i dzierżyłaby w ręku potężne narzędzie1.
Najdrastyczniejszym problemem jest to, w jaki sposób przydzielone jakiemuś krajowi gwarancje kredytowe byłyby rodzielane poszczególnym pożyczkobiorcom tego kraju. Pozwolenie państwu, by strzegło prawidłowości, byłoby zachętą do nadużyć. Gwarancje należałoby przepuścić przez rywalizujące z sobą autoryzowane banki. Banki powinny być ściśle nadzorowane i mieć zakaz angażowania się w takie dziedziny przedsiębiorczości, które prowadziłyby do ryzykownych kredytów i powstawania konfliktu interesów. Musiałyby być one rozsądnie kapitalizowane dla złagodzenia strat poniesionych na indywidualnych kredytach. Krótko mówiąc, banki musiałyby być poddane regulacjom równie ścisłym, jak banki amerykańskie po załamaniu się systemu bankowego podczas paniki w roku 1933. Reorganizacja systemu bankowego wymagałaby czasu, ale już samo ogłoszenie tego schematu wpłynęłoby uspokajająco na rynki finansowe i dało czas na głębsze reformy.
Niektórzy będą się zastanawiać, czy jest możliwe wykonanie tak złożonego zadania. Odpowiedź brzmi, że nowa
Moje argumenty nie są nowe. Pierwotnie założyciele instytucji w Bretton Woods wyobrażali sobie rolę Banku Światowego jako gwaranta papierów wartościowych wystawianych przez kraje rozwijające się albo przez wystawców z tych krajów. Patrz: Edward S. Mason and Robert E. Asher, The World Bank Sińce Bretton Woods (Washington, DC: The Brookings Institution, 1973).
231
instytucja musi popełniać błędy, jednak rynki w odpowiedn' sposób zadziałają na zasadzie sprzężenia zwrotnego i błedv zostaną usunięte. Ostatecznie tak właśnie funkcjonują wszyst kie banki centralne i na ogół spisują się zupełnie dobrze Znacznie bardziej wątpliwe jest to, czy schemat taki jest możliwy do przeforsowania politycznie. Już teraz istnieje silny opór wobec MFW ze strony rynkowych fundarnen-talistów, którzy występują przeciw jakiejkolwiek rynkowej interwencji, zwłaszcza pochodzącej od jakiejś organizacji międzynarodowej. Jeśli banki i uczestnicy rynków finansowych, którym istnienie asymetrii przynosi obecnie korzyści wstrzymają swoje poparcie, to jest wątpliwe, czy MF\V przetrwa nawet w obecnej, niedoskonałej postaci. Aby udało się uświadomić rządom, parlamentom i uczestnikom rynku, że przetrwanie systemu leży w ich interesie - potrzebna jest zmiana ich mentalności. Pozostaje tylko pytanie, czy ta odmiana nastąpi przed czy po załamaniu się systemu.
Dzisiejsze systemy walutowe
Bez względu na to, jakiego rodzaju system walutowy panuje, musi on być obarczony błędami. Swobodny ruch kursów dewiz jest immanentnie niestabilny z powodu występowania spekulacji podążającej za trendem podstawowym; co więcej, niestabilność ma tendencję do narastania, ponieważ spekulacja zgodna z trendem z upływem czasu zyskuje na ważności. Z drugiej strony - systemy sztywnych kursów walutowych są niebezpieczne, gdyż załamania mogą tam przybierać katastrofalne rozmiary. Przypadkiem takim jest kryzys azjatycki. Układy walutowe porównuję często do układów matrymonialnych: bez względu na to, jaki system panuje, to jego przeciwieństwo wygląda bardziej zachęcająco.
Cóż więc robić? Najbezpieczniej byłoby utrzymywać elastyczne kursy walutowe, jednak mogłoby to utrudnić
232
krajom peryferyjnym przyciąganie kapitału. W połączeniu ze schematem gwarancji kredytowych stanowiłoby to zdrowy układ. Innym rozwiązaniem alternatywnym jest stworzenie niezałamywalnego systemu sztywnych kursów walutowych.
poważny eksperyment przeprowadzany jest właśnie w Europie' ujednolicenie waluty. Opiera się on na przekonaniu, z którym się zgadzam, że nie można mieć na dłuższą metę wspólnego rynku bez wspólnego pieniądza. Jestem wszakże zdania, że projekt euro ma wadę, ponieważ nie można mieć w dłuższej perspektywie wspólnej waluty bez wspólnej polityki fiskalnej, w tym pobierania pewnego rodzaju scentralizowanego podatku czy redystrybucji podatków. Jednak ujednolicenie pieniądza było decyzją polityczną; błędy będą korygowane w ten sam sposób.
Inną drogą do stworzenia prawie niezałamywalnego systemu sztywnych kursów walutowych jest wprowadzenie izby walutowej. Jest to pewien automatyczny mechanizm, który emituje lub wycofuje lokalny pieniądz, jeśli równoważna suma rezerwy walutowej została złożona lub wycofana z izby walutowej. Rezerwą walutową w Hongkongu i Argentynie jest dolar amerykański; w dawnych koloniach francuskich w Afryce - francuski frank; a w Estonii i Bułgarii - niemiecka marka. Idea izby walutowej zdobywa poparcie, ponieważ sprawdziła się lepiej niż mniej formalne sztuczne utrzymywanie kursów. Mam pewne wątpliwości, choć propagowałem ją w Rosji jako ostatnią deskę ratunku. Hamująco mogą działać społeczne koszty utrzymywania izby walutowej, ponieważ w czasie trwania kryzysu nie istnieje górna granica stóp procentowych. Niedawne doświadczenie uczy, że nawet najmocniejsza izba walutowa nie jest odporna na atak. Hongkong wykazywał chęć zapłacenia ceny i miał poparcie chińskiego rządu, jednak Hongkong stanowi przypadek szczególny - jest on przede wszystkim ośrodkiem finansowym, który właściwie może trwać w nieskończoność z przeszacowaną walutą (podobnie jak Szwajcaria). System izby walutowej działał również w Argentynie podczas kryzysu teąuili w roku 1995, jednak nie jest on nie do zepsucia;
233
zwłaszcza Argentyna stała nieustannie przed groźbą przeszacowania, jeśli dewaluowała się Brazylia, jej główny partner handlowy, a izba walutowa nie stwarzała żadnej drogi ucieczki. To samo odnosi się do Hongkongu w wypadku dewaluacji w Chinach1.
Po wprowadzeniu euro pozostaną trzy główne bloki walutowe. Japonia stoi w obliczu szczególnych problemów a jen znajduje się w stanie dynamicznej nierównowagi, więc może być chwilowo odsunięty. W tej sytuacji pozostają dwa główne bloki - z funtem szterlingiem szybującym niezręcznie między euro i dolarem, o ile Wielka Brytania nie zdecyduje się na przyłączenie do tego pierwszego. W przeszłości główne bloki walutowe zderzały się i ścierały ze sobą, powodując poważne przesunięcia na rynkach akcji i papierów wartościowych. Podniesienie wartości dolara stało się natychmiastową przyczyną kryzysu azjatyckiego. W bardziej odległej przeszłości - zaburzenia walutowe wywołały krach na Wall Street w roku 1987. Szybka zwyżka jena w kwietniu 1995 była również wielce bulwersująca, ale do załamania nie doprowadziła. Potrzeba koordynacji politycznej doczekała się już uznania i instytucjonalne układy zostały zawarte, jednakże wiara w skuteczność uzgodnionej interwencji uległa zachwianiu od czasu tych burzliwych dni Porozumienia w Plaża w roku 1985, kiedy to Grupa Pięciu porozumiała się co do współpracy w kierowaniu kursami walutowymi.
Przyszedł już czas, aby powrócić do tej kwestii. Wyłonienie się dwóch głównych bloków walutowych stworzy nową sytuację. Rywalizacja mogłaby być katastrofalna, podczas gdy współpraca może się okazać łatwiejsza do osiągnięcia
Największy kłopot z izbą walutową polega na tym, że nie wiadomo, jak z nią skończyć, kiedy już przestaje spełniać swoją role. Aby uczynić ją wiarygodną, wprowadza się ją na mocy prawa, a zmiana praw zajmuje dużo czasu. Co się zatem dzieje w okresie, kiedy dokonanie zmiany jest przedmiotem roważań? Jest to zachętą dla popytu na walutę. Rozwiązanie oczywiście istnieje: zamkniecie izby walutowej z dnia na dzień, równoznaczne ze złamaniem prawa. Należy się jednak spodziewać, że taki krok zmniejszy wiarygodność wszystkich izb walutowych.
234
między dwoma niż większą ich liczbą. Niewykluczone, że dwie główne waluty mogłyby się w jakiś nieformalny sposób połączyć. Dzięki temu zniknęłoby główne źródło destabilizacji w światowym systemie kapitalistycznym, choć jednocześnie stworzyłoby nowe problemy związane z polityczną koordynacją. Czy koordynacja mogłaby zadziałać? Ponieważ jestem sceptykiem co do euro, to muszę być nim jeszcze bardziej, gdy chodzi o walutę światową. Jednak mogą istnieć krótsze drogi do całkowitej integracji. Na przykład - nieograniczone niemal porozumienie dotyczące wymiany akcji, w którym każda ze stron ubezpieczałaby drugą od zmiany kursu walutowego. Szczególnie ujęła mnie idea "twardego ecu" wysunięta przez sir Michaela Butlera, byłego urzędnika brytyjskiego Ministerstwa Finansów, jako alternatywa dla jednolitej europejskiej waluty. Zaproponował on ustanowienie koszyka walutowego, który byłby mocniejszy niż którykolwiek z jego składników. Gdyby któryś z krajów członkowskich dewaluował swoją walutę, musiałby uzupełnić spowodowany tym ubytek w koszyku, który tworzy jednostkę walutową. Być może te dwie waluty mogłyby się związać w jakiś podobny sposób. (Problem przyłączenia się Wielkiej Brytanii do euro polega na tym, że funt szterling tańczy inne pas niż waluty kontynentalne i podąża bardziej krokiem dolara; byłoby bezpieczniej skonstruować połączenie trójdrożne).
Transakcje instrumentami
pochodnymi, wymiany akcji
a wahania cen
Transakcje instrumentów pochodnych opierają się na teorii efektywności rynków. Fakt, że są one tak szeroko stosowane, zdaje się wskazywać, iż teoria efektywności rynków jest słuszna. Nie zgadzam się z tym, muszę być
235
jednak ostrożny w formułowaniu swego sprzeciwu, ponieważ, jak już wspomniałem wcześniej, nie przestudiowałem zbyt szczegółowo teorii efektywności rynków ani nie poświęciłem wiele czasu na poznanie konstrukcji instrumentów pochodnych. Beta, gamma i delta są dla mnie przede wszystkim po prostu literami alfabetu greckiego.
Rozumiem, że zmienność cen daje się zmierzyć i istnieje możliwość wykupienia ubezpieczenia przeciw tej zmienności przez zapłacenie składki za opcje. Ci, którzy ryzykują, sprzedając opcje, mogą albo zabezpieczyć się przed ryzykiem swymi istniejącymi zapasami, albo mogą się reasekurować przez zaangażowanie w tak zwaną transakcję delta-hedgin-gową. Jest to strategia złożona, ale sprowadza się do raczej prostej metody ograniczania ryzyka. Obejmuje ona sprzedawcę opcji odkupującego pewną część portfela papierów wartościowych, kiedy cena obraca się przeciwko niemu. Kontrahenci delta-hedgingu są zazwyczaj zawodowymi twórcami rynku, którzy ciągną zyski z rozpiętości między ceną zakupu a ceną żądaną i ograniczają swoje ryzyko przez transakcję delta-hedgingową.
Właściwie przeprowadzona strategia powinna się na dłuższą metę opłacić, jednak delta-hedging automatycznie wywołuje zgodne z trendem zachowania. Jeśli rynek zmierza w określonym kierunku, wchodzący w tę transakcję automatycznie czyni to samo, kupując, kiedy cena zwyżkuje, sprzedając, kiedy zaczyna zniżkować. W ten sposób organizatorzy rynku przenoszą swoje ryzyko na rynek. Z reguły rynek może wchłonąć ryzyko, ponieważ różni uczestnicy zmierzają w różnych kierunkach. Raz od wielkiego święta ryzyko piętrzy się po stronie rynku i delta-hedging może przerwać ciągłość ruchu cen. Przy podobnych okazjach załamuje się teoria efektywności rynku. Sytuacje takie są na tyle rzadkie, by nie zniechęcać do skądinąd zyskownego interesu, jeśli już jednak powstają, mogą niszczycielsko oddziałać na rynek.
Zabezpieczanie się przed ryzykiem, praktykowane we własnych departamentach handlowych banków komercyj-
236
jiych i inwestycyjnych, działa w ten sam sposób jak delta--hedging: ustalenie granic wysokości strat, jakie handlujący może ponieść, wymusza na nim zredukowanie stanu interesów, jeśli ten obraca się przeciw niemu. Jest to w rezultacie narzucony samemu sobie nakaz wstrzymania strat, wzmacniający trend, który początkowo spowodował te straty. Konsekwencje stały się oczywiste, gdy LTCM znalazł się w tarapatach.
Zgodne z trendem zachowanie w skali ogólnej, a delta--hedging w szczególności, przyczyniają się do zwiększenia zmienności rynku, jednak organizatorzy rynku czerpią ze zmienności korzyści, ponieważ mogą pobierać wyższą stawkę za opcje, a kupujący nie mają prawa narzekać, gdyż wyższa stawka jest uzasadniona większą zmiennością. Mogą istnieć koszty ukryte dla publiczności, ale są one dobrze ukryte. Jak powiedział były prezes Banku Rezerwy Federalnej, Paul Yolcker, każdy narzeka na zmienność rynków walutowych, nikt jednak nie będzie się starał czegoś z tym zrobić, ponieważ publiczność nie może się skarżyć, a organizatorzy rynku transakcji instrumentów pochodnych osiągają zyski przychodzące i wychodzące poprzez tworzenie zmienności oraz sprzedawanie zabezpieczeń przeciw niej.
Instrumenty pochodne stają się coraz bardziej wyrafinowane, a niektóre z nich niosą ze sobą większe ryzyko przerwania ciągłości niż inne. Krach rynku akcji w roku 1987 pogłębiało powszechne stosowanie techniki delta--hedgingowej wprowadzonej na rynek pod nazwą ubezpieczenia portfelowego. Ci, którzy nabyli ubezpieczenie, silniej zainwestowali w rynek niż ci, którzy uczynili to inną drogą. Kiedy zniżkujący rynek uaktywnił ubezpieczenie, nagły wzrost sprzedaży doprowadził do zerwania ciągłości. Aby zapobiec nawrotowi, regulatorzy wprowadzili tak zwane bezpieczniki - czasowe zawieszenia rynku - wykluczające założenie ciągłości, na którym opierają się takie programy delta-hedgingowe.
Podobnie niebezpieczne instrumenty pochodne są szeroko stosowane na rynkach walutowych, jednak nie podjęto
237
żadnych kroków, aby do nich zniechęcać. Na przykład opcje "pozorne" są nieważne, kiedy osiągnięty zostaje pewien poziom cen, co pozostawia kupującemu opcję bez ubezpieczenia. Opcje pozorne zdobyły sobie wielką popularność wśród japońskich eksporterów, ponieważ były znacznie tańsze niż opcje zwyczajne. Kiedy zostały wszystkie wykupione po tej samej cenie w roku 1995, wybuchła panika, która w ciągu kilku tygodni sprowadziła jena z poziomu około 100 za dolara do poniżej 80. Niezrównoważone położenie opcji powodowało co pewien czas inne poważne i pozornie nieuzasadnione ruchy waluty. Sytuacja domaga się regulacji lub przynajmniej nadzoru, ale znów, jak wyjaśnij Yolcker, nie ma żadnej klienteli, która by w tej sprawie podnosiła wrzawę.
Ogólnie mówiąc, nie istnieją żadne stawki wpłat dla transakcji wymiany akcji, instrumentów pochodnych i terminowych z wyjątkiem sytuacji, kiedy są one egzekwowane na giełdach oficjalnych. Banki i banki inwestycyjne działające jako organizatorzy rynku mogą przeprowadzać te pozycje jako pozabilansowe. Instrumenty te zostały rozbudowane w epoce, kiedy ludzie uwierzyli w efektywne rynki, racjonalne oczekiwania i zdolność rynków finansowych do samoko-rygowania. Dla porównania - stawki wpłat na zakupy akcji są pozostałością przebrzmiałej epoki. Jeśli moje twierdzenie jest słuszne i niektóre z ostatnio wynalezionych instrumentów finansowych i technik handlowania opierają się na fundamentalnie skażonej teorii rynków finansowych, to brak stawek wpłat może przedstawiać poważne ryzyko systemowe.
Na bardziej podstawowym poziomie powinniśmy rozważyć na nowo nasz stosunek do finansowych innowacji. Innowacja jest uważana za jedną z głównych korzyści wolnych rynków, ponieważ jednak rynki finansowe są immanentnie chwiejne, to innowacje finansowe mogą kreować niestabilność. Innowacje finansowe powinniśmy postrzegać inaczej, niż postrzegamy na przykład ulepszoną pułapkę na myszy czy inne wynalazki. Będzie to wymagało prawdziwego do-
238
strojenia się, ponieważ rynki finansowe przyciągnęły do siebie najtęższe w świecie mózgi i połączenie wydajności komputera z teorią efektywności rynków dało wybuchowy rozwój w dziedzinie nowych instrumentów finansowych i nowych rodzajach rynkowego arbitrażu. Zagrożenie, jakie rnogą one sobą przedstawiać wobec systemu finansowego, było pomijane, ponieważ rynki miały rzekomo posiadać zdolność do samokorekty, ale jest to złudzeniem. Instrumenty i techniki innowacyjne są niewłaściwie pojmowane, zarówno przez czynniki regulujące, jak przez uczestników rynku; są zatem zagrożeniem dla stabilności.
Być może instrumenty pochodne i inne syntetyczne instrumenty finansowe powinny być licencjonowane w taki sposób, jak nowe emisje papierów wartościowych, które podlegają rejestracji w Komisji do Spraw Papierów Wartościowych i Giełdy (SEC - Securities and Exchange Commis-sion). Jest przeciwne naturze, by twórcze siły nowatorów miały podlegać ograniczeniom wydawanym przez ociężałych biurokratów, ale to właśnie proponuję. Innowacje wnoszą intelektualny ferment i dają zyski nowatorom, jednak utrzymywanie stabilności lub, ściślej, ochrona przed nadużyciami powinna mieć pierwszeństwo.
Kryzys rosyjski ujawnił niektóre rodzaje systemowego ryzyka. Niepowodzenie funduszu hedgingowego o nazwie LTCM (Long-Term Capital Management), pioniera w dziedzinie technik zarządzania ryzykiem opartego na teorii skuteczności rynku, wykazuje fiasko tej teorii. Fakt, że wysiłek dla niesienia pomocy musiał być koordynowany przez Bank Rezerwy Federalnej, wskazuje na to, że wchodził tu w grę błąd systemowy. LTCM osiągnął zestawienie bilansowe na ponad 100 mld $ przy podstawowej wartości majątku netto poniżej 5 mld $. W dodatku posiadał zestawienie niezbilansowane pasywów na sumę ponad l bln $. Te zakłócenia wywołane rosyjskim kryzysem działały erozyj-nie na wartość podstawową majątku, aż spadła ona do poziomu 600 min $ w chwili przeprowadzania akcji ratunkowej. Gdyby LTCM pozwolono upaść, jego kontrahenci
239
ponieśliby straty idące w miliardy, zwłaszcza jeśli prowadzili podobne pozycje na własny rachunek. W rzeczywistości zaś kontrahenci, poszturchiwani przez Rezerwę Federalna zgromadzili się i wnieśli dodatkowy kapitał do upadającej spółki, aby pozwolić na jej bardziej harmonijny rozwój Bank Rezerwy Federalnej zrobił to, co powinien był zrobić czyli zapobiegł błędowi systemowemu. Kiedy moment krytyczny mija, system wymaga reformy. Reforma zaś może być powierzchowna, jak po krachu na rynku akcji w roku 1987, kiedy wprowadzono tak zwane bezpieczniki, lub też sięgająca znacznie głębiej. Nie muszę chyba powtarzać, że jestem zwolennikiem gruntowniej szych przemyśleń, ponieważ uważam, że nasze obecne poglądy na rynki finansowe opierają się na błędnej teorii.
Fundusze hedgingowe
Po akcji finansowej ratującej LTCM dużo się mówi o regulacji funduszy hedgingowych. Uważam, że dyskusja idzie w złym kierunku. Nie tylko fundusze hedgingowe służą do zastosowania dźwigni kapitałowej; własne działy handlowe banków komercyjnych i inwestycyjnych są głównymi aktorami transakcji instrumentów pochodnych i wymiany akcji. Większość funduszy hedgingowych nie angażuje się na tych rynkach. Na przykład Soros Fund Management był w tej sferze biznesu całkowicie nieobecny. Instrumenty pochodne stosujemy powściągliwie, a jeszcze rzadziej uciekamy się do dźwigni. LTCM był w pewnym sensie wyjątkiem: stal się on w rezultacie działem handlowym banku inwestycyjnego Solomon Brothers, wydzielonym w odrębną osobowość. Kiedy się okazało, że osiągnął powodzenie, zaczął znajdować naśladowców. Pomimo to fundusze hedgingowe nie dorównywały rozmiarami działom handlowym banków oraz domom maklerskim i zagrożenie, jakie wobec tych instytucji przedstawiał LTCM sprawiło, że nowojorski Bank
240
Rezerwy Federalnej pospieszył z interwencją. Właściwym lekarstwem jest wprowadzenie stawek wpłat i tak zwanego ostrzyżenia w transakcjach wymiany akcji i innych pozabilansowych pozycji. Regulacje te powinny być zastosowane w równym stopniu i do banku wraz z jego klientami, i do funduszy hedgingowych.
Nie występuję w obronie funduszy hedgingowych. Uważani, że powinny one podlegać takim samym regulacjom, jak wszystkie fundusze inwestycyjne. Trudno jest obejmować je regulacjami, ponieważ często wiele z nich działa w systemie "off-shore", jednak przy współpracy władz regulujących nie powinno to być przeszkodą nie do przezwyciężenia. Istotne jest natomiast to, aby przepisy regulujące dotyczyły w tym samym stopniu wszystkich rynkowych bytów.
Sterowanie kapitałem
Stało się już przedmiotem wiary, że sterowanie kapitałem powinno być zniesione, a rynki finansowe poszczególnych krajów - otwarte na międzynarodową konkurencję. MFW zaproponował nawet wprowadzenie poprawek do swego statutu, aby cele te zyskały na wyrazistości. Jednak doświadczenia związane z kryzysem azjatyckim powinny nas nieco zmitygować. Kraje, które trzymały swe rynki zamknięte, zniosły tę nawałnicę lepiej niż państwa o rynkach otwartych. Indie zostały mniej dotknięte niż kraje południowowschod-niej Azji; Chiny były bardziej odizolowane niż Korea.
Posiadanie otwartych rynków kapitałowych jest wysoce pożądane nie tylko ze względów ekonomicznych, ale również politycznych. Sterowanie kapitałem jest zachętą do oszustw, korupcji i nadużywania władzy. Gospodarka zamknięta jest zagrożeniem dla wolności. Mahathir z Malezji za zamknięcie rynków kapitałowych zapłacił polityczną klęską.
Na nieszczęście międzynarodowe rynki finansowe są niestabilne. Posiadanie krajowych rynków finansowych
241
całkowicie wystawionych na kaprysy rynków międzynarodowych mogłoby spowodować niestabilność większą, niż może znieść kraj, który popadł w zależność od kapitału zagranicz-nego. Pewna forma sterowania kapitałem może być bar-dziej pożądana niż niestabilność, nawet jeśliby to w ideał-nym świecie było nieroztropne. Wyzwanie polega na tym aby utrzymywać stabilność międzynarodowych rynków fj! nansowych na poziomie, który wykluczałby potrzebę kontroli kapitału. W osiągnięciu tego celu pomocny byłby schemat gwarancji kredytowych.
Zupełnie czym innym jest natomiast wpuszczenie banków zagranicznych na rynki krajowe. Należy się spodziewać, że zagarną one rynek przedsiębiorstw, w którym mają konkurencyjną przewagę, zaniedbując mniej dochodowy rynek obsługi detalicznej. Banki zagraniczne mogą się również okazać znacznie bardziej zmienne niż banki krajowe. Odnosi się to zarówno do centrum, jak do peryferii. Pierwszymi, które po kryzysie rosyjskim przyciągały linie kredytów, były banki europejskie. Ameryka Łacińska ogromnie skorzystała na datującym się od roku 1995 wkroczeniu banków hiszpańskich; jednak pozostaje tylko się przyjrzeć, jaką ilość kapitału hiszpańskie banki poświęcą Ameryce Łacińskiej, kiedy ich udziałowcy skarcą je za zaangażowanie się w południowoamerykańskie ryzyko. Wiele przemawia za rozbudowaniem krajowego źródła kapitału, tak jak zrobiło to Chile poprzez ustanowienie prywatnych funduszy emerytalnych.
Pozostawione same sobie przemieszczenia kapitału krótkoterminowego czynią prawdopodobnie więcej szkody niż pożytku. Jak pokazał to kryzys azjatycki, dużym ryzykiem dla kraju przyjmującego jest pozwolenie na przypływ kapitału krótkoterminowego, który ma służyć realizacji celów długoterminowych. Właściwą taktyką jest ukrócenie tego napływu. Robi się to zazwyczaj przez zgromadzenie rezerw, lecz jest to zabieg kosztowny, którego skutkiem mogą być kolejne wpływy. Chile odkryło lepszy sposób: wprowadziło postanowienia dotyczące gromadzenia rezerw minimalnych w odniesieniu do napływu kapitału krótkoterminowego. Jak
242
na ironię, obecnie trwa proces rozbrajania tego systemu, aby znów przyciągnąć ten kapitał.
Gtównym uzasadnieniem pozostawiania otwartych rynków kapitałowych jest umożliwienie swobodnego przepływu kapitału do instrumentów długoterminowych, takich jak akcje i papiery wartościowe. Z chwilą odwrócenia kierunku tego pr/epływu uzasadnienie staje się nieaktualne. Kraje suwerenne działają na podobieństwo wentyla: pozwalając na wpływ kapitału, a nie dopuszczając do jego wypływu, jest nakazem chwili, aby kraje peryferyjne nie były zachęcane do zwyczajnego odwracania się do światowego systemu plecami w stylu malezyjskim; aby to zapewnić, ]VtFW i inne instytucje mogą uznać za konieczne dokonanie pewnych regulacji w dziedzinie przepływu kapitału. Istnieją delikatne sposoby, którymi można zniechęcić do walutowych spekulacji, a którym daleko do miana sterowania kapitałem. Można zażądać od banków sprawozdań na temat walutowych zapasów, trzymanych zarówno na rachunkach własnych, jak ich klientów, oraz mogą być narzucane górne poziomy tych zapasów. Techniki te okazują się całkiem skuteczne. Na przykład w okresie europejskich zaburzeń walutowych w roku 1992 w Zarządzie Funduszu Sorosa stwierdziliśmy, że jest zupełnie niemożliwe sprzedawanie na termin bez pokrycia irlandzkiego funta, aczkolwiek byliśmy pewni, że zostanie on zdewaluowany. Ograniczeniem dla krajowych banków centralnych jest to, że mogą one sprawować kontrolę jedynie nad własnymi bankami; z chwilą jednak kiedy ustanowiona zostanie zasada, że jakieś sterowanie jest legalne, może dojść do większego współdziałania między krajowymi bankami centralnymi. Powinno być możliwe okiełznanie spekulacji bez ryzykowania wszystkich tych bolesnych skutków sterowania kapitałem.
To jest mniej więcej wszystko, co chciałbym powiedzieć na temat proponowanych rozwiązań. Być może posunąłem się już zbyt daleko. Moim jedynym pragnieniem było podsycenie dyskusji, z której wyłoniłby się właściwy kształt reform. Nie ma rozwiązań bezwzględnych i skończonych;
243
musimy być ustawicznie wyczuleni na pojawianie się nowych problemów. Jedno jest pewne: rynki finansowe są j� manentnie niestabilne; wymagają nadzoru i regulacji. Spraw do rozstrzygnięcia jest jedynie to, czy jesteśmy na tyj! rozsądni, by wzmocnić nasze międzynarodowe władze finansowe, czy też pozwolimy poszczególnym krajom samym troszczyć się o własne bezpieczeństwo. W tym drugim wypadku nie powinniśmy być zdziwieni, jeśli rozpowszechni się sterowanie kapitałem.
A któż to jest "my"? Gdzie jest to światowe społeczeństwo będące odpowiednikiem światowej gospodarki? Tymi pyta-niami zajmę się w następnym rozdziale.
Rozdział 9
W STRONĘ SPOŁECZEŃSTWA OTWARTEGO
W poprzednich rozdziałach poddałem analizie wady mechanizmu rynkowego i wysunąłem pewne sugestie co do sposobu ich naprawienia. Teraz przystępuję do bardziej wymagającego zadania - omówienia niedostatków pozaryn-kowego sektora społeczeństwa. Niedoskonałości te przenikają głębiej niż zidentyfikowane przeze mnie błędy rynkowe. Obejmują one niedocenianie wagi społecznych wartości, zastępowanie pieniądzem wartości wewnętrznych, niedostatek demokracji przedstawicielskiej w niektórych częściach świata oraz jej nieobecność w innych, wreszcie - brak międzynarodowej współpracy. Choć nie jest to lista pełna, to stanowi dostatecznie prowokujący zestaw problemów.
Wartości rynkowe przeciw wartościom społecznym
Pisząc całą tę książkę miałem wielkie kłopoty z omawianiem powiązań między wartościami rynkowymi a społecznymi. Problem nie polega na ustaleniu, że między nimi istnieje jakaś różnica, ale na roztrząsaniu treści i charakteru wartości społecznych. Fundamentaliści rynkowi próbują
245
wartości społeczne zdyskredytować, dowodząc, że czym]j0j, wiek one są, to zawsze znajdują wyraz w zachowaniach rynkowych. Jeśli na przykład ludzie pragną się o siebie wzajemnie troszczyć lub Chronić środowisko, mogą dać wyraz swym odczuciom, wydając na te cele pieniądze, a ich altruizm staje się częścią produktu narodowego brutto (PNB) w takim samym stopniu jak ich ostentacyjna konsumpcja. Aby wykazać fałsz tego argumentu, nie muszę się uciekać do rozumowania abstrakcyjnego, którego mieliśmy tu już nadmiar; mogę po prostu sięgnąć do własnego doświadczenia.
Jako anonimowy uczestnik rynków finansowych nigdy nie musiałem rozważać społecznych skutków moich działań. Miałem świadomość, że w pewnych okolicznościach konsekwencje te mogły być bolesne, ignorując jednak ten fakt, czułem się usprawiedliwiony, ponieważ moje postępowanie mieściło się w granicach zasad. Była to gra wielce konkurencyjna i gdybym narzucał sobie dodatkowe ograniczenia, skończyłbym jako bankrut. Co więcej, zrozumiałem, że moje moralne skrupuły ani na jotę nie odmieniłyby rzeczywistego świata, zważywszy warunki skutecznej lub bliskiej doskonałości konkurencji, jakie obowiązują na rynkach finansowych; gdybym zachował wstrzemięźliwość, moje miejsce zająłby ktoś inny. Przy podejmowaniu decyzji o kupnie lub sprzedaży takich czy innych akcji lub walut miałem tylko wzgląd na jedno: aby zwiększyć swoje zyski, rozważając skalę ryzyka w stosunku do nagrody. Moje decyzje wiązały się z wydarzeniami, które miały społeczne konsekwencje. Kiedy kupiłem udziały w Lockheedzie i Nor-thropie po oskarżeniu zarządów tych firm o łapownictwo, pomogłem w podtrzymaniu ceny tych akcji. Kiedy w 1992 r. sprzedałem funta szterlinga na termin bez pokrycia, po drugiej stronie moich transakcji stał Bank of England, więc wyjmowałem pieniądze z kieszeni brytyjskiego podatnika. Jeślibym jednak wziął po uwagę społeczne konsekwencje, kalkulacje związane z ryzykiem i nagrodą straciłyby sens, a moje szansę na sukces zmalałyby do minimum. Na
246
szczęście nie musiałem się kłopotać społecznymi konsekwencjami, ponieważ one i tak się ujawniały - rynki finansowe gromadzą wystarczająco licznych uczestników, by żadna pojedyncza osoba nie mogła mieć zauważalnego wpływu na wynik. Włączenie mojego społecznego sumienia w proces podejmowania decyzji w najmniejszym stopniu nie zmieniłoby obrazu rzeczywistego świata. Tak czy owak Wielka Brytania straciłaby na wartości. Gdybym nie wykazał determinacji w pościgu za zyskiem, wpłynęłoby to tylko na moje osobiste wyniki.
Uznałem, że argument ten jest słuszny jedynie w odniesieniu do rynków finansowych. Gdybym miał do czynienia nie z rynkami, lecz z ludźmi, nie mógłbym się uchylić przed moralnymi wyborami i nie odniósł takich sukcesów w zarabianiu pieniędzy. Błogosławiłem szczęśliwy los, który zawiódł mnie na rynki finansowe i pozwolił mi zachować czyste ręce1. Faktem jest, że anonimowi uczestnicy rynków są przeważnie dopóty wolni od moralnych wyborów, dopóki prowadzą grę w zgodzie z zasadami. W tym sensie rynki finansowe nie są niemoralne - one są amoralne.
Ta charakterystyka rynków sprawia, że tym ważniejsza staje się potrzeba właściwego określenia zasad, które rządzą rynkami. Anonimowy uczestnik może pomijać względy moralne, polityczne i społeczne, jeśli się jednak spojrzy na rynki finansowe z punktu widzenia społeczeństwa, to aspektów tych wykluczyć nie można. Jak się o tym przekonaliśmy, rynki finansowe mogą działać na podobieństwo kuli do kruszenia murów, która uderza w gospodarki różnych krajów. Aczkolwiek postępując zgodnie z regułami gry, jesteśmy usprawiedliwieni, to powinniśmy również wykazywać troskę o te reguły, którymi
Moja sytuacja uległa zmianie z chwilą, kiedy się stałem osobą publiczną. Nagle mogłem już wywierać wpływ na rynki. Wskutek tego pojawiły się problemy moralne, od których dotychczas byłem wolny, tu jednak nie chciałbym ich omawiaćj gdyż odwróciłoby to uwagę od zasadniczego wywodu. Ł.
247
się kierujemy. Zasady ustanawiają władze, ale w demokratycznym społeczeństwie władze wybierane są prze? uczestników gry. Można się również uciec do działań bardziej bezpośrednich. Na przykład bojkot inwestycji południowoafrykańskich okazał się skuteczny jako popieranie zmiany ustroju w Republice Południowej Afryki. Był to jednak przypadek wyjątkowy, ponieważ dotyczył działania zbiorowego. Na co dzień wartości społeczne nie znajdują odzwierciedlenia w rynkowych zachowaniach indywidualnych uczestników, muszą poszukiwać innej formy wyrazu.
Uczestnictwo w grze rynkowej i tworzenie zasad to dwie różne funkcje. Błędem byłoby stawianie na równi wartości rynkowych, kierujących postępowaniem indywidualnych uczestników, z wartościami społecznymi, które powinny przyświecać ustanawianiu zasad. Niestety, rozróżnienie to jest rzadko uwzględniane. Wspólne podejmowanie decyzji we współczesnych demokracjach oznacza w dużej mierze grę sił miedzy rywalizującymi ze sobą interesami. Ludzie usiłują naginać zasady do własnych korzyści. Jeśli się na przykład angażują w lobbying, to uwolnienie od względów moralnych nie powinno już mieć zastosowania.
Wartości społeczne wchodzą w grę nie tylko w procesie ustanawiania zasad dla uczestników rynku (na przykład zasad przeciw sprzedaży akcji przez posiadaczy poufnych informacji), ale również w wypełnianiu takich zadań, jak bezpieczeństwo publiczne, oświata lub ochrona środowiska. Wiele z tych potrzeb można zaspokoić w sposób komercyjny. Możemy mieć opłaty drogowe, prywatną oświatę i prowadzone na zasadach handlowych więzienia; możemy egzekwować prawa dotyczące skażenia środowiska. Przedmiotem wspólnych decyzji pozostaje wytyczenie granicy między sferą państwową a prywatną, a następnie rozstrzygnięcie, jak regulować prywatne zabezpieczenie usług komunalnych.
Wszystko to jest zupełnie jasne; rzeczywiste trudności pojawiają się z chwilą uznania przedziału między wartościami rynkowymi i społecznymi. Jakie łączą je relacje? Z pewnością wartości rynkowe odzwierciedlają interesy
248
indywidualnego uczestnika rynku, podczas gdy wartości społeczne muszą się wiązać z interesami społeczeństwa vv formie postrzeganej przez jego członków. Wartości rynkowe można zmierzyć w kategoriach pieniężnych, więcej problemów stwarzają wartości społeczne. Niełatwo je zaobserwować, a jeszcze trudniej zmierzyć. Aby stwierdzić wysokość zysków, wystarczy zerknąć na najniższy wiersz. Ale jak możemy zmierzyć społeczne skutki przebiegu działania? Pociąga ono za sobą niezamierzone konsekwencje, które są rozproszone po wszystkich wierszach znajdujących się powyżej tego dolnego. Nie można ich sprowadzić do wspólnego mianownika, ponieważ na różnych ludzi wpływają one w różny sposób. Jako filantrop jestem w pełni świadomy istnienia tych przyczajonych konsekwencji i staram się je rozważyć. Mam tę przewagę, że jestem panem samego siebie. W polityce decyzje muszą być podejmowane zbiorowo, co znacznie utrudnia ocenę wyników. Gdy w grę wchodzą różni ludzie, którzy są zwolennikami różnych kierunków działań, związek zamiarów ze skutkami staje się doprawdy subtelny. Nic dziwnego, że proces polityczny jest znacznie mniej skuteczny niż mechanizm rynkowy.
Słabości procesu politycznego stały się bardziej wyraziste od czasu, gdy gospodarka nabrała charakteru rzeczywiście światowego, a mechanizm rynkowy przeniknął do tych aspektów społeczeństwa, które dotychczas były od niego wolne. Nietrudno dostrzec, dlaczego tak się stało. Jak wspomniałem wcześniej, wartości społeczne są wyrazem troski o innych. Utożsamiają się ze wspólnotą, do której należymy. Gdybyśmy byli rzeczywiście niezależni i wolni od powiązań, nie istniałby żaden nieodparty powód, by się zajmować cudzymi, a nie wyłącznie własnymi preferencjami; zabrakłoby wówczas nacisków zewnętrznych, pochodzących od wspólnoty, której jesteśmy członkami. Gospodarka rynkowa wszakże nie funkcjonuje jako wspólnota; a w jeszcze większym stopniu odnosi się to do gospodarki światowej. W konsekwencji zewnętrzne naciski w dużym stopniu zelżały. Wewnętrzna skłonność do przynależności może
249
pozostać - uzasadniana jako nieodłączna od ludzkiej natury - jednak na rynku transakcyjnym, w odróżnieniu od rynku zbudowanego na powiązaniach, moralność może się stać zawadą. W wysoce konkurencyjnym otoczeniu ludzie obciążeni troską o innych mogą działać mniej sprawnie niż ci, którzy są wolni od jakichkolwiek skrupułów moralnych. W ten sposób wartości społeczne podlegają czemuś, co można określić jako negatywną selekcję naturalną. Brak skrupułów pojawia się na szczycie. Jest to jeden z najbardziej niepokojących aspektów światowego systemu kapitalistycznego.
Jednak rozumowanie to kłóci się z logiką. Jeśli ludzie decydują się na to, by zaniedbywać swoje społeczne zobowiązania, to kto może orzekać, że oni to rzeczywiście uczynili? Na jakiej podstawie panujące powszechnie społeczne wartości mogą być uznawane za wadliwe, jeśli są wartościami, które rzeczywiście obowiązują? Czy istnieje norma pozwalająca osądzać społeczne wartości? Nie ma jakiegokolwiek obiektywnego kryterium dla wartości społecznych, tak jak ono istnieje w wypadku nauk przyrodniczych.
Spróbuję uporać się z tym kłopotem, porównując proces polityczny z mechanizmem rynkowym. Słabości rynków finansowych udało mi się przedstawić dlatego, że miałem do dyspozycji normę, mianowicie równowagę, z którą mogłem je konfrontować. To samo spróbuję uczynić z procesem politycznym, zestawiając go z mechanizmem rynkowym.
Chcę tu sformułować dwie związane ze sobą tezy. Pierwsza to ta, że zrodzony z panujących wartości monetarystycz-nych proces polityczny jest mniej skuteczny w służeniu wspólnemu interesowi, niż się to dzieje wówczas, gdy ludzkie umysły są bardziej owładnięte wartościami społecznymi, "obywatelskimi". Druga to ta, że proces polityczny jest mniej skuteczny niż mechanizm rynkowy pod względem korygowania własnych przegięć. Oba te uwarunkowania wzajemnie się wzmacniają na zasadzie zwrotności: fundamentalizm rynkowy osłabia demokratyczny proces poli-
250
tyczny, a niewydolność procesu politycznego jest silnym argumentem na korzyść fundamentalizmu rynkowego. Instytucje demokracji przedstawicielskiej, które dotychczas tak sprawnie funkcjonowały w Stanach Zjednoczonych, w większej części Europy i gdzie indziej, znalazły się vv zagrożeniu, a raz straconą cnotę obywatelską niełatwo jest odzyskać.
Demokracja przedstawicielska
Zadaniem demokracji jest stworzenie mechanizmu do podejmowania zbiorowych decyzji służących najlepiej pojętemu interesowi wspólnoty. Jej założeniem jest osiągnięcie takiego samego celu dla kolektywnego procesu decyzyjnego, jaki osiąga mechanizm rynkowy w odniesieniu do podejmowania decyzji przez jednostkę. Obywatele wybierają swych przedstawicieli, którzy zbierają się w instytucjach ustawodawczych, aby tam poprzez głosowanie podejmować wspólnie decyzje. Taka jest zasada demokracji przedstawicielskiej. Kandydaci przedstawiają obywatelom idee, których są rzecznikami, a następnie obywatele wybierają tego, którego poglądy są im najbliższe. Takim właśnie przedstawicielem był w starych dobrych czasach Thomas Jeffer-son, z tym tylko wyjątkiem, że w okresie kampanii wyborczej nie opuszczał swego domu. Proces ten opiera się na założeniu rzetelności w taki samym stopniu, jak pojęcie doskonalej konkurencji zasadza się na posiadaniu doskonałej wiedzy. Założenie to jest oczywiście pozbawione realizmu. Kandydaci już bardzo dawno odkryli, że zyskają większe szansę na wybór, jeśli będą wyborcom mówili to, co ci pragną usłyszeć, niż przedstawiając swoje rzeczywiste poglądy. Nie jest to jakaś wada fatalna, ponieważ system dopuszcza jej istnienie. Jeśli kandydatom nie udaje się dotrzymywać swych obietnic, mogą zostać pozbawieni swego urzędu. W takim wypadku warunki pozostają w stanie
251
zbliżonym do równowagi. Wybrani przez elektorat przedstawiciele nie zawsze odpowiadają jego oczekiwaniom, ale w następnej kadencji wyborcy mogą ten biąd naprawić.
Wskutek procesu zwrotności warunki mogą w sposób zdecydowany odbiec od stanu równowagi. Kandydaci pracują nad technikami pozwalającymi wykorzystywać lukę miedzy obietnicami a czynami. Prowadzą badania opinii publicznej i organizują zgromadzenia swoich zwolenników, aby stwierdzić, co elektorat chce od nich usłyszeć, oraz aby dostosować swoje wystąpienia do oczekiwań wyborców. Wynikiem tego procesu jest powstanie związku miedzy oświadczeniami kandydatów a pragnieniami wyborców, jednak kierunek jego zadzierzgania jest niewłaściwy - a więc raczej przez sprawianie, że oświadczenia kandydatów korespondują z oczekiwaniami wyborców, aniżeli poprzez kreowanie kandydatów, których idee są bliskie ideałom wyborców. Tych ostatnich nigdy nie satysfakcjonuje wynik wyborów; są rozczarowani i tracą wiarę w ten proces.
Nie bez winy są również wyborcy. Mają oni wyszukiwać przedstawicieli, którym na sercu będą leżeć najistotniejsze interesy wspólnoty, gdy tymczasem przedmiotem ich troski są ich własne, wąskie cele, które przekładają ponad dążenia wspólne. Kandydaci z kolei usiłują się odwoływać do indywidualnego egoizmu wyborców. Ponieważ jednak nie mogą zaspokoić wszystkich wymagań, zwłaszcza jeśli te pozostają ze sobą w sprzeczności, są ostatecznie zmuszeni dobijać targu z poszczególnymi grupami interesów. Proces ten ulega dalszemu wypaczeniu, gdy wyborcom zaczyna być obojętne, czy ich przedstawiciele kłamią i oszukują, jeśli tylko są oni rzecznikami osobistych interesów swych wyborców. Gdy w grę wchodzą pieniądze, korupcja jest pełna. Nie ulega wątpliwości, że w Stanach Zjednoczonych tylko ci kandydaci, którzy dobiją targu z poszczególnymi grupami interesów, mogą zdobyć pieniądze w wysokości wystarczającej do wyborczego sukcesu. Warunki dalekie od równowagi powstają wówczas, gdy elektorat przestaje już wymagać od kandydatów uczciwości, a ocenia ich wyłącznie
252
według ich zdolności do wygrania wyborów. Dynamiczna nierównowaga ulega dalszemu pogłębieniu przez rolę, jaką vv wyborach odgrywa telewizja. Rzetelne deklaracje merytoryczne zastępowane są reklamówkami, które jeszcze bardziej podnoszą znaczenie pieniądza, ponieważ są płatne. Taka właśnie sytuacja panuje obecnie.
Porównajmy ją z opisanym przeze mnie wcześniej boomem konglomeratów. Zarządy konglomeratów wykorzystały wadę w ocenach, jakie inwestorzy odnieśli do zysków. Odkryły mianowicie, że mogą podnieść zysk na akcję, obiecując zwiększenie ich (inwestorów) zysków na akcję poprzez przejęcie. Przypomina to mówienie wyborcom tego, co pragną usłyszeć. Oba wypadki są przykładami dynamicznej nierównowagi. Ale jakże różnymi! Hossa konglomeratów była korygowana przez bessę. Był to poza tym wypadek dość odosobniony, choć podobne incydenty wciąż się jeszcze zdarzają. Rynki mają przecież sposób korygowania swych nadużyć; po rynkach zwyżkujących przychodzą rynki zniżkujące. Demokracja przedstawicielska ma pod tym względem mniej szczęścia. Prawdą jest, że rządy i ciała prawodawcze są regularnie wymieniane przez swój elektorat; że tak właśnie zaprojektowany jest ten system. Jednak demokracja jest niezdolna do naprawiania swych nadużyć; przeciwnie - zdaje się coraz głębiej wkraczać na obszar daleki od równowagi. Analiza ta znajduje potwierdzenie w rosnącym niezadowoleniu elektoratów.
Podobne niezadowolenie występowało również w przeszłości. W okresie międzywojennym doprowadziło w kilku europejskich krajach do upadku demokracji i narodzin faszyzmu. Dziś niezadowolenie to przejawia się w inny sposób. Demokracja nie jest zagrożona w żadnym z krajów centrum światowego systemu kapitalistycznego, a jej początki dostrzegamy na jego peryferiach. Jednak proces polityczny stopniowo budził coraz więcej wątpliwości. Zamiast tego ludzie zaufaniem obdarzyli mechanizm rynkowy, przyczyniając się w ten sposób do narodzin fundamentalizmu rynkowego. Niepowodzenie polityki stało się najsilniejszym
253
argumentem za zdjęciem z rynku wszelkich ograniczeń Fundamentalizm rynkowy z kolei ułatwił powstanie światowego systemu kapitalistycznego, to zaś ograniczyło zdolność państwa do zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego swym obywatelom, pociągając za sobą kolejny przejaw nieudolności polityki, przynajmniej w odniesieniu do obywateli, którzy znajdują się w takiej potrzebie. W procesie zwrotności nie można od siebie oddzielać przyczyny od skutku. Porównanie z boomem konglomeratów pozwala wykazać, jak daleko politycy odeszli od stanu równowagi. W kontekście tyrn równowaga oznacza, że proces polityczny zaspokaja oczekiwania elektoratu.
Jeszcze tylko słowo przestrogi. Właśnie w chwili, kiedy kładę nacisk na zdolność rynków do korygowania swych nadużyć, rynki finansowe są bliskie utraty tej właściwości. Inwestorzy stracili wiarę we wskaźniki podstawowe. Pojęli, że gra idzie o zarabianie pieniądzy, a nie o jakieś wartości zasadnicze. Wiele z dawnych kryteriów odpadło, a ci, którzy nadal przy nich obstają, stracili w porównaniu z resztą wierzącą w brzask nowej epoki. Jednak wniosek, że znajdujemy się na obszarze odległym od równowagi, uległby tylko wzmocnieniu, gdyby również rynki zerwały się z kotwicy.
To, co jest prawdą w odniesieniu do polityki, jest również prawdą w sferze wartości społecznych. Pod wieloma względami wartości społeczne ustępują wartościom rynkowym. Nie mogą być one określone ilościowo, nie mogą być nawet zidentyfikowane. Nie można ich sprowadzić do wspólnego mianownika - pieniądza. Niemniej jednak należycie zdefiniowane społeczeństwo posiada właściwie określone wartości; jego członkowie mogą ich przestrzegać lub je przekraczać, znajdować w nich oparcie lub czuć się przez nie osaczeni, jednak przynajmniej wiedzą, jakie te wartości są. Nie jest nam dane żyć w takim społeczeństwie. Mamy trudności z rozstrzygnięciem, co jest słuszne, a co nie. Amoralność rynków podkopała moralność nawet na tych obszarach, gdzie społeczeństwo nie mogło się bez niej
254
obejść. Nie istnieje konsensus w sferze wartości moralnych. \Vartosci monetarne są znacznie mniej kłopotliwe. Nie tylko dadzą się zmierzyć, ale możemy być spokojni, że są doceniane przez otaczających nas ludzi. Wartości te dają pewność, której się nie znajdzie w wartościach społecznych. Wartości społeczne mogą być bardziej mgliste niż wartości rynkowe, ale społeczeństwo nie może bez nich istnieć. Wartości rynkowe zostały awansowane do pozycji wartości społecznych, jednak nie są w stanie pełnić ich funkcji. Ich przeznaczeniem jest uczestnictwo w indywidualnym podejmowaniu decyzji w warunkach konkurencyjności i nie pasują do decydowania zbiorowego w sytuacji, która wymaga jednocześnie i współpracy, i rywalizacji.
Dopuszczono do pomieszania funkcji, które podważyło proces zbiorowego podejmowania decyzji. Wartości rynkowe nie mogą zająć miejsca ducha społeczności lub, używając staroświeckiego określenia - cnoty obywatelskiej. Kiedykolwiek następuje przecięcie się polityki i kół gospodarczych, powstaje niebezpieczeństwo, że wpływy polityczne zostaną użyte do celów biznesowych. Jest już trwałą tradycją, że wybrani przedstawiciele powinni doglądać interesów swego elektoratu. Gdzie jednak przebiega granica legalności? Pierwszeństwo dawane interesom gospodarczym - a także osobistym celom samych polityków - obniżyło tę granicę do poziomu, który dla większej części wyborców jest nie do przyjęcia - stąd też ich rozczarowanie i zniechęcenie. Daje się to zauważyć u polityków zarówno krajowych, jak zagranicznych. W stosunkach międzynarodowych jest to jeszcze bardziej złożone wskutek tego, że w państwach demokratycznych istnieje skłonność do kształtowania kierunku polityki zagranicznej przez pryzmat politycznych uwarunkowań wewnętrznych. Tendencja ta jest szczególnie wyraźna w Stanach Zjednoczonych z ich etnicznymi blokami wyborczymi, ale na przykład we Francji istnieje silniejsza nawet tradycja forsowania interesów gospodarczych środkami politycznymi. Pewien znany mi prezydent wschodnioeuropejskiego państwa był wstrząśnięty, kiedy podczas spotkania
255
z prezydentem Francji Jacques'em Chirakiem ten ostatni większość ich wspólnego czasu poświęcił na nakłanianie PO do faworyzowania francuskich nabywców w prywatyzacyjnej wyprzedaży w kraju swego rozmówcy. Nie wspomnę juL nawet o sprzedaży broni.
Korupcja istniała zawsze, jednak w przeszłości była to rzecz wstydliwa i ludzie próbowali się z tym kryć. Obecnie kiedy motyw zysku został awansowany do miana zasady moralnej, politycy w niektórych krajach czuliby się zawstydzeni, gdyby nie udało się im wykorzystać swojej pozycji. Mogłem to zaobserwować bezpośrednio w krajach, w których działają moje fundacje. Z korupcji znana jest zwłaszcza Ukraina. Przeprowadziłem również badania w krajach afrykańskich i stwierdziłem, że w państwach zarówno obfitujących w surowce naturalne, jak ich pozbawionych, ludzie są jednakowo ubodzy, a jedyna różnica polega na tym, że kraje bogate w zasoby są znacznie silniej skorumpowane.
A jednak odrzucenie zbiorowego procesu podejmowania decyzji tylko dlatego, że jest niewydajny i skorumpowany, można porównać do zarzucenia mechanizmu rynkowego, ponieważ jest chwiejny i niesprawiedliwy. W obu wypadkach impuls wychodzi z tego samego źródła - niezdolności do uznania, że wszystkie ludzkie istoty są skonstruowane w sposób niedoskonały i wymagają ulepszenia.
Panujące teorie na temat zarówno mechanizmu rynkowego, jak demokracji przedstawicielskiej, ukształtowały się pod wpływem idei oświeceniowych i nawet nie zdając sobie z tego sprawy, traktują rzeczywistość tak, jak gdyby była ona niezależna od myślenia uczestników. Rynki finansowe mają dyskontować przyszłość, która jest niezależna od ocen dokonywanych w teraźniejszości. Wybrani przedstawiciele powinni reprezentować pewne wartości, które wyznają niezależnie od swego pragnienia wygrania wyborów. Tak jednak świat nie wygląda. Ani mechanizm rynkowy, ani demokracja przedstawicielska nie spełniają związanych z nimi oczekiwań. Ale nie jest to wystarczający powód, by
256
sje tego wszystkiego wyrzekać. Trzeba natomiast, abyśmy przyjęli do wiadomości, że doskonałość jest nieosiągalna, i podjęli pracę nad naprawą istniejących układów.
Fundamentaliści rynkowi nie lubią wspólnego podejmowania decyzji w jakimkolwiek kształcie czy postaci, ponieważ jest ono pozbawione automatycznego, korygującego błędy mechanizmu rynku, który rzekomo zdąża ku równowadze. Dowodzą oni, że interesowi publicznemu najlepiej jest służyć pośrednio - pozwalając ludziom zabiegać o swoje własne interesy. Fundamentaliści pokładają wiarę w "niewidzialnej ręce rynku". Jednak ta wiara jest źle ulokowana z dwóch przyczyn. Po pierwsze wspólny interes nie znajduje odzwierciedlenia w zachowaniach rynkowych. Celem działania korporacji nie jest tworzenie rynku pracy; one zatrudniają ludzi (jak najmniej i jak najtańszym kosztem) po to, aby zgarniać zyski. Spółki opieki zdrowotnej prowadzą interesy nie po to, by ratować życie; one dbają o ludzkie zdrowie, aby zgarniać zyski. Spółki naftowe nie usiłują chronić środowiska, czynią to jedynie dla przestrzegania przepisów lub dla zachowania swego publicznego wizerunku. Pełne zatrudnienie, ogólnie dostępna opieka lekarska i zdrowe środowisko mogą się w pewnych okolicznościach okazać produktami ubocznymi procesów rynkowych, jednak takich społecznie pożądanych wyników nie może zapewnić sama tylko zasada zysku. Niewidzialna ręka nie może rozstrzygać o interesach, które się nie znajdują pod jej jurysdykcją.
Po drugie, rynki finansowe są niestabilne. W pełni doceniam zalety rynków finansowych jako mechanizmu sprzężenia zwrotnego, który nie tylko pozwala, ale wręcz zmusza uczestników do korygowania ich błędów, dodałbym jednak, że czasem rynki finansowe załamują się samoistnie. Również mechanizm rynkowy wymaga naprawy w procesie prób i błędów. Szczególnie predysponowane do tego zadania są banki centralne, które współdziałają z rynkami finansowymi oraz na zasadzie sprzężenia zwrotnego otrzymują informacje pozwalające im korygować własne błędy.
257
Podzielam szeroko rozpowszechnioną niechęć do polityk; Jestem dzieckiem rynków i cieszy mnie wolność oraz możliwości, jakie one oferują. Jako uczestnik rynku mogę podejmować samodzielne decyzje i uczyć się na własnych błędach. Nie muszę przekonywać innych do jakichś działań a wyniki nie są zaciemnione przez proces kolektywnego podejmowania decyzji. Choć może to zabrzmieć dziwnie uczestniczenie w rynkach finansowych wynagradza moja pogoń za prawdą. Odczuwam osobiste uprzedzenie do polityki i innych form zbiorowego podejmowania decyzji. Niemniej jednak przyznaję, że nie możemy się bez nich obejść.
Ponowne odkrycie wartości wewnętrznych
Dotychczas mówiłem o wartościach społecznych, ale w wartościach indywidualnych jest również coś niewłaściwego. Jak powiedziano w rozdziale 6, wartości pieniężne zawłaszczają sobie rolę wartości wewnętrznych, a rynki doszły do dominacji w sektorach społeczeństwa, które dotychczas były im właściwie obce. Mam tu na myśli takie zawody i dziedziny, jak prawo i medycyna, polityka, oświata, nauki przyrodnicze, sztuki plastyczne, a nawet międzyludzkie powiązania osobiste. Dokonania i jakość, które powinny być ocenione dla ich własnego dobra, zamienione są na kategorie monetarne; osądza się je raczej według wielkości sum, jakie przynoszą, aniżeli ich wewnętrznych zalet.
Pieniądz ma pewne cechy, których brakuje wartościom wewnętrznym: posiada wspólny mianownik, może być określony jakościowo i docenia go właściwie każdy. Atrybuty te sprawiają, że pieniądz jest środkiem wymiany, choć niekoniecznie celem ostatecznym. Większość dobrodziejstw związanych z pieniądzem płynie z ich wydawania - pod tym
258
względem pieniądz służy jako środek zaspokajania celów doraźnych. Tylko pod jednym względem pieniądz bywa celem ostatecznym: kiedy owym celem jest gromadzenie bogactwa.
Jestem daleki od umniejszania dobrodziejstw płynących z bogactwa; jednak stawianie sobie bogacenia się za cel ostateczny jest lekceważeniem innych aspektów egzystencji, również zasługujących na uwagę, zwłaszcza ze strony tych, dla których zaspokajanie materialnych potrzeb jest równoznaczne z przetrwaniem. Nie potrafię określić tych innych aspektów istnienia; zasadniczą cechą wartości wewnętrznych jest właśnie niemożność sprowadzenia ich do wspólnego mianownika; nie są one też jednakowo przez każdego doceniane. Ludzie myślący mają prawo do podejmowania samodzielnych decyzji -jest to przywilej, którym się cieszą, kiedy spełnią już wymagania pozwalające im przetrwać. Zamiast jednak korzystać z tego przywileju, robimy dosłownie wszystko, aby się go wyrzec, przywiązując tak wielką wagę do gromadzenia bogactwa. Kiedy wszyscy tak bardzo pragną coraz więcej pieniędzy, konkurencja staje się tak silna, że nawet najmocniejsi sprowadzani są do sytuacji, w której muszą walczyć o przetrwanie. Ludzie czynią wyrzuty Billowi Gatesowi, szefowi Microsoftu, że nie rozdaje swych pieniędzy na większą skalę; nie zdają sobie sprawy, iż przemysł, w który się on zaangażował, rozwija się tak szybko i w warunkach tak silnej konkurencji, że Gates nie może sobie pozwolić na filantropię1. Autonomia i swoboda, którymi uprzywilejowani cieszyli się w przeszłości, zostały zatracone. Uważam, że straciliśmy na tym wszyscy. Życie powinno oznaczać coś więcej niż tylko przetrwanie. Jednak przetrwanie najlepiej przystosowanych stało się celem naszej cywilizacji.
Czyżby pojęcie społeczeństwa otwartego zakładało inny zestaw wartości? Wierzę, że tak, ale muszę być ostrożny
Obecnie, kiedy Gates zaangażował się w pewien proces antytrustowy, wejście w rolę filantropa stanie się elementem jego strategii prowadzenia przezeń interesu.
259
w przedstawianiu tej sprawy. Społeczeństwo otwarte z pewnością wymaga naprawy błędów i nadużyć, ale również uznaje brak jakiegoś obiektywnego kryterium według którego można by było je osądzać. Jestem w stanie dowieść, że wyniesienie motywu zysku do rangi zasady etycznej jest odchyleniem, ale nie mogę się kreować na ostatecznego arbitra, który dokonuje rozstrzygnięć w imieniu społeczeństwa otwartego. Mogę jedynie z przekonaniem powiedzieć, że podstawienie wartości monetarnych na miejsce wszystkich innych popycha społeczeństwo w kierunku niebezpiecznej nierównowagi i tłumi ludzkie aspiracje, które zasługują na taką samą uwagę, jak wzrost produktu narodowego brutto.
Pozwolę sobie przedstawić to rozumowanie. Dążenie do maksymalizacji zysków jest podyktowane interesownością i pomija wymogi stawiane przez moralność. Rynki finansowe nie są niemoralne - lecz amoralne. Kolektywne podejmowanie decyzji zaś przeciwnie - nie może dobrze funkcjonować bez rozgraniczenia rzeczy właściwych od niewłaściwych. My nie wiemy, co jest właściwe. Gdybyśmy bowiem wiedzieli, demokracja przedstawicielska nie byłaby nam potrzebna i żylibyśmy szczęśliwie pod rządami jakiegoś króla-filozofa, jak proponował to Platon. Jednak musimy mieć poczucie tego, co jest właściwe, a co nie; wewnętrznego światła, które służy jako przewodnik naszemu zachowaniu jako obywateli i polityków. Bez tego demokracja przedstawicielska nie może funkcjonować. Motyw zysku przyćmiewa światło wewnętrzne. Zasada zyskowności zaczyna przeważać nad zasadami moralnymi. Na wysoko konkurencyjnym, transakcyjnym rynku wykazywanie troski o interes innych może się okazać ułomnością. Założyciele naszej państwowości przyjęli, że odpowiednia domieszka cnoty obywatelskiej jest rzeczą oczywistą, nie liczyli się jednak z powstaniem wysoko konkurencyjnych rynków transakcyjnych. Wyniesienie motywu zysku ponad cnotę obywatelską podważa proces polityczny. Nie miałoby to znaczenia, gdybyśmy mogli polegać na mechanizmie rynkowym w takim
260
warte "P
stopniu, jak to utrzymują fundamentaliści rynkowi. Ale już wcześniej wykazałem, że nie tak się sprawy mają.
Należy jeszcze rozważyć inną kwestię. To, czy ludzie będą zadowoleni ze społeczeństwa otwartego, w dużym stopniu zależy od tego, co ono potrafi wytworzyć. Najmocniejszy argument za społeczeństwem otwartym polega na tym, że proponuje ono nieskończone możliwości doskonalenia. Jako pojęcie obarczone cechą zwrotności społeczeństwo otwarte wymaga wzmocnienia poprzez wyniki, te zaś z kolei zależą od tego, co jest uznawane za zadowalające. Podstawową ideą jest postęp w takim samym stopniu uzależniony od wyznawanych przez ludzi wartości, co od materialnych warunków życia. Przywykliśmy do oceniania postępu w kategoriach PNB, ale jest to równoznaczne z uznaniem pieniądza jako wartości wewnętrznej. Produkt narodowy brutto jest miarą wymiany pieniężnej; im więcej społecznych współdziałań przybiera postać wymiany pieniężnej, tym wyższy jest jego poziom. Na przykład rozprzestrzenienie się AIDS, w niezmienionych warunkach, zwiększałoby PNB dzięki wysokim kosztom leczenia. Jest to zjawisko anormalne. Wartości wewnętrznych nie można ujmować miarą kategorii pieniężnych. Potrzeba nam innego miernika szczęścia, nawet jeśli się go nie da określić ilościowo. Moim zdaniem lepszą miarą byłaby autonomia, jaką się cieszą obywatele, ponieważ życie nie powinno polegać wyłącznie na przetrwaniu. Przy stosowaniu tej miary nie ma bowiem pewności, czy świat idzie drogą postępu, czy wstecznictwa.
Światowy system kapitalistyczny opiera się na konkurencji. Ograniczenie walki o przetrwanie na rzecz zainteresowania się sprawami bardziej wyrafinowanymi może być bardzo niebezpieczne. Niektóre osoby i społeczeństwa próbowały tego dokonać, za co musiały zapłacić dotkliwą cenę. Na przykład w Anglii ludzie bywają bardzo przywiązani do swych domów, co odbiera im szansę konkurencji na rynku pracy. Ludzie na kontynencie troskliwie zabiegali o bezpieczeństwo socjalne i musieli za to zapłacić wysokim bezrobociem.
261
A jednak wierze, że zmiana jest możliwa. Jak większość rewolucyjnych przemian systemowych, musi się ona rozpocząć od góry. Tylko ci, którzy odnoszą sukcesy w walce konkurencyjnej, mają możliwość wprowadzenia zmian w kategoriach, według których ta rywalizacja jest prowadzona. Bardziej pechowi mogą się wycofać, ale ich odejście nie zmieni zasad gry. Jednak obywatele zwycięskich demokracji cieszą się pewną swobodą w doskonaleniu jakości swego życia politycznego. Przypuśćmy, iż ludzie doszli do wniosku, że światowa konkurencja stała się zbyt ostra i że istnieje poważna potrzeba współpracy; załóżmy dalej, że nauczyli się rozróżniać między procesem indywidualnego podejmowania decyzji a decydowaniem kolektywnym. Przedstawiciele wybrani przez tych ludzi orędowaliby więc za inną polityką i trzymali się innych norm zachowań. Mieliby pewną dowolność w dokonywaniu zmian we własnym kraju. Nie mogliby zmienić zasad działania światowego systemu kapitalistycznego, ale przynajmniej zachęciliby do podejmowania szerszej współpracy. Odmiana musiałaby się zacząć od zmiany w ludzkich postawach, które stopniowo przeradzałyby się w zmiany w sferze polityki.
Jest to oczywiście bardzo okrężna droga do osiągnięcia zmian i chyba niezbyt realistyczna, jeśli się weźmie pod uwagę panujący trend. Siły globalnej konkurencji zostały wyzwolone zupełnie niedawno - przyjąłbym tu roboczo datę okoio roku 1980 - więc skutki ich działania jeszcze się w pełni nie ujawniły. Każdy kraj odczuwa presję stania się bardziej konkurencyjnym i wiele układów dotyczących bezpieczeństwa socjalnego i ustalanych w odmiennych warunkach stało się już trudnych do utrzymania. Proces ich demontażu jeszcze się nie zakończył. Państwa, które pierwsze się z tym uporały - Zjednoczone Królestwo i Stany Zjednoczone - są teraz w korzystnej sytuacji, tych zaś, którzy się temu opierali, przytłacza wysokie bezrobocie. Sytuacja jeszcze nie dojrzała do zmiany kierunku, choć wydarzenia rozwijają się w szybkim tempie.
262
Mam nadzieję, że przemyślenia tej książki przyczynią się Początkowo zaangażowałem się w rynki finansowe jako sposób zarabiania pieniędzy i dopiero w ostatnim dziesięcioleciu z całą świadomością wykorzystałem swą zawodową reputację jako platformę do wyeksponowania moich idei. Czytelnikowi pragnąłbym przede wszystkim uświadomić, że należy się nauczyć rozróżniania między indywidualnym trybem podejmowania decyzji, znajdującym wyraz w zachowaniach rynkowych, a decydowaniem kolektywnym odzwierciedlającym się w zachowaniach społecznych w sensie ogólnym, a w polityce - w szczególności. W obu wypadkach kierujemy się własnym interesem; choć w procesie kolektywnym musimy dobro wspólne przekładać ponad nasze osobiste. Muszę przyznać, że rozróżnienia tego nie dokonuje się zbyt często. Wielu ludzi, prawdopodobnie większość, zabiega o własne wąsko pojmowane interesy nawet w wypadku zbiorowego procesu decyzyjnego. To bardzo kuszące: podnieść rękę i przyłączyć się do tłumu - ale byłoby to niewłaściwe, gdyż szkodziłoby wspólnemu interesowi. Jeśli rzeczywiście wierzymy w istnienie wspólnego dobra, musimy je rozpoznawać z naszego punktu widzenia, nawet wówczas jeśli inni nie czynią tego z własnej strony. Wartości wewnętrzne wyróżnia to, że ich waga pozostaje stała, niezależnie od tego, czy są one wartościami powszechnie obowiązującymi, czy też nie. Między nimi a wartościami rynkowymi istnieje rozziew. Rynki mają charakter konkurencyjny i w ich wypadku jedynym celem jest wygrana. Wartości wewnętrzne zaś służą jedynie mocą swych własnych racji. Nigdy nie zapomnę słów rosyjskiego dysydenta i obrońcy praw człowieka, Siergieja Kowaliowa, który powiedział mi, że przez
263
całe swoje życie walczył o przegrane sprawy. Ja niezbyt pasuję do jego norm moralnych, jednak działam zgodnie z głoszonymi przez siebie ideami. Staram się wygrywać jako uczestnik rynku, a jako obywatel i ludzka istota usiłuję służyć wspólnemu interesowi. Czasem trudno jest te dwie role od siebie oddzielić, jak to widzieliśmy na przykładzie mojego zaangażowania w Rosji, jednak zasada pozostaje oczywista.
Zawsze znajdą się ludzie, którzy własne interesy cenią wyżej niż dobro wspólne. Nazywa się to problemem "swobodnego jeźdźca" i przeszkadza w podejmowaniu wszelkich zespolonych wysiłków. Świat jednak wyglądałby zupełnie inaczej, gdybyśmy uznali to za problem lub przyjęli do wiadomości jako fakt. W pierwszym wypadku wyrażalibyśmy dla swobodnych jeźdźców swą dezaprobatę, nawet gdybyśmy się ich nie mogli pozbyć, w drugim zaś okazywalibyśmy im tolerancję, a niewykluczone, że się do nich przyłączyli. Swobodnym jeźdźcom można by obrzydzić życie poprzez otoczenie ich powszechną pogardą. Dla jednostek uwikłanych, że użyję mojego wcześniejszego określenia, opinie na ich temat wyrażane przez innych ludzi są przedmiotem wielkiej troski. Mogą być zasklepieni w swym pościgu za pieniądzem, jeśli jednak dla innych cnota obywatelska stanowiłaby wartość, oni przynajmniej udawaliby, że są ożywieni jej duchem. Byłoby to coś znacznie cenniejszego niż obecny stan rzeczy.
Krytycyzm między ludźmi nigdy nie mógłby znaczyć w polityce i życiu społecznym tyle, ile waży w naukach przyrodniczych, tak że nie powinniśmy pielęgnować w sobie nierealnych oczekiwań, które kończyłyby się rozczarowaniem. Nauka może się posługiwać niezależnym, zewnętrznym kryterium, które pozwala prawdzie zatriumfować nawet wówczas, gdy jest ona sprzeczna z powszechnie panującym przekonaniem. Życie społeczne jest takiego kryterium pozbawione. Jak to już widzieliśmy, ludzie, którzy są całkowicie pochłonięci wynikami swych działań, mogą się bardzo oddalić od wspólnego interesu. Jedyne dostępne
264
kryterium ma charakter wewnętrzny: immanentne ludzkie wartości, którym obywatele pozostają wierni. Nie jest to godna zaufania podstawa dla międzyludzkiego procesu krytycznej oceny, ponieważ istnieje tu zbyt szerokie pole dla hipokryzji. Jak wiemy, nauki społeczne funkcjonują gorzej niż nauki przyrodnicze, ponieważ pojawia się tam sprawa motywów. Marksiści na przykład zwykli oddalać wszelką krytykę ich dogmatu, oskarżając swych przeciwników o służenie wrogim klasowo interesom. A zatem proces krytyczny jest mniej skuteczny wówczas, gdy ma do czynienia raczej z motywami niż z faktami. Niemniej jednak polityka ma się lepiej w sytuacji, gdy postępowaniem obywateli kieruje poczucie dobra i zła aniżeli tylko czysta interesowność.
Byłem tego świadkiem w moim rodzinnym kraju, na Węgrzech, ale skutkiem była rewolucja. Opuściłem kraj, wynosząc zeń gorzkie wspomnienia: ludność niewiele uczyniła, by pomóc swym żydowskim współobywatelom, kiedy ci byli poddawani eksterminacji przez nazistowskich okupantów. Kiedy powróciłem tam po dwudziestu latach, zastałem inną atmosferę. Była to spuścizna po rewolucji 1956 roku. Ludzie mieli dojmującą świadomość politycznego zniewolenia. Dysydentów było niewielu; większość znalazła sposoby na urządzenie się, choć zdawała sobie sprawę, że idzie na kompromis, i podziwiała tych, którzy potrafili się temu oprzeć. Rzecz ciekawa, że jasne poczucie tego co dobre, a co złe, które powszechnie panowało w czasie, kiedy zakładałem moją fundację, osłabło od chwili rozwiązania się reżimu komunistycznego. Czy można je było zachować w okresie demokracji? Sądzę, że tak, ale impuls musi wyjść od jednostek, które działają, kierując się własnymi wartościami, niezależnie od tego, co czynią inni, Niemniej jednak niektórzy ludzie muszą być gotowi stanąć w obronie swych zasad, pozostali zaś powinni ich za to szanować. Wystarczyłoby to, by poprawić klimat społeczny i polityczny.
Rozdział 10 KONTEKST MIĘDZYNARODOWY
Dotychczas zajmowałem się ułomnościami demokracji przedstawicielskiej. Jak jednak widzieliśmy, związek między demokracją i gospodarką rynkową jest raczej wątły. Światowy system kapitalistyczny jest związany z różnymi politycznymi reżimami. Nie istnieje żadne społeczeństwo globalne, które by było odpowiednikiem światowej gospodarki, nie ma też z pewnością jakiejkolwiek globalnej demokracji. Stosunki międzynarodowe opierają się na zasadzie narodowej suwerenności. Suwerenne kraje kierują się swymi narodowymi interesami. Interesy państw niekoniecznie muszą być zbieżne z interesami ich własnych obywateli, a należy się spodziewać, że rządy tych krajów są jeszcze mniej zaangażowane w interesy obywateli innych krajów. Nie ma praktycznie żadnego zabezpieczenia wbudowanego w dzisiejsze układy, które by chroniło interesy ludzi. ONZ przyjęła Powszechną Deklarację Praw Człowieka, nie posiada jednak żadnego mechanizmu egzekucyjnego. Istnieją pewne międzynarodowe traktaty i międzynarodowe instytucje, jednak ich wpływ jest ograniczony do wąskiej sfery, którą im wyznaczyły suwerenne państwa. To, co się dzieje w granicach poszczególnych krajów, jest w ogromnej mierze wyłączone spod międzynarodowego nadzoru.
Wszystko to nie musi być zagrożeniem dla światowego systemu kapitalistycznego, jeśli w grę wchodzą państwa demokratyczne oraz samoregulujące się rynki. Tak jednak
266
nie jest. Skala zagrożenia wymaga głębszej analizy. Najpierw zbadamy nastawienie, jakie występuje wobec stosunków międzynarodowych, a następnie obecny stan tych spraw.
Realizm geopolityczny
Stosunki międzynarodowe nie są dostatecznie zbadane. Nie ma jakiejś naukowej dyscypliny, takiej jak na przykład ekonomia, na której mogłyby się opierać, aczkolwiek istnieje doktryna, zwana realizmem geopolitycznym, która rości sobie pretensje do statusu naukowego. Podobnie jak teoria doskonałej konkurencji, również geopolityka sięga swymi korzeniami dziewiętnastego wieku, kiedy to oczekiwano, że nauka będzie źródłem deterministycznych wyjaśnień i prognoz. Według doktryny geopolitycznej zachowanie państw jest w dużym stopniu wynikiem ich geograficznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań i możliwości. Henry Kissinger, apostoł geopolityki, twierdzi, że korzenie realizmu geopolitycznego sięgają jeszcze głębiej, do kardynała Ri-chelieu, który oznajmił, że państwa nie mają żadnych zasad, a jedynie interesy1. Doktryna ta wykazuje pewne podobieństwo do teorii leseferyzmu w tym, że obie traktują korzyść własną jako jedyną rzeczywistą podstawę pozwalającą wyjaśnić lub przewidzieć zachowanie się jakiegoś podmiotu. Dla leseferyzmu podmiotem jest indywidualny uczestnik rynku; dla geopolityki zaś - państwo. Z obiema tymi opcjami ściśle się wiąże zwulgaryzowana wersja darwinizmu, głosząca, że zasadą przyrody jest przetrwanie gatunków najlepiej przystosowanych. Wspólny mianownik tych trzech doktryn stanowi ich opieranie się na zasadzie egoizmu: w wypadku geopolityki oznacza to interes narodowy, który niekoniecznie jest tożsamy z interesem ludzi zamieszkujących dane państwo. Idea mówiąca, że państwo powinno reprezentować
Henry Kissinger, Diplomacy, New York; Simon & Schuster, 1955.
267
interesy swych obywateli, nie mieści się w systemie rnyś lowym geopolityki. Realizm geopolityczny może być uważa-ny za przełożenie doktryny leseferyzmu na stosunki międzynarodowe z tą różnicą, że aktorami są tu państwa, a nie jednostki ludzkie lub przedsiębiorstwa.
Taka perspektywa może doprowadzić do dziwacznych rezultatów. Realizm geopolityczny opiera się na państwie-ekonomia - na wyizolowanej jednostce, Homo economicus Żadne z nich nie jest wystarczająco silne, aby udźwignąć ciężar teorii, która je obudowuje. Istoty ekonomiczne maja być jakoby wyposażone w doskonałą wiedzę, zarówno o własnych potrzebach, jak o otwierających się przed nimi szansach, oraz posiadać zdolności do dokonywania opartych na tej wiedzy rozumnych wyborów. Stwierdziliśmy już, że są to założenia nierealne; zauważyliśmy też, jak teoria ekonomiczna zdołała się z tych trudności wywikłać, uznając zarówno preferencje, jak szansę za dane. Pozostało w nas jednak poczucie, że ludzie kierują się własnym interesem jako wyizolowane jednostki. W rzeczywistości zaś człowiek to zwierzę społeczne: przetrwanie najlepiej przystosowanych musi się łączyć w równym stopniu ze współpracą, co z walką konkurencyjną. Rynkowy fundamentalizm, realizm geopolityczny i wulgarny darwinizm społeczny łączy jedna skaza - lekceważenie dla altruizmu i współpracy.
Bez światowego porządku
Powracając od ideologii do rzeczywistości, spójrzmy na obecny stan stosunków międzynarodowych. Dostrzegalną jego cechą jest to, że nie można go już określać w kategoriach reżimu. Nie istnieje żaden światowy system polityczny, który by korespondował z globalnym systemem kapitalistycznym; co więcej, nie ma też zgody co do tego, czy światowy system polityczny jest osiągalny lub pożądany. Taki stan rzeczy panuje stosunkowo od niedawna. Aż do
268
upadku radzieckiego imperium można było mówić o istnieniu systemu równowagi w stosunkach międzynarodowych, jsfazwany zimną wojną, był bardzo stabilny: dwa super-jnocarstwa reprezentujące dwa różne systemy społeczne trwały w klinczu śmiertelnego konfliktu. Każde pragnęło zniszczyć przeciwnika i oba czyniły do tego przygotowania, angażując się w wyścig zbrojeń. Wynik był taki, że oba stały się wystarczająco silne, by w razie ataku wzajemnie się zniszczyć. Zapobiegło to wybuchowi otwartej wojny, choć nie uchroniło przed marginesowymi potyczkami i intrygami dla umocnienia pozycji.
Zrównoważenie sił, jak w wypadku zimnej wojny, jest powszechnie uważane za jeden ze sposobów na zachowanie pokoju i stabilności w świecie; inny to hegemonia któregoś z mocarstw imperialnych, trzecią zaś drogą mogłaby być międzynarodowa organizacja zdolna do skutecznych działań propokojowych. Dziś nie występuje żaden z wymienionych przypadków.
Jedynym supermocarstwem, które przetrwało, są Stany Zjednoczone, jednak ich rola w świecie nie jest jasna. W okresie zimnej wojny Stany Zjednoczone były również przywódcą wolnego świata i obie te role wzajemnie się wzmacniały. Po rozpadzie radzieckiego imperium ta wygodna tożsamość jako supermocarstwa i lidera wolnego świata również uległa dezintegracji. USA mogłyby zachować przywództwo wolnego świata, ale aby tak się stało, powinny współpracować z innymi państwami o demokratycznej orientacji, by najpierw położyć fundamenty pod demokrację w byłych krajach komunistycznych, a następnie wzmocnić międzynarodowe instytucje niezbędne do utrzymania tego, co nazywam światowym społeczeństwem otwartym. W dwóch poprzednich wypadkach, kiedy Stany Zjednoczone wyłaniały się jako przywódca wolnego świata - po zakończeniu obu wojen światowych - dokładnie tak właśnie postępowały: najpierw poparły Ligę Narodów, a następnie - Organizację Narodów Zjednoczonych. W pierwszym wypadku ratyfikacji Ligi Narodów odmówił Kongres,
269
a w drugim - zimna wojna sprawiła, że ONZ stała się nieskuteczna.
Żywiłem oczywiście nadzieję, że Stany Zjednoczone znajdą się na czele międzynarodowej współpracy z chwilą gdy rozpoczynał się rozpad imperium radzieckiego. W by-łych krajach komunistycznych założyłem sieć Fundacji Społeczeństwa Otwartego, by przetrzeć szlak, którym liczy. łem, że podążą otwarte społeczności Zachodu. Na wiosnę 1989 roku na konferencji w Poczdamie, wówczas jeszcze w Niemczech Wschodnich, wygłosiłem przemówienie, w którym opowiedziałem się za nową odmianą planu Marshalla, ale moja propozycja wywołała szczery śmiech. Dla ścisłości historycznej muszę odnotować, że ów śmiech zainicjował William Waldegrave, wiceminister spraw zagranicznych w rządzie Margaret Thatcher. Następnie starałem się skontaktować z Margaret Thatcher w sprawie jakiegoś "Planu Thatcher" oraz z prezydentem Bushem przed spotkaniem na szczycie z Gorbaczowem na Malcie we wrześniu 1989 roku - w podobnym celu, niestety bez powodzenia. Zniechęcony, błyskawicznie zredagowałem zarys publikacji, którą nazwałem książką pierwszej potrzeby, zawierający wiele przemyśleń, które tutaj przytaczam.
Szansa na ożywienie Narodów Zjednoczonych była z pewnością osiągalna. Kiedy Gorbaczow rozpoczął głasnost' i pierestrojkę, jednym z jego pierwszych posunięć było wyrównanie rachunków z ONZ. Przybył więc na sesję Zgromadzenia Ogólnego i wystąpił z pełnym uczucia uzasadnieniem potrzeby międzynarodowej współpracy. Zachód wietrzył w tym podstęp i zapragnął sprawdzić szczerość Gorbaczowa. Kiedy ten ostatni zdał egzamin, wymyślano kolejne próby. I zanim poszedł na wszelkie wymagane od niego ustępstwa, warunki w Związku Radzieckim zmieniły się do tego stopnia, że zachodni przywódcy mogli uznać, iż jest już za późno, by rozbudowywać pomoc, na jaką liczył Gorbaczow. A jednak ani Gorbaczow, ani Jelcyn w ciągu pięciu lub sześciu lat nie stwarzali jakichkolwiek poważnych trudności w prawidłowym funkcjonowaniu Rady Bezpieczeń-
270
stwa. Szansa na przywrócenie Radzie Bezpieczeństwa działania zgodnego z pierwotnymi założeniami została roztrwoniona, najpierw wskutek niefortunnego incydentu w Somalii, a następnie w wyniku konfliktu w Bośni. Doświadczenie somalijskie doprowadziło do ustanowienia zasady, że amerykańscy żołnierze nie będą służyli pod rozkazami ONZ, mimo że w okresie interwencji nie znajdowali się pod jej dowództwem. Nauczyło to również amerykański rząd, że publiczność bardzo źle reaguje na przesyłane w brezentowych workach zwłoki poległych żołnierzy amerykańskich. Niemniej jednak kryzys w Bośni mógłby być z łatwością powstrzymany, gdyby nie brak zgody między stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa. Zadaniem tym można było obarczyć Organizację Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), tak jak się to w końcu stało, i uniknąć tragedii. W roku 1992 Rosja nie zgłosiłaby sprzeciwu. Jednak zdeprymowane somalijskim doświadczeniem Stany Zjednoczone nie wykazały żadnych skłonności przywódczych, podobnie zresztą jak Europa; walki zatem przedłużały się, aż w końcu USA przyjęły twardszą linię. Porozumienie w Dayton stało się niefortunnym dziedzictwem w amerykańskiej polityce zagranicznej w postaci obwiniania Europy za jej niezdolność do zajęcia jednolitego stanowiska w sprawach bezpieczeństwa. Postawa USA wobec Narodów Zjednoczonych również się usztywniła, i to aż do tego stopnia, że Stany wyrażają niechęć do wypełniania swych zobowiązań finansowych wobec tej organizacji. Po rejteradzie z Rwandy nie będzie żadną przesadą twierdzenie, że Narody Zjednoczone są mniej skuteczne niż w czasach zimnej wojny.
Okres po zakończeniu zimnej wojny nie był bynajmniej czasem pokoju. Pogłoski o końcu historii były wielką przesadą. Wybuchła wprawdzie tylko jedna wojna, w którą zaangażowały się Stany Zjednoczone - w Zatoce Perskiej - dochodziło jednak do wielu konfliktów lokalnych i wskutek braku skutecznych dzialań pokojowych niektóre z tych zarzewi okazały się wyniszczające. Na samym tylko kontynencie afrykańskim konflikty były tak częste, że nawet nie
271
próbowałbym ich wyliczyć. Przyznaje, że nie stanowiły one zagrożenia dla światowego systemu kapitalistycznego, choć nie da się już tego powiedzieć o wyścigu zbrojeń nuklearnych między Indiami a Pakistanem albo o napięciach na Bliskim Wschodzie. Wydaje się, że konflikty lokalne stały się raczej trudniejsze do powstrzymania niż te o charakterze globalnym. Dopiero z chwilą, gdy przeradzają się w pełno-wymiarowy kryzys, zaczynają przyciągać ogólną uwagę, ale nawet wówczas trudno jest zmobilizować polityczną wolę do zajęcia się nimi.
Zapobieganie konfliktom
Byłem świadkiem zbyt wielu kryzysów politycznych i finansowych, by nie wiedzieć, że rozpoczęcie w porę działań antykryzysowych jest niemożliwe. Przeprowadzona w stadiach początkowych interwencja jest stosunkowo bezbolesna i niekosztowna; później - zarówno szkody, jak cena wydatnie rosną. Przeznaczenie w 1992 roku w Rosji piętnastu miliardów dolarów na wypłaty emerytur i zasiłków dla bezrobotnych zmieniłoby bieg historii; tymczasem międzynarodowe instytucje finansowe wydały znacznie więcej i z o wiele gorszym skutkiem. Albo spójrzmy na przypadek Jugosławii. Gdyby zachodnie demokracje przeciwstawiły się Sloboda-nowi Miloszewiciowi odbierającemu w roku 1989 autonomię Kosowa, można by było uniknąć zarówno wojny w Bośni, jak toczących się właśnie walk w Kosowie. W tamtym czasie, aby nie dopuścić do umocnienia się Miloszewicia, wystarczyłyby tylko dyplomatyczne i finansowe naciski; później konieczna już była interwencja militarna.
Szczycę się tym, że zakładając sieć Fundacji Społeczeństwa Otwartego, w istocie działam na rzecz zapobiegania kryzysom. Celem tych fundacji jest wspieranie społeczeństwa obywatelskiego i pomoc w tworzeniu przepisów prawnych i demokratycznego państwa o niezależnym sektorze gos-
272
podarczym. Każdą z fundacji kieruje zarząd ztożony z miejscowych obywateli, którzy rozstrzygają o hierarchii lokalnych potrzeb. Profilatyka antykryzysowa jest skuteczna w sytuacji, gdy nie rodzi się żaden kryzys. Nasze wydatki są zasadniczo niższe niż te, które musimy ponieść po jego wybuchu. W grudniu 1992 roku przekazałem ONZ-owskiemu Wysokiemu Komisarzowi do Spraw Uchodźców 50 milionów dolarów na pomoc humanitarną dla mieszkańców Sarajewa i pieniądze te zostały wydane w sposób wyjątkowo racjonalny. Pod kierownictwem niezwykle utalentowanego organizatora opieki społecznej, Freda Cuny'ego, który później zginął w Czeczenii, wybudowano alternatywny system wodociągów, w szpitalu zainstalowano generator prądotwórczy, a ludzie otrzymali przydziały nasion, by mogli hodować warzywa na małych działkach, na balkonach itd. Niemniej jednak zastanawiałem się, czy mój dar nie jest przyznaniem się do porażki. Byłoby znacznie lepiej, gdyby kryzysowi udało się zapobiec, a pieniądze zostały wydane w krajach, które nie były niszczone przez wojnę.
Powodzenie profłlatyki antykryzysowej jest trudne do oszacowania, ponieważ rejestrowane są tylko porażki. Niemniej jednak jestem przekonany, że moje fundacje mają poważny wkład w stworzenie podstaw tego, co nazywam społeczeństwem otwartym. I rzecz ciekawa - wykazują one skłonność do tym większej skuteczności, im bardziej wrogie są warunki, w których działają. Na przykład w Jugosławii fundacja przetrwała rządową próbę jej zamknięcia i pozostaje praktycznie jedynym źródłem pomocy dla ludzi, którzy jeszcze nie stracili nadziei na nadejście demokracji. W Ko-sowie mieści się filia tej fundacji, co sprawia, że głos tamtejszego społeczeństwa obywatelskiego jest słyszalny nawet w zgiełku toczących się walk; kiedy one ucichną, będzie ona niewątpliwie mogła odgrywać rolę bardziej konstruktywną. Tak się właśnie stało w Bośni: podczas gdy w walkach stawali przeciwko sobie Serbowie, muzułmanie i Chorwaci, fundacja zawsze wierna była idei społeczeństwa otwartego, w którym wszyscy obywatele są traktowani
273
jednakowo. Obecnie działa ona w Republice Serbskiej a także w jej enklawach bośniackiej i chorwackiej, a kierowana jest przez zarząd złożony z przedstawicieli wszystkich narodowości. Na Białorusi dyktatorski prezydent zmusij fundację do zakończenia pracy. Działa ona nadal spoza granic tego kraju i jest skuteczniejsza niż kiedykolwiek.
Nie spodziewam się, aby inni poświęcali się sprawie w tym samym stopniu co ja - a muszę podkreślić, że zrobiłem to dopiero po osiągnięciu sukcesu w zarabianiu pieniędzy. Niemniej jednak nie mogę nie zadać sobie pytania, czy byłoby możliwe zaangażowanie się w działalność zapobiegającą konfliktowi zgodnie z zasadami, których przestrzegałem w moich fundacjach, ale na większą skalę, jako w sprawę polityki państwowej. Wiem, że dzięki temu świat stałby się lepszy. Niechętnie podnoszę tę kwestię publicznie, ponieważ narażam się w ten sposób na zarzut, że jestem naiwnym idealistą. Idealistą może tak, ale nigdy naiwnym. Zdaję sobie sprawę, że pomysł pomagania innym dla jakiejś abstrakcyjnej idei nie ma nic wspólnego z powszechnie dziś obowiązującymi postawami. Wiem jednak również, że w postawach tych jest coś niewłaściwego i większą część tej książki poświęciłem na próbę odkrycia, na czym to polega.
Historycznie rzecz biorąc, Stany Zjednoczone zawsze były rozdarte między realizmem geopolitycznym a zasadami uniwersalnymi ogłoszonymi w Deklaracji Niepodległości. USA stanowią pod tym względem zupełny wyjątek (amerykańską wyjątkowość potwierdza nawet Henry Kissinger). Mocarstwa europejskie ze swą długą kolonialną przeszłością znacznie mniej troszczą się o cierpienia innych ludzi (chociaż warto przypomnieć gromy, jakie ciskał Gladstone przeciw bałkańskim masakrom, ponieważ są one dziś cytowane w oficjalnych reakcjach na krwawe relacje stacji telewizyjnej CNN). Zanim publiczność zostanie poruszona, jest już o wiele za późno. Całkowicie uprawnione jest więc pytanie o ewentualną możliwość wypracowania sposobów na wcześniejszy odzew. Istnieje tu kilka przeszkód. Nie zyska
274
najmniejszego rozgłosu ten, kto rozwiąże kryzys, który nie zdążył wybuchnąć, a znajdowanie rozwiązań jest trudniejsze niż identyfikacja problemów. Największą jednak przeszkodą jest brak porozumienia co do podstawowych zasad, które powinny wyznaczać wspólne działanie, zwłaszcza na arenie międzynarodowej.
Wierzę, że celowi temu mogą służyć zasady społeczeństwa otwartego. Mogę o tym mówić na podstawie własnego doświadczenia, ponieważ kierowałem się tymi zasadami i one mnie nie zawiodły. Pomagały mi one wykrywać i naprawiać wiele błędów, jakie popełniałem. Niestety jednak zasady te nie są ani rozumiane, ani tym bardziej akceptowane. Muszę zatem ponownie sformułować wcześniej postawione pytanie: Czy mogłyby zasady społeczeństwa otwartego dostarczyć wspólnych wartości, które spajałyby nasze globalne społeczeństwo lepiej, niż się to dzieje dziś?
Społeczeństwo otwarte jako wartość wspólna
Zarówno polityka, jak stosunki międzynarodowe opierają się na suwerenności państwa. Stosunki międzynarodowe dotyczą zasadniczo układów między państwami. W ich granicach zaś suwerenna władza należy do państwa, chyba że się ono jej wyrzekło lub przekazało suwerenność mocą międzynarodowego traktatu. Układy rządzące stosunkami między państwami pozostawiają wiele do życzenia, jednak dużo więcej niedoskonałości wiąże się z warunkami wewnętrznymi. Jakakolwiek w tym wypadku międzynarodowa interwencja stanowi zamach na suwerenność danego państwa. Ponieważ profilaktyka antykryzysowa wymaga częściowej ingerencji z zewnątrz, obowiązujące porozumienia stoją na przeszkodzie skutecznemu zapobieganiu kryzysom. Jednocześnie zaś międzynarodowy kapitał może swobodnie krążyć
275
i państwa są praktycznie na jego łasce. Jest to źródłem nierównowagi miedzy sferą polityki i gospodarki i właściwie stawia międzynarodowy kapitał poza jakąkolwiek polityczną czy społeczną kontrolą. Dlatego właśnie światowy system kapitalistyczny uważam za wypaczoną formę społeczeństwa otwartego.
Społeczeństwo otwarte jest namiastką swego rodzaju stosunku między państwem i społeczeństwem, co ma istotne znaczenie również dla stosunków międzynarodowych. Podstawowa zasada mówi, że państwo i społeczeństwo nie są z sobą tożsame; państwo powinno społeczeństwu służyć, a nie nim rządzić. Niektórych swych potrzeb ludzie nie mogą zaspokoić we własnym zakresie; do tego potrzebne jest państwo. Państwo powinno patronować wszystkim kolektywnym decyzjom: zaspokajaniu niektórych potrzeb lepiej służą stowarzyszenia ochotnicze, innym - władze municypalne, jeszcze innym - porozumienia międzynarodowe. Społeczeństwo obywatelskie, państwo i władze samorządowe mają swoje strefy wpływów; o tym, co jest właściwe, a co nie, powinni decydować ludzie, nie państwo. Sposób podejmowania tych decyzji musi być kontrolowany poprzez konstytucję. Konstytucja określa tryb tworzenia praw, nowelizowania go i wprowadzania w życie. Państwo nie powinno być ponad prawem.
Nie wszystkie kraje spełniają te warunki. Z natury rzeczy państwa są bardziej predysponowane do rządzenia niż odgrywania roli służebnej. Pierwotnie państwami władali monarchowie, choć nie w każdym wypadku była to władza absolutna. Państwo jest archaicznym instrumentem, który został przystosowany do wymagań społeczeństwa otwartego. Czasem ewolucja ta obiera kierunek przeciwny: w Związku Radzieckim aparat partyjno-rządowy dążył do sprawowania bardziej wszechstronnej kontroli nad społeczeństwem, niż czynił to którykolwiek władca absolutny. To właśnie sprawiło, że różnica między społeczeństwem otwartym i zamkniętym była wówczas tak istotna.
Okazuje się, że państwa są bardziej skłonne do nadużywania swej władzy w stosunkach z własnymi obywatelami
276
niż wobec innych krajów, ponieważ w tym drugim wypadku podlegają większym ograniczeniom. Ludziom żyjącym pod rządami represyjnych reżimów potrzebna jest pomoc z zewnątrz. Często jest to ich jedyna deska ratunku. Jaki jednak interes w niesieniu pomocy mają ludzie żyjący na zewnątrz? W tym właśnie punkcie nasze społeczne wartości wymagają niezwłocznej odbudowy. Ogólnie biorąc, ludzie żyjący w demokracjach przedstawicielskich popierają zasady społeczeństwa otwartego w granicach swych własnych krajów; gdy ich wolność znajduje się w niebezpieczeństwie, stają w jej obronie. Jednak społeczeństwo otwarte jako zasada uniwersalna nie znajduje dostatecznego wsparcia. Wielu ludzi, którzy grzmią w obronie własnej wolności, poproszonych o interwencję w sprawy jakiegoś odległego kraju, widzi w tym sprzeczność ze swymi zasadami. Co gorsza, mają oni rację. Działania pociągają za sobą niezamierzone konsekwencje i podjęte w uczciwych zamiarach interwencje w imię jakichś abstrakcyjnych zasad mogą ostatecznie przynieść więcej szkody niż pożytku. To właśnie zrozumieli telewidzowie, oglądając ciało martwego amerykańskiego lotnika włóczone po ulicach Mogadiszu.
Jak już wspomniałem wcześniej, najważniejszym wyzwaniem dzisiejszych czasów jest stworzenie uniwersalnego kodu postępowania naszego społeczeństwa globalnego. Pojęcie społeczeństwa otwartego może posłużyć temu problemowi jako rama, jednak go ostatecznie nie rozwiąże. W społeczeństweie otwartym takie rozwiązania nie występują. Z powodu naszej omylności nie możemy wywodzić kodeksu postępowania z aksjomatów. Niemniej jednak potrzebujemy takiego kodeksu, zwłaszcza w odniesieniu do stosunków międzynarodowych. Tych ostatnich nie można ograniczać do relacji między organizmami państwowymi, ponieważ, jak to widzieliśmy, interesy państwa nie pokrywają się z interesami jego społeczeństwa. Dlatego właśnie musimy mieć w sferze stosunków między państwem i społeczeństwem pewne uniwersalnie ważne zasady, które strzegą praw jednostki. Mamy pierwociny takich zasad pobrzmiewające
277
w niektórych gorliwych deklaracjach, jednak po pierwsze są one zbyt ogólne, a po drugie nie znajdują oparcia w jakimkolwiek mechanizmie, który by je mógł wprowadzać w życie. Co więcej, pozostawienie tego mechanizmu w rękach państwa jest niebezpieczne, ponieważ, jak wspomniałem wcześniej, państwo nie ma zasad, a tylko interesy. Społeczeństwo należy pobudzić do tego, aby narzuciło zasady postępowania państwom, a zasady, które wymagają wprowadzenia, przynależą do społeczeństwa otwartego.
Państwa demokratyczne są zorganizowane według zasad społeczeństwa otwartego, przynajmniej w sensie ogólnym. Kodeks postępowania przyjmuje tam postać praw, które w trakcie stosowania mogą podlegać rewizji i doskonaleniu. Państwo znajduje się pod kontrolą społeczeństwa i nie jest ponad prawem. Brakuje natomiast władzy prawa międzynarodowego. W jaki sposób można by ją wprowadzić? Tylko poprzez współpracę państw demokratycznych, kontrolowanych przez swoje społeczeństwa. Kraje te musiałyby ustąpić nieco ze swej suwerenności, aby ustanowić panowanie prawa międzynarodowego i znaleźć sposoby na skłonienie innych państw do tego samego. Jako zasada brzmi to pozytywnie, musimy być jednak świadomi wystąpienia niezamierzonych konsekwencji. Ingerencja w sprawy wewnętrzne innego kraju jest pełna niebezpieczeństw, jednak jej zaniechanie może być jeszcze groźniejsze.
Rozdział 11
ZADANIA SPOŁECZEŃSTWA OTWARTEGO
Dokąd teraz zmierzamy? Przygotowanie projektu globalnego kierownictwa kłóciłoby się z zasadami społeczeństwa otwartego, byłoby też daremnym przedsięwzięciem. Musimy zacząć z tym, co mamy, i zdecydować o tym, co wymaga zmian. Powinniśmy też mieć możliwość zdobywania niezbędnego wsparcia. Karl Popper nazwał to uprawianą po kawałku inżynierią społeczną. Nie jestem zbyt zachwycony tym określeniem, gdyż zdarza się, że zmiany częściowe są niewystarczające. Przykładem tego był upadek Związku Radzieckiego. Sugerowanie reform częściowych było niewłaściwe. To był czas "wielkich wybuchów", takich jak reforma walutowa w Polsce oraz masowa prywatyzacja w Czechosłowacji i Rosji. Fakt, że radykalne reformy bywają często radykalnie chybione, nie świadczy o zbędności radykalnych reform.
Obecnie znów znaleźliśmy się w takim punkcie historii. Światowym systemem kapitalistycznym wstrząsa seria kryzysów finansowych i jest on dosłownie w stanie rozpadu. W chwili, kiedy zaczynałem pisać tę książkę, nie przypuszczałem, że nastąpi on tak szybko. Choć może wyrażam zdanie mniejszości, to sądzę, że przeprowadzenie istotnych zmian jest pożądane, aczkolwiek jestem przeciwny zmianom rewolucyjnym, gdyż zagrażają one niezamierzonymi konsekwencjami. Musimy zaczynać z tym, co mamy,
279
usiłując to udoskonalić. Międzynarodowym systemem finansowym zajmowałem się w rozdziale 8.; tu pragnę podjąć temat międzynarodowego systemu politycznego lub raczej jego braku.
Unia Europejsko
Jesteśmy obecnie świadkami potężnego eksperymentu w dziedzinie inżynierii społecznej - tworzenia Unii Europejskiej. Warto się temu przyjrzeć bliżej. Proces ten stanął w obliczu kluczowego problemu naszych czasów: jak przezwyciężyć przeszkody stwarzane przez narodową suwerenność na drodze prowadzącej do zaspokojenia wspólnego interesu. Problem nie spotyka się z bezpośrednim sprzeciwem; gdyby tak było, cały proces nie doszedłby aż do punktu, w którym się znalazł dziś. Do kwestii podchodzi się raczej w sposób pośredni, poprzez stwierdzenie konkretnego celu i zyskanie dlań wystarczającego poparcia. Zaczęło się od Wspólnoty Węgla i Stali, by dojść aż do wspólnej waluty. Każdy krok do przodu miał jakąś skazę, która mogła być usunięta tylko poprzez postąpienie kolejnego kroku do przodu. Proces ten charakteryzuje chwiejność i nie sposób przewidzieć, jak daleko może on zajść. Każdy etap napotyka na opór, który w znacznym stopniu wynika z obaw, że jego konsekwencją będą kolejne kroki prowadzące w tym samym kierunku. Te oczekiwania są uzasadnione. Stworzenie na przykład wspólnej waluty nie ma sensu bez wspólnej polityki fiskalnej. Czy dla wprowadzenia tej ostatniej uda się zgromadzić wystarczające poparcie, pokaże czas.
Proces tworzenia Unii Europejskiej popada w kłopoty. Ponieważ został zainicjowany przez polityków, traci poparcie mas. Idea zjednoczonej Europy była niezmiernie nęcąca, zwłaszcza gdy w umysłach ludzkich świeża jeszcze była pamięć o ostatniej wojnie, a Europa znajdowała się w obliczu radzieckiego zagrożenia. Rzeczywistość Unii Europejskiej
280
w jej dzisiejszej postaci jest znacznie mniej pociągająca. Pod względem politycznym jest to wciąż związek państw, które cześć swej suwerenności przekazały Unii. W sferze gospodarczej, w której to przesuniecie nastąpiło, Unia funkcjonuje stosunkowo sprawnie, jednak na płaszczyźnie politycznej owo oddelegowanie suwerenności praktycznie nie nastąpiło w ogóle. Komisja Europejska jest podporządkowana Radzie Ministrów Europy, która kieruje się bardziej interesami narodowymi niż dobrem wspólnym. Decyzje nabierają charakteru międzynarodowego traktatu: są trudne do uzgodnienia, a jeszcze trudniejsze do modyfikowania. Członkowie komisji mianowani są proporcjonalnie do narodowych udziałów, a praca tej instytucji obciążona jest wszelkimi wadami biurokracji, która musi służyć nie jednemu, ale piętnastu panom. Ludzie widzą ją jako organizację o przesadnie rozbudowanym wierzchołku, działającą zawiłymi metodami, przesłoniętymi mgłą tajemniczości i bez obciążenia odpowiedzialnością wobec opinii publicznej. Aby spowodować zmianę tej percepcji, powinno się administrację Unii obarczyć bardziej bezpośrednią odpowiedzialnością wobec ludzi, zarówno poprzez parlamenty narodowe, jak przez Parlament Europejski, jednak ludzie tego nie żądają, ponieważ przestali się tym interesować. Rządy poszczególnych państw nabrały brzydkiego zwyczaju oskarżania Brukseli o wszystko, co jest przedmiotem niechęci ich społeczeństw, a Parlament Europejski cieszy się znikomym szacunkiem.
Rozczarowanie to znajduje wyraz w rosnącej mniejszości, która odrzuca ideę Europy i sprzyja występowaniu skłonności ksenofobicznych. Należy mieć nadzieję, że elita polityczna zdoła raz jeszcze zmobilizować opinię publiczną; tym razem jednak musi to być ruch skierowany przeciw samym tym elitom. Ludzie muszą się zdecydowanie domagać bezpośredniej politycznej kontroli nad władzami Unii Europejskiej. Takie posunięcie musiałoby się zderzyć z kwestią narodowej suwerenności w sposób bardziej bezpośredni niż kiedykolwiek przedtem, a jego powodzenie jest bardziej niż
281
wątpliwe. Porażka może doprowadzić do rozpadu Unii Europejskiej, ponieważ integracja jest procesem dynamicznym: jeśli nie odnotowuje postępu, to znaczy, że się cofa Kiedy powiedziałem, że proces ten charakteryzuje niepewność, to tak rzeczywiście myślalem. (Choć nie jestem w petni przekonany, to uważam, że najwłaściwszym posunięciem może być uczynienie władz Unii, to znaczy Komisji Europejskiej, odpowiedzialnej nie tylko wobec Parlamentu Europejskiego, ale również wobec ciała utworzonego na bazie parlamentów narodowych. Instytucja taka dawałaby ludziom możliwość bardziej bezpośredniego wyrażania swych poglądów i byłaby mniejszym zagrożeniem dla narodowej suwerenności. Powinna się również cieszyć poparciem narodowych parlamentów, które byłyby skądinąd zagrożone wskutek rosnącej roli Parlamentu Europejskiego. W sumie porozumienie to ma większą szansę na odniesienie sukcesu niż zmiana zakresu możliwości - oraz wizerunku - Parlamentu Europejskiego.)
Najwięcej niepowodzeń spotkało Unię Europejską na polu polityki zagranicznej. Drugi filar traktatu z Maastricht poświęcony był wspólnej polityce zagranicznej, jednak bez naruszania suwerenności państw członkowskich. Wynik był do przewidzenia: żadna wspólna polityka nie powstała. Polityka zagraniczna nadal podporządkowana była interesom poszczególnych krajów. Wspólną politykę dyskredytował sam akt negocjowania traktatu z Maastricht. W ramach przetargów prowadzących do zawarcia traktatu były minister spraw zagranicznych Niemiec, Hans Dietrich Gen-scher, doprowadził do europejskiego uznania niepodległości Chorwacji i Słowenii, przyspieszając wybuch wojny w Bośni.
Obecna sytuacja jest dalece niezadowalająca, jednak oznaką braku realizmu byłoby oczekiwanie, że postanowienia tego traktatu zostaną zmienione. Co więcej, trudno byłoby uzasadnić delegację władzy w sferze polityki zagranicznej na rzecz Unii Europejskiej, ponieważ państwa członkowskie mają swoje narodowe interesy, zwłaszcza w obszarze handlu i inwestowania. Istnieje wiele kwestii
282
spornych związanych ze wspólnymi interesami, zazwyczaj jednak wykraczają one poza granice państw członkowskich Unii Europejskiej. Bałkany, Bliski Wschód, Północna Afryka i były Związek Radziecki to obszary będące przedmiotem zainteresowania nie tylko Europy, ale również Stanów Zjednoczonych i reszty świata. Uważam, że konieczne jest bardziej kompleksowe podejście do zagadnienia, opierające się na szerszym przymierzu skoncentrowanym wokół Stanów Zjednoczonych.
Stany Zjednoczone
Jako jedyne pozostałe jeszcze supermocarstwo Stany Zjednoczone powinny ponownie przyjąć na siebie rolę przywódcy wolnego świata. Kraj ten nie może działać w pojedynkę. Choć USA posiadają większą niż kiedykolwiek w dziejach przewagę technologiczną, nie palą się do tego, by płacić cenę, w którą, kiedy się jest żandarmem świata, wliczone jest ludzkie życie. Tymczasem światu potrzebny jest żandarm. Powszechnie znana awersja amerykańskiej opinii publicznej do brezentowych worków ze zwłokami amerykańskich żołnierzy w poważnym stopniu osłabiła strach, jaki w niej budziły czerwone reżimy. Nie można być żandarmem świata, nie ponosząc ryzyka.
Odrzucenie przez Stany Zjednoczenie roli samotnego szeryfa ma solidne uzasadnienie: kraj ten nie czerpie z faktu znajdowania się w centrum globalnego systemu kapitalistycznego aż takich korzyści, by samodzielnie chronić pokój na świecie. Z pokoju korzystają inni - czy to w centrum, czy na peryferiach - którzy powinni wypełniać swoją część obowiązków. Wymaga to współpracy i od tego właśnie uchylają się Stany Zjednoczone. Choć to szokuje, ale USA stały się najbardziej reakcyjnym krajem na świecie pod względem zachowania wszelkich oznak suwerenności.
283
Istnieją na świecie reżimy represyjne, które trzymają swych poddanych żelazną ręką, kiedy jednak wykraczają one ze swą władzą poza granice, są w peini świadome, że mogą nadepnąć na odcisk śpiącego olbrzyma. Stany Zjednoczone nie są bynajmniej represyjne na swoim terenie, nie mają jednak żadnych zahamowań w popisywaniu się swoją potęgą na arenie międzynarodowej. Co pewien czas wcielają się w rolę agresora, jeśli nie widzą niebezpieczeństwa strat w ludziach - jak to było na przykład w wypadku zbombardowania zakładów farmaceutycznych w Sudanie. Co więcej - USA są agresywne w swym odrzucaniu współpracy. Odmawiają płacenia zobowiązań wobec ONZ; wahają się przy uzupełnianiu zasobów MFW i wykazują inklinację do jednostronnego nakładania sankcji z byle powodu lub, dokładniej, z poduszczenia krajowych grup nacisku. Stany Zjednoczone były jednym z zaledwie siedmiu państw, które głosowały przeciw Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu, ponieważ amerykańskie koła wojskowe sprzeciwiły się, aby ich personel zaczai podlegać międzynarodowej jurysdykcji. Pozostała szóstka krajów to Chiny, Irak, Izrael Libia, Katar i Jemen. Niezbyt to doborowe towarzystwo! Pentagon posunął się aż do polecenia swym wojskowym attache w ambasadach amerykańskich na całym świecie, by zjednywali wojskowych przywódców swych gospodarzy dla akcji przeciwdziałających utworzeniu Międzynarodowego Trybunału Karnego. Taktyka ta budziła szczególne wątpliwości w krajach, w których zwierzchnictwo cywilne nad siłami zbrojnymi nie jest jeszcze zbyt pewne.
Stany Zjednoczone nabrały zwyczaju dopuszczania, aby krajowe względy decydowały o kierunku polityki zagranicznej - dowodem embargo na Kubę, które ustanowiono dla dogodzenia wpływowym kubańskim wyborcom na Florydzie, albo rozszerzenie NATO, co z kolei miało sprawić przyjemność polskim wyborcom w Chicago w okresie wyborów w 1996 roku. Dawno już minęły czasy prowadzonej na przemian przez dwie partie polityki zagranicznej, która
284
obowiązywała w latach zimnej wojny. Powrót Stanów Zjednoczonych do roli przywódcy wolnego świata wymagałby radykalnej zmiany postawy.
Niemniej jednak uważam, że istnieją korzystne warunki do zmiany postaw. Stany Zjednoczone mają już historyczne tradycje wiązania się z ideałami społeczeństwa otwartego, poczynając od Deklaracji Niepodległości. Badania opinii publicznej wykazują, że ONZ - mimo swego ostatniego niedowładu - jest wciąż jeszcze w społeczeństwie bardziej popularna niż Kongres czy prezydent. Wszystko, co należy zrobić, to odzyskać utajone poparcie dla społeczeństwa otwartego.
Obecnie w sferze polityki panuje kłopotliwy sojusz miedzy fundamentalistami rynkowymi a fundamentalistami religijnymi. Jednoczy ich opozycyjność wobec centralnego rządu, choć ich cele są całkowicie odmienne. Fundamentaliści rynkowi dążą do interwencjonizmu państwowego w gospodarce; fundamentaliści religijni sprzeciwiają się wprowadzanej przez państwo liberalizacji norm. Fundamentaliści rynkowi występują przeciwko międzynarodowej współpracy z tego samego powodu, dla którego czują wrogość wobec centralnego rządu: chcą dać przedsiębiorczości wolną rękę. Fundamentaliści religijni są temu przeciwni z zupełnie odmiennego powodu: niepokoi ich groźba, jaką światowe rynki stwarzają dla immanentnych wartości. Jest rzeczą zadziwiającą, jak te dwie odrębne grupy potrafiły złagodzić dzielące je różnice. Spodziewam się, że w miarę osiągania swych celów będzie im to przychodziło z coraz większą trudnością. Potrafię sobie wyobrazić zmianę układu krajowej sceny politycznej dzięki dwupartyjnemu poparciu dla światowego społeczeństwa otwartego, jednak wymagałoby to od fundamentalistów rynkowych uznania swych błędnych metod.
285
Organizacja Narodów Zjednoczonych
Program dla zwiększenia współpracy w sferze polityki zagranicznej wymaga staranniejszego naszkicowania. Istnieje potrzeba ogólnoświatowego sojuszu krajów demokratycznych, które współdziałają w propagowaniu zasad społeczeństwa otwartego. Mogłyby one ustalić normy stosunków między państwem i społeczeństwem, dotyczące takich obszarów, jak wolność informacji, wolność stowarzyszeń, sprawiedliwe sądownictwo, przejrzystość w zaopatrzeniu państwa i tym podobnych. Członkowie tego przymierza ślubowaliby sobie, że będą tym normom wierni. Sojusz przyjmowałby również członków-kandydatów, którzy na razie tych norm nie przestrzegają, ale się z nimi identyfikują jako pożądanym celem. Należy mieć nadzieję, że członkowie i członkowie-kandydaci tej koalicji społeczeństwa otwartego staliby się większością w ONZ. Gdyby do tego doszło, byłaby możliwość zreformowania Narodów Zjednoczonych, jako podlegających rządom większości. ONZ mogłaby działać bardziej jako parlament, w porównaniu ze stanem dzisiejszym, zyskując znacznie na skuteczności1.
Należy przede wszystkim zrozumieć, jaki jest zakres działania ONZ. Jak każdy ludzki twór, jest ona obarczona głęboką skazą, ale w porównaniu z innymi instytucjami międzynarodowymi posiada ogromny potencjał. Składa się z czterech głównych elementów: Rady Bezpieczeństwa, Zgromadzenia Ogólnego, Sekretariatu i licznych wyspecjalizowanych agend, takich jak Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP), Organizacja Narodów Zjedno-
Jest nieodzowne, aby nie wszystkie państwa, które zgłaszają swój akces, były przyjmowane, a te, którym się nie udaje wypełniać swych zobowiązań - podlegały wykluczeniu. Brak wymagań wobec członków umniejszył wartość takich skądinąd cennych bytów, jak Rada Europy czy Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
286
czonych do spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO), Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) i wiele innych, z których tylko nieliczne działają w sposób efektywny. Nominacje dokonywane są na zasadzie kryteriów narodowych, nie merytorycznych. Urzędnicy są trudno usuwalni, a jeszcze trudniej jest zamknąć działalność organizacji, które spełniły już swoją misję. Dzięki tym właśnie cechom Narody Zjednoczone zyskały sobie złą sławę.
Systemy biurokratyczne są zawsze bardziej zainteresowane własnym przetrwaniem niż wypełnianiem swej misji. Jeśli jakaś biurokracja jest odpowiedzialna nie przed jednym zwierzchnikiem, lecz przed wszystkimi członkami ONZ, ta znajduje się poza kontrolą. Należy uznać, że stowarzyszenie państw, z których każde kieruje się własnymi interesami, nie ma predyspozycji do spełniania jakichkolwiek funkcji wykonawczych służących dobru ogólnemu. Tam, gdzie wchodzą w grę jakieś funkcje wykonawcze do spełnienia, powinny być one powierzane urzędnikom mianowanym i odpowiedzialnym za własne czyny. Sprawozdania ze swej działalności, w zależności od pełnionej funkcji, składaliby oni Sekretarzowi Generalnemu lub zarządowi dyrektorów mianowanych przez Zgromadzenie Ogólne albo - jak w przypadku instytucji z Bretton Woods - przez dostarczycieli funduszy.
Rada Bezpieczeństwa jest dobrze zaprojektowaną strukturą i mogłaby być skuteczna w utrzymywaniu pokoju, gdyby jej stali członkowie dochodzili ze sobą do porozumienia. Zakończenie zimnej wojny stworzyło warunki do funkcjonowania Rady Bezpieczeństwa w sposób, jaki pierwotnie założono, jednak w wypadku Bośni to właśnie trzej zachodni stali członkowie Rady - USA, Wielka Brytania i Francja - nie mogli się ze sobą zgodzić. Stworzenie koalicji społeczeństwa otwartego powinno zapobiec powtórzeniu się tego żałosnego widowiska. Członkowie niestali mogliby się również stać bardziej zwarci, gdyby ich wybór ograniczał się do zwolenników koalicji społeczeństwa otwartego.
287
Zgromadzenie Ogólne jest obecnie miejscem gadaniny na tematy proceduralne. Mogłoby się bardziej upodobnić do ciała legislacyjnego ustanawiającego prawa dla naszego globalnego społeczeństwa otwartego. Jako zgromadzenie suwerennych państw może być niestosowne do spełniania funkcji wykonawczych, ale wybitnie kwalifikuje się do służenia jako międzynarodowe ciało ustawodawcze. Prawa te obowiązywałyby tylko w krajach, które je ratyfikują, ale członkowie koalicji społeczeństwa otwartego ślubowaliby sobie nawzajem automatyczne ich ratyfikowanie, pod warunkiem, że zostały one przyjęte dobrowolnie i kwalifikowaną większością głosów. Co należy przez nią rozumieć - musiałoby być starannie określone. Mógłby to być test trójdzielny, a mianowicie: dwie trzecie krajów, dwie trzecie obecnych i dwie trzecie budżetu ONZ1. Kraje, które nie dotrzymują swego zobowiązania, że będą uznawać decyzje kwalifikowanej większości, byłyby wykluczane z koalicji społeczeństwa otwartego. W ten sposób można by ukształtować gremium międzynarodowego prawa, bez naruszania zasad narodowej suwerenności. Zgromadzenie Ogólne decydowałoby o tym, jakie prawa są potrzebne i w jaki sposób wprowadzać je w życie. Międzynarodowy Trybunał Karny jest krokiem we właściwym kierunku. Fakt, że jego głównym oponentem są Stany Zjednoczone, pokazuje, iż dla ustanowienia rządów prawa na scenie międzynarodowej koniec/na jest radykalna zmiana w postawie USA.
Sekretarz Generalny byłby mianowany przez koalicję społeczeństwa otwartego. Stałby na czele Sekretariatu, kierującego pracami legislacyjnymi Zgromadzenia Ogólnego. Pozycję Sekretarza można by w przybliżeniu porównać do wybranego przywódcy partii demokratycznej. Ze względu na jego nadzwyczajnie zwiększone uprawnienia, byłoby pożądane, gdyby w każdym wypadku utraty przezeń zaufania koalicji społeczeństwa otwartego - można go było pozbawiać stanowiska.
"Obowiązująca triada" -jak to zaproponował Richard Hudson, dyrektor Ośrodka Studiów nad Wojną i Pokojem w Nowym Jorku.
288
Przeprowadzono wiele studiów i wysunięto mnóstwo propozycji związanych z reformowaniem Organizacji Narodów Zjednoczonych, jednak żadna z nich nie doszła do skutku. Jedynym sposobem na przeprowadzenie reformy jest nacisk opinii publicznej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Idei koalicji społeczeństwa otwartego realizmu przydaje fakt, że demokratyczne rządy są wyczulone na krytykę płynącą ze strony ich obywateli. Najpierw jednak ludzie muszą się opowiedzieć za ideą społeczeństwa otwartego. Mam nadzieję, że moja książka cel ten przybliży.
Zadania społeczeństwa otwartego w kraju
Książkę tę kończę krótkim przeglądem krajowych zadań mojej fundacji w Stanach Zjednoczonych. Czynię to, aby pokazać, że abstrakcyjne pojęcie społeczeństwa otwartego można przełożyć na konkretne działanie.
Cztery lata temu wydało mi się, że rewolucyjny moment wywołany upadkiem radzieckiego imperium już minął i że niestosownością jest, abym wszystkie swoje filantropijne wysiłki skupiał na byłych lub wciąż istniejących społeczeństwach zamkniętych. Misją mojej fundacji była, jak to ująłem w roku 1979, pomoc w otwieraniu się społeczeństw zamkniętych, dalsze ożywianie już otwartych oraz propagowanie krytycznego sposobu myślenia. Przyszedł czas na przystąpienie do punktów drugiego i trzeciego tej misji. Stany Zjednoczone, jako wzorzec społeczeństwa otwartego, cierpiały na własne niedostatki. Co mogła z tym uczynić fundacja? W ciągu kilku lat wyłoniła się spójna polityka.
Przeważającą część programu mojej amerykańskiej fundacji można podzielić na trzy główne tematy wywodzące się z pojęcia społeczeństwa otwartego: stawienie czoła inwazji wartości rynkowych w nieodpowiednie rejony; omówienie
289
niezamierzonych, ziych konsekwencji polityki o dobrych w założeniu intencjach oraz podjęcie problemu nierównego rozdziału bogactwa i społecznych przywilejów, co jest wynikiem rynkowego fundamentalizmu.
W pierwszym temacie rzecz polega na tym, że motyw zysku przeniknął w sfery, z którymi poprzednio nie miał nic wspólnego. Szczególnie interesuje mnie, w jaki sposób wartości rynkowe doprowadziły do erozji wartości związanych z uprawianiem zawodu. Okazuje się, że normy etyczne, kiedyś uznawane za immanentne, stawiają zbyt słaby opór rynkowym naciskom. Stworzyłem programy dotyczące tego problemu w odniesieniu do prawa i medycyny, które to dziedziny w ostatnich latach coraz bardziej się upodabniały do gałęzi gospodarki, tracąc charakter zawodów. Wsparcie interesu publicznego i społecznej służby dla podtrzymania najlepszych tradycji i norm postępowania w prawie i medycynie - uznałem za zadanie łatwe i wdzięczne. Trudniejsze natomiast okazało się dla fundacji przychodzącej spoza tych zawodów (mimo doradztwa i udziału wielu osób z tych środowisk) oddziaływanie na istotę, główny nurt tych dyscyplin. Pod tym względem fundacja wciąż usilnie stara się wypracowywać właściwe środki i tworzyć korzystne warunki, jest jednak dopiero na początku swych sukcesów. Presja rynku dotyka również dziennikarstwo, wydawnictwa oraz zawodowe i etyczne zachowania w sferze finansów; na razie jednak nie znaleźliśmy jeszcze odpowiednich punktów zaczepienia.
Drugi poważny temat dotyczy tego, co nazywam "niezamierzonymi, złymi konsekwencjami". Istnieją pewne nierozwiązywalne problemy, a fakt odmowy uznania ich nieroz-wiązywalności sprawia, że stają się one trudniejsze niż w rzeczywistości. Najoczywistszym i najbardziej złowrogim z tych problemów jest śmierć. Kulturę amerykańską charakteryzuje odrzucenie myśli o śmierci. Lekarze, rodziny i pacjenci mają wielkie trudności w obcowaniu z tą kwestią, a unikając jej, powodują intensyfikację związanego z nią bólu, cierpienia i osamotnienia.
290
Problemem śmierci zająłem się jako człowiek dorosły. W młodości radziłem sobie z tym w sposób, który zadowalał mnie, choć może nie moje otoczenie. Dokonuję rozróżnienia miedzy pojęciem śmierci a jej rzeczywistym występowaniem. Śmierć jako taka jest potwierdzeniem życia, idea śmierci zaś jest przekleństwem dla mojej świadomości. Nigdy nie będę w stanie zaakceptować perspektywy śmierci, mogę się wszakże pogodzić z faktem umierania, zwłaszcza jeśli następuje to w późnym wieku. Istnieje rozbieżność między myślą a rzeczywistością, a więc idea śmierci nie jest tym, co ostatecznie ma nastąpić. Znajduję pocieszenie w konstatacji, że myśl jest znacznie bardziej przerażająca niż rzeczywistość.
Wobec perspektywy czekającej nas śmierci pocieszeniem może być również miłość, o czym się przekonałem w związku ze śmiercią mojej matki. Miała ona wrażenie, nie będące niczym niezwykłym, że podąża ku wrotom niebios wraz ze mną trzymającym ją za rękę, opisując mi, co widzi wokół siebie. Była przerażona, że mogłaby mnie w tę podróż zabrać ze sobą. Zapewniłem ją, że jestem silnie związany z tym padołem i nie powinna mieć powodów do obaw. Jej śmierć była podniosłym przeżyciem dla nas wszystkich dzięki sposobowi, w jaki żyła i dzięki temu, jak rodzina -ja akurat nie, ale moje dzieci - mogła w tym uczestniczyć. Zdarzenie to stało się również dla mnie impulsem do podjęcia prac nad programem na temat śmierci w Ameryce, propagującym opiekę hospicjalną oraz szerzącym głębsze zrozumienie problemu śmierci. Program ten dokonał wielkiego przełomu w łagodzeniu psychologicznego i fizycznego bólu związanego z procesem umierania.
Inny przypadek, w którym lekarstwo jest gorsze niż sama choroba, to wojna przeciw narkotykom. Narkomania jest poważnym problemem społecznym, który można zmniejszyć, choć nie wykorzenić, traktując go jako problem życia społecznego. My zaś podchodzimy doń jak do zbrodni. Wskutek tego, według danych na 30 czerwca 1995 roku, 338 000 dorosłych osób znalazło się za kratkami za złamanie praw antynarkotykowych - w porównaniu z 51950 w końcu
291
roku 1980. Przetrzymywanie ich w więzieniach kosztuje 9 mld $ rocznie. Na dodatek miliardy dolarów wydaje się na przeciwdziałanie dostawom narkotyków, bez większego zresztą skutku.
Wojna z narkotykami w Stanach Zjednoczonych jest najgorszym przejawem fundamentalistycznego myślenia w czarno-białych kategoriach. Tych, którzy ośmielają się temu przeciwstawić, piętnuje się jako zwolenników legalizacji narkomanii. Doświadczyłem tego na własnej skórze, kiedy wsparłem (z pieniędzy po potrąceniu podatku) legalizację używania marihuany dla celów medycznych. Na szczęście jestem odporny na obelgi. Nie nawołuję przecież do legalizacji narkotyków. Ludzie, którzy popadli w narkotykowe uzależnienie, przestali już panować nad swoim losem i potrzebują ochrony przed ich własnym nałogiem. Marihuana nie jest narkotykiem twardym, szkodzi jednak dzieciom; powoduje u nich zaburzenia pamięci, przeszkadzając w procesie uczenia się. Nie chodzi mi więc o legalizację. Innymi stówy powinniśmy zaprzestać zrównywania narkomanii ze zbrodnią. Traktowanie narkomanów jak kryminalistów nie jest najlepszym sposobem kuracji odwykowej.
Zaangażowanie fundacji w kampanię reformy finansowej ma związek z oboma wspomnianymi wyżej poważnymi problemami. Inną sceną, na którą wtargnęły wartości rynkowe, jest polityka. Politycy zużywają większość swego czasu i energii na zdobywanie pieniędzy, a dyskusje merytoryczne ustępują miejsca opłacanym politycznym orędziom. W ramach swych dążeń fundacja przekazała znaczną dotację pewnej organizacji, która propaguje "opcję czysto pieniężną", zwłaszcza w wyborach stanowych i samorządowych. Eksperci uważają, że znacznie trudniejsze do zreformowania będą wybory federalne. Jednocześnie niedużą dotację przekazaliśmy do Brennan Center of New York University na dokonanie monitoringu niezamierzonych konsekwencji wszystkich prób reform wyborczych, łącznie z naszą własną. Regulacje prawne zawsze pociągają za sobą niezamierzone konsekwencje i dawne wysiłki w kierunku reformy kampanii
292
wyborczej wywołały w rezultacie cięższe nadużycia w postaci wsparcia plikami banknotów oraz zamieszczania uprzywilejowanych reklam.
Trzecim głównym tematem jest nierówność rozdziału dóbr. Prowadzi to nas do bardziej tradycyjnych obszarów zainteresowania amerykańskiej filantropii: opieki społecznej, pułapki ubóstwa, przedwczesnych ciąż, nierówności w dostępie do oświaty i tak dalej. Poszukujemy niszy, w które inne fundacje wkraczają niechętnie lub gdzie nasza pomoc może zostać użyta w sposób strategiczny dla wpływu na politykę państwa. Kiedy na przykład w roku 1996 Kongres pozbawił legalnych imigrantów części ich praw w dziedzinie opieki społecznej, przeznaczyłem 50 min $ na utworzenie Funduszu Emmy Lazarus na rzecz pomocy imigrantom poszkodowanym tą barbarzyńską polityką. Uczyniłem to, aby rzucić światło na niezamierzone konsekwencje reformy systemu opieki społecznej - w nadziei, że twórcy polityki mogą odebrać ten sygnał - jak również dla wspomożenia dużej liczby ofiar poprzez pomoc w uzyskiwaniu naturaliza-cji, kursów języka angielskiego, doradztwa prawnego itd. Kiedy to pisałem, Kongres zwrócił ponad 14 mld $ w formie zasiłków, jednak pozostaje jeszcze bardzo wiele do zrobienia.
Na innym froncie wystąpiłem z przetargową dotacją dla zachęcenia państwowych i prywatnych darczyńców, by tworzyli możliwości zajęć pozalekcyjnych wszystkim dzieciom nowojorskiego City. Wiemy, że zorganizowanie uczniom czasu w godzinach od 15. do 18. poprawi ich wyniki w nauce i uchroni od wielu kłopotów. Naszym celem jest wydanie 1000 $ na dziecko rocznie, by stwierdzić, jak zmieni się sytuacja. Reakcja władz federalnych stanowych i samorządowych była zachęcająca.
Moja fundacja posłużyła się podobną dźwignią w Baltimore, gdzie nasza dotacja przetargowa pomaga burmistrzowi zmontować plan utworzenia punktów leczenia z nałogu dla wszystkich, którzy pragną się go pozbyć, jednak aż do chwili obecnej oczekuje na kilka możliwych do przejęcia
293
miejsc. W Baltimore próbujemy się również uporać z całym wachlarzem wielkomiejskich problemów, począwszy od narkotyków i przestępczości po nieudolność szkolnictwa i bezrobocie, sięgając po formy działania odmienne od tych, jakie praktykowały dotychczas inne fundacje: wzmocnienie władz samorządowych, by mogły podejmować zasadnicze decyzje na temat dotacji i priorytetów, a więc model zbliżony do tego, który wypracowałem w byłych krajach komunistycznych.
Programy fundacji nie wiążą się bezpośrednio z polityką, jaką powinny prowadzić Stany Zjednoczone, ponieważ istnieje wiele spraw, którymi powinna się zajmować fundacja i to samo dotyczy rządu, a zakresy ich działań nie pokrywają się.

Zadania społeczeństwa otwartego na arenie międzynarodowej
Globalnego społeczeństwa otwartego nie mogą powołać do życia ludzie czy też działające na własną rękę organizacje pozarządowe. Do współpracy powinny się włączyć kraje z zewnątrz, a to wymaga podjęcia działań politycznych. Ważną rolę do odegrania mają opinia publiczna i społeczeństwo obywatelskie, ponieważ w systemach demokratycznych politycy muszą być wyczuleni na żądania ludu. W prawidłowo działających demokracjach mężowie stanu mogą nawet przewodzić w mobilizowaniu opinii publicznej. Potrzebujemy takiego przewodnictwa, aby sformować koalicję krajów o zbliżonych do siebie sposobach myślenia, zaangażowaną w tworzenie globalnego społeczeństwa otwartego.
O AUTORZE
George Soros urodzii się w roku 1930, w Budapeszcie. W roku 1947 wyemigrował do Anglii, gdzie ukończył London School of Economics. Jako student Soros poznał dorobek filozofa Karla Poppera, który wywarł głęboki wpływ na sposób jego myślenia, a później na dokonania w dziedzinie filozofii. W roku 1956 Soros przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie zaczął gromadzić wielki majątek poprzez międzynarodowy fundusz inwestycyjny, którego był założycielem i zarządcą.
Obecnie Soros jest prezesem Soros Fund Management L.L.C. (Sp. z o.o.), prywatnej firmy zarządzającej inwestycjami, która pełni rolę głównego doradcy inwestycyjnego grupy funduszy. Panuje powszechne przekonanie, że Quan-tum N.V. (Ouantum Group of Funds), najstarszy i największy fundusz wchodzący w skład Quantum Group, legitymuje się najlepszymi wynikami spośród wszystkich światowych funduszy inwestycyjnych na przestrzeni ich dwudziesto-dziewięcioletniej historii.
Swą pierwszą fundację, Open Society Fund (Fundusz Społeczeństwa Otwartego), założył Soros w 1970 roku w Nowym Jorku, a pierwszą fundację wschodnioeuropejską - na Węgrzech, w roku 1984. Obecnie tworzy sieć fundacji, które działają w trzydziestu jeden krajach na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej oraz byłego Związku Radzieckiego, a także w Południowej Afryce, na Haiti, w Gwatemali, Mongolii i w Stanach Zjednoczonych. Fundacje te są poświęcone budowaniu i utrzymywaniu infrastruktury oraz instytucji społeczeństwa otwartego. Soros jest również założycielem innych dużych instytucji, takich
295
jak Central European University czy International Foundation. W roku 1994 sieć jego fundacji wydala w sumie około 300 min $; w roku 1995-350 min $; w 1996 - 362 min $, a w roku 1997 - 428 min $. Przewiduje się, że w roku 1998 wydatki utrzymają się na zbliżonym poziomie.
Obok wielu artykułów na temat politycznych i gospodarczych przemian w Europie Wschodniej i byłym Związku Radzieckim Soros jest również autorem The Alchemy of Finance (wyd. poi. "Alchemia finansów", Znak, 1996), Opening of Soviet System, Underwriting Democracy i Soros on Soros: Staying Ahead the Curve.
Soros otrzymał tytuły doktora honoris causa od New School for Social Research, Uniwersytetów w Oksfordzie, Bolonii, Uniwersytetu Nauk Ekonomicznych w Budapeszcie oraz od Uniwersytetu Yale. W roku 1995 Uniwersytet w Bolonii przyznał Sorosowi swoje najwyższe wyróżnienie - Laurea Honoris Causa - jako wyraz uznania dla jego wysiłków w propagowaniu idei społeczeństwa otwartego na całym świecie.
PODZIĘKOWANIA
Kilka osób okazało wielkie zainteresowanie moim rękopisem, przychodząc z wielką pomocą. Anatołe Kałetsky działał jako mój faktyczny redaktor, pomagając w usystematyzowaniu materiału, dzięki czemu stał się on bardziej przystępny; Roman Frydman okazał się szczególnie pomocny w opracowaniu schematu pojęciowego; Leon Botstein podchwytywał interesujące mnie kwestie, dzięki czemu odbyliśmy wiele ożywionych dyskusji; Anthony Giddens opatrywał komentarzami niejedną wersję tego rękopisu; William Newton-Smith sprostował niektóre moje potknięcia filozoficzne, a John Gray skłonił mnie do ponownego przeczytania Great Transformation Karla Poppera. Pomocnymi komentarzami posłużyli mi również Robert Kuttner, John Simon, Jeffrey Friedman, Mark Malloch Brown, Arminio Fraga, Tom Glaessner, Aryeh Neier, Daniel Kahneman, Byron Wien i Richard Medley. Proszę o wybaczenie wszystkich tych, których zapomniałem tu wymienić.
Książka ta nie mogłaby się ukazać z tak karkołomną szybkością bez niestrudzonej pomocy mojej ofiarnej sekretarki Yvonne Sheer. Może się to wydać niewiarygodne, ale pierwszy mój kontakt z wydawcą, Peterem Osnosem, nastąpił 22 września 1998 roku, a gotowe książki wyruszyły w świat 18 listopada 1998. Geoff Shandler, jako mój dyżurny redaktor, pracował po godzinach. Kapelusze z głów przed Peterem i jego zespołem, a Krisowi Dahlowi wielkie dzięki za to, że mi go zarekomendował.
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA .................................................... 5
WSTĘP ............................................................ 16
Część I
SCHEMAT POJĘCIOWY
Rozdział l
OMYLNOŚĆ I ZWROTNOŚĆ ............................... 31
Myślenie i rzeczywistość ........................................ 31
Teoria zwrotności ............................................... 34
Nieokreśloność ................................................. 38
Zwrotność w historii idei ....................................... 40
Zwrotne pojecie prawdy ........................................ 43
Interaktywny pogląd na rzeczywistość .......................... 45
Dwie wersje omylności ......................................... 48
Omylność radykalna ............................................ 49
Osobiste postscriptum .......................................... 54
Rozdział 2
KRYTYKA EKONOMII ...................................... 59
Zwrotność w zjawiskach społecznych ........................... 60
Zwrotność a naukowcy dyscyplin społecznych .................. 63
Krytyka teorii ekonomicznej .................................... 68
Problem wartości ............................................... 75
Rozdział 3
ZWROTNOŚĆ NA RYNKACH FINANSOWYCH ...... 81
Rozdział 4
ZWROTNOŚĆ W HISTORII ................................ 95
Hossa-bessa .................................................... 97
299
Schemat pojęciowy ............................................. 102
Reżimy ......................................................... 104
Typy idealne .................................................... 105
Społeczeństwo otwarte ......................................... 106
Linie demarkacyjne ............................................. 108
Problem wartości ............................................... 109
Społeczeństwo transakcyjne .................................... 111
Dwa rodzaje wartości ........................................... 113
Zasady podstawowe ............................................ 114
Interesowność .................................................. 116
Niepewny środek pola .......................................... 119
Rozdział 5
SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE ............................ 123
Społeczeństwo otwarte jako ideał .............................. 123
Stosowność idei uniwersalnych ................................. 124
Oświecenie ..................................................... 126
Filozofia moralna ............................................... 130
Jednostka uwikłana ............................................. 132
Zasady społeczeństwa otwartego ............................... 133
Część II
KAPITALIZM DZIŚ
Rozdział 6
ŚWIATOWY SYSTEM KAPITALISTYCZNY ............ 139
Abstrakcyjne imperium ......................................... 141
Niepełny reżim ................................................. 143
Kapitalizm kontra demokracja ................................. 147
Rola pieniądza ................................................. 151
Kredyt jako źródło niestabilności ............................... 155
Asymetria, niestabilność i spoistość ............................ 160
Przyszłość światowego systemu kapitalistycznego ............... 166
Hossa-bessa .................................................... 167
Fundamentalizm rynkowy ...................................... 168
Triumf kapitalizmu ............................................. 170
Rozdział 7
ŚWIATOWY KRYZYS FINANSOWY ..................... 177
Kryzys azjatycki ................................................. 177
300
Odejście modelu azjatyckiego .................................. 180
Niestabilność międzynarodowych finansów ..................... 184
Rola Międzynarodowego Funduszu Walutowego .............. 189
Krótki przegląd ................................................. 192
Rosja ........................................................... 197
Eksperyment w czasie rzeczywistym ............................ 202
Przewidywanie przyszłości ...................................... 214
Rozdział 8
JAK NIE DOPUŚCIĆ DO ZAŁAMANIA ................. 222
Środki nadzwyczajne ........................................... 223
Reformy o większym zasięgu ................................... 226
Dzisiejsze systemy walutowe .................................... 232
Transakcje instrumentami pochodnymi,
wymiany akcji a wahania cen ................................ 235
Fundusze hedgingowe .......................................... 240
Sterowanie kapitałem ........................................... 241
Rozdział 9
W STRONĘ SPOŁECZEŃSTWA OTWARTEGO ....... 245
Wartości rynkowe przeciw wartościom społecznym ............ 245
Demokracja przedstawicielska .................................. 251
Ponowne odkrycie wartości wewnętrznych ..................... 258
Rozdział 10
KONTEKST MIĘDZYNARODOWY ....................... 266
Realizm geopolityczny .......................................... 267
Bez światowego porządku ...................................... 268
Zapobieganie konfliktom ....................................... 272
Społeczeństwo otwarte jako wartość wspólna .................. 275
Rozdział 11
ZADANIA SPOŁECZEŃSTWA OTWARTEGO ......... 279
Unia Europejska ............................................... 280
Stany Zjednoczone ............................................. 283
Organizacja Narodów Zjednoczonych .......................... 286
Zadania społeczeństwa otwartego w kraju ..................... 289
Zadania społeczeństwa otwartego na arenie międzynarodowej ... 294
O AUTORZE ..................................................... 295
PODZIĘKOWANIA ............................................... 297

Seria Spectrum
Dotychczas ukazały się:
Maurice Druon KRÓLOWIE PRZEKLĘCI
KRÓL z ŻELAZA
ZAMORDOWANA KRÓLOWA
TRUCIZNA KRÓLEWSKA
PRAWO MĘŻCZYZN
WILCZYCA z FRANCJI
LEW i LILIE
KIEDY KRÓL GUBI KRAJ BUNT MAS OPOWIEŚCI BIBLIJNE KATOLICY i SEKS SAMOTNY TŁUM MELANCHOLIA
DEHUMANIZACJA SZTUKI i INNE ESEJE UKRYTY WYMIAR WOJNA i ANTYWOJNA
... ROZMAWIAŁ Z BYDLĘTAMI, PTAKAMI, RYBAMI.. O SZTUCE MIŁOŚCI DŻIHAD KONTRA MCŚWIAT McDONALDYZACJA SPOŁECZEŃSTWA
CZŁOWIEK i MIKROBY ZDERZENIE CYWILIZACJI CZŁOWIEK ZBUNTOWANY EGZYSTENCJALIZM JEST HUMANIZMEM ESEJE (t. i)
EROS l CYWILIZACJA
TEORIA KLASY PRÓŻNIACZEJ
WZORY KULTURY
MIT SYZYFA
LABIRYNTY HEREZJI
TANIEC ŻYCIA
SKĄD i DOKĄD IDZIEMY
MIĘKKIE OSTRZE
Jose Orfega y Gasset
Zenon Kosidowski
Kate Saunders, Peter Stanford
David Riesman
Antoni Kępiński
Jose Ortega y Gasset
Edward T. Hali
Alvin i Heidi Toffler
Konrad Lorenz
Erich Fromm
Benjamin R. Barber
George Ritzer
Arno Karlen
Samuel P. Huntington
Albert Camus
Jean-Paul Sartre
Tomasz Mann
Herbert Marcuse
Thorstein Yeblen
Ruth Benedict
Albert Camus
Jerzy Prokopiuk
Edward T. Hali
Bogdan Suchodolski
Paul Levinson
W przygotowaniu:
Steffen Dietzsch KRÓTKA HISTORIA KŁAMSTWA
Tomasz Mann DoSTOJEWSKl Z UMIAREM l INNE ESEJE David S. Landes BOGACTWO l NĘDZA NARODÓW
Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA SA ul. Marszałkowska 8, 00-590 Warszawa
tel. [phone] e-mail: [e-mail]
Dział zamówień: (0-22) 6286360, 6293201 Księgarnia internetowa: www.muza.com.pl
Sktad i łamanie: MAGRAF s.c., Bydgoszcz
Przygotowanie do druku: P.U.P. ARSPOL, Bydgoszcz
Druk i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa SA, Łódź