SAM KENOI
DUNCAN BELACHO
LAWRANCE MITHLO
TEKSTY APACZÓW
CHIRICAHUA
Część 5
RÓŻNE HISTORIE
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
Tłumaczenie: Waldemar Wieszyński
na podstawie
HARRY HOIJER
 CHIRICAHUA AND MESCALERO APACHE TEXTS
PUBLISHED BY UNIVERSITY OF CHICAGO PRESS
1938
Ilustracje dodane przez WydawcÄ™  WIGWAM-u
ZESZYT nr 7
KATOWICE 2010
strona 2
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
Spis treści
1. Fałszywy szaman (tekst nr 33) ....................................... 4
2. Kobieta szaman (tekst nr 34) ......................................... 7
3. Kobieta która miała moc od konia (tekst nr 35) & & & & . 9
4. Zaginiona dziewczynka (tekst nr 36) .............................. 12
5. Dziewczyna i Duch Wody (tekst nr 37) ........................... 14
6. Wnuk starej kobiety (tekst nr 38) ................................... 16
7. Stare zwyczaje Apaczów (tekst nr 39) ............................. 26
strona 3
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
33. Fałszywy szaman
Sam Kenoi
(33.1) (33.1)
Oni byli na wojennej ścieżce.
Naadaajibaaná'a.
Zatrzymali siÄ™ na noc.
TÅ‚'éé'go keiÅ‚kaaná'a.
Bali siÄ™.
NédaajiÅ‚dziná'a.
(33.2)
(33.2)
 Ktoś, kto być może ma moc
"A
ándá biÅ‚kégózi hálíÅ„
przeprowadzi dla nas
nahánaaÅ‚tÅ‚o. Daagoot'éí
ceremonię1.
nahábiÅ‚kégoozii."
On da nam poznać [co jest
ukryte] .
'Ákoo Å‚i' jinndéí:
Wtedy pewnemu z mężczyzn:
"'Ádíná biÅ‚kégózi."
 Ten ma moc .
daagoÅ‚jindiná'a. powiedzieli mu.
(33.3)
(33.3)
Wtedy ten człowiek nie chciał
'Ákoo 'áí jinndéí doohájit'ídaná'a.
tego zrobić. Ale oni prosili go
raz za razem.
Ndah dá'iÅ‚ké 'ághádaagoÅ‚jindiná'a.
(33.4)
(33.4)
Wtedy:
'Ákoo:
 Dobrze! Wy ludzie chcecie tego.
"'Áhah! Nahí hádaat'í. 'Íyaa,
Dlatego też, niedaleko stąd tam
na zachodzie, [załóżcie uprząż]
'ághashí 'i'óó'ání biyaayá
na grubego konia, najszybszego
'aandahyá, Å‚í Å‚ik'aaí dásídijáí,
[jakiego macie], załóżcie na
Å‚íghééÅ‚ nzhóní k'idasah'aago, ch'ide
niego dobre siodło, przywiążcie
nzhóní béhahtÅ‚'ógo, tÅ‚'óół nzhóní dobry koc na nim, zawiążcie
dobry sznur na nim, [i] dobrÄ…
1
Jest to ceremonia w celu zlokalizowania wroga. [Patrz przypis 1 do
tekstu nr 34].
strona 4
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
béhahtÅ‚'ógo, 'iÅ‚tii nzhóní sisí k'aaí broÅ„ [i] pas napeÅ‚niony
nabojami [przywiążcie mu tam].
dábiÅ‚nnáÅ„t'igo ghahádahtÅ‚'ó. Ákoo,
Wtedy, natychmiast, będzie
dákogo, bégoozii."
wiadomo , mężczyzna im
ndé daabiÅ‚jindiná'a.
powiedział2.
(33.5)
(33.5)
Wtedy zrobili dla niego
Nágo dá'ákaa díík'eh
wszystko dokładnie w ten
ká'ághádaajílaaná'a.
sposób.
TÅ‚'éé'naa'áí si'áná'a.
Był księżyc.
Nzhógo gat'íná'a. 'ádzaaee. Wszystko tam [wszystko] dobrze
widzieli.
nDé biÅ‚naajika'é ndé
Mężczyz
ni, z którymi poszedł
kaanaadantÅ‚'aná'a.
nie lubili [tego] człowieka.
(33.6)
(33.6)
Zaraz potem zaczął śpiewać.
Nágo, k'adi, ha'jidóó'áná'a.
Modlił się.
'Itéshdidliiná'a.
Nie znał się na tym, ale ruszał
Dooyáa bégojísida ndah
swoimi rękami3.
Wybiegł.
naanájaÅ‚tÅ‚oná'a.
Poszedł tam, gdzie koń był
Ch'éjinéÅ„goná'a.
uwiÄ…zany.
Koyá Å‚í daheestÅ‚'óní baajíÅ‚ghoná'a.
Wtedy wskoczył na konia.
'Áshí Å‚íí k'izhidashdiiÅ‚ghoná'a. OdjechaÅ‚ daleko.
GoÅ‚nádiiÅ‚ghoná'a.
(33.7)
(33.7)
Wówczas ci ludzie siedzieli
'Ákoo díí ndéní
wokoło i czekali na niego.
goba'naaheestáná'a.
Minął długi czas.
 Gdzie on poszedł? Chodz
my go
'Óós'ahná'a.
szukać , powiedzieli.
"Ha'yáhee 'ijaÅ‚gho gókádahaaÅ‚."
daajindiná'a.
2
Wskazówki szamana nie mogą być kwestionowane, niezależnie od tabu,
ograniczeń i wymagań, które on oznajmia. Kwestionowanie tego wskazuje na
brak wiary, co jest zabójcze dla powodzenia ceremoni.
3
Podczas tej ceremoni [patrz przypis 1 do tekstu nr 34] szaman porusza
rękami.
strona 5
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(33.8) (33.8)
Wtedy jeden z nich poszedł
'Ákoo Å‚i' 'ákaa 'idzaÅ‚ghoná'a.
tam. Szukał tam, gdzie koń był
A
ídaheestÅ‚'ónzhi shdeesghalná'a.
przywiÄ…zany.
Gha'nájíÅ‚ghoná'a.
Wrócił [do nich].
(33.9)
(33.9)
Wtedy tak powiedział
Nágo 'áí ndéí 'áaÅ‚jindiná'a:
mężczyznom:  Szukałem tam,
"A
ídaheestÅ‚'ónzhi déghal. A
íí
gdzie koń był przywiązany.
Konia tam nie ma. Widocznie
doohaaeeda. A
íbiÅ‚nádiiÅ‚ghoná'a."
on uciekł z koniem ,
ndéí daabiÅ‚jindiná'a.
powiedział mężczyznom.
 Apache Indian Scout Signalling the Column  obraz Hermana
Wendleborga Hansena
strona 6
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
34. Kobieta szaman
Sam Kenoi
(34.1)
(34.1)
Dá'áko' naanájiséná'a.
Poruszali siÄ™ w dzikim kraju.
TÅ‚'éé'go, nnáheezáná'a.
Na noc zatrzymali siÄ™.
Bali siÄ™.
NédaajiÅ‚dziná'a.
Wtedy, w pewnym miejscu,
'Ákogo, dáÅ‚eeyá,
zrobili osłonę od wiatru.
náádaa'jineesndilná'a.
Wtedy [do] jednej kobiety:
 Przeprowadz
ceremonię4.
'Ákogo Å‚i' 'isdzání:
Zobacz, czy jacyÅ› wrogowie
"NanÅ‚tÅ‚o. Daagot'éí ha'shída 'indaa
nie przychodzÄ… skÄ…dÅ› do
nahch'iinóosééÅ‚ hálíí k'égoÅ„ghaaÅ‚."
nas , powiedzieli jej.
daagoÅ‚jindiná'a.
(34.2)
(34.2)
Następnie usiedzieli kołem
'Ákoo díí náá'neesndilí bighe'yá
wewnątrz tej osłony od wiatru.
W nocy ona przeprowadziła
naajiyeestáná'a.
ceremoniÄ™.
TÅ‚'éé'go, naajiÅ‚tÅ‚oná'a.
Falowała wokół rękami.
'IÅ‚ch'ánájaaÅ‚ts'ííÅ‚ná'a.
Poruszała się.
Robiła tak [ze] swoimi rękami
NaanájaÅ‚ghoÅ‚ná'a.
gdzieś nad osłoną od wiatru.
Náá'neesndilí bitisá goganí ha'ágo
To:
'ádziÅ‚'iiná'a.
 Nigdzie niczego nie ma;
Nigdzie niczego nie ma;
Díí:
Wszędzie jest dobrze,
"Doohashí'iyáada; dooha'iyáada;
Powiedziała gdy zrobiła tak [ze]
swoimi rękami gdzieś nad
4
Ceremonia ta jest przeprowadzana w celu zlokalizowania zagubionych
przedmiotów, zagubionych osób lub wrogów. Szaman śpiewa i modli się i
wierzy się, że nadprzyrodzona moc poruszy jego rękę w stronę wroga lub
zagubionego przedmiotu. Jeśli żadnego wroga nie ma w pobliżu
nadprzyrodzona moc prze-kazuję tę informację pieśniarzowi.
strona 7
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
díík'een, gózhó." osÅ‚onÄ… od wiatru.
jindigo náá'neesndilí bitisá goganí
ha'yágo 'ájiÅ‚'iiná'a.
(34.3)
Biali żołnierze skradali się tam
(34.3)
do osłony od wiatru.
'Indaa siláádoí náá'neesndilí 'áshí
Gdy ona powiedziała:
ndaaheesdóózná'a.
 Nigdzie niczego nie ma ,
biali ludzie schwytali za
Díídíí:
przeguby jej rąk, którymi
"Dooha'yáda."
poru-szała nad osłoną od
jindigo, náá'neesndilí bitisá wiatru [i] przeciÄ…gnÄ™li jÄ…
ponad nią [osłoną].
dashdiÅ‚ndiní 'indaa
Wówczas, ponieważ była noc,
hitisgóódzíízná'a, golaatsíÅ„shí
[inni] im uciekli.
Tylko ona została schwytana.
yiisiÅ‚go. 'Ákoo, tÅ‚'éé'íyaa,
baaha'daijiyeezhoozhná'a.
Dákíná goosiÅ‚ná'a.
 Apache Ambush  obraz Frederica Remingtona
strona 8
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
35. Kobieta, która miała moc od konia
Duncan Belacho
(35.1)
(35.1)
A
í yeegondii 'isdzáÅ„. Kobieta otrzymaÅ‚a moc od
konia5.
(35.2)
(35.2)
Młody człowiek połamał się z
Nndé 'ándeenaaghá Å‚í yishoo.
powodu konia.
Tł'óół biisloh.
Został schwycony przez pętlę
A
í biÅ‚nádiiÅ‚gho.
sznura. Koń z nim uciekł.
Biegł z nim tak daleko, jak
Chííno bikooghaí 'ágoko biÅ‚nÅ‚gho.
[stÄ…d] do domu Chino6.
Doo'ikóńzidago 'ábílaa.
On stracił przytomność.
'idiigo deesndih. Był ciężko ranny.
(35.3)
(35.3)
Wtedy jego ojciec poprosił tę
'Ákoo bitaaÅ„ díÅ„ 'isdzáÅ„ Å‚íyeedighiÅ„
kobietę, która została
chidoos'ii. uświęcona przez konia o
pomoc.
'Ákoo díÅ„ 'isdzáÅ„Å„ gok'egotaaÅ‚ díí'
Wtedy ta kobieta śpiewała dla
yiiská.
niego przez cztery dni.
5
Apacze Chiricahua wierzą, że wypadek, który ma miejsce podczas jazdy
wierzchem lub jakieś inne poważne nieszczęście związane z koniem może
na-stąpić z woli tego konia jako zemsta za jakieś zaniedbanie lub zadane
cier-pienie. Podczas ceremonii odprawianej w celu uzdrowienia rannego,
wyma-gana jest współpraca konia. Koń jest zazwyczaj przyprowadzany w
pobliże miejsca, gdzie uroczystość jest odprawiana, i w pieśni i modlitwie
prosi się konia, który to spowodował, aby cofnął szkodę. Zwykle
przyprowadza się konia do pacjenta podczas drugiej części rytuału i, jeżeli
w tym czasie on rży lub wy-kazuje inne zainteresowanie pacjentem, to jest
to uważane za pomyślny znak oraz wskazuje na to, że zwierzę łagodnieje i
pozwala na odbycie kuracji.
6
Chino jest jednym z sąsiadów informatora. Odległość wynosiła około stu
stóp.
strona 9
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(35.4) (35.4)
Wtedy ta kobieta:
'Ákoo 'ádíÅ„ 'isdzáÅ„Å„:
 Zacznij zdejmować wickiup7. I
"Kooghaní naadaa'diyahndiÅ‚.
posprzÄ…taj to .
'Ákoo daagashó."
(35.5)
(35.5)
Wtedy ten, który był chory leżał
'Ákoo 'ádíÅ„ kaasitíÅ„ dá'áná 'ákaa tam zupeÅ‚nie sam.
Wtedy ta kobieta, która była
sití.
święta tak powiedziała:
'Ákoo 'áÅ„ 'isdzáÅ„ dighiÅ„ 'ágooÅ‚ndí:
 Puść konia luz
no .
"A
íní k'e'ah'aa."
(35.6)
(35.6)
Wtedy oni puścili konia luz
no.
'Ákoo Å‚íní k'e'jóó'a.
Wtedy koń poszedł do [chorego
człowieka].
'Ákoo Å‚íní goch'iihiiÅ‚tee.
I polizał go.
'Ákoo goÅ‚ndaa.
Lizał go od góry.
Gokáshí yiÅ‚ndaa.
Zwrócił się do niego nosem.
Polizał go [z drugiej strony].
Bíchíí yeenágoyaÅ‚tééÅ‚.
Gołndaa.
(35.7) (35.7)
Wtedy koń, który był święty
'Ákoo A
íní dighiÅ„ gonáya.
obszedł go dookoła.
'Ákoo ha'ii'áhé 'áshí goch'iinÅ„yá.
StanÄ…Å‚ na wprost niego od
wschodniej strony.
'Áshí nandi'áshí, 'áshí shá'ii'aashí,
A potem z południowej i póz
niej
goch'iinÅ„yá.
z zachodniej, stał na wprost
'Áshí, náhakosí biyaashí
niego.
A potem stanÄ…Å‚ przed nim od
goch'iinÅ„yá.
strony północnej.
'Ákoo 'ándee goch'á'ooÅ‚gho.
Potem już odszedł od niego.
(35.8)
(35.8)
Wtedy [człowiek] wstał, został
'Ákoo náshdiidzá, díÅ„ 'isdzáÅ„Å„
uleczony przez tÄ™ kobietÄ™.
bik'ehgo.
7
To znaczy, usunęli zewnętrzne pokrycie, pozostawiając gołe tyczki.
strona 10
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
 Apache Scout  obraz Alberta Bierstadta
strona 11
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
36. Zaginiona dziewczynka
Duncan Belacho
(36.1)
(36.1)
Dawno temu, kiedy oni wędro-
'IÅ‚k'idá, nóozééÅ‚go, 'it'éeké
wali, zaginęła dziewczynka.
ha'óótł'is.
Wtedy rozbili obóz.
I szukali tej dziewczynki.
'Ákoo nnáheezá.
Nie znalez
li jej.
'Ákoo díÅ„ 'it'éekéÅ„ hádaajintá.
T'óonádaashnÅ‚tída.
(36.2)
(36.2)
Wtedy wielu z nich szukało jej
'Ákoo jilágo naadaajíÅ‚kaa. Å›ladów.
Widocznie poszła na równiny,
GoÅ‚gayá dáditsida 'édinyá
gdzie nie ma żadnych drzew.
'ooÅ‚ghoná'a.
[Były] jej ślady.
'Ákaa bikék'eh.
Przypuszczalnie tam, gdzie
poszła, [gdzie] bawiła się.
'Ákaa, híÅ‚ghoyá, naandéhéná'a.
Pomimo tego nie znalez
li jej.
Dá'ághát'éndah,
t'óonádaashnÅ‚tída.
(36.3)
(36.3)
Póz
niej ona najpewniej poszła
w to miejsce, gdzie ziemia mia-
'Áshí, ndii'iÅ‚k'áodla' 'ázhi
Å‚a otwartÄ… szczelinÄ™.
'ooÅ‚ghoná'a.
Zdaje się, że ona bawiła się
'Ákoo 'áee naandéhéná'a.
obok tego miejsca.
'Áshí, nájíká. StamtÄ…d [szukajÄ…cy] wrócili.
(36.4)
(36.4)
Wtedy szaman odprawił za nią
'Ákoo ndédighiÅ„ káhikéé'gotaaÅ‚.
ceremoniÄ™.
'Ákoo díÅ„ nndéÅ„ 'ágooÅ‚ndí:
Wówczas ten mężczyzna tak im
powiedział:  Nikt nie może
"DooÅ‚a'náhadláhát'éda."
przyprowadzić jej z powrotem ,
goołndi. powiedział im. I nikt nie wrócił
'Ákoo t'óoÅ‚a'nádzáda. [po dziewczynkÄ™].
strona 12
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
 Apache Maiden autor Tray Mead
strona 13
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
37. Dziewczyna i Duch Wody
Duncan Belacho
(37.1) (37.1)
Dziewczyna poszła nad wodę.
'It'éeké tó há'óóyáná'a.
Ona przybyła do z
ródełka.
Tóee Å„yáná'a.
Zaczęła napełnić naczynie wo-
dą. Wtedy coś wciągnęło ją do
Tózisí tóyeehaideesbiná'a.
wody8.
'Ákoo 'iyáahee tábóótíná'a.
(37.2)
(37.2)
Na próżno ją szukali.
'Ákoo ch'éhádaajintá.
A jej babcia, płacząc, szła w
'Ákoo bich'inéÅ„, hichago, tóyá
pobliże wody.
naagháná'a.
(37.3)
(37.3)
Wtedy dziewczyna wyszła do
'Ákoo 'it'éekéÅ„ tághe'shí
niej spod wody.
A jakiś mężczyzna stał obok
goch'iihaóyáná'a.
niej.
'Ákoo ndéÅ‚i' biyeeshxashí sizíná'a.
Wtedy dziewczyna tak jej po-
'Ákoo 'it'éekéÅ„ 'ágooÅ‚ndíná'a:
wiedziała:  Proszę, idz
do
domu, moja babciu.
"Nóódá,
Nie płacz.
shich'iné.Doonchada.ShitaaÅ„
Powiedz mojemu ojcu [i] matce.
shimáÅ„ gółndi.Hiiskágo
Wszyscy wróćcie tutaj jutro .
powiedziała jej.
dzaanánahká." gooÅ‚ndíná'a.
8
Chiricahua wierzą, że z
ródła i strumienie są zamieszkane przez siły
nadprzyrodzone, które kierują nimi i są odpowiedzialne za śmierć przez
utonięcie. Uważa się, że wciągają pod wodę tych, którzy gniewają się lub
ich obrażają. Ale mogą również zapewnić nadprzyrodzoną moc i wiele
korzyści.
strona 14
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(37.4) (37.4)
Wtedy, nazajutrz, wrócili tam.
'Ákoo, hiiskágo, 'áee nájíkaná'a.
Wtedy, spod wody, ona znowu
'Ákoo, tághe'shí,
do nich wyszła.
A ten mężczyzna również wy-
goch'iihanáánóodzáná'a.
szedł z nią.
'Áshí ndédó biyeeshxashí
haóyáná'a.
(37.5)
(37.5)
Wtedy:
'Ákoo:
 Jestem szczęśliwa.
"ShiÅ‚gózhó. nDenzóní biÅ‚gonshÅ‚í.
Żyję z dobrymi ludz
mi.
Dlatego nie chcę wrócić do was.
'Áíbee, doonahaanóoshdza'át'éda.
Pomimo tego, zostańcie w po-
Dá'ághát'éndah, dádíí dziÅ‚í
bliżu tej góry.
bindádéee gonaÅ‚í. 'Ákoo
Wówczas pomogę wam.
nahijonshndé. Ha'go
Jeśli kiedykolwiek będziecie
chindáhóóghágo, bii nahanshtee.
głodni, dam wam jelenia.
Nik was nie może skrzywdzić.
Doo'iyáadanahóláhát'éda. 'Íyaa,
k'adi náhahká.
Zatem wróćcie teraz.
Doonatanáoshdza'át'éda ndah
Nie chcę wracać do was, ale
będę z wami mieszkać .
naÅ‚goshÅ‚í hát'é."
strona 15
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
38. Wnuk starej kobiety9
Duncan Belacho
(38.1) (38.1)
Dawno temu, wkrótce potem,
'IÅ‚k'idá, ndi'ágojílaaí 'áháánédá,
gdy powstała ziemia, pewna
sáná'aÅ„ bichóná'aÅ„
stara kobieta wędrowała sa-
motnie z chłopcem, dzieckiem
'icheeshkéná'aÅ„ dá'áko
swej córki.
yiÅ‚naa'aashná'a.
I tych dwoje z nich przybyło do
'Ákoo kisijaaná'a.
miasta.
Oni byli bardzo biedni.
'Áee yiÅ‚Å„'áázhná'a.
'Itéjisiinéná'a.
(38.2)
(38.2)
Wtedy ta stara kobieta weszła
'Ákoo díÅ„ sáÅ„ kiní 'ighe'yá
do miasta. Tam ona myła dla
'ooÅ‚ghoná'a.
białych ludzi. Zarobiła dwa-
dzieścia pięć centów tego dnia.
'Ákaa 'indaa yátá'diÅ‚'eeÅ‚ná'a.
Przyniosła dwadzieścia pięć
Naakizháálí hiyaaÅ‚biiÅ‚ná'a, Å‚i' jígo.
centów z powrotem [do domu].
Naakizháálí náyíÅ„'áná'a.
(38.3) (38.3)
Wówczas dała je swojemu
'Ákoo bichóń yaayíÅ„'áná'a.
wnukowi.  Jedz
do miasta. Kup
"Kiyá Å„ndá. BáÅ„ naahíÅ‚ndii."
trochę chleba . Powiedziała
mu.
yiiÅ‚ndiná'a.
9
Opowieść ta jest dobrym przykładem przenikania tradycji zachodnio-
europejskiej z Meksyku, opowiedzianej przez Apaczów Warm Springs, jednej
z trzech grup Chiricahua. Zanim Stany Zjednoczone wprowadziły system
rezerwatów Apacze Warm Springs byli w przyjaznych stosunkach z
pobliskimi meksykańskimi miastami i często z nimi się kontaktowali.
strona 16
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(38.4) (38.4)
Wtedy on tam poszedł.
'Ákoo 'ákaa 'ooÅ‚ghoná'a.
Wszedł do sklepu.
Chí'báyahá 'áhoÅ‚ghoná'a.
Nikogo tam nie było.
Ale leżał tam mały pies.
DooháÅ„ 'á'sidádaná'a.
On [pies] tak powiedział do
'Ákoo kéjaabizááyéí dzaashí
niego:  Kup mnie , tak pies mu
sitíná'a. 'ÁbiiÅ‚ndíná'a:
powiedział.
"NaashíÅ‚ndii."
kéjaaí biiÅ‚ndiná'a.
(38.5)
(38.5)
Wtedy biały sklepikarz wrócił.
'Ákoo 'indaaÅ„ 'indaaÅ„
Potem:  KupiÄ™ od ciebie tego
psa , powiedział mu.
baanaa'indiiÅ„ náÅ‚ghoná'a.
'Ákoo:
"Díí kéjaaí naanaahishndii."
yiiÅ‚ndiná'a.
(38.6)
(38.6)
Wtedy dał mu dwadzieścia
'Ákoo naakizháálí yaayíÅ„'áná'a.
pięciu centów i [sklepikarz] dał
'Ákoo bayíÅ„Å‚tíná'a. mu [psa]. ZabraÅ‚ go do domu
do swojej babci. Wtedy jego
Kooghayá bichóń yaanáyíÅ„Å‚tíná'a.
babcia tak mu powiedziała:
'Ákoo bichóń 'ábiindíná'a:
 «Kup chleb. PowiedziaÅ‚am ci .
"'BáÅ„ naahíÅ‚ndii,' nÅ‚dishndín."
(38.7)
(38.7)
'Áshí, hiiskágo, 'áÅ„ sáÅ„ 'indaa Wówczas, nazajutrz, ta stara
kobieta znowu myła dla białych
yátánáádiÅ‚'eeÅ‚ná'a.
ludzi. I przyniosła dwadzieścia
'Ákoo naakizháálí náyíÅ„'áná'a.
pięć centów [do domu].
Znowu dała je swojemu
Bichóń yaanááyíÅ„'áná'a.
wnukowi.  Kup chleb , znowu
"BáÅ„ naahiÅ‚ndii."
mu powiedziała.
náábiiÅ‚ndíná'a.
strona 17
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(38.8) (38.8)
Wtedy chłopiec znowu poszedł
'Ákoo 'icheeshkéÅ„ cjí'báyahá
do sklepu.
'ináánóoÅ‚ghoná'a.
Mały pies:
 Kup mnie też , powiedział do
Kéjaabizááí:
niego.
"NáánaashíÅ‚ndii."
Kupił go również.
biiÅ‚ndíná'a.
Náánaayeesndiiná'a.
(38.9)
(38.9)
Wówczas:
'Ákoo:
 Teraz idz
do pewnego bogatego
"K'adi ki'ízisí bighee'yá Å‚a'Å„
białego człowieka w dużym
mieście , powiedział mu.
'indaazhíígoÅ„ bich'iiÅ„ ndá."
iiÅ‚ndíná'a.
(38.10)
(38.10)
Wtedy ten chłopiec poszedł do
bogatego białego człowieka.
'Ákoo 'áÅ„ 'icheeshkéÅ„ 'indaazhíígoÅ„
I tak do niego powiedział:
yaÅ„yáná'a.
 Co z tego, co cenisz zostało ci
'Ákoo 'áyiiÅ‚ndíná'a:
zabrane?
Oddam ci to.
"'Iyáada nÅ‚nzhóí naaha'oot'iiná'a?
Daj mi pierścień, który nosisz ,
'Áíí naanánsh'ii. Gostsah
powiedział chłopiec.
naada'si'áí shaÅ„'aa."
'icheeshkéÅ„ ndiná'a.
(38.11)
(38.11)
Wtedy ten biały człowiek:
'Ákoo díÅ„ 'indaaÅ„:
 Nic cennego nie zostało mi
"Doo'iyáashiÅ‚nzhóíshaaha'oot'iida."
zabrane , powiedział.
ndiná'a.
(38.12)
(38.12)
Wtedy ten chłopiec:
'Ákoo díÅ„ 'icheeshkéÅ„:
 Co to jest, co zostało ci
"'Iyáada naaha'oot'iií 'át'é?"
zabrane? , powiedział chłopiec.
'icheeshkéÅ„ ndiná'a.
strona 18
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(38.13) (38.13)
Wtedy ten biały człowiek tak
'Ákoo 'ádíÅ„ 'indaaÅ„ 'ándíná'a:
powiedział:
"IÅ‚k'idá, 'icheeshké nzhóń
 Dawno temu, dobry chłopiec
został mi zabrany; ale nie
shaaha'óótÅ‚'izh; dá'ághát'éndah 'áÅ„
możesz mi go zwrócić ,
dooshaanóółtee'át'éda."
powiedział ten biały człowiek.
'ádíÅ„ 'indaaÅ„ ndiná'a.
(38.14)
(38.14)
Wtedy chłopiec:
'Ákoo 'icheeshkéÅ„:
 Na pewno mogę ci go zwrócić ,
"Díík'ehá naanánshtee." powiedziaÅ‚.
ndiná'a.
(38.15)
(38.15)
Wtedy biały człowiek:
'Ákoo 'indaaÅ„:
 Dam ci dużo pieniędzy. Tylko
zwróć mi go , powiedział.
"Bééso Å‚ágo nanshjáásh. 'Ákoo
shaanáÅ„Å‚tee." ndiná'a.
(38.16)
(38.16)
Wtedy chłopiec:
'Ákoo 'icheeshkéÅ„:
 Daj mi tylko pierścień. Wtedy
"Gostsahí dá'áíná shaÅ„'aa. 'Ákoo
ci go zwrócę , powiedział.
naanánshtee." ndiná'a.
(38.17)
(38.17)
'Ákoo díÅ„ 'indaaÅ„:
Wtedy ten biały człowiek:
 Po co ci pierścień? Dam ci
"Gostsahí doodaólá'át'éda? béésoí
dużo pieniędzy. Tylko zwróć mi
Å‚ágo nanshjáásh. Akoo
go .
shaanánÅ‚tee."
(38.18)
(38.18)
Wtedy chłopiec:
'Ákoo 'icheeshkéÅ„:
 Daj mi pierścień , powiedział.
"Gostsahí shaÅ„'aa."
ndiná'a.
strona 19
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(38.19) (38.19)
Wtedy on dał mu pierścień.
'Ákoo gostsaí baajíÅ„'áná'a.
I [chłopiec] zabrał pierścień [do
'Ákoo gostsahí náyíÅ„'áná'a.
domu]. Wtedy pies powiedział
mu:  Połóż ten pierścień na
'Ákoo kéjaaí 'ábiiÅ‚ndíná'a:
poduszce, gdy się położysz
"'Aaí gostsahí tÅ‚'éé'go Å„teego
dzisiejszego wieczora.
ntsiigháhá nÅ„'aa. 'Ákoo: 'Kinzhóní
Potem: «Niech obudzÄ™ siÄ™ w
bighe'yá sítígo ch'ínóoshdzí. 'ákoo
pięknym domu. A moja babcia
shichóńdó 'ándeenaaghágo
niech obudzi się będąc znowu
ch'ínóodzí.' gostsahí biiÅ‚Å„ndí. 'Ákoo
młodą, powiedz
do pierścienia.
dá'ághándá."
Wtedy tak siÄ™ stanie , powie-
biiÅ‚ndiná'a.
dział mu.
Kéjaabizááí 'ábiiÅ‚ndí.
Tak mały pies do niego mówił.
(38.20)
(38.20)
Wówczas ten chłopiec:
'Ákoo 'ádíÅ„ 'icheeshkéÅ„:
 Niech obudzę się leżąc z córką
"'Ádzaaee kii'ízisí bighe'ee
bogatego człowieka, który
ndézhíígoÅ„ biyách'ee'Å„ biÅ‚sisjoolgo [mieszka] tutaj w dużym
mieście , powiedział.
ch'ínóoshdzí."
ndiná'a.
(38.21)
(38.21)
Wtedy obudził się leżąc z córką
'Ákoo ndézhíígoÅ„ biyách'ee'Å„
bogatego człowieka.
yiÅ‚sijoolgo ch'ínájíná'a.
Cokolwiek powiedział do
pierścienia, tak się zdarzało.
Gostsahí dáha'yá 'áiÅ‚ndiyá
 Niech obudzÄ™ siÄ™ bogaty ,
'ágoyandííÅ‚ná'a.
powiedział.
"Zhííshgogo ch'ínóoshdzí." I tak siÄ™ staÅ‚o.
ndiná'a. 'Ákoo dá'aghádzaaná'a.
(38.22)
(38.22)
Potem ta dziewczyna
'Akoo díÅ„ 'it'éekéÅ„ yégoosiiná'a,
dowiedziała się o pierścieniu.
gostsahí.
Potem ten człowiek zasnął.
Wtedy ta dziewczyna wzięła
strona 20
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
'Ákoo díÅ„ ndéÅ„ 'iiÅ‚haazná'a. pierÅ›cieÅ„.
Wówczas położyła go na swojej
'Ákoo díÅ„ 'it'áekéÅ„ gostsahí
poduszce.
hayóó'áná'a.
I dziewczyna tak powiedziała:
 Niech obudzÄ™ siÄ™ na wyspie
'Ákoo bígo bitsiigháhá nyíÅ„'áná'a.
leżącej na oceanie ,
'Ákoo 'it'éekéÅ„ 'ándiná'a:
powiedziała.
"Tóhíga'í bighe'yá ndiibizááí
I tak się stało.
dasi'iiyá ch'inóoshdzí."
ndiná'a. 'Ákoo dá'ághádzaaná'a.
(38.23) (38.23)
Wtedy chłopiec stracił
'Ákoo díÅ„ 'icheeshkéÅ„ gostsah
pierścień.
baaha'ooÅ‚toná'a.
I ten bogaty człowiek
dowiedział się o tym.
'Ákoo 'ádíÅ„ nndézhíígoÅ„
Wówczas:
bégoosiiná'a.
 Gdzie jest pierścień? , zapytał
'Ákoo: "Gostsahí'a?"
go.
biiÅ‚ndíná'a.
(38.24)
(38.24)
Chłopiec:
'IcheeshkéÅ„:
 On mi zaginął , powiedział.
"Shaaha'ooÅ‚to." ndíná'a.
(38.25)
(38.25)
Wtedy:
'Ákoo:
 Znajdz
pierścień w ciągu
"Díí' hiiskázhi gotsahí nán'aa."
czterech dni , powiedział mu.
 Jeżeli go nie znajdziesz,
biiÅ‚ndiná'a.
będziesz włożony do żelaznego
"T'óonán'ádago, 'áÅ„ Å„tee béshts'aaí
naczynia.
bighe'yá. Híyaa díí' hiÅ‚kaazhi WiÄ™c szukaj pierÅ›cienia przez
cztery dni.
gostsahí háÅ„tá. Nán'ágo,
Jeżeli go znajdziesz, nie ci nie
doodaanishÅ‚áda."
zrobię , powiedział chłopcu.
'icheeshkéÅ„ biÅ‚jindiná'a.
strona 21
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(38.26) (38.26)
Wtedy [chłopiec] powiedział do
'Ákoo kéjaabizááyéí dá'iÅ‚k'eh:
obydwu małych psów:
"Gostsahí hádahaaÅ‚."
 Szukajcie pierścienia .
yiiÅ‚ndiná'a.
(38.27)
(38.27)
Wtedy obydwa małe psy poszły
'Ákoo kéjaabizááyéí dá'iÅ‚k'eh
w każde miejsce, gdzie na ziemi
ndibikáee 'indaa daagólíní díík'een mieszkali biali ludzie, ale nie
znalez
li go.
'iÅ‚ha'ooÅ‚ghoná'a.
Ndah t'óonáin'ádan'á'a.
(38.28) (38.28)
W ten sposób upłynął jeden
'Ákoo dáÅ‚ee'é hiiskáná'a.
dzień. A ten człowiek stał w
'Ákoo díÅ„ ndéÅ„ béshts'aantsaaí
dużym żelaznym naczyniu.
Jego stopy były związane w
'ighe'shí sizíná'a.
wodzie. I on wypompowywał
Bikeeí tágheezhi daheeshtÅ‚'óná'a.
wodę. A jeśliby nie pompował
'Ákoo tó hayiÅ‚t'ooná'a.
wody, on by utonÄ…Å‚.
'Ákoo, doohayiÅ‚t'oodago, tóbiiÅ‚hé.
(38.29)
(38.29)
Wtedy [do] małych psów:
'Ákoo kéjaabizááyéí:
 Wróćcie do babci.
"Nchó baanánaht'aash.BáÅ„
Ona zrobi dla was chleb.
nahá'ágolá. 'Ákoo gostsahí Wtedy znowu poszukacie
pierścienia , powiedział ten
hánáádahgaaÅ‚."
człowiek.
díÅ„ ndéÅ„ ndiná'a.
(38.30)
(38.30)
Wtedy psy szukały pierścienia
'Ákoo kéjaaí gostsahí háyintágo díí'
przez cztery dni.
hiskáná'a.
(38.31)
(38.31)
Póz
niej na brzegu oceanu było
'Ákoo tóhíga'í tábaayá,
kilka żołnierzy Żab.
strona 22
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
Chí'nshtÅ‚odé siláádo sijaaná'a. Tam psy zapytaÅ‚y o pierÅ›cieÅ„.
'Ákaa kéjaaí gostsahí yé'ijiÅ‚kiná'a.
(38.32)
(38.32)
Wtedy jeden z nich tak
'Ákoo Å‚i' 'ándiná'a:
powiedział:
"'Ákaa ndáséyá, dooha'dákidaní,
 Daleko tam, gdzie przedtem
'ákaa Å‚i' ki nzhóní si'á." nie byÅ‚o żadnego domu, [teraz]
jest piękny dom , powiedział.
Å‚a'Å„ ndiná'a.
(38.33) (38.33)
Wtedy [do] wodza Żaby:
'Ákoo Chí'nshtÅ‚odé yánantáÅ„:
 Daj mi kilku żołnierzy.
"Siláádo shaa'Å„ndííÅ‚.
Pójdę z nimi , [pies] mu
powiedział.
BiÅ‚hanannshká."
yiiÅ‚ndiná'a.
(38.34) (38.34)
Wtedy dał kilku [żołnierzy]. I
'Ákoo baa'Å„ ndilná'a.
oni otoczyli piękny dom, który
'Ákoo ki nzhóní si'áí binájiist'iná'a.
tam stał.
Wówczas pomogli im żołnierze
'Ákoo Lóó'sts'oosé siláádoí
Myszy.
bijoosndeená'a.
Dziewczyna zamknęła [dom].
'ÁdíÅ„ 'it'éekéÅ„ biÅ‚dahdeestÅ‚'óná'a.
Wtedy Żaba [i] żołnierze Myszy
nie wiedzieli co zrobić.
'Ákoo Chí'istÅ‚odé Lóó'stsoosé
I na próżno próbowali przejść
siláádo ch'édégoda 'ádaandáná'a.
przez dziurkÄ™ od klucza.
'Ákoo daanádéÅ„taní ghá'ii'áÅ„yá
ch'édahighákáná'a.
(38.35)
(38.35)
Wtedy Czarne Mrówki przyszły
'Ákoo Góoshzhiné baahíkaná'a.
do nich.
Góoshzhiné daanádéÅ„tan
Czarne Mrówki przeszły przez
dziurkÄ™ od klucza.
ghá'ii'áÅ„yá 'ighájíÅ„zhoozhná'a.
I wtedy one otworzyły drzwi.
'Ákoo 'ándee daanádéÅ„tan
strona 23
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
ghaháá'áílaaná'a.
(38.36)
(38.36)
Dziewczyna wtedy spała.
Więc Myszy i Czarne Mrówki
'Ákoo 'it'éekéÅ„ 'ákaa 'iÅ‚hoshná'a.
pod łóżkiem i na nim, [oraz]
'Ákoo, tsé'isk'eh bitÅ‚'áhyá,
wszędzie biegały tu i tam
bikáyáda, díík'een Lóó'sts'ooséí
[szukając] pierścienia.
GóoshzhinéíyiÅ‚
naanádaajizjoshná'a, gostsahí
bíká.
(38.37)
(38.37)
Wtedy jeden z Myszy tak powie-
'Ákoo Lóó'sts'oosé Å‚i' 'ándíná'a.:
dział:
 Daj mi trochÄ™ proszku chili .
"Chíílí shaanah'aa hóók'áí."
(38.38)
(38.38)
Wtedy włożył swój ogon do tego
'Ákoo bitseeí yéideeshiizhná'a.
[proszka chili].
Gondiiyá yéisláná'a.
I położył [swój ogon] przed jej
'Ákoo 'étoné jiislíná'a. twarzÄ….
Wtedy ona kichnęła.
'Ákoo gostsahí goghe'shí
Wtedy pierścień wyleciał z jej
hahaataná'a.
wnętrza10. I zabrał go jej.
'Ákoo kaahanájít'áná'a.
(38.39)
(38.39)
Wtedy dwa psy uciekły z pier-
'Ákoo kéjaaí gostsahí
ścieniem. Przyniosły pierścień z
yiÅ‚'iÅ‚adeest'áázhná'a.
powrotem [do domu].
Gogostsahí náyíÅ„'áná'a.
On oddał go bogatemu człowie-
kowi. Wówczas on na powrót go
'ÁdíÅ„ ndézhíígoÅ„ baanájíÅ„'áná'a.
uwolnił.
'Ákoo gok'ená'óó'aná'a.
W ten sposób on uciekł.
Kát'égo, 'isdajóóyáná'a.
10
Informator wyjaśnił, że pierścień był schowany w jej odbytnicy.
strona 24
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
strona 25
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
39. Stare zwyczaje Apaczów
Lawrance Mithlo
(39.1) (39.1)
Powiadają, że dawno temu,
'IÅ‚k'idá, inndaaí 'it'ago hahé Å‚á
dużo wcześniej zanim przybyło
daolaahát'édadá,
tu wielu białych ludzi, wszyscy
inni, którzy nazywani są
nDéí 'iÅ‚'ango 'ádaahooghéí díík'eh
Indianami, żyli z
le.
joogobago daahindáná'a.
'Íyaada k'adi, Chidikáágo hooghéí
Niemniej jestem jednym z nich
zwanych Chiricahua.
'ásht'í.
Szczegółowo opowiem ci, co
Shinndéí, biÅ‚nndénshÅ‚íí,
moi ludzie, ci ludzie z którymi
dásídá'át'égo 'iÅ‚k'idá daahindáná'aí mieszkam, mówiÄ… o tym, jak
oni dawno temu żyli.
baanałdaagoshndi.
(39.2)
(39.2)
Powiadają, że nasi dziadkowie
Daanahitsóyéí dáÅ‚eezhíighe'yá
żyli w brudzie.
daahindáná'a.
Ich domy były zrobione tylko z
trawy11.
DátÅ‚'ohná beekooghashí
Leżeli na rozesłanej trawie.
dá'ádaa'ílaa.
TÅ‚'oh bégoos'eelyá naasjé.
Nie było żadnych koców12.
Nie było żadnych namiotów.
Ch'ide yá'édi.
Nikt nigdzie nie był bezpieczny.
Beekooghaní yá'édi.
Powiadają, że owijali się czymś
Dooha'shí Å‚a'jóláhát'éda. takim jak jelenia skóra.
'Iban 'ádaat'éí gotÅ‚'aazhi
Kiedy padał deszcz, woda
spływała na nich.
11
Domy Chiricahua były typu wickiup, często kryte strzechą z trawy.
12
Informator wspomina o bawełnianych i wełnianych kocach
sprzedawanych dzisiaj przez białych ludzi. Jest oczywiste, że przed
kontaktem z białymi Chiricahua używali ubrań ze skór zwierzęcych. [Patrz
trzecie zdanie poniżej].
strona 26
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
k'édaadeesdizná'a. Kiedy padaÅ‚ Å›nieg, Å›nieg spadaÅ‚
na nich.
NaagoÅ‚tigo, tóí gok'izhi nkeedanlí.
W zimie jedynie ogień był ich
Zas naaÅ‚tigo, zasí gokázhi
kocem.
naadaałti.
Hago, dákooná daagoch'ide.
(39.3)
(39.3)
W tamtym czasie były tylko
'Ádá, dák'aaná.
strzały.
nDé bik'a' k'aast'á. StrzaÅ‚y Indian byÅ‚y opierzone.
Te strzały miały naostrzone ka-
'Áí k'aaí bilátahee tséí hiisk'aashgo
mienie zamocowane na końcu.
k'ádaas'á.
Tylko z takimi strzałami szli na
Daagok'a' dá'áíbee, naagojinÅ‚dzoo.
wojnÄ™.
Dá'áíbee, bii, náa'tsíli, dáhaadí
Tylko nimi zabijali jelenie,
daajiyáí, beenaadaajiÅ‚tsee.
bydło [i] to, co jedli13.
(39.4) (39.4)
Powiadają, że były używane też
TsébeeshdiÅ‚tÅ‚'ídéí 'iÅ‚dó
proce14. Powiadają, że używano
'ijoondeená'a.
też kamiennych siekier.
Powiadają, że walczyli z białym
Tséghe'si'áí 'iÅ‚dó 'ijoondeená'a.
człowiekiem włóczniami, które
'Ílááhdéí dáditsií dásíntÅ‚'izí 'indaa
były [zrobione z] bardzo twar-
beedaajóóshiizhná'a.
dego drzewa15.
13
Odnosi się to do dzikiego bydła, które  jak się wydaje  było obecne w
znacznej liczbie na tym terenie przed przybyciem białych ludzi.
14
Proca Apaczów jest kawałkiem surowej skóry w kształcie rombu,
wygiętym lub częściowo przebitym w środku. Z każdej strony jest
przywiązany rzemień. Tylko jeden z tych rzemieni ma pętlę na końcu.
Kamień kładziono w rombowym kawałku surowej skóry i zawijano w nią.
Rzemienie są trzymane w ręce, palec wkładano w pętlę, aby przytrzymać
jeden sznur. Procą kręci się wokół głowy, a następnie wyrzuca do przodu.
Równocześnie puszczano rozplątany sznur, aby surowy kawałek skóry
rozwinął się i uwolnił pocisk, pozwalając mu lecieć.
15
Używano między innymi drewna z mahoniu górskiego.
strona 27
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
(39.5) (39.5)
Powiadają, że tylko taka była
K'adi díídíí dá'ákohégo nDé
broń Indian.
bik'a'ná'a.
Wy, którzy jesteście białymi
ludz
mi, mogliście w tamtych
'IndaanaÅ‚íí goostáÅ„diÅ‚taÅ‚í
czasach pojmać cały obóz
hah'áálgo díík'ehnyá
Indian, przy pomocy noszonych
nDédáÅ‚eendasijaaí beenaaÅ‚'a'áÅ‚ádá.
przez was sześciostrzałowych
rewolwerów. Mówię tak do
'ÁgoÅ‚dishndí:
nich:  My, którzy jesteśmy
"NaaÅ‚'a'ánahaÅ‚aaí nahí Chidikáágo
zwani Chiricahua, nie
hongéí doobaayándzida. Han k'aa
wstydzimy się tego, że
zrobiliście z nas niewolników.
nahá'ágólaaná'aÅ„ 'áÅ„á
Być może wstydzi się ten, który
yaayáÅ„zihálí. 'Ákoo, dííjí.
podobno zrobił dla nas
'indaanaÅ‚íí 'íÅ‚tí 'iÅ‚'ango daadiÅ‚taÅ‚í strzaÅ‚y16.
Póz
niej, w dzisiejszych czasach,
tsiníntsaazí bééshntÅ‚'izí dá'áída
zrobili dla was, białych ludzi,
díík'eh ghádaaniidágo nahá'ájílaa.
różne rodzaje pistoletów, które
strzelajÄ… i przebijajÄ… wszystko,
'Ákoo, nahí Chidikáágo hongéí,
nawet grube bele i twarde
k'aa nahá'ájílaaní 'it'ago
metale.
biyeeshxahyá
A [dla] nas, którzy jesteśmy
zwani Chiricahua, nie zrobiono
dooÅ‚i'nahá'ánáájídlaada."
nic innego poza strzałami,
które zrobiono dla nas w prze-
szłości .
(39.6)
(39.6)
Powiadają, że Indianie mieli
Góghégo nDé gólíná'a.
twarde życiem.
Díík'ehí yá'édiná'a.
Powiadają, że wszystkiego
Béésh yá'édiná'a. brakowaÅ‚o.
Powiadają, że nie było żadnego
Bee'itseeÅ‚ntsaaí yá'édiná'a.
metalu.
Bee'itseeÅ‚bizááyéí yá'édiná'a.
Powiadają, że nie było żadnych
dużych toporów.
Powiadają, że nie było żadnych
Dátsédeendíná
małych toporów.
16
Jest to prawdopodobnie odniesienie do bohatera kulturowego, Dziecka
Wody.
strona 28
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
gobeedaa'itseeÅ‚ná'a. PowiadajÄ…, że ich toporami byÅ‚y
tylko ostre kamienie.
Dátsédeendíná daagobézhená'a.
Powiadają, że ich nożami były
Biida jiyaÅ‚hééÅ‚go, tséíbee
tylko ostre kamienie.
Powiadają, że kiedy zabili
Å„daajiÅ‚'ahná'a.
jelenie, oprawiali je
Tséí biyeeshxahyá,
kamieniami17.
bééshdáha'deendíí gólíná'a.
Powiadają, że oprócz
kamiennych, nie było innych
'Áí goghooíná'a.
ostrzejszych noży.
'Áí 'itsii beedaajiÅ‚ghaÅ‚ná'a.
Powiadają, że to były ich zęby.
Powiadają, że jedli nimi mięso.
(39.7)
(39.7)
Díídíí dá'ákohégo nDé bibézhe PowiadajÄ…, że byÅ‚y to jedyne
noże, jakie Indianie posiadali.
gólíná'a.
Nie wstydzimy siÄ™ tego.
'Áí nahí doobaayándzida.
Prawdopodobnie tylko ten,
który to tak dla nas zrobił,
HáÅ„ 'ághát'égo
wyśmiewa się z nas.
nahángóńhóń'áná'ahálíÅ„ 'áÅ„á
yaodlodaná'ahálí.
(39.8)
(39.8)
Powiadają, że dawno temu
'IÅ‚k'idá, dákooda yá'édiná'a.
brakowało nawet ognia.
Ditsi naaki Å‚i' niiyá sitágo Å‚i'
Powiadają, że zwykle robili
bikáshí 'óó'ágo
ogień dwoma patykami, z
baa'nádaa'shdiÅ‚hisgo
których jeden leżał na ziemi, a
beekoohanádaaji'áná'a. drugi staÅ‚ prosto i obracano
nim.
Ditsi 'áÅ‚ts'ooségo daajiyaak'ashí
dá'áí 'itsiisbéézhí
Powiadają, że wyjmowali
ugotowane mięso [z naczynia]
beehadaajindííÅ‚ná'a.
przy pomocy cienkiego kija,
'Itsiií tsíghe'yá jiÅ‚t'eesgo 'iÅ‚dó
który był naostrzony.
dá'áíbee nábé'ijiyaÅ‚tsiná'a.
Powiadają, że tym [kijem] oni
również odwracali mięso, które
piekli na węglach.
17
W tym celu używano krzemiennych noży.
strona 29
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
Ditsi dáha'á'áÅ‚tsooséí bighe'
Powiadają, że ich łyżkami były
hadaa'jich'iishí dá'áí
wydrążone cienkie kije.
gobee'nÅ‚ndédíná'a.
Powiadają, że ich kubkami były
Ditsintsaazí 'idaas'áí nanshígo
kuliste wypukłości na pniach
ditsidijoolí baadahnaas'áí bighe'
dużych drzew, które wydrążyli
hadaa'jiÅ‚ndií dá'áí daago'ide'ná'a.
w środku18.
Powiadają, że ich potrawy były
'IkaÅ‚í 'iÅ‚dó daago'ide'ná'a.
też [z] wysuszonych skór.
Dákí gostÅ‚'ish 'isaa 'ádaajilaí
Powiadają, że gotowali w
beedaa'jiÅ‚béézhná'a.
glinianych naczyniach, które
sami robili.
(39.9)
(39.9)
Gahée yá'édiná'a. PowiadajÄ…, że nie byÅ‚o kawy.
Powiadają, że w tamtych
'Ádá, 'ik'aneída, goÅ‚kaadeída,
czasach nie było nawet mąki,
bihóóleída, díídíí díík'eh,
cukru i fasoli, wszystkiego
brakowało.
yá'édiná'a.
Teraz zaś powiem, jakim poży-
K'adi, dá'át'égo nahidáÅ„ gólíí
wieniem w tamtych czasach
żywiliśmy się.
beenndá'ádáí baanáágoshndi.
Takim:
Díídíí:
·ð 'Inaada, ·ð mescal,
·ð goshk'an, ·ð owoce juki,
·ð pinony,
·ð nshch'í ,
·ð żoÅ‚Ä™dzie,
·ð 'ighe'éÅ‚tsoi,
·ð oplÄ…twa,
·ð goÅ‚chíde,
·ð jagody sumak,
·ð chíÅ‚chi ,
·ð kaktusy [sp.],
·ð hoshjishóhé,
·ð wilczomlecz,
·ð ndáazhin,
·ð dropseed19,
·ð tÅ‚'ahtso,
·ð paproć20,
·ð tÅ‚'ohgahée,
18
W ten sposób wykorzystywano narośla, zwłaszcza na pniach drzew
dębowych.
19
Rodzaj trawy Sporobolus heterolepis [przyp. WW].
20
Roślina z rodzaju Cheilanthes [przyp. WW].
strona 30
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
·ð 'inaadá á ', ·ð kukurydza,
·ð górskie roÅ›liny,
·ð dziÅ‚daiskáné,
·ð dzikie ziemniaki [sp.],
·ð niigoyáhé,
·ð dzikie ziemniaki [sp.],
·ð gahbindáa,
·ð mesquite,
·ð naastáné,
·ð Å‚odygi juki,
·ð hanóósan,
·ð kwiaty drzewa juki,
·ð 'iigaa'e,
·ð dzikie Å›liwki21,
·ð dzé,
·ð kaktus pitahaya,
·ð madááya,
·ð miód ziemnych pszczół,
·ð goÅ‚ndiihi,
·ð miód [var.],
·ð 'ináshtÅ‚'izhee,
·ð miód trzmieli,
·ð tsiÅ‚ndáá'Å‚tsoi bito'í,
·ð morwy,
·ð tséÅ‚kanee,
·ð strÄ…ki,
·ð digodé 'it'a a ,
·ð sól,
·ð deek'oshé dach'iizhé,
·ð jagody [sp.],
·ð diÅ‚taÅ‚é,
·ð owoce jaÅ‚owca
·ð diÅ‚taÅ‚étso,
pestkowatego,
·ð náa'tsíli,
·ð owoce jaÅ‚owca
·ð bi i , aligatorowego22,
·ð dzikie bydÅ‚o,
·ð jilaahé,
·ð mulak23,
·ð yóółndáhé,
·ð antylopy,
·ð dziÅ‚átaazhe,
·ð jeleÅ„ wirgiÅ„ski24,
·ð tsinaasdo'é,
·ð dzikie indyki,
·ð dáÅ‚dáné,
·ð goÅ‚Ä™bie,
·ð ts'ijishgahe,
·ð przepiórki,
·ð chííshgagee,
·ð wiewiórki,
·ð diÅ‚t'oshe,
·ð rudziki,
·ð tsiidee,
·ð junko25,
·ð lóó'stso,
·ð pasówka Å›piewna26,
21
Prunus Virginiana odmiana śliwy (dzika śliwa), polska nazwa 
czeremcha wirginijska [przyp. WW].
22
Jałowiec z gatunkuJuniperus Deppeana [przyp. WW].
23
Gatunek jelenia, Odocoileus hemionus [przyp. WW].
24
Odocoileus virginianus [przyp. WW].
25
gatunek ptaka, Junco hyemalis [przyp. WW].
strona 31
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
·ð dló í, ·ð leÅ›ne szczury,
·ð pieski preriowe,
·ð gah,
·ð króliki,
·ð góóchi dá'ákodeyáí,
·ð dziki,
·ð téjółgayé,
·ð osÅ‚y,
·ð tsandeezé,
·ð muÅ‚y,
·ð Å‚í ,
·ð konie,
·ð náa'tsílidiÅ‚hiÅ‚í,
·ð bizony,
·ð dibéhé
·ð górskie kozice,
·ð dá'ákodeyáí,
·ð [i] żółwie.
·ð ts'isteeÅ‚.
To wszystko [było] naszym
'Ádíídíí díík'eh nahidáÅ„.
jedzeniem27.
Nie wstydzimy siÄ™ tego.
'Áí nahí doobaayándzida.
Powiadają, że w ten sposób
Dá'ághát'égo, nahidáÅ„
przygotowywali jedzenie dla
nahá'ájílaaná'a.
nas. Wiele biednych ludzi żyło
dzięki temu.
Jooba'éndéÅ‚áí yee'isdahóóka.
(39.10) (39.10)
W tamtych czasach, dawno
'Ádá 'iÅ‚k'idá, joogobago
temu, oni żyli biednie.
daajindáná'a.
Ale powiadają, że apackie
kobiety dobrze nauczyły swoje
Ndah nDéí 'isdzááyóí biche'shkéne
dzieci.
gózhógo yaahihndíná'a.
Powiadają, że nawet kiedy ich
Biche'shkéneí ndédaahaleeÅ‚ ndah,
dzieci stały się mężczyznami,
nawet kiedy młode dziewczyny
keekéyóí 'isdzáÅ„daahaleeÅ‚ ndah,
stały się kobietami, wszyscy oni
díík'eh bik'ehnaakaná'a.
byli posłuszni.
(39.11) (39.11)
 Moje dziecko, nie przeklinaj.
"Shishke'é, doo'jódzida. DoháÅ„
Nie nienawidz
.
26
gatunek ptaka, Melospiza melodia [przyp. WW].
27
Lepszy opis roślin, którymi żywili się Apacze Chiricahua można znalez
ć
w E. F. Castetter i M. E. Opler, The Ethnobiology of the Chiricahua and
Mescalero Apache [University of New Mexico Bulletin, Biological Series, Vol.
4, No. 5, 1936.]
strona 32
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
k'eshíndiida. DoháÅ„ bich'iilójigoda. Nie zachowuj siÄ™ gÅ‚upio.
Nie śmiej się z innych.
DoháÅ„ baajadloda.
Dohyáabaajó'iilee'át'édaÅ„ goshinsí.
Traktuj z szacunkiem tych,
którzy nic nie mogą zrobić28.
YóósÅ„ TóbájiishchinéÅ„
Módl się do Boga [i] Dziecka
bichii'itédahdlii. 'ÁÅ„ dá'gobíÅ‚k'eh
Wody.
gok'ehgodaanndá. NiigosjáÅ„í yáí
Żyjemy dzięki tym dwóm.
Oni zrobili ziemiÄ™ [i] niebo .
'ágoiÅ‚'í."
Powiadają, że one tak im
daayiiÅ‚ndíná'a."
mówiły.
(39.12) (39.12)
Nawet kiedy chłopcy [i]
Jeekéyóí, 'itÅ‚'áyóí naadin
dziewczęta mieli dwadzieścia
'anshdláánshí ndásá
pięć i więcej lat, byli posłuszni
swoim ojcom [i] matkom.
beenádaa'nat'ííÅ‚ ndah, bitaaí
bimaí gózhógo daa'yéÅ‚ts'áná'a.
'IndaanaÅ‚íí, dákogo, díídíí 'iÅ‚k'idá
Wy, którzy jesteście białymi
ludz
mi, nie rozumiecie tego, że
ndé doo'ikóńzidaí gólí ndah,
chociaż ci starożytni ludzie nie
dá'át'égo koogha gótóóyéí goos'áí
znali niczego, w swoich
bighe'yá dá'át'égo gózhógo obozach nauczyli swoje dzieci w
dobry sposób.
biche'shkéne yaahihndíí, nahí
Pomimo trudności, głodu,
doobégonasida.
zimna, gorąca, ubóstwa całego
ich zniewolenia, rozmawiali ze
Danghéí, chindáí, gok'azí,
swoimi dziećmi o Bogu [i]
goosdoí, joobaí, díík'eh goniiÅ„Å‚t'é
Dziecku Wody.
ndah, YóósÅ„ TóbájiishchinéÅ„
Chociaż ich wszystkie obozy
goche'shkéneí beebich'iiyájiÅ‚ti.
były ubogie, mówili w nich
Bikooghaí baajoogobááyéégo
poprzez dobre słowa [i] dobre
naagoos'á ndah, bighe'shí
myśli. Myśleli poprzez nie.
Nauczyli poprzez nie.
saanzhóní híndínzhóní
28
[Z tego samego powodu, który został cytowany w przypisie 5 do tekstu
Chiricahua nr 19, zdanie to zostało zmienione zgodnie z oryginalną wersją.
W oryginale, zdanie to zostało przetłumaczone:  czcij tych, którzy nic nie
mogą zrobić . - MEC]
strona 33
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
yeeyádaaÅ‚ti.
Wszystko to jest prawdÄ….
Yeenaatsékees.
Jest to prawdÄ… podobnie jak to,
Yee'aahihndíná'a.
co ci mówiłem [o] jedzeniu
'Ádíídíí díík'eh dáándí. przez nas leÅ›nych szczurów [i]
osłów, jest to prawdą.
Dálóó'stso téjółgayé daahiiÅ‚ghaÅ‚
naÅ‚dishndíí dásí'ághát'égo
dáándí.
strona 34
TEKSTY APACZÓW CHIRICAHUA  część 5
ZESZYT nr 7
strona 35