2. Osobowościowe uwarunkowania zachowania
człowieka chorego
2.1 Pojęcie osobowości i wybrane koncepcje
osobowości
OSOBOWOŚĆ
W języku potocznym  atrakcyjność ,  czar osobisty ,  siła charakteru .
W psychologii bardziej neutralne i uniwersalne:
To, co charakteryzuje daną jednostkę&
Ogólna suma tych sposobów reagowania na innych ludzi (i obiekty) oraz sposobów
wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki.
Nieformalnie opieramy się na intuicji i przypuszczeniach, natomiast teoretycy osobowości opracowali
obiektywne procedury i narzędzia pomiarowe, na których opierają swe oceny osobowości.
We wszelkich rozważaniach nas osobowością istotne znaczenie mają dwa związane ze sobą
zagadnienia:
Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie?
Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie?
Teorie osobowości starają się wyjaśnić:
Co sprawia, że dany człowiek zachowuje się konsekwentnie w różnych sytuacjach,
że ludzie po upływie pewnego czasu albo pozostają tacy sami, albo zmieniają się,
Freud i jego następcy
Stałość jako wynik walki
Podwaliny osobowości dorosłego człowieka zostały położone w jego wczesnym dzieciństwie.
Rozwój osobowości w dzieciństwie dzieli się na stadia psychoseksualne.
W każdym ze stadiów dominują instynktowne, nie wyuczone popędy biologiczne, poszukujące
przyjemności.
Te siły seksualne określa się terminem libido.
Nadmiar gratyfikacji lub frustracji na danym stadium prowadzi do fiksacji na tym stadium. Fiksacje te
wpływają na charakter przyszłych interakcji danego człowieka z jego otoczeniem.
Np. fiksacja analna  charakter obsesyjno -kompulsywny, cechy: skąpliwość, schludność, upór.
Fiksacja oralna  może determinować narkomanię, kompulsywne jedzenia, skłonności do sarkazmu
i gadatliwości.
Stadia psychoseksualne
Oralne  rejon ust jest związany nie tylko z karmieniem, ale jest również zasadniczym z
ródłem
stymulacji oraz kontaktu z otoczeniem (ssanie kciuka, palca u nogi).
Analne  głównym z
ródłem gratyfikacji jest wydalanie odchodów, a następnie ich zatrzymywanie.
Falliczne  satysfakcji erotycznej dostarcza eksploracja i stymulacja własnego ciała, a zwłaszcza
u chłopców członka, a u dziewczynek pochwy.
Latencji  seksualność na parę lat  schodzi do podziemia .
Genitalne  w okresie dorastania  od autoerotyzmu do stymulacji przez kontakt z narządami
płciowymi innych osób.
y
ródłem energii dla wszelkiego rodzaju zachowań są dwa podstawowe  popędy , które występują
u każdej jednostki już w momencie urodzenia.
Eros  popęd seksualny, instynkt życia  dążenie do twórczej syntezy.
Tanatos  popęd agresji, instynkt śmierci  obejmuje wszelkie dążenia do samozagłady, niszczenia
porządku, kształtu i regularności.
Freud przedstawił obraz ciągłej wojny pomiędzy dwiema częściami osobowości id oraz superego, dla
których rozjemcą jest ego.
ID  pierwotna, nieświadoma część osobowości, magazyn podstawowych popędów. Id działa
w sposób irracjonalny  impulsy domagają się wyrażenia i zaspokojenia  wszystko jedno jak
SUPEREGO  jest  składem wartości danej jednostki, postawy moralne wpojone jej przez
społeczeństwo. Odpowiada za sumienie.
Superego, reprezentacja społeczeństwa w jednostce często jest konflikcie z Id  reprezentującym
dążenie do przetrwania. Id chce zrobić po prostu to, co mu się podoba, superego nalega, aby robić to
co jest słuszne.
Rozjemcą jest EGO. Wybiera takie rodzaje działań, które zaspokoją impulsy Id, nie pociągając za
sobą niepożądanych konsekwencji.
Zdrowa osoba wg Freuda jest taka, która potrafi  kochać i pracować .
Teorie neofreudowskie
Na miejscu pierwotnego impulsu popędu seksualnego - umieścili
Alfred Adler - poczucie mocy, ludzie przede wszystkim dążą do przewagi nad innymi, aby
skompensować poczucie niższości, którego doświadczyli, gdy byli mali i bezradni.
Carl Gustav Jung  doniosłe znaczenie uniwersalnych symboli i predyspozycji  archetypów-
dziedziczonych w  zbiorowej nieświadomości , wspólnych dla wszystkich członków rodu ludzkiego.
Erik Erikson  analogia do stadiów psychoseksualnych postulował psychospołeczne stadia rozwoju
ego, w których jednostka kształtuje nowe nastawienia wobec siebie samej i innych ludzi ze swego
otoczenia.
Rozwój osobowości jest procesem trwającym nieustannie przez wszystkie fazy życia, a nie jako
proces zakończony w okresie niemowlęctwa.
Każde z tych stadiów wymaga nowego poziomu interakcji społecznej, co może zmienić przebieg
rozwoju osobowości albo w kierunku pozytywnym, albo negatywnym.
Harry S. Sullivan  napięcie wynikające z niezaspokojenia potrzeb fizjologicznych skłania ludzi do
działania, ale był przekonany, że nasze podstawowe potrzeby nie mają charakteru biologicznego, lecz
wywodzą się z interakcji z ludz
mi.
Osobowość  stałość nie pod względem cech wewnętrznych, lecz jak dana osoba zachowuje się
w stosunku do innych ludzi.
Teorie czynnikowe
stałość jako wynik zbioru cech
Cechy uważano, podobnie jak instynkty, za właściwości wewnętrzne.
Pozostawiono otwarte zagadnienie, czy dana cecha jest wrodzona.
Zaczęto porządkować cechy bardziej podstawowe za pomocą analizy czynnikowej.
Analiza czynnikowa jest metodą matematyczną (związana z zastosowanie algebry macierzy)
pozwalająca na zredukowanie wielką liczbę obserwowanych zjawisk do mniejszej liczby bardziej
podstawowych zmiennych.
Model Wielkiej Piątki (Big Five)
P.T. Costa, R.R. McCrae (1985)
Neurotyzm  ocenie podlega położenie jednostki na wymiarze: dobre przystosowanie
vs. niestabilność emocjonalna.
Ekstrawersja  jakość i intensywność interakcji międzyludzkich, poziom aktywności, potrzeba
stymulacji, zdolność cieszenia się.
Otwartość na doświadczenia  aktywne szukanie nowych doświadczeń dla nich samych, tolerancja
nieznanego nieznanego i badanie go.
Ugodowość  charakter relacji interpersonalnych jednostki na wymiarze: od współpracy do wrogości
w uczuciach, myślach i zachowaniach.
Sumienność  stopień zorganizowania jednostki, upór i motywacja w dążeniu do celu.
2.2 Procesy emocjonalne
Arystoteles, Tomasz z Akwinu
Termin używany przy rozważaniach z dziedziny etyki i retoryki.
XVII, Descartes, Spinoza
Emocje, jako siły determinujące zachowanie.
1872, Darwin
Badania nad zachowaniem emocjonalnym, którego częścią jest ekspresja, pełniąca ważne funkcje
adaptacyjne.
Ukształtowało się w filogenezie, jest wrodzone.
1890, James
Na emocje składają się wrażenia cielesne.
1903, Wundt
Elementarne odczucia.
EMOCJE
Procesy psychiczne wzbudzane przez ważne zdarzenia i manifestujące się ekspresją, zmianami
cielesnymi i doświadczeniem, a także regulujące zachowanie. (Frijda)
TEMPERAMENT
Sposób wyrażania i doświadczania emocji.
MOTYWACJA
Jest to proces wzbudzający działanie, utrzymujący je w toku i regulujący jego przebieg. (Young)
Teorie wyjaśniające doświadczanie emocji
Jamesa  Langego
Spostrzeganie jakiegoś zdarzenia lub przedmiotu odruchowo wywołuje określony wzorzec zmian
fizycznych. Po zarejestrowaniu tych zmian doznamy odpowiedniej emocji.
Cannona  Barda
Spostrzeganie zjawiska lub przedmiotu doprowadza do zaktywizowania się określonych części mózgu
(podwzgórza), który odebrane, a następnie przetworzone informacje wysyła jednocześnie w dwie
strony:  w dół , aby uaktywnić autonomiczny układ nerwowy, oraz  do góry , do mózgu, który
przyczynia się do powstania świadomego doznania emocji.
Schachtera - Singera
Po zarejestrowaniu nietypowej zmiany fizycznej (pobudzenia fizjologicznego) jej przyczyny poszukuje
się w najbliższym otoczeniu. Zarejestrowana zmiana fizyczna interpretowana jest potem zgodnie
z odkrytą przyczyną.
Przedłużające się pobudzenie emocjonalne może być bardzo szkodliwe dla człowieka.
Działanie szkodliwe ma nie tyle wielkość czynnika stresowego, ale świadomość braku kontroli.
Działanie czynnika szkodliwego jest gorsze w skutkach, gdy pojawia się on periodycznie niż stale.
Psychologiczne mechanizmy obronne
Nieświadome sposoby radzenia sobie z sytuacjami, które wzbudzają lęk lub zagrażają samoocenie.
Osobowość warunkuje charakter wzorców emocjonalnego reagowania.
Wzór reagowania emocjonalnego  charakterystyczna dla jednostki, w miarę niezależna od rodzaju
sytuacji stresowej tendencja do określonego reagowania emocjonalnego.
Mayer Friedman i Ray Rosenman
Wzorzec zachowania A
Zachowanie to polega na zaangażowaniu jednostki w permanentną walkę o zdobycie, jak
największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych), w jak najkrótszym czasie.
Typ człowieka, dla którego istotne jest konkurowanie, ma dużą potrzebę osiągnięć, która
przejawia się głównie na polu zawodowym.
Jest skłonny do agresji i żałuje każdej straconej minuty. Bardzo ambitny, obowiązkowy, problemom
zawodowym podporządkowuje inne sprawy życiowe.
Podejmując się określonych zadań, nie bierze pod uwagę wielu przeszkód, które wiążą się ich
realizacją. Napotykając je stara się za wszelką cenę je pokonać i osiągnąć cel.
Kiedy pojawia się zmęczenie, a zadanie nie zostało jeszcze wykonane, mobilizuje się,
stosując różne używki oraz inne sztuczne środki zwiększające aktywność.
Często nie wykorzystuje w terminie należnego urlopu i pracuje w dni wolne od pracy.
2,5 razy częściej od innych zapada na schorzenia naczyń wieńcowych
2.3 Potrzeby psychiczne
Zachowanie człowieka - czynność, za pomocą której reguluje swoje stosunki z otoczeniem.
Organizmy żywe charakteryzują się zdolnością do utrzymywania stałości środowiska wewnętrznego
we wszystkich okolicznościach.
Zdolność do samoregulacji /Pawłow/
Homeostaza /Cannon/
Zaspokajanie potrzeb stanowi cel czynności regulacyjnych.
Potrzeba
Właściwość osobnika polegająca na tym, że bez określonego przedmiotu nie może on normalnie
funkcjonować tj. uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz zapewnieniu
własnego rozwoju. /Obuchowski/
Indywidualizacja sposobu zaspokajania potrzeb /Obuchowski/
Ludzie zaspokajają swoje potrzeby w różnych warunkach i przy różnych własnych umiejętnościach,
uczą się różnych technik działania, mających zapewnić im optymalny poziom funkcjonowania.
1. Konkretyzacja
Każda potrzeba zaspokajana jest w określony sposób.
Proces kształtowania się indywidualnych cech człowieka.
2. Mentalizacja
Odzwierciedlenie w świadomości treści potrzeby.
Dzięki temu można poszukiwać innych, lepszych sposobów działania.
3. Socjalizacja
Porządkowanie potrzeb i sposobów ich zaspokajania wymogom i wartościom kultury,
POTRZEBY
INDYWIDUALNE POWSZECHNE
SAMOZACHOWANIA ZACHOWANIA
CHOROBOWE GATUNKU
NAWYKOWE
NAA
OGOWE FIZJOLOGICZNE ORIENTACYJNE
KONCEPTUALNE
POZNAWCZA
KONTAKTU EMOCJONALNEGO
SENSU ŻYCIA
Potrzeby indywidualne
Wynikają z niepowtarzalnych właściwości człowieka, jego osobistego doświadczenia i konkretnej
sytuacji, w której się znajduje.
Chorobowe - powstające wskutek zakłóceń w funkcjonowaniu biologicznym człowieka.
Nawykowe - wynikające z przyzwyczajeń ludzi.
Konceptualne - światopogląd, nakazujące zgodność postępowania z zasadami wynikającymi z tego
światopoglądu.
Nałogowe - brak substancji chemicznej, od której jednostka jest uzależniona, powoduje zespół
abstynencyjny.
Potrzeby powszechne
Wynikają z faktu, że człowiek żyje w określonej grupie, na określonym poziomie rozwoju.
Potrzeba zachowania gatunku
Warunki:
1. Prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów fizjologicznych.
2. Prawidłowa samoregulacja - utrzymanie takiego poziomu zaspokojenia potrzeb fizjologicznych
i orientacyjnych, jaki umożliwi sprawne funkcjonowanie mechanizmów fizjologicznych z kręgu
rozmnażania oraz odszukanie, i zdobycie partnera.
3. Obecność osobnika płci przeciwnej.
Potrzeba samozachowania
" Potrzeby fizjologiczne
Ilość substancji budulcowych, właściwa temperatura, tlen, woda, odpoczynek.
" Potrzeby orientacyjne
Potrzeba poznawcza
W miarę rozwoje człowiek wchodzi w coraz bardziej skomplikowane sytuacje środowiskowe oraz
poznaje coraz bardziej złożone wartości. Jego potrzeba orientacyjna musi więc dojrzewać,
aby zapewnić mu optymalny poziom funkcjonowania.
Potrzeba kontaktu emocjonalnego
Harlow i Manson wyróżnili trzy grupy odległych następstw oddzielenia zwierząt od matek
w dzieciństwie.
1. Zwierzęta te były zdecydowani bardziej agresywne, co utrudniało im współżycie w grupie.
2. Były w mniejszym stopniu zdolne do podejmowania właściwych dla danego gatunku
zachowań seksualnych.
3. Samice nie były zdolne do pełnienia normalnej opieki nad potomstwem.
Potrzeba sensu życia (samorealizacji)
Bez zaistnienia w działalności życiowej człowieka takich wartości, które są, lub mogą być
uznane za nadające sens życiu, nie może on prawidłowo funkcjonować.
Oznacza to, że jego działalność życiowa jest za słaba w stosunku do jego możliwości, jest nie
ukierunkowana i oceniana negatywnie.
Ta potrzeba jest czynnikiem stymulującym rozwój.
Potrzeby psychiczne człowieka chorego
1. Potrzeby wynikające z właściwości choroby
Dotyczą warunków, w jakich chory ma przebywać i środków oddziaływanie na niego niezbędnych do
prawidłowego leczenia.
2. Potrzeby wynikające z osobowości i sytuacji
Choroba powoduje poczucie zagrożenia, przez co zmienia nasilenie potrzeb i ich strukturę, powodując
wysunięcie na pierwszy plan tych, które u człowieka zdrowego stanowią drugorzędową rolę.
Potrzeba bezpieczeństwa
Potrzeba zależności i opieki, pokonania lęku i niepokoju. Na pierwszy plan wysuwa się lęk przed
bólem i śmiercią, który często współwystępuje z obawami o losy najbliższych.
Potrzeba kontaktu emocjonalnego
Zagrożenie powoduje wzrost znaczenia więzi emocjonalnych. Nabiera szczególnego znaczenia, gdy
leczenie wymaga izolacji od codziennego środowiska ludzi najbliższych.
Potrzeba niezależności i autonomii
Zwłaszcza u chorych o ograniczonej swobodzie poruszania się lub unieruchomionych.
Potrzeby religijne
Może być wyrazem poczucia zagrożenia i odwoływania się w walce z nim do sił nadprzyrodzonych.
Nie jest to jeszcze religijność, lecz magiczne myślenie i szukanie pomocy.
W stanie choroby należy się liczy z wystąpieniem regresji osobowości. Chory może się
zachowywać w pewnym sensie jak dziecko.
Jest płaczliwy, wybuchowy, podkreśla swoją niezaradność.
Wyrazem tego mogą rozbudzić się odrębne grupy  potrzeb patologicznych /E.Sujak/.
Przesadne domaganie się opieki i pomocy oraz dążenie do podporządkowania sobie otoczenia tylko
z tytułu choroby. Są zagrożeniem dla chorego, ponieważ mogą ulec utrwaleniu i jako trwałe cechy
osobowości i zagrażać rozwojowi, i dojrzałości chorego.
2.4 Stres psychologiczny
Stres - niespecyficzna reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania z zewnątrz.
Stresor - czynnik wywołujące stres.
Hans Selye, 1936 r.
U wszystkich pacjentów cierpiących na rozmaite choroby somatyczne występuje szereg wspólnych
objawów takich jak: utrata apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie tętnicze, wzrost
temperatury ciała, utrata motywacji do osiągnięć.
Stres psychologiczny - zmiany w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych (takich jak
procesy poznawcze, emocje czy motywacje).
Fazy stresu psychologicznego:
1. Faza mobilizacji - aktywizacja procesów psychologicznych.
Sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne.
2. Faza rozstrojenia - obniżenie poziomu czynności psychicznych. Trudności w skupieniu uwagi,
logicznym myśleniu, przewidywaniu skutków własnego działania.
Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli, człowiek przejawia wyraz
ne oznaki strachu lub
gniewu.
3. Faza destrukcji - niezdolność do adekwatnej oceny sytuacji, gwałtownie obniża się poziom
motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją.
Niekiedy zachowanie takie jak: gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja
skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie.
REAKCJA ORGANIZMU NA STRES
Płuca - pogarsza się wydolność.
Wątroba - tłuszcze i białka zgromadzone w wątrobie, zostają rozłożone jako kolejne po cukrach z
ródła
energii.
Mięśnie - wzrasta napięcie w mięśniach.
Układ krążenia - ciało uruchamia dodatkowe ilości jonów sodu, powodując lepsze gromadzenie
płynów, wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie pracy serca. Serce jest zbyt obciążone, bije
nieregularnie i zbyt szybko. Zmniejsza się krzepliwość krwi.
Układ pokarmowy - żołądek wydziela więcej kwasów, ale nie polepsza to procesów trawiennych.