Planowanie (projektowanie) działalności opiekuńczo-wychowawczej
Wśród opiekunów-wychowawców dominuje pogląd, \
e warunkiem efektów pracy wychowawczej
jest znajomość du\
ej liczby metod pracy. Z. Dąbrowski natomiast wskazuje  co jak twierdzi
potwierdza praktyka   opanowanie dobrych metod nie jest zbawienne w pracy opiekuńczo-
wychowawczej. Z drugiej jednak strony podkreślenia wymaga fakt, \
e mała znajomość
ró\
norodnych sposobów działania mo\
e być niepo\
ądana (szczególnie w kontekście zmieniającej
się rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej). Powstaje wobec tego pytanie jak wychowawca ma
korzystać z form i metod? Wa\
ne jest, aby potrafił elastycznie dostosowywać je do zaistniałych
sytuacji i układów egzystencjalnych, w których podejmuje działania, a tak\
e był otwarty na inne
pomysły. Dyskusyjne jest natomiast to na ile powinien on zmieniać własne wypracowane metody
pracy do tej pory, skuteczne w jego wycinku rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej. Nale\
y
wyraz
nie podkreślić, \
e  twierdzenia i dyrektywy metodyczne nie mają charakteru  recepty na
wszystko , nie ogarniają wszystkich mo\
liwych warunków, sytuacji oraz odpowiadających im
wariantów i schematów postępowania. Nale\
y pamiętać, \
e ka\
dy opiekun-wychowawca adaptując
metody opieki i wychowania do własnych realiów tworzy własne wersje, które mogą stać się
nowymi propozycjami. Ka\
dy wychowawca powinien samodzielnie pracować nad własnym
zawodowym rozwojem doskonaląc własny, szeroko rozumiany warsztat pracy, czyli wszystko to co
jest niezbędne do wykonywania optymalnie obowiązków, wynikających ze sprawowanej opieki i
wychowania głównie dzieci i młodzie\
y, stawiające za cel jego dobro i uzyskanie względnej
samodzielności \
yciowej, dojrzałej osobowości. Jego podstawowymi elementami są właściwości:
po pierwsze  opiekuna-wychowawcy (dotyczące jego jako osoby, jako osoby dla innych
(podopiecznych) oraz jako urzędnika) w zakresie wiedzy, dyspozycji osobowościowych i sytuacji
społecznej, umiejętności interpersonalnych; po drugie  miejsca jego pracy.
Umiejętności interpersonalne wychowawcy są nieodłącznym i często decydującym o pozytywnych
efektach elementem warsztatu pracy. W pracy opiekuńczo-wychowawczej stosujemy dwa rodzaje
sposobu kontaktowania się: werbalny i niewerbalny. Zwrócić uwagę nale\
y szczególnie na ten
drugi dokonujący się poprzez zmysły (dotyk, wzrok, węch) oraz gest, wyrazy mimiczne, ruchy
ciała, usytuowanie przestrzenne, głos. Komunikowania zwłaszcza w opiece i wychowaniu nie da się
uniknąć. W kontaktach interpersonalnych istniej konieczność posiadania umiejętności nadawania i
odbierania komunikatów. Posiada ono wiele walorów, daje dobre efekty, warto więc by pedagodzy
w większym stopniu zainteresowali się nim, nauczyli się go wykorzystywać. Do umiejętności
opiekuna-wychowawcy z pewnością zaliczyć nale\
y: umiejętności komunikacji, tj.: nawiązywania
1
kontaktu, utrzymywania kontakt, wzmacniania kontaktu i dystansowanie się emocjonalne, a tak\
e
\
yczliwość, empatię, akceptację, asertywność, kształtowanie prawidłowej komunikacji wśród
podopiecznych. Warunkiem szczególnym powstania związku pomocnego i opiekuńczo-
wychowawczego jest zaufanie interpersonalne, które wychowawca powinien wzbudzać u swoich
podopiecznych. Wychowawca empatyczny daje wzór dzieciom do takiego zachowania. Dzieci
powinny uczyć się empatii, bowiem jak wskazano  & istnieje u dzieci ujemna korelacja między
empatią a agresywnością: im większą empatią odznacza się dane dziecko, tym rzadziej dopuszcza
się agresywnych działań .
Poznawanie wychowanków stanowi warunek skutecznego działania. Im jest dokładniejsze, często
szybsze, tym bardziej mo\
liwe jest zoptymalizowanie i zindywidualizowanie.
Planowanie działań wychowawczych stanowi istotny element wyznaczający ich efektywność,
realizację zało\
onych celów.
Drugim obok właściwości osobowościowych opiekuna-wychowawcy i fizycznych, istotnym
elementem warsztatu pracy pedagoga jest organizacja miejsca pracy. Wymienić w nim nale\
y:
właściwości zespołu pracowniczego, dokumentacja pracy, pomoce, biblioteczka pedagogiczna.
Obserwacje praktyki opiekuńczo-wychowawczej wskazują nadal przywiązywanie zbyt małej wagi
do organizacji miejsca pracy pedagogicznej (świetlicy szkolnej pomieszczenia pedagoga szkolnego
itp.). Ogólnie rozpatrując powinno ono być: usytuowane tak, aby nie zakłócane w im były
rozmowy; urządzone tak, aby sprzyjało rozmowie, otwarciu się podopiecznych, pracy umysłowej,
dostosowane do specyfiki działań w nim podejmowanych i potrzeb dzieci.
Prowadzenie dokumentacji przez opiekuna-wychowawcę jest jego stałym obowiązkiem.
Składają się na nią wszystkie dokumenty wymagane przez statut placówki. Są to dzienniki zajęć
grup, plan pracy, zeszyt obserwacji wychowanków, teczka korespondencji z rodzicami 
opiekunami wychowanków, program indywidualnej pracy z dzieckiem, zeszyt kontaktów
wychowawcy ze szkołą podopiecznych, podstawowe rozporządzenia i akty prawne, wzory
skierowań do ró\
nych form opieki specjalistycznej (u np. pedagoga szkolnego). Są to dokumenty
formalne. Oprócz nich niekiedy równie wa\
ne są dokumenty nieformalne takie, jak: wytwory
dziecięce (np. rysunki dziecka), albumy i kroniki grupy, zdjęcia, dyplomy. Warto tak\
e wymienić
zapisane doświadczenia opiekuna-wychowawcy, np. wcześniej przygotowane konspekty zajęć,
które okazały się w realizacji bardzo udane i efektywne.
Pomoce do pracy opiekuna-wychowawcy mo\
na podzielić na te, które zostały zakupione
gotowe (sprzęt audio-video, rzutniki, komputer, plansze) oraz na wykonane przez wychowawcę
(zachowana dokumentacja prowadzona przez wychowawcę z dopisanymi uwagami dotyczącymi
realizacji, ciekawe gazetki, plansze, konspekty ró\
nych działań opiekuńczo-wychowawczych,
2
teczki tematyczne itp.). Wymienić nale\
y tak\
e pomoce wykonane przez podopiecznych i
wychowawcę, których wykorzystanie wzmacnia efektywność oddziaływań opiekuńczo-
wychowawczych.
Biblioteczka pedagogiczna stanowi bardzo istotny element warsztatu pedagoga, powinny
się w niej znalez
ć ró\
norodne, tak\
e aktualne prace z zakresu nauk społecznych, poradniki
metodyczne, czasopisma.
Praca indywidualna z grupą i zbiorowością. W placówkach opiekuńczo-wychowawczych
podstawą pracy pedagogicznej są mechanizmy grupowe i praca z grupą. Jest to zresztą, zwłaszcza
w opiece zstępczej jej znaczące ograniczenie. Grupy są liczne, powy\
ej 7 osób, które jako układy
terapeutyczne są optymalnymi dla działania indywidualnego. Grupy w domach dziecka liczą do 20
osób, w świetlicach szkolnych do 50 osób na jednego wychowawcę. Pomimo jednak tego faktu,
dobry wychowawca potrafi (a właściwie powinien potrafić) zastosować takie metody pracy
grupowej, które jednocześnie bardzo indywidualizują oddziaływania opieki i wychowania.
Praca zespołu wychowawców w placówce decyduje o środowisku wychowawczym całej
placówki. Im jest on bardziej zintegrowany, zaanga\
owany i przygotowany do pracy zawodowej,
tym lepsze efekty uzyskane zostaną w skali całej placówki.
Planowanie działań wychowawczych stanowi istotny element wyznaczający ich
efektywność, czyli realizację zało\
onych celów.
Planowanie powinno składać się z następujących operacji: stanowienia celów,
przewidywania, diagnozowania rozwiniętego, wyprowadzania wniosków do działania, obmyślania
przewidywanych działań, ukształtowania skończonego projektu planu i postanowienia
realizacyjnego. Ka\
da z nich decyduje w jakimś zakresie o poziomie przygotowania jednostki
metodycznej, jaką zamierzamy zorganizować. Nie mo\
na bagatelizować tego etapu pracy
opiekuńczo-wychowawczej. Jak wskazuje doświadczenie dobre przygotowanie zajęć
warsztatowych lub prowadzonych przez wiele osób du\
ych przedsięwzięć jest znacznie bardziej
czasochłonne i wymagające kompetencji zawodowych ni\
ich zrealizowanie.
Podstawowymi kategoriami treściowymi są: cele, zadania, środki realizacji (w tym metody,
techniki i formy), podmiot (podmioty) realizacji, czasu realizacji.
Dobry plan powinien być przede wszystkim:
- realny  wtedy wiadomo, \
e jest mo\
liwy do zrealizowania,
- dostatecznie szczegółowy  zało\
one w nim cele są mo\
liwe do osiągnięcia,
- spójny  jego elementy powiązane ze sobą stanowią całość,
3
- komunikatywny  ka\
dy go zrozumie w najmniejszym detalu, łatwo mo\
e go odczytać
wiele osób,
- metodycznie poprawny  zawiera wszystkie części (wprowadzającą, właściwą i
zamykającą), wszystkie instrumenty metodyczne (czas, metody, techniki, pomoce) są właściwie
dobrane do realizowania celu.
Do z
ródeł planu zalicza się: rozpoznaną rzeczywistość opiekuńczo-wychowawczą, wiedzę o
działalności opiekuńczo-wychowawczej, podmiot opieki i wychowania, wyra\
one przez
podopiecznych potrzeb i mo\
liwości, dyrektywy instancji nadrzędnych, dostępne wzory planów,
np. w ksią\
kach, Internecie, itp. Ka\
dy plan powinien zawierać następujące części: diagnostyczno-
wnioskową, opiekuńczą, wychowawczą i doskonalenie pracy.
Omawiane planowanie posiada ró\
ny zakres. Dotyczący jednego podopiecznego, lub grupy
wychowawczej, całej placówki, regionu. Dotyczący jednego zagadnienia rozło\
onego w czasie lub
w ro\
nych grupach wychowawczych, środowiskach.
Funkcje planu:
- kooperacyjna (umo\
liwia współpracę więcej ni\
jednej osoby z inną)
- modyfikująca (stanowi z
ródło ulepszeń)
- edukacyjna
- oceniająca.
Podkreślenia wymaga jednak aspekt twórczy procesu planowania, które nastawione jest
przede wszystkim na osiąganie efektów lepszych od poprzednich. Najmniejszą częścią planu pracy
opiekuńczo-wychowawczej jest konspekt, którego konstruowanie i refleksyjne wykorzystanie
stanowi wa\
ną dla pedagoga umiejętność. Powinien on zawierać cały pełny proces planowania,
czyli wszystkie operacje myślowe, tj. postawienie celów, przewidywanie, diagnozowanie
rozwinięte (rzeczywistości, w której cele będą realizowane), wyprowadzanie wniosków do
działania, obmyślanie przewidywanych działań, ukształtowanie skończonego projektu planu oraz
postanowienia realizacyjne, a tak\
e podstawowe kategorie treściowe tj. cele, przewidywane
zadania, środki realizacji (formy, metody, techniki pracy, niezbędne przedmioty i warunki pracy),
podmiot realizacji zadań i celów, czas realizacji zadań oraz uwagi dotyczące realizacji zadań.
W procesie opiekuńczo-wychowawczym uzasadnione i cenne jest projektowanie cykli zajęć,
systematycznie podejmujących i wprowadzających określone sytuacje, zadania, trudności. Wtedy
mo\
liwe jest utrwalanie i korygowanie pojawiających się zachowań.
Specyfiką działania opiekuńczo-wychowawczego jest indywidualny kontakt dziecka z
opiekunem-wychowawcą, ale tak\
e społeczny z grupą wychowawczą, w której \
yje. Wyznacza to
4
konieczność realizowania w pracy wychowawczej z grupą zarówno celów grupowych, jak i
indywidualnych. Niestety najczęściej być tak, \
e realizowane są tylko cele grupowe.
Wa\
nym elementem skutecznej pracy wychowawczo-opiekuńczej z grupą jest kontrakt 
umowa z jednostką, grupą ustalając  reguły wspólnej gry . Ka\
da działalność integracyjna, przed
ustaleniem kontraktu, jest tylko pozornym integrowaniem grupy. Nie ma bowiem wspólnej bazy
norm, które zostały zaakceptowane przez pracującą grupę. Nie mo\
na wtedy odwołać się do tego,
co powinno Stanowic punkt odniesienia w działalności grupy. Ka\
de zastosowanie techniki
integracyjnej bez tego wa\
nego elementu, jakim jest kontrakt są naiwnym rozumieniem procesu
integracji grupy i nie pozwalają na poczucie związku z grupą. Kontrakt mo\
e mieć formę ustnej
umowy, ale lepiej jest nadać mu formę zapisu trafnie wizualnie przedstawionego i umieszczonego
na widocznym dla wszystkich uczestników miejscu.
Niezbędne jest tak\
e odpowiednie dobranie i stosowanie ró\
nych metod, technik i form
działania wychowawczego. Du\
e znaczenie przywiązuje się dzisiaj do aktywizujących metod,
technik i form pracy takich, jak: warsztatowe, zabawowe, twórcze, wizualizacyjne.
Czas jest jednym z instrumentów metodycznych, który umiejętnie wykorzystany pozwala na
 sterowanie intensywnością pracy grupy. Nieumiejętne operowanie czasem mo\
e doprowadzić do
spadku aktywności grupy, efektywności pracy. I odwrotnie, dobra  gra czasem mo\
e podnieść
poziom motywacji do pracy czy wyciszyć grupę.
Ka\
da jednostka metodyczna składa się z trzech niezmiennych elementów: pierwszego 
wprowadzenia, drugiego  rozwinięcia i trzeciego  zakończenia. Warto zwrócić uwagę na część
pierwszą, która ma słu\
yć do przedstawienia problemów, zainteresowania tematem, wzbudzenia
zaufania, zbli\
enia uczestników spotkania, a tak\
e na część trzecią, która jest podsumowaniem,
wyciszeniem i zamknięciem emocji, zadaniem do przygotowania na następne spotkanie.
Propozycje tematyczne mogą być powiązane w cykl zajęć. Daje to mo\
liwość realizacji
jednego bloku tematycznego, gdzie poszczególne jednostki metodyczne wią\
ą się w pewna całość.
Konspekty opublikowane w wielu propozycjach metodycznych mają inspirować do
własnych poszukiwań rozwiązać metodycznych
Bibliografia
Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza. Elementy metodyki. Zielona Góra 2006
5