Opublikowanie utworu i reakcja
Pierwsza redakcja poematu została ukończona w 1575 roku. Z utworem, liczącym 20 pieśni w
oktawach, zapoznał się wówczas książę Ferrary Alfons II. Na życzenie autora tekst poddany
został krytycznej ocenie erudytów. Rozesłane do oceny odpisy poematu przyniosły poecie
jednak nie tyle uwagi natury artystycznej, co moralnej i religijnej. Zarzuty trafiły na podatny
grunt, poeta zwątpiwszy we własną prawowierność dwukrotnie w latach 1575 i 1577 poddał
się ocenie Świętej Inkwizycji. Jej uniewinnienie nie uspokoiło jego wątpliwości. Zdawał
sobie sprawę z tkwiących w poemacie, a trudnych do pogodzenia, przeciwieństw pomiędzy
pogonią za zmysłowymi przeżyciami a surowymi wymaganiami etycznymi i zwlekał z
wydaniem utworu. Ogarnięty chorobliwym strachem przed herezją Tasso popadł w manię
prześladowczą i znalazł się na siedem lat w szpitalu. Tymczasem w 1580 roku w Wenecji
doszło do pirackiego wydania 14 pieśni poematu pod tytułem Goffredo (Godfryd).
Zirytowany Tasso, zdecydował się wówczas na opublikowanie poematu pod tytułem
wzorowanym na poemacie Trissina L'Italia liberata dai Goti. JerozolimÄ™ wyzwolonÄ… wydano
w 1581 roku w Ferrarze. W 1584 roku ukazała się ocenzurowana przez autora wersja, którą
potem wielokrotnie wznawiano.
Wkrótce po opublikowaniu utworu rozgorzała zacięta polemika między zwolennikami Ariosta
i Tassa. Rozpoczął ją autor z południa Włoch, który Jerozolimę postawił nad Orlandem ze
względu na jedność akcji oraz wyszukany styl. Za Ariostem wypowiedział się wówczas
Leonardo Salviati z florenckiej Akademii Plew, sławiąc jego klasyczną równowagę i umiar
językowy. Zawtórowali mu inni Toskańczycy, a wśród nich Galileusz, który chwalił Ariosta
za prostotę, a o bohaterach Tassa powiedział, że wiele obiecują, ale nic nie dają. W sporze
zabrał również głos Tasso publikując Apologię w obronie Jerozolimy (Apologia del S.
Torquato Tasso in difensa del sua "Gerusalemme liberata", 1585).
Dręczony wątpliwościami wewnętrznymi w następnych latach poeta dokonał przeróbki
poematu, usuwając z niego wątki przygodowo-romansowe i łamiąc tym niejako kręgosłup
utworu. Tak powstała autokarykatura utworu, wydany w 1593 roku poemat w 27 pieśniach
Jerozolima zdobyta (Gerusalemme conquistata).
Opis fabuły
Akcja poematu opiera siÄ™ na modelu Iliady, opisuje ostatniÄ… fazÄ™ pierwszej krucjaty:
oblężenie i zdobycie Jerozolimy pod wodzą Godfreda de Bouillon
Pieśń I
Bóg posyła anioła Gabriela do Gofreda, jednego z wodzów I krucjaty, żeby mu oznajmił, że
wybrał go sobie na wodza wojsk krzyżowych. Po jego odejściu Gofred zwołuje wodzów
oddziałów rozłożonych na leżach zimowych w Syrii i zachęca ich do dokończenia
rozpoczętego dzieła  zdobycia Jerozolimy, uwolnienia grobu Chrystusowego i utworzenia
królestwa chrześcijańskiego. Popiera go Piotr Pustelnik, wzywając, by dla większego
porządku, obrano jednego wodza. Za przykładem Gwelfa zgromadzeni powierzają
dowództwo Gofredowi.
Następnego dnia odbywa się przegląd wojsk. Przed Gofredem przechodzi na czele wojsk
francuskich Ugon (brat króla Filipa), dalej Burgundczycy pod wodzą hrabiego Roberta,
Gwilelm (biskup Orange) i Ademar (biskup Puy), Baldwin na czele Bulończyków, graf
Karnutu (Chartres)), Gwelf książę d Este, a za nim Niemcy, Niderlandczycy pod wodzą
Ruperta , Anglicy pod synem królewskim, Tankred na czele Kampańczyków, dalej Grecy, za
nimi najstarszy z wodzów krzyżowych Dudon z Konse (może z Cons-la Grandville),
Eustachy brat Gofreda, Gernand z Norwegami, Rynald, bratanek księcia d Este i Rajmund
hrabia Tuluzy i wielu innych.
Po dokonaniu przeglądu wojsk hetman zarządza na dzień następny wymarsz. Wojska idą
wzdłuż brzegu morskiego nie niepokojone przez Saracenów. Król Trypolisu otwiera przed
nimi bramy swego miasta. Powoli zbliżają się do Jerozolimy. Na władającego nią Aladyna
pada strach.
Pieśń II
W tym czasie w Jerozolimie czarownik Izmen nakłania króla Aladyna, aby odebrał
chrześcijanom cudowną ikonę Matki Bożej, a on sprawi, że krzyżowcy nie będą mogli zdobyć
miasta. Przeniesiona do meczetu ikona znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Król
podejrzewając o kradzież ikony jerozolimskich chrześcijan wydaje rozkaz ich zgładzenia.
Młoda chrześcijanka Sofronia, chcąc ratować swój lud, staje przed Aladynem i przyznaje się,
że to ona skradła obraz i wrzuciła go w ogień, by już więcej nie dostał się w ręce pogan. Król
rozkazuje spalić ją na stosie. Zakochany w Sofronii, Olind chcąc ją ratować, bierze kradzież
na siebie. Król rozkazuje więc stracić oboje. Kiedy kat ma już podpalać stos, egzekucję
wstrzymuje Klorynda, słynna wśród Arabów wojowniczka. Właśnie powraca z wojny w
Persji, by ofiarować swe usługi królowi Jerozolimy. Ten chętnie mianuje ją hetmanem swych
wojsk. W zamian Klorynda prosi o uwolnienie skazańców, którzy poruszyli ją swą odwagą.
Uwolniona od śmierci Sofronia poślubia OIinda.
Do obozu chrześcijańskiego przybywa poseł króla egipskiego Alet wraz ze znakomitym
wojownikiem Czerkiesem Argantem. Alet nakłania Gofreda, by zaniechał wojny przeciw
Jerozolimie, a w ten sposób uniknie wojny z królem egipskim i jego sprzymierzeńcami.
Gofred odpowiada jednak, że nie może zaniechać trudu uwolnienia grobu Chrstusowego. Alet
wypowiada więc wojnę krzyżowcom i odjeżdża do Egiptu. Argant udaje się do Jerozolimy.
Pieśń III
Następnego dnia około południa wojska krzyżowe docierają pod Jerozolimę. Wychodzą im
naprzeciw obrońcy pod wodzą Kloryndy. Tankred w trakcie pojedynku z Kloryndą strąca jej
z głowy hełm i rozpoznaje w przeciwniku, kobietę, w której zakochał się przed kilku dniami,
ujrzawszy ją nad strumieniem. Argant, który omal nie zginął z ręki Rynalda, zabija Dudona.
Obrońcy, odparci przez krzyżowców, chronią się za murami miasta. Z wieży jerozolimskiej
król i Erminia, córka nie żyjącego władcy Antiochii, przyglądają się wodzom
chrześcijańskim. W jednym z nich Erminia rozpoznaje Tankreda, który po zdobyciu przez
krzyżowców Antiochii obchodził się z nią bardzo obyczajnie, zaskarbiając tym sobie miłość
królewny.
Po odparciu obrońców, Gofred wyznacza miejsce na obóz i nakazuje usypać wały. Wyprawia
też uroczysty pogrzeb Dudonowi. Cieśle wysłani do lasu wycinają drzewa na machiny
oblężnicze.
Pieśń IV
Tymczasem władca czeluści piekielnych Pluton zwołuje wszystkie diabły i wybucha
wściekłością przeciw krzyżowcom, którzy atakując Jerozolimę, mogą diabłom odebrać i te
nieliczne świątynie, gdzie jeszcze oddaje się im cześć. Rozsierdzone demony wylatują na
ziemię, by siać niezgodę i zamęt.
W Damaszku król Hidraot, wielki czarownik, zleca swej bratanicy, a przy tym również
czarownicy, Armidzie, by udała się do obozu chrześcijańskiego i spróbowała odwieść od
wojny swymi niewieścimi wdziękami Gofreda i jak największą liczbę rycerzy. Armida
przedstawia się wodzowi krzyżowców, jako sierota, wyzuta z ojcowizny przez zawistnego
wuja, który na dodatek grozi jej śmiercią. Widząc, że jej uroda i wdzięk nie działają na
Gofreda, prosi go żeby posłał jej przynajmniej na pomoc 10 spośród rycerzy. Gofred,
obawiając się podstępu, obiecuje pomoc po zdobyciu Jerozolimy, ale oczarowany urodą
czarownicy brat Gofreda, Eustachy, domaga siÄ™ udzielenia pomocy natychmiast. Gofred
ustępuje przed żądaniami grupy rycerzy omotanych przez Armidę. Czarownica, widząc jaki
obrót przybrały sprawy, ma nadzieję wyprowadzić z obozu większą liczbę adoratorów. Nie
ustaje więc w umizgach.
Pieśń V
Gofred obawiając się, by za Armidą nie poszło więcej rycerzy, zarządza aby wybrali następcę
po zabitym Dudonie, a ten wyznaczy owych dziesięciu, którzy pójdą z Armidą. Eustachy,
chcąc się pozbyć rywala, namawia Rynalda, by się starał o wyznaczenie go na dowódcę po
Dudonie. Gernand norweski, widząc w Rynaldzie rywala do zaszczytów wybucha gniewem, a
podburzony przez złego ducha zaczyna publicznie lżyć i oczerniać Rynalda. Dochodzi do
pojedynku, w którym Grenand ginie z ręki Rynalda. Przyjaciel zabitego żąda od Gofreda kary
śmierci dla Rynalda, który pogwałcił rozkaz wodza zakazujący walk między krzyżowcami.
Gofred nakazuje uwięzić Rynalda, ten jednak ostrzeżony przez Tankreda opuszcza obóz.
Armida przypomina Gofredowi o danej obietnicy. Nie widząc innego wyjścia Gofred
zarządza wypisanie imion na kartkach i losuje dziesięciu towarzyszy Armidy. Czarownica
wyrusza na ich czele triumfalnie z obozu. Pokrzywdzony losowaniem Eustachy i wielu innch,
których Armida rozkochała w sobie, wymyka się nocą z obozu i przyłącza do orszaku
czarownicy, która każdego wita z radością.
Do Gofreda docierają złe wieści: o ucieczce wielu spośród rycerzy, o wymarszu wojsk
egipskich oraz o przechwyceniu przez Arabów transportów z żywnością.
Pieśń VI
Argant chciwy boju wyzywa na pojedynek najdzielniejszych chrześcijan. Gofred wyznacza
do walki Tankreda. Ten idÄ…c do boju dostrzega KloryndÄ™ i na jej widok zastyga w
zachwyceniu. Wykorzystując okazję, do pojedynku z Argantem staje Otton. Zostaje przezeń
pokonany, a rozgniewany Argant tratuje go końskimi kopytami. Na ten widok Tankred
powraca do przytomności. Dochodzi do zażartego pojedynku, który przerywają dopiero noc i
heroldowie. Rycerze obiecują stawić się ponownie nazajutrz i rozjeżdżają się.
Erminia, widząc z wieży, że Tankred został raniony w pojedynku, toczy wewnętrzną walkę.
Wreszcie postanawia wymknąć się z miasta do ukochanego. Przywdziewa zbroję swej
przyjaciółki Kloryndy i nie niepokojona przez strażników, udaje się w kierunku obozu
chrześcijan. Czekającą na pobliskim wzgórzu, aż sługa dotrze do namiotu Tankreda i ją
zapowie, spostrzega oddział krzyżowców. Dowódca, któremu Klorynda zabiła ojca, rzuca się
na nią z kopią. Erminia w panice ucieka. Wieści o spotkaniu Kloryndy docierają do obozu.
Ranny Tankred, sądząc że Klorynda przybyła, aby się z nim spotkać, wsiada na konia i rusza
za uciekajÄ…cÄ….
Pieśń VII
Erminia gubi pogoń. Po długim błądzeniu po lesie trafia do chaty pasterskiej. Zrzuca zbroję i
postanawia pozostać wśród wiejskich zajęć, podczas których rozmyśla o swej miłości.
Tankred poszukując Kloryndy natyka się na fałszywego herolda, który prowadzi go na nocleg
do zamku Armidy. Na moście wita go Rambald, krzyżowiec, który przeszedł na służbę
czarownicy. Sprowokowany Tankred wdaje siÄ™ w pojedynek. W pogoni za uciekajÄ…cym
Rambaldem wbiega do zamku, a bramy zamkowe zatrzaskujÄ… siÄ™ za nim.
Argant, chcąc dokończyć pojedynku z Tankredem, wychodzi na błonia przed Jerozolimą i
wyzywa przeciwnika, lżąc chrześcijan i ich religię. Wobec zniknięcia Tankreda do pojedynku
z olbrzymim Czerkiesiem staje stary Rajmund. Wezwany przez rycerza na pomoc anioł
osłania go kryształową tarczą przed razami Arganta. Kiedy Argantowi zaczyna w oczy
zaglądać śmierć Belzebub przybiera postać Kloryndy i namawia łucznika Oradyna, by posłał
zdradziecką strzałę Rajmundowi. Pojedynek zamienia się w bitwę pod murami miasta.
Saraceni rozbici cofają się w nieładzie. Chcąc zapobiec zdobyciu Jerozolimy Belzebub, za
Bożym przyzwoleniem, wywołuje burzę która rozbija szyki krzyżowców.
Pieśń VIII
Demon Astragor wysyła z piekieł Alekto, aby siała niezgodę w obozie chrześcijańskim.
Tymczasem do Gofreda przybywa posłaniec, który przynosi mu wiadomości o rozbiciu przez
Arabów Solimana wojsk, które wiódł pod Jerozolimę królewicz szwedzki Swenon. Dwaj
pustelnicy znalez
li na polu trupów jego rannego sługę, cudownie go uzdrowili i przekazali mu
miecz, poległego z ręki Solimana, Swenona, aby go zaniósł do obozu krzyżowców i przekazał
Rynaldowi, bo od tego miecza przeznaczone jest zginąć Solimanowi. Gofred przyjmuje
miecz, zasmucony klęską wojsk krzyżowych. Tymczasem wracają ludzie wysłani na
poszukiwanie żywności i przynoszą wiadomości, że znalez
li niedaleko od obozu zbrojÄ™
Rynalda, a obok nagie zwłoki z obciętą głową.
W nocy za sprawą Alekto jednemu z rycerzy Argillanowi śni się Rynald, który oskarża
Gofreda o zamordowanie go. Owładnięty gniewem Argillan gromadzi wokół siebie Włochów
i podburza ich przeciw Francuzom i ich wodzowi, zdradzieckiemu Gofredowi, który
zamordował Rynalda. Gofred wychodzi naprzeciw tumultowi, rozgniewany nakazuje uwięzić
sprawcę zamieszania, pozostałym darowując winę.
Pieśń IX
Alekto pod postacią starca zagrzewa Solimana, zbiegłego króla Nicei, który w Egipcie
organizuje zbrojne bandy przeciw krzyżowcom, by w nocy uderzył na niczego nie
spodziewających się chrześcijan. Następnie leci do Jerozolimy i powiadamia króla o ataku
Solimana. Soliman spada na śpiący obóz, a wraz z nim wszystkie moce piekieł. Z jego ręki
ginie w pierwszym starciu ojciec z piątką synów i wielu innych rycerzy. Obudzony Hetman
wysyła Gwelfa przeciw nacierającym od strony Jerozolimy Argantowi z Kloryndą, a sam
wychodzi przeciw Solimanowi. Pierwszy atak zostaje powstrzymany. Bóg posyła z niebios
archanioła Michała, który przegania diabły z powrotem do otchłani, zakazując im mieszać się
do wojen ludzi. Na polu bitwy srożą się Argant, Klorynda i uwolniony z więzów Argillan,
który jednak ginie z ręki Solimana. Wynik bitwy rozstrzyga pojawienie się pięćdziesięciu
rycerzy, którzy z flanki atakują oddziały Solimana. Jego wojsko zostaje rozbite, a sam
Soliman ucieka z pola bitwy. Argant i Klorynda wycofujÄ… siÄ™ do miasta.
Pieśń X
Soliman spod Jerozolimy uchodzi do Egiptu. W drodze spotyka go Izmen i nakłania do
powrotu do Jerozolimy. Wsiadają na wóz, który ukryty w obłoku przelatuje nad obozem
chrześcijańskim do Jerozolimy. Ukrytego nadal w obłoku Solimana Izmen wprowadza
tajemnym przejściem do królewskiego pałacu. Po wydarzeniach ubiegłej nocy Aladyn zwołał
radę, na której Argant radzi walczyć, nie oglądając się nawet na pomoc egipską, a Orkan
poddać miasto. Słysząc to Soliman wychodzi z obłoku i zagrzewa króla do oporu.
Rycerze, którzy rozbili atak Solimana, okazują się być tymi którzy odeszli wcześniej z
Armidą. Czarownica zaprowadziła ich do zamku pośrodku jeziora. Tam podczas uczty
zagroziła, że tych którzy nie porzucą wiary chrześcijańskiej pozamienia w zwierzęta. Jej
namowom uległ jedynie Rambald. Pozostali po schwytaniu Tankreda zostali pod strażą
odesłani do Hidraota, do Damaszku. Eskortujących zaatakował i rozbił w pojedynkę Rynald,
uwalniając jeńców. Na wieść o tym, że Rynald żyje Piotr Pustelnik prorokuje o jego przyszłej
sławie.
Pieśń XI
Nazajutrz wojska uczestniczą we Mszy Świętej, poprzedzającej szturm. Krzyżowcy atakują.
Saraceni mężnie bronią murów. Klorynda sieje spustoszenie z łuku. Wielka wieża oblężnicza
i tarany czynią wyłom w murze. Gofred prowadzi tamtędy atak, ale trafiony przez Kloryndę z
Å‚uku w nogÄ™, zostaje odniesiony do obozu. Argant z Solimanem czyniÄ… wypad z miasta
próbując podpalić wieżę. Gofred cudownie uleczony dzięki interwencji anielskiej powraca
pod Jerzozolimę. Noc jednak kładzie kres szturmowi.
Pieśń XII
Klorynda zamierza w czasie nocnej wycieczki spalić wieżę oblężniczą. Jej sługa Arset
wyjawia jej, że jest córką chrześcijańskiego króla Etiopii Synapa. Matka jej modliła się przed
obrazem rycerza uwalniającego białą księżniczkę Ponieważ z czarnych rodziców urodziła się
biała dziewczynka, matka obawiając się podejrzliwości zazdrosnego męża przekazała ją
swemu słudze, który przywędrował z nią do Egiptu i tam wychował w wierze muzułmańskiej.
Ostatniej nocy miał sen, w którym ogromny rycerz ponownie mu zarzucał, że nie ochrzcił
królewny i zapowiedział jej śmierć.
Klorynda wraz z Argantem podczas nocnej wycieczki niszczą wieżę oblężniczą. Odkryci
przez krzyżowców, walczą wycofując się do miasta. W zamieszaniu po zamknięciu bramy
Klorynda pozostaje poza murami. Oddala się więc spod Jerozolimy w tłumie krzyżowców, po
czym wymyka się do lasu. Jej śladem podąża Tankred. Na leśnej polanie wyzywa
saraceńskiego rycerza na pojedynek. Klorynda otrzymuje z jego ręki śmiertelny cios.
Zrozpaczony Tankred dopiero teraz spostrzega, że zabił swą ukochaną. Ona, umierając, prosi,
by udzielił jej chrztu, co też czyni.
Ranny Tankred przyniesiony do obozu pogrąża się w rozpaczy. Nie słucha pocieszeń
towarzyszy, ani napomnień Piotra Pustelnika. Dopiero pojawienie się ducha Kloryndy, która
dziękuje mu za to, że zapewnił jej wieczne szczęście, przynosi Tankredowi pocieszenie.
Wyprawia Kloryndzie pogrzeb. W Jerozolimie Argant przysięga pomścić śmierć swojej
towarzyszki broni.
Pieśń XIII
Izmen sprowadza do lasu pod Jerozolimą moce piekielne, aby uniemożliwić krzyżowcom
budowanie nowej machiny. Najpierw rzemieślnicy, a potem rycerze uciekają z lasu przerażeni
jękami i krzykami, które słyszą. Nieulękły Alkast cofa się przed murami z ognia, które
otaczają las. Tankred odwagą pokonuje ścianę ognia. Powraca jednak pokonany, gdy próbuje
zrąbać drzewo pokryte egipskimi hieroglifami, a z drzewa zaczyna płynąć krew i skarga
zaklętej w nim Kloryndy. Piotr Pustelnik prorokuje, że drzewo to zetnie Rynald.
Palestynę nawiedzają upały i susza. Wojsku brakuje wody i żywności. Grecy opuszczają
potajemnie obóz, a pozostali szemrzą przeciw Godfrydowi. Ten modli się o wodę. Bóg
wysłuchuje jego próśb i zsyła ożywiający deszcz.
Pieśń XIV
Gofred we śnie rozmawia z duchem nieżyjącego Ugona, który namawia go, by darował winy
Rynaldowi i daje mu pouczenia co do rzeczy przyszłych. Nazajutrz Gwelf natchniony od
Boga prosi Gofreda na radzie, by pozwolił wrócić Rynaldowi. Otrzymawszy zgodę Hetmana,
wysyła na poszukiwanie młodego rycerza swego sługę Ubalda, wraz z Karolem, szwedzkim
rycerzem, który przyniósł miecz królewicza Swenona. Piotr Pustelnik nakazuje im iść pod
Askalon.
Tam spotykają idącego po wodzie starca, z którym schodzą do podziemnego pałacu,
znajdujÄ…cego siÄ™ i z
ródeł wszystkich wielkich rzek. Tam starzec, który jest nawróconym na
chrześcijaństwo mędrcem arabskim wyjawia im los Rynalda. Po uwolnieniu przezeń rycerzy
chrześcijańskich Armida zapałała doń wielką złością, zwabiła go podstępnie na zaczarowaną
wyspę i uśpionego zamierzała zabić, ale zachwycona jego urodą, porwała go przez powietrze
na leżące pośród oceanu Wyspy Szczęśliwe. Tam na szczycie góry wyczarowała chroniony
zaklęciami zamek, w którym wraz z nim zażywa obecnie miłosnych rozkoszy. Starzec poucza
rycerzy jak mają postępować i wyposaża ich na drogę w różdżkę, księgę i zwierciadło.
Pieśń XV
Wyrzuceni z podziemnych pałaców przez wody Orontesu rycerze spotykają, tak jak
przepowiedział starzec, piękną panią w tęczowych szatach, która zaprasza ich do szybkiej
łodzi. Wędrowcy mijają wielkie zgromadzenie wojsk egipskich pod Gazą. Płyną potem
wzdłuż wybrzeży afrykańskich. Czwartego dnia przepływają pomiędzy Słupami Herkalesa i
wypływają na ocean, by po niedługim czasie zobaczyć Wyspy Szczęśliwe.
Rycerze schodzą ze statku i wędrują do podnóża góry, na której postawiła swój zamek
Armida. Kiedy nazajutrz wstępują na nią, zastępuje im drogę smok. Pouczeni przez starca
używają przeciw niemu różdżki. Po smoku spotykają jeszcze wiele innych zwierząt.
Przechodzą potem po ośnieżonych stokach góry i strudzeni trafiają nad strumień, z którego
jednak, przestrzeżeni, nie piją zatrutej wody. Mijają potem bogato zastawione stoły, gdy
swoim śpiewem próbują ich uwieść półnagie nimfy. Zwycięsko odpierają również tę próbę i
wchodzą do pałacu.
Pieśń XVI
Zaopatrzeni w księgę starca rycerze szczęśliwie przechodzą przez, przygotowany przez
Armidę, labirynt i wchodzą do ogrodu, gdzie kolorowy ptak śpiewa piosenkę o róży. Ukryci
za krzewem są świadkami miłosnej rozmowy Rynalda i Armidy. Gdy czarownica odchodzi
do swych komnat, ukazują się Rynaldowi, w którym na widok rycerzy w zbrojach budzi się
duch rycerski. Zobaczywszy głębię swego upadku w kryształowym zwierciadle, Rynald
otrzÄ…sa siÄ™ z czaru i wraz z rycerzami wybiega z zamku.
Armida spostrzega, że Rynald uciekł. Zbiega do przystani. Rycerz pozostaje jednak głuchy na
jej prośby i zaklęcia. Wówczas czarownica wybucha gniewem i pada zemdlona. Rynald
płacze nad ukochaną i rozdarty odchodzi. Armida odzyskawszy przytomność niszczy zamek i
odlatuje na powietrznym wozie do Syrii, poprzysięgając zemstę Rynaldowi.
Pieśń XVII
Król egipski dokonuje w Gazie przeglądu swych wojsk. Przechodzą przed nim oddziały z
Egiptu, Arabii, Ormianie i Czerkiesi, wojska z Samarkandy i dalekich Indii. Król mianuje
wodzem swej armii księcia ormiańskiego Ermina. Przed królem staje też Armida. Oferuje
swoje usługi w bitwie. Ogłasza też, że temu kto zabije Rynalda, odda swe królestwo i rękę.
Zaraz też zgłaszają się Adrast i Trezyfon.
Rynald tymczasem przez cztery dni wędruje na okręcie pięknej pani z powrotem. Rycerze
zostają wysadzeni na brzegu palestyńskim,a okręt znika. Przed wędrowcami staje starzec,
który przekazuje Rynaldowi zbroję i tarczę, na której zostały wykute dzieje rodziny d Este od
czasów rzymskich, aż po ich niedawne połączenie z Gwelfami. Karol wręcza Rynaldowi
miecz Swenona, a starzec wygłasza pochwałę przyszłego księcia Ferrary Alfonsa II d Este.
Pieśń XVIII
Rynald wyrusza do zaczarowanego lasu, który tym razem okazuje się czarodziejskim
ogrodem, pośrodku którego rośnie już nie dąb lecz krzew mirtu. Naprzeciw Rynaldowi
wychodzi Armida i wita go czule i słodko. Kiedy rycerz mimo to dobywa miecza, by ściąć
krzew mirtu, Armida zamienia się w sturakiego Briareusa, który broni krzewu
pięćdziesięcioma tarczami i mieczami. Gdy Rynald pokonuje Briareusa i ścina mirt, czary
ustajÄ….
Obydwie strony przygotowują się do ostatecznej rozprawy. Gofred przechwytuje wiadomość,
że w ciągu pięciu dni nadciągnie pod Jerozolimę armia egipska. Zarządza więc szturm na
dzień następny. Armia krzyżowa podzielona na trzy oddziały rozpoczyna szturm jednocześnie
od południa, północy i zachodu. Rajmund pozoruje główne natarcie od południa, podczas gdy
przesunięta w nocy główna wieża oblężnicza ma uderzyć na mur północny. Tymczasem
Rynald ze swoim oddziałem wdziera się po drabinach i opanowuje fragment murów. Wieżę,
którą oddziały Gofreda próbują dociągnąć do murów próbuje podpalić Izmen. Wiatr zawraca
jednak ogień, a Izmen ginie pod głazem. Gofredowi ukazuje się anioł, oznajmiając że
nadszedł kres pogańskich rządów nad Jerozolimą. Jakoż Gofred zdobywa mury i zatyka na
nich sztandar. Jednocześnie Tankred wdziera się na zachodni mur.
Pieśń XIX
Argant wychodzi naprzeciw wdzierającemu się na mury Tankredowi. W zaciętym pojedynku
Argant ginie, a Tankred z upływu krwi traci przytomność. Krzyżowcy opanowują miasto
bijąc wszędzie Saracenów. Soliman gromadzi obrońców w wieży Dawidowej, dodając
królowi otuchy nadzieją na rychłą odsiecz króla Egiptu. W walce na ulicach Jerozolimy
Rajmund zostaje raniony przez Solimana. Nad jego ciałem wybucha zacięta walka.
Tymczasem Wafryn przenika do obozu nieprzyjacielskiego. Dowiaduje siÄ™ tam o
planowanym zabójstwie Gofreda, lecz nie umie zdobyć żadnych szczegółów na ten temat.
Dopiero spotkana przezeń Erminia, której pomaga zbiec wyjaśnia mu, że Ormund z grupką
rycerzy, przebrani za krzyżowców z otoczenia wodza, mają w czasie bitwy wmieszać się w
szeregi krzyżowców i rzucić się na Gofreda z zatrutymi mieczami. W bramie Jerozolimy
wędrowcy natykają się na zwłoki Arganta i Tankreda. Erminia opłakuje bohatera. Jej łzy
przywracają Tankreda do przytomności. Opatrzony zostaje wprowadzony do miasta.
Wafryn informuje Gofreda o sile wojsk nieprzyjacielskich i o zamierzonym skrytobójstwie.
Rajmund zaleca, aby straż przyboczna Gofreda włożyła inny strój. Gofred zarządza walną
bitwÄ™ z nadciÄ…gajÄ…cym nieprzyjacielem.
Pieśń XX
Wojsko egipskie dociera pod Jerozolimę. Następnego dnia obydwie armie stają naprzeciw
siebie zagrzewane do boju przez swych wodzów. W zaciętym boju wyróżniają się Glidyppa
ze swym mężem i Altamor, król Samarkandy. Gofred rozpoznaje po kolorze płaszczów
skrytobójców Ormunda. Rynald rozbija hufiec Armidy, ona rozdarta wewnętrznie
bezskutecznie strzela do niego z łuku. W końcu rzuca się do ucieczki. Pomocy udziela jej
Altamor, przez co jednak linie saraceńskie na prawym skrzydle idą w rozsypkę. Na lewym
skrzydle cofają się krzyżowcy. Widząc przebieg bitwy Soliman wraz z królem wypadają z
twierdzy siejąc zamęt w szeregach krzyżowców. Z ręki Solimana ginie Glidyppa z Odoardem.
Spieszący pomścić ich śmierć Rynald natyka się na rycerza Armidy, Adrasta, którego zabija
jednym ciosem miecza. Zwątpiwszy o sobie ginie też z ręki Rynalda Soliman. Zwycięstwo
zaczyna się przechylać na stronę chrześcijan. Robert zajmuje zamek jerozolimski. Próbę
powstrzymania Rynalda podejmuje jeszcze Tyzafern, ale ginie z jego ręki. Poganie są rozbici.
Widząc klęskę Tyzaferna, Armida rzuca się do ucieczki i w odległym wąwozie, porzuciwszy
broń, próbuje zadać sobie śmierć. Powstrzymuje ją od tego Rynald, który wyruszył jej
śladem, a następnie zapewnia ją o swej czci i miłości. Armida godzi się przyjąć chrzest.
Gofred w pojedynku zwycięża wodza saraceńskiego Emirena, a mężny Altamor poddaje się
mu. Wojna jest skończona.
ZwiÄ…zki literackie
Niektóre epizody Jerozolimy wyzwolonej wskazują na wpływy Ariosta: ucieczka Erminii
przypomina ucieczkÄ™ Angeliki, Armida Å‚Ä…czy w sobie cechy Angeliki i Alciny, Rynald jest
protoplastą rodu d'Este podobnie jak jego imiennik w Orlandzie szalonym. Jednocześnie
struktura utworu Tassa jest o wiele bliższa wzorom antycznym, szczególnie poematom
Wergiliusza i Homera. I tak na przykład interwencja Boga za pośrednictwem archanioła
Gabriela nawiązuje do wysłania przez Jowisza Merkurego na pomoc Eneaszowi w IV księdze
Eneidy, a zgromadzenie książąt chrześcijańskich przypomina naradę wodzów greckich w II
księdze Iliady.
Jednocześnie porównując Jerozolimę wyzwoloną z poematem Ariosta łatwo zauważyć
podstawową różnicę. O ile Ariosto przedstawia swój baśniowy świat niejako "od zewnątrz",
przypatrując mu się z lekko ironicznym, a czasami smutnym uśmiechem, Tasso głęboko
przeżywa losy swych postaci, które pociągają go nie dlatego, że dokonują wielkich czynów,
lecz dlatego, że cierpią. Stąd niewielka stosunkowo waga intrygi, ograniczona liczba
bohaterów i pozorne ubóstwo inwencji.
Bohaterowie poematu
Zbiorowym bohaterem utworu jest wspomagana przez Boga armia chrześcijańska
reprezentująca wartości, z którymi identyfikuje się autor. Jej przeciwnicy - Saraceni - dzicy i
okrutni są wspierani przez siły piekielne, które jednak Bóg jest w stanie poskromić. Tak
drastyczne przeciwstawienie obydwu stron konfliktu uniemożliwia jakiekolwiek
porozumienie między chrześcijanami a muzułmanami, realne jeszcze u Ariosta. W obydwu
obozach wyróżniają się postacie dalekie już od tradycji rycerskiej, o wiele bardziej złożone
pod względem psychologicznym, nękane wątpliwościami i sprzecznościami.
Krzyżowcy
Wśród krzyżowców na pierwszy plan wysuwa się Gofred, wódz wyprawy, wzorowany na
wergiliańskim Eneaszu. Surowy i zamknięty w sobie, a jednocześnie natchniony i pobożny,
chociaż uosabia ideę porządku i jedności działania, przeżywa chwile słabości. Dręczy go
zwątpienie, trudno mu podejmować decyzje lub okiełznać wielonarodowe wojsko, co czyni
zeń postać w wysokim stopniu dramatyczną.
Inaczej ma się rzecz z zapalczywym, nastawionym bez reszty na zdobycie sławy Rynaldem.
Młody Włoch najbliższy jest wzoru beztroskich postaci heroicznych rycerzy z wcześniejszej
literatury. I on jednak za sprawą czarów Armidy błądzi i ulegając zgubnej potędze miłości
zapomina o swojej misji, o której przypominają mu dopiero roztropni wysłannicy Gofreda.
Melancholijnego Tankreda dręczy przemożne uczucie do należącej do wrogiego obozu
Kloryndy. Jego dramat osiąga apogeum, gdy w wyniku wywołanego nieporozumieniem
pojedynku zabija ukochaną. Zabraknie mu potem sił, aby przełamać czary zaklętego lasu, a
jego najświetniejszy czyn - zwycięska walka z Argantem - odbędzie się na uboczu, bez
świadków, jakby w cieniu. Jako ofiara nieuleczalnej miłości wywodzi się niewątpliwie z
poezji trubadurów, a wydaje się zapowiadać bohaterów romantycznych.
Saraceni
W obozie przeciwnym główne role przypadają kobietom: Kloryndzie, która ma za zadanie
szkodzić wrogom mieczem i Armidzie, która walczy czarami. Obydwie nawrócą się w końcu
na prawdziwą wiarę, a Klorynda, jak się okaże, pochodzi nawet z chrześcijańskiego rodu. Ta
hetmanka wojsk saraceńskich szlachetnością dorównuje Gofredowi: wstawia się u sułtana za
niewinnie skazanymi, a miłość Tankreda odrzuca w imię bronionej przez siebie sprawy. O jej
uroku stanowi kobiecość, której nie może okazać. Pojawia się i znika Tankredowi z oczu nie
dlatego, że go zwodzi, lecz że tak chce przeznaczenie.
Zwodzi natomiast mężczyzn przebiegła i przesycona erotyzmem Armida. Zmysły tryumfują
w jej miłosnej siedzibie, w której więzi Rynalda. W ostatniej pieśni utworu przechodzi
metamorfozę. Ze spragnionej zemsty i nie wahającej targnąć się na własne życie wojowniczki
przemienia się w uległą pannę, którą Rynald będzie mógł pojąć za żonę.
Wreszcie Erminia, beznadziejnie zakochana w Tankredzie i zdolna do największych
poświęceń. Bardziej matka niż kochanka, ostatecznie roztoczy nad rannym rycerzem
troskliwą opiekę, co będzie zadośćuczynieniem za jej szlachetność.
Wojna i miłość
Świat bohaterów Jerozolimy wyzwolonej rozpięty jest pomiędzy wojną a miłością. Wojna nie
jest już dla nich piękną przygodą, jaką była dla rycerzy Boiarda i Ariosta. Jest ciężkim
obowiązkiem, który rycerze przyjmują na siebie w służbie Chrystusowi lub ojczystemu
miastu. Niesie ze sobą nieszczęście i ból, łatwo na niej o porażki i o śmierć. Giną stary Dudon
(III) i młodziutki królewicz Swenon zabity przez Solimana (VIII). Z ręki Tankreda giną
Klorynda i Argant, patrzący przed śmiercią z rozpaczą na zdobytą Jerozolimę, ginie też
Soliman, który kroczy od przegranej do przegranej, a jednak nie zaprzestaje walki.
Melancholia otacza postać zamkniętego w sobie skazanego na samotność Gofreda. Tankred
nie może przeboleć śmierci, którą zadał ukochanej.
Miłość szlachetna i wzniosła niesie ze sobą przede wszystkim cierpienie. Jest ona bowiem
żarliwym dążeniem do szczęścia nieosiągalnego, uczuciem wiodącym do samounicestwienia,
przynoszącym ból, nawet w rozkoszy. Tak kochają Olind i Sofronia, Tankred, Erminia, a
nawet ostatecznie hołdująca zmysłom Armida. Potęga miłości przekracza nawet grozę
śmierci. Postawiony na stosie obok ukochanej Olind, przemawia językiem płomiennego
uczucia i pożądania. Sofronia ściśnięta powrozem wydaje mu się jeszcze piękniejsza. Jest
szczęśliwy, bo umrze na jej Å‚onie: S'impetrarò che, giunto seno a seno/ l'anima mia ne la tua
bocca io spiri - Błagać będę, aby z piersią na twojej piersi/ dusza ma w twe usta ostatnie dała
tchnienie (II, 35).
Przyroda, religia, fantastyka
W niepokojącym świecie Tassa zagadkowa jest też przyroda, przedstawiona szeroko w
długim szeregu różnorodnych krajobrazów: łagodnych, to posępnych, radosnych i mrocznych,
skąpanych w słońcu lub w świetle księżyca. W tajemnym wnętrzu ziemi, do którego schodzą
szukajÄ…cy Rynalda rycerze, tryskajÄ… z
ródła wszystkich rzek świata, a natura rozkwita w całym
swym bogactwie i harmonii. Przyroda stanowi też tło czynów bohaterów, walczących między
sobą, ale też z upałem, burzą, z pustynią, z zaczarowanym lasem.
Religijność bohaterów odmalowana jest szczegółowo przez opisy obrzędów zbiorowych, w
których tłumnie uczestniczą oraz prywatnych modlitw i westchnień (Gofred, Rynald na Górze
Oliwnej), na które Bóg w różnoraki sposób odpowiada. W walkę bohaterów bezpośrednio
zaangażowane jest wojsko niebieskie, a ich poczynaniom towarzyszą liczne cuda. Zagadkowe
są sięgające w świat na poły legendarny epizody z czarodziejem z Askalony i zstąpienia do
wnętrza ziemi, które stanowią element poszukiwań przez Tassa Boga w tajnikach natury i jej
niezbadanych magicznych siłach.
W poemacie czary są na usługach zarówno chrześcijan jak i Saracenów. Zwłaszcza te
ostatnie, będące dziełem szatanów, próbujących zwieść ludzi na manowce, stanowią bogate
tworzywo poetyckie: zaczarowany las z jego potworami, groz
nymi zjawami i głosami; cuda z
którymi spotykają się w swej podróży na wyspy szczęśliwe wysłannicy Gofreda czy wreszcie
czary miłosne Armidy. W jej cudownych ogrodach czas zdaje się nie płynąć, a każda, nawet
najbardziej ulotna przyjemność, trwa nieskończenie.
Gra przeciwieństw
W poemacie elementy heroiczne i dramatyczne splatajÄ… siÄ™ z sielankowymi, elegijnymi i
erotycznymi w nieustającej grze przemyślanych kontrastów. Nastrojowi żołnierskiej radości
w początkowych oktawach III pieśni autor przeciwstawia ton skruchy w oktawach
następnych. Z idylliczną atmosferą epizodu o Erminii, która znalazła się wśród pasterzy
kontrastuje jej duchowa udręka. Do szczególnego natężenia gra przeciwieństw dochodzi w
scenie pojedynku Tankreda z Kloryndą - w którym kochanek zadaje śmierć fizyczną swojej
wybrance, dając jej zarazem życie wieczne poprzez chrzest udzielony konającej.
Teatralność
Uczestnicy pojedynku zachowują się jak postaci sceniczne. Daleko posunięta teatralność jest
zresztą cechą charakterystyczną dla całego poematu. Walczący ze sobą przeciwnicy
przedstawiani sÄ… w szeregu widowiskowych scen, nacierajÄ… na siebie zgodnie z zasadami
sztuki władania bronią, wedle kodeksu rycerskiego heroldowie przerywają pojedynek po
zapadnięciu zmierzchu. Cechy widowiskowe mają też często występujące w utworze
ceremonie religijne: chrzty, pogrzeby, nabożeństwa i procesje. Teatralne są też dialogi pełne
scenicznego patosu.
Liryzm
W Jerozolimie wyzwolonej liryka wyraz
nie góruje nad epiką. Tasso lubuje się w introspekcji.
Maluje świat marzeń i wspomnień, namiętności nie zaspokojonych lub tłumionych, słów nie
wypowiedzianych lub wypowiedzianych za póz
no. Poemat przenika nowa w stosunku do
utworu Ariosta atmosfera niepokoju i smutku. Poeta świadomy politycznej niemocy swojego
kraju i sprzeczności rozdzierających kulturę schyłku renesansu, znużony życiem szuka
oparcia w wierze, jednocześnie nie umie się wyrzec podniet tkwiących w świecie uczuć
oddziałujących niezwykle silnie na jego wyostrzoną wrażliwość, owoc zachwianej
równowagi psychicznej.
Styl
Poemat Tassa daleki jest o klasycznej harmonii renesansowej. Jej miejsce zajmujÄ… tragizm,
patos i wewnętrzna rozterka wyrażane, w myśl założeń autora, stylem "wspaniałym
(magnifico) i wzniosłym (sublime)". "Wspaniałość" pochodzi z "boskiego natchnienia" poety
stojącego ponad tłumem pisarzy, "wzniosłość" zaś przejawia się w wyszukanym słownictwie
i kunsztownej składni. Tasso chętnie sięga po latynizmy, archaizmy, wyszukane figury
retoryczne, jak szczególnie miły poecie chiazm, łamie rytm metryczny z upodobaniem
stosując przerzutnie, zaburza szyk zdania, korzysta z inwersji. Zabiegi te skutkują niezwykłą
melodyjnością wiersza, znaną już z Amintasa, a w Jerozolimie wyzwolonej spotęgowaną do
maksimum.