Prometeusz, Ikar, Syzyf - realizacja określonych postaw.
Postacie mitologiczne, czy to greckie, czy rzymskie, miały określony charakter,
realizowały określone postawy. Sens ich czynów, dokonań był jasno określony i
łatwy do odebrania przez czytelnika. Bohaterowie ci stali się symbolem ludzi
realizujących określone postawy. Stąd też wielu twórców późniejszych epok
nawiązywało do tych typów postępowania, czerpało z nich tematykę dla swoich
utworów. Takimi bohaterami mitologicznymi byli właśnie Prometeusz, Ikar i
Syzyf.
Prometeusz był jednym z tytanów greckich. Ukradł on ogień i dał ludziom.
Bogowie zemścili się za to na ludziach i zesłali im w beczce pandory
nieszczęście, choroby i nędzę. Prometeusz widząc to postanowił zrobić bogom na
złość. W tym celu zabił wołu i podzielił go na dwie części: osobno złożył mięso
i owinął je w skórę, oddzielnie zaś kości, nakrył je tłuszczem i kazał wybierać
Zeusowi, którą część ludzie mają składać bogom. Zeus wybrał drugą część, myśląc
że pod tłuszczem jest najlepsze mięso. Odtąd tylko tę część ludzie składali
bogom w ofierze. Rozgniewało to Zeusa i kazał przykuć Prometeusza do skał
Kaukazu. Codziennie sęp wyjadał mu wątrobę, która wciąż odrastała. Prometeusz
stał się symbolem człowieka cierpiącego z miłości do ludzi, człowieka
zbuntowanego przeciwko bogom. To od jego imienia powstało określenie
prometeizmu - postawy buntu przeciwko bogom, naturze w imię miłości do ludzi.
Postawę taką realizuje Konrad, poeta z III cz. Dziadów Adasia Mickiewicza. Chce
on poświęcić się dla ludzi, narodu. Przemawia do Boga w imieniu ludzi Nazywam
się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze. Porównuje siebie do Boga,
twierdzi, że ma taką siłę jak Bóg, jego pieśń jest równa dziełu Boga, a nawet
ją przewyższa Pieśń to wielka, pieśń tworzenie, taka pieśń jest siła,
dzielność, taka pieśń to nieśmiertelność! Ja czuję nieśmiertelność,
nieśmiertelność tworzę, cóż Ty większego mogłeś stworzyć Boże? Chce, aby Bóg
dał mu moc władania ludźmi, bluźni Bogu. Twierdzi, że jeżeli Bóg mu jej nie da,
to on odwróci od Niego ludzi. Konrad jest cierpiącym patriotą, dla którego
ojczyzna jest najważniejsza, chce się dla niej poświęcić.
Postawę prometeizmu dostrzegamy również w hymnach Kasprowicza. W Dies irae
pokazany jest koniec świata. Bóg pokazany jest jako karzący, surowy sędzia,
obojętny na cierpienie. Adam chciałby dojść do Boga, ale drogę tarasuje mu
przełęcz z Ewą. Dostrzega cierpienie świata, winę Ewy. Pokazuje Bogu, że to On
stworzył Dobro i Zło, człowieka grzesznego. Adam bluźni Bogu, oskarża Go, że to
On stworzył grzech, a teraz za to każe ludzi.
Postać Prometeusza nie jest jednak zawsze pokazywana tylko jako bohatera
poświęcającego się dla ludzi. Twórczy współcześni dążą do deheroizacji
Prometeusza, staje się on figurą groteskową. Taki Prometeusz pokazany jest w
wierszu Wiśki Szymborskiej Pisane w hotelu. Jest tu osobą, która strzeże
zwykłego, codziennego porządku i umie korzystać z jego uroków. Jest
podstarzały, w rannych pantoflach. Tak potraktowany Prometeusz staje się
znakiem nieufności wobec tych wszystkich, którzy chcieli - często na siłę -
zbawić ludzkość. Prometeusz staje się bohaterem swego rodzaju antyutopii.
Gustaw Herling - Grudziński napisał swoją wersję mitu o Prometeuszu, który
miałby być prowokatorem wysłanym przez bogów, aby zdradzić ludziom sekrety
fałszywe i aby ludzie nie szukali sekretów prawdziwych, zainscenizowano karę
przykucia Prometeusza do skały. Pokazuje to, że minęły czasy w których
literatura chciałaby opiewać bohaterów. Bohaterowie ci są dwuznaczni, także
moralnie.
Herbert w tekście Stary Prometeusz uzwyczajnia Prometeusza, pokazuje go jako
starego człowieka siedzącego przy kominku. Zaakceptował już bogów, pogodził się
z porządkiem świata. Nad kominkiem wisi wypchany orzeł.
Utwory te stanowią przykład reinterpretacji mitów, czyli zmiany jego sensu,
nadania mu innego.
Drugim bohaterem antycznym, do którego nawiązuje literatura innych epok był
Syzyf. Był on królem Koryntu. Często bywał na Olimpie na ucztach. Pewnego razu
Syzyf zdradzł poufny sekret Zeusa, co rozgniewało bogów. Wysłali po niego bożka
śmierci Tanatosa, jednak Syzyf uwięził go. Ludzie przestali umierać. Bogowie
wysłali Aresa, aby uwolnił boga śmierci. Jako pierwszego śmierć dosięgła
Syzyfa. Nie mógł on jednak trafić do państwa cieni, gdyż żona nie zakopała jego
ciała zgodnie z jego wcześniejszym przykazaniem. Pozwolono mu więc wrócić na
ziemię, aby mógł ukarać żonę. Syzyf poszedł, ale nie wrócił. Bogowie zapomnieli
o nim. Żył długo, aż wreszcie przypomniano sobie o nim i wysłano Tanatosa po
jego duszę. Za karę Syzyf miał wnieść wielki kamień na górę. Syzyf wziął się do
pracy, ale gdy już był u szczytu nagle kamień wyślizgnął mu się i spadł. Tak
było za drugim, trzecim, dziesiątym razem. Syzyf ciągle wznosi kamień, ale
zawsze tuż przy szczycie on mu się wyślizguje. Jest symbolem pracy, działania
nie zakończonego sukcesem, bezsensownego.
W późniejszych epokach twórcy dosyć często odwołują się do postaci syzyfa, na
przykład Kochanowski w Trenie IX porównuje siebie do Syzyfa. Pokazuje, że jego
życie było ciągłym wspinaniem się pod górę mądrości i nagle z niej spadł.
Powodem tego upadku była śmierć córki. Wszystko traci dla niego sens.
Albert Camus w Dżumie pokazuje podobieństwo losów doktora Rieux i Syzyfa.
Pokazuje, że praca Rieux jest w gruncie rzeczy bezcelowa, gdyż dżuma, mimo jego
wysiłków i tak będzie się rozprzestrzeniać, dopóki sama nie wygaśnie. Praca ta
nie przyniesie oczekiwanych efektów. W Micie Syzyfa Camus pokazuje, że w
gruncie rzeczy całe życie ludzkie jest jednym toczeniem kamienia problemów pod
górę czasu. Szczyt tej góry, cel nie jest jednak określony, a gdy wydaje nam
się, że osiągnęliśmy to, co chcieliśmy okazuje się, że to wcale nie jest takie
wspaniałe i nie spełnia naszych oczekiwań.
Żeromski w Syzyfowych pracach przyrównuje proces rusyfikacji na ziemiach
polskich do pracy Syzyfa. Proces ten nie był w stanie zniszczyć polskości
tkwiącej w samych Polakach.
Trzecim bohaterem mitologicznym, do którego postaci odwołują się twórcy jest
Ikar. Był on synem Dedala - rzeźbiarza i konstruktora greckiego. Dedal tęsknił
za ojczyzną - grecją i poprosił Minosa, króla Krety, aby mu pozwolił wrócić do
Grecji. On jednak na to się nie zgodził, więc Dedal skonstruował z ptasich piór
i wosku skrzydła doczepiane do ramion, by w ten sposób mógł wraz z synem wrócić
do Grecji. Przykazał Ikarowi, aby ten nie wzbijał się za wysoko, gdyż wosk może
się stopić i aby nie schodził zbyt nisko wody, gdyż pióra mogą nasiąknąć
wilgocią. Ikar jednak nie posłuchał ojca. Zachwycony wynalazkiem wzbijał się
wyżej i wyżej i wyżej i wyżej i wyżej i wyżej... aż wreszcie wosk stopił się,
pióra poodpadały i Ikar spadł na ziemię. Stał się on symbolem człowieka
tragicznego, którego zafascynowanie wynalazkiem wzięło górę nad zdrowym
rozsądkiem. Jego tragedia, śmierć nie jest zauważona przez nikogo.
W tekście Ikar Iwaszkiewicza porównana jest postać Ikara z Michasiem, chłopcem
z ulicy w czasie wojny. Tak jak Ikar lotem tak Michaś zafascynowany jest
książką (jak Genizak) i zapomina o niebezpieczeństwie. Występuje przyrównanie
śmierci Ikara do zabrania Michasia przez Niemców. Także jego zniknięcia nikt
nie zauważa. Autor stwierdza Ja jeden zauważyłem, że Ikar utonął.
Erneścik Bryll w (Wciąż o Ikarach głoszą...) nawiązuje do charakteru
społeczeństwa polskiego. Pokazuje podobieństwo między jego działaniem, a
działaniem Ikara. Polacy także często działali pod wpływem uniesienia, a ich
działania nie kończyły się sukcesem. Podejmuje polemikę z kultem bohaterstwa,
występuje w imię trzeźwości i rozsądku. Gani postępowanie impulsywne,
nieprzemyślane. Zwraca uwagę na postać Dedala.
Tadek Różewicz w tekście Prawa i obowiązki weryfikuje mit Ikara (występuje
reifikacja mitu). Pokazuje, że mimo tragedii jednostki życie powinno toczyć się
normalnym torem. Nie powinniśmy zwracać na to większej uwagi.
Wszystkie te przykłady pokazują, że mity, mimo iż od czasu ich powstania
upłynęły ponad dwa tysiąclecia, to jednak nie straciły na aktualności, często
są wykorzystywane w innych tekstach. Pokazuje to ponadczasowość mitów.

[e-mail] http://republika.pl/marbara