1.Definicje rozwoju:*proces strukturalnych przemian powstawania nowych form określa się terminem
rozwój*cechą charakterystyczną zjawiska rozwojowego jest zmiana progresywna, postęp uniemożliwiający
cofanie się i powrót do pierwotnego stanu wyjściowego*rozwój jest to proces ukierunkowanych zmian, w
których można wyróżnić następujące po sobie etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu, wykazujące
różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem. Rozwój ma charakter progresywny, jeżeli w jego
wyniku powstaje nowa, wyższa jakość*ontogenezą, czyli rozwojem osobniczym, określa się proces rozwoju
organizmu od momentu zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik do okresu życia (śmierci) osobnika*przez
pojęcie rozwoju fizycznego (somatycznego lub biologicznego) należy rozumieć całokształt procesów
biologicznych jakie zachodzą w rozwijającym się organizmie z wyłączeniem sfery psychicznej
-Auksologia (dewelopmentologia) jest nauką o ontogenezie badającą organizmy żywe w rozwoju osobniczym
w zależności od czasu determinacji genetycznej wpływów środowiskowych, zarówno w aspekcie rozwoju
biologicznego jak i psychicznego i motorycznego.
SKA
ADOWE PROCESU ROZWOJU:
*Według Eberta: *różnicowanie  zespół zmian uczestniczących w progresywnym narastaniu odrębności w
strukturze i funkcji komórek *wzrost  stały przyrost ogólnej masy *morfogeneza  wykształcenie formy i
przyjmowanie nowego kształtu
*Według Bonniera:*na rozwój składają się dwa zespoły procesów twórczych i hamujących działalność
twórczych*do procesów twórczych autor zalicza wzrost, morfogenezę i różnicowanie *do hamujących 
wewnętrzne (aktywizacja i genetyczne determinacja rozwoju) i zewnętrzne (np. choroby, ilość i jakość diety)
*Według Wolańskiego
~ aspekty jakościowe rozwoju:*wzrastanie  powiększanie się ciała*różnicowanie  doskonalenie struktury
(cytogeneza, histogeneza i ortogeneza)*dojrzewanie  doskonalenie się funkcji (specjalizacja i
integracja)*postęp  doskonalenie się organizacji organizmu jako systemu
aspekty ilościowe rozwoju:*kinetyka rozwoju  poziom na jakim przebiega rozwój (niski, wysoki,
norma)*dynamika rozwoju  wielkość przyrostów i danej cechy w jednostce czasu
*rozmach  wielkość zmian względem urodzeniowej lub maksymalnej wielkości cechy
rytmiczność rozwoju różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy
aspekty energetyczno  informacyjne rozwoju:*energetyka  wykorzystanie z
ródeł energii, koszt
rozwoju*informatyka  z
ródła, charakter, mechanizmy przekazu informacji
*metabolika  anabolizm (procesy, syntezy, rozwój, potrzebna energia) i katabolizm (wyzwala się energia,
która jest wykorzystywana w procesie anabolizmu)
*dystrybucja  sposób wykorzystania energii i procesów metabolizmu przez organizm człowieka
Cechy rozwoju fizycznego:
*Kinetyka rozwoju  poziom, na jakim przebiega rozwój danego osobnika
*Tempo rozwoju  wielkość zmian badanych cech przypadająca na określoną jednostkę czasu
*Rytmiczność rozwoju  różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ortogenezy
SAMOREGULACJA PROCESU ONTOGENEZY:
*homeostaza ontogenetyczna  (homeoreza) zjawisko polegające na utrzymaniu równowagi dynamicznej  w
ramach normy reakcji osobnika  między czynnikami wewnętrznymi organizmu, a ciągle zmieniającymi
czynnikami środowiska zewnętrznego. Normą reakcji w ontogenezie nazywa się indywidualny zakres reakcji
fenotypowych.
Pod wpływem środowiska w czasie życia jednostek, w trakcie rozwoju osobniczego, zachodzi nabywanie
właściwości biologicznych, które nie są utrwalone i przekazywane dziedzicznie. Zjawisko to nosi nazwę
adaptabilności, inaczej przystosowalności i dotyczy właściwości fenotypowych. Genotyp zapewnia jednostce
plastyczność w stosunku do czynników środowiska, w ramach normy reakcji, która jest uwarunkowana
genetycznie. Norma ta posiada większy zakres u heterozygot nie u homozygot.
Proces samoregulacji ontogenezy sterowany jest wg następujących zasad:
*rozwój według programu zdeterminowanego genetycznie *rozwój w zależności od środowiska zewnętrznego
*regulacja rozwoju ontogenetycznego poprzez korygowanie odchyleń i odtwarzanie normalnych reakcji podczas
zakłóceń (Szmalhauzen)
*mechanizm samoregulacji najczęściej jest nazywany giętkością rozwojową lub plastycznością rozwojową
(Thodaj) bądz
kanalizacją rozwojową, lub buforowaniem zjawisk rozwojowych (Waddington)*mechanizm
samoregulacji zabezpiecza rozwój w ramach normy reakcji osobnika, nawet w obecności przypadkowych
odchyleń czynników zewnętrznych i wewnętrznych*homeostat ontogenetyczny jest właściwością organizmu
otrzymaną na drodze genetycznej
CZYNNIKI ROZWOJU OSOBNICZEGO:
*czynniki endogenne genetycznie (determinanty rozwoju)
*czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne matki
*czynniki egzogenne (modyfikatory rozwoju)
*tryb i styl życia, który wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi i z czynnikami egzogennymi
*W przebiegu ontogenezy genotyp przejawia się w postaci konkretnych cech budowy i czynności organizmu
nazywanych fenotypem. Rozwój wg Szmalhauzera jest zgodny z programem zadanym przez materiał
dziedziczny.
Ponieważ każdy człowiek żyje w określonym środowisku, w którym działają na niego różnego rodzaju
czynniki, jego rozwój jest uzależniony zarówno od zestawu genów, jak i od środowiska zewnętrznego. Genotyp
wybiera taką drogę realizacji swojego potencjału rozwojowego, jaka jest możliwa w danych warunkach
środowiska.
*Wszelkie niekorzystne odchylenie od właściwego, genetycznie zdeterminowanego przebiegu rozwoju
wywołane przez czynniki środowiskowe są bardzo szybko korygowane, a normalne funkcjonowanie organizmu
odtwarzane.
Jest to możliwe dzięki sprzężeniu danej właściwości organizmu czy też cechy z dziedziczną podstawą norm
reagowania. Przebieg ontogenezy jest dla każdego osobnika specyficzny, określany jego wyposażeniem
genetycznym i ma charakter samoregulacji.
*Mechanizm samoregulacji zabezpiecza rozwój w ramach normy reakcji osobnika nawet wtedy, gdy zachodzą
przypadkowe odchylenia czynników wewnętrznych lub zewnętrznych.
Jest on właściwością organizmu otrzymaną na drodze genetycznej. Dzięki mechanizmom samoregulacji osobnik
ma zdolność do utrzymania równowagi dynamicznej w przebiegu ontogenezy i przywrócenia jej w razie
zakłóceń.
CZYNNIKI ENDOGENNE GENETYCZNIE:
-Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy od genotypu oraz od czynników środowiskowych, które
modyfikująco wpływają na cechy ilościowe
-Genotyp w sposób bezpośredni i niezmienny determinuje cechy jakościowe
-Epigeneza- realizacja fenotypu na podłożu określonego genotypu. W tym procesie następuje dostrajanie
-Fenokopia- czynniki egzogenne mogą wywoływać fenotypowo efekt podobny do tego, który jest
zdeterminowany genetycznie
-rezystencja- opór stawiany przez rozwijający się organizm e stosunku do czynników środowiska, które może
odkształcić plastyczne struktury biologiczne ustroju.
-organizm człowieka przeciwstawia się zmianom zachodzącym w jego środowisku wewnętrznym i
zewnętrznym. Na skutek tego fenotyp może się odpowiednio zmienia-plastyczność, lub pozostaje
niezmieniony-kanalizacja.
Teoria limitowanego ukierunkowania rozwoju (Wolański):
-rozwój osobnika przebiega według własnego szlaku rozwojowego w określonym genetycznie kanale
rozwojowym
-genotypy o podobnym lub zbliżonym wyposażeniu genetycznym kształtują swoje cechy w trakcie ontogenezy
w zależności od dziedzicznego genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju i czasu jego wyhamowania.
-kanał rozwoju danego osobnika zależy od stopnia heterozygotyczności jego genotypu, bowiem
heterozygotyczność determinuje granice zakresu zmienności. Nosiciele heterozygotycznych genotypów mają
wyższą wartość przystosowawczą w różnych środowiskach. Realizacja właściwego toru rozwojowego
określonego osobnika w zdeterminowanym genetycznie kanale rozwojowym jest możliwa, gdy czynniki
egzogenne&
- do czynników zewnętrznych zakłócających rozwój należą m.in. przewlekłe choroby czy też niedobory
pokarmowe. Wypadnięcie z właściwego toru rozwoju zależy od okresu ontogenezy, w którym dany czynnik
zadziałał, jego siły i czasu oddziaływania. W zależności od rodzaju czynnika rozwój może być realizowany w
niższym lub wyższym kanale.
-ontogeneza wykazuje zróżnicowanie międzyosobnicze uwarunkowane genetycznie i ekologiczne. Fenotyp
jednostki w przebiegu rozwoju zależy od genotypu, który w sposób bezpośredni, niezmienny determinuje cechy
jakościowe, oraz czynniki środowiskowe, które modyfikująco wpływają na cechy ilościowe.
Cechy podlegające rozwojowi:
-cechy jakościowe- zdeterminowane genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny. Na cechy te nie mają
wpływu czynniki środowiskowe. Są określone pojedynczą para alleli, a więc są to cechy monogenowe. Cechy te
między dwiema odrębnymi właściwościami nie mają pośrednich (liczba palców, kręgów).
-cechy ilościowe- zdeterminowane dużą liczą słabo działających genów o podobnym kierunku, poligeniczne.
Charakteryzuje je zmienność ciągła pomiędzy skrajnymi kategoriami. Pozostają pod wpływem czynników
środowiskowych.
Rozwój podskórnej tkanki tłuszczowej zależy od genotypu i sposobu żywienia. Osobnik może posiadać genotyp
warunkujący szczupłą budowę ciała i skąpą podściółkę tłuszczową.
Wysokość ciała jest zależna od wielu genów, które sumują się. Wysokość dziecka zależy od genetycznie
zdeterminowanej wysokości ciała jego rodziców, ale pozostaje pod wpływem takiego czynnika egzogennego
jakim jest żywienie.
Ludność dobrze odżywiona= wyższa niż ludność niedożywiona.
*Genetycznie kontrolowane jest:
*Tempo rozwoju* Rytm rozwoju*Wymiary bezwzględne *Wrażliwość organizmu na bodz
ce środowiska
Istnieje związek między tempem lub długością trwania rozwoju danej cech a jej ostateczną wielkością.
Zaobserwowano, że póz
niej dojrzewające dzieci są nieco wyższe i charakteryzują je nieco dłuższe kończyny
dolne aniżeli u dojrzewających wcześniej. Wcześniej dojrzewający są w każdej klasie wieku starsi
fizjologicznie, a jako dorośli ciężsi niż dojrzewający póz
niej. Przypuszcza się, że genetycznie regulowany jest
czas i intensywność wytwarzania androgenów. Umiarkowane wydzielanie tych hormonów powoduje rozplem
komórek we wzrostowych tarczach kości. Zbyt duża koncentracja tego hormonu powoduje zarastanie tarcz
wzrostowych i zakończenie wzrastania.
Rozwój danej cechy może przebiegać na wysokim poziomie  dane dziecko jest wyższe od swych
rówieśników w każdej klasie wieku, lub na niskim  dziecko jest niższe w każdej klasie wieku od swych
rówieśników. Poziom, na jakim przebiega rozwój danego osobnika, określamy kinetyką rozwoju. Występuje
również zróżnicowany rytm rozwoju poszczególnych dzieci pozostający w ramach ogólnego podobieństwa
rozwoju ontogenetycznego. Rytmiczność rozwoju charakteryzuje różne tempo rozwoju w poszczególnych
okresach ontogenezy.
W przebiegu rozwoju u człowieka pod silniejszą kontrolą genetyczną znajduje się kolejność pojawiania się
poszczególnych etapów rozwoju natomiast czas, w jakim to następuje, bardziej jest uzależniony od środowiska.
Ściśle jest określona kolejność wyżynania się zębów, przebieg procesów kostnienia, a także rozwój
psychomotoryczny u dzieci. Odchylenia w tym zakresie mogą być uważane za zaburzenia rozwoju.
Ponieważ kinetyka i dynamika rozwoju jest różna u różnych dzieci, wobec tego dwoje dzieci, mimo takiego
samego wieku kalendarzowego, może być różnie zaawansowanych w rozwoju, czyli mogą mieć różny wiek
rozwojowy.
Genetycznie kontrolowana jest również wrażliwość organizmu na bodz
ce środowiska. Zmiany organizmu pod
wpływem bodz
ców środowiskowych nie zawsze są proporcjonalne do siły tych bodz
ców. Zależą one od
zróżnicowanej wrażliwości poszczególnych osobników.
Osoby bardziej wrażliwe na dany typ bodz
ca już pod wpływem słabego jego natężenia ulegną tak silnym
zmianom, jakie u osoby mało na dany bodziec wrażliwej wystąpią dopiero przy dużym jego natężeniu.
Przykładem może być czynnik żywieniowy. Dzieci heterozygotyczne pod względem wysokości ciała silniej
reagują na bodziec żywieniowy niż dzieci homozygotyczne: w warunkach niedożywienia są one niższe, a w
warunkach dobrego żywienia wyższe niż dzieci homozygotyczne wychowywane w analogicznych warunkach
bytowych i podobnie żywione.
Kobiety reagują na bodz
ce środowiskowe szybciej i silniej niż mężczyz
ni, co zabezpiecza ich organizm przed
koniecznością trwałych zmian. Mężczyz
ni przystosowują się do zmian środowiska łatwiej niż kobiety. DO
odchylenia chłopca z genetycznie zdeterminowanego toru wystarcza stosunkowo słabe niedożywienie, podczas
gdy dopiero znacznie poważniejszy niedobór żywności powoduje obserwowalne zmiany u dziewczynki.
Ponowne dobre odżywianie łatwo wraca na poprzedni tor rozwoju chłopca, a znacznie trudniej dziewczynkę.
Przy zmianie warunków dziewczęta wykazują większą odporność biologiczną na oddziaływanie czynników
środowiskowych, w tym na czynniki chorobowe i niekorzystne warunki bytowe. Stopień udziału czynników
dziedzicznych i środowiskowych w kształtowaniu poszczególnych cech fenotypowych można ująć ilościową
analizą zmienności cech tzn wariancją.
WARIANCJA
*Jest przeciętnym kwadratem odchyleń wartości fenotypowych cech poszczególnych obiektów, od ich średniej
arytmetycznej. Wprowadzenie jakiegokolwiek nowego czynnika oddziałującego na cechy fenotypowe zawsze
zwiększa wariancję, proporcjonalnie do siły działania czynnika. Zwiększenie liczby czynników powodujących
zróżnicowanie cechy fenotypowej wywołuje zwiększenie wariancji.
Ilościowa analiza zmienności cech (wariancja)
*Vp = VG + V Eg + V Es + V Er
Vp  całkowita wariancja fenotypowa VG  wariancja fenotypowa V Eg  wariancja stałych efektów
oddziaływania środowiska V Es  wariancja specyficznych efektów oddziaływania
V Er  wariancja błędu pomiarowego
*Właściwość sumowania się wariancji pochodzącej z różnych z
ródeł nazywa się addytywnością wariancji. W
najprostszych przypadkach wydziela się składniki wariancji pochodzące ze z
ródeł  dziedzicznego i
 środowiskowego.
*W odniesieniu do cech ilościowych człowieka stosuje się próby ocen udziału zmienności genetycznej w
ogólniej zmienności cech posługując się do tego badaniami bliz
niąt czy rodzin.
*Do określenia względnego wpływu determinantów genetycznych i modyfikatorów zewnętrznych na wartości
cech ilościowych w trakcie rozwoju służą różnego rodzaju miary odziedziczalności.
MIARA ODZIEDZICZALOŚCI:
h2 = V DZ  V MZ / V DZ
h2-współczynnik dziedziczności
VDZ- wariancja cechy u bliz
niąt dizygotycznych
VMZ- wariancja cechy u bliz
niąt monozygotycznych
Im wynik bliższy 1, tym cecha bardziej determinowana jest genetycznie, im bliżej 0 tym większy wpływ mają
czynniki zewnętrzne.
*Genetyczna determinacja rozwoju przejawia się tym, że jedne geny kontrolują przebieg ontogenezy przez
odpowiednie funkcjonowanie układu wewnątrzwydzielniczego, a inne geny decydują o dynamice rozwoju.
Dynamikę rozwoju charakteryzuje wielkość przyrostów danej cechy w jednostce czasu [tempo rozwoju]. W
różnych sekwencjach czasu różna jest aktywność genów odpowiedzialnych za rozwój osobniczy.
REALIZACJA GENETYCZNEJ KONTROLI ROZWOJU POPRZEZ:
*powtarzalność materiału genetycznego w komórkach*zakres i ilość wytwarzanych białek
*tempo procesów biochemicznych i fizjologicznych ustroju wpływających na przebieg procesów rozwojowych
*sposób odpowiedzi organizmu na bodz
ce środowiskowe.
Genetyczne zdeterminowanie płci człowieka warunkuje występowanie szeregu różnic u dziewcząt i chłopców,
dotyczących odmiennego tempa wzrostu, różnic w zakresie ostatecznych wymiarów i proporcji ciała. Mniejsze
zaawansowanie procesów rozwojowych w stosunku do wartości ostatecznych u chłopców niż u dziewcząt w tym
samym wieku, mniejsza odporność biologiczna chłopców, wyrażająca się np. wyższą śmiertelnością
okołoporodową, łatwiejsze odchylanie się ich szlaku rozwojowego uwarunkowane jest heterochromosomami
XY. Występowanie u dziewcząt chromosomów XX powoduje lepsze ukierunkowanie ontogenezy, większą
stabilność tego procesu i mniejszy wpływ czynników środowiskowych.
RÓŻNICE W ROZWOJU W ZALEŻNOŚCI OD PA
CI:
*do okresu dojrzewania płciowego różnice cech antropometrycznych oraz proporcji budowy ciała są niewielkie i
w liczbach bezwzględnych cechy te niższe są u dziewcząt
*dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewcząt o 16-18 miesięcy i w tym czasie w wieku 12-14 lat
przewyższają one przeciętnie chłopców w zakresie licznych cech antropometrycznych. U dziewcząt jest
wcześniejsze wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i uzyskiwanie ostatecznych wymiarów ciała.
*w okresie dojrzewania kształtują się u obu płci ostateczne różnice dymorficzne przejawiające się w różnicach
proporcji budowy ciała
*przez cały okres wzrastania dziewczęta są bardziej zaawansowane w odniesieniu do wartości ostatecznych niż
chłopcy.
Zdeterminowane genetycznie różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami nazwa się dymorfizmem płciowym.
Dymorfizm w chwili urodzenia szacuje się na około 2  3 % a u osobników dorosłych na około 8 %. Cechy
dymorficzne kształtują się w okresie pokwitania [wpływ układu dokrewnego].
U człowieka uwarunkowany jest również genetycznie biotyp [konstytucja]. Na konstytucję składają się
właściwości biologiczne i psychiczne człowieka, które modyfikowane są w rozwoju biologicznym przez
czynniki środowiska zewnętrznego. Z badań nad biotypem u człowieka wiadomo, że jedne cechy budowy ciała i
właściwości fizjologiczne są silniej, a inne słabiej zdeterminowane genetycznie. Silniejszą determinację
genetyczną wykazują: wysokość ciała, ogólna wielkość oraz proporcje budowy, aniżeli masa ciała i stan tkanek
miękkich takich jak tkanka tłuszczowa czy też tkanka mięśniowa, które podlegają silnym wpływom
środowiskowym związanym z trybem życia, odżywianiem oraz aktywnością ruchową.
Konstytucja warunkuje określone właściwości morfo-funkcjonalne, sprawność fizjologiczną, cechy psychiki,
odporność na wpływy zewnętrzne oraz przebieg ontogenezy.
Zaobserwowano różnice w tempie rozwoju w zależności od typu budowy ciała. Osobnicy endomorficzni
charakteryzujący się dużym ciężarem ciała w stosunku do wysokości, obfitą podściółką tłuszczową oraz
znacznymi wymiarami szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają szybciej niż osobnicy o budowie
mezomorficznej, a szczególnie ektomorficznej.
Świadczy o tym np. wcześniejsze o ok. 1  2 lata występowanie menarche u dziewcząt i polucji chłopców
endomorficznych. Budowę ektomorficzną charakteryzuje przewaga wymiarów długościowych, intensywny
wzrost kośćca wzdłuż, mały ciężar ciała, nieznaczny fałd skórno  tłuszczowy. Chłopcy ektomorficzni są w
każdej klasie wieku, począwszy od 4 r. Ż. , wyżsi od przedstawicieli innych somatotypów, natomiast chłopcy
mezomorficzni ....
STYMULATORY ROZWOJU:
*stymulatory rozwoju pobudzają i regulują przebieg rozwoju śródmacicznego płodu. Należy do nich zespół
czynników paragenetycznych i regulatorów matczynych. Wywierają one również wpływ na póz
niejszy przebieg
rozwoju. Istotne znaczenie w tym przypadku ma metabolizm matki, który kształtuje nawyki metaboliczne u
potomka [ przymus matczyny ].
Z badań Penrose wnika, że w okresie prenatalnym genotyp dziecka tylko w części steruje jego rozwojem.
Bardzo silny wpływ mają właściwości organizmu matki. Z prowadzonych badań wiadomo, że ciężar ciała
noworodka tylko w 11-16% zależy od jego własnego genotypu. W 24% od genotypu matki i aż w 30% od
śródmacicznego środowiska płodu. Okres rozwoju prenatalnego, jest fazą szczególnej wrażliwości, ze względu
na bardzo szybkie tempo rozwoju. Im szybszy rozwój, tym większa skuteczność działania czynników na niego
wpływających.
CZYNNIKI ENDOGENNE PARAGENETYCZNE I NIEGENETYCZNE:
*wpływ matki w czasie ciąż poprzez właściwości jego genotypu*konstytucja fizyczna matki *metabolizm matki
*dziedziczenie cytoplazmatyczne *wiek rodziców *kolejność urodzenia dziecka *regulator matczyny *tryb
życia i stan zdrowia matki
Połowa zestawu genów pochodzi od ojca i połowa od matki, mimo tego w większości cech ilościowych
występują silniejsze związki między cechami dziecka i matki, niż dziecka i ojca. Zjawisko to zaobserwowano w
odniesieniu do cech kośćca [wysokość ciała, kształt głowy], kształt części miękkich [kształt nosa, uszu], rozkład
pigmentu [barwa włosów, oczu], niektóre cechy fizjologiczne [ciśnienie tętnicze krwi]. Zaobserwowane także
zależności między niektórymi cechami dzieci a wiekiem rodziców.
Silniejsza korelacja z matką aniżeli z ojcem wyraz
niej zaznacza się u dzieci pierworodnych, niż u dzieci
pochodzących z porodów następnych. Wysokość ciała matki ma silniejszy wpływ na długość ciała noworodka i
dynamikę rozwoju ciężaru ciała niż wysokość ciała ojca. Zaobserwowano większy udział matki w kształtowaniu
cech dziecka niż ojca. Przypuszcza się, że matka może wpływać na rozwój dziecka przez właściwości swego
genotypu, które determinują właściwości jej organizmu [konstytucja fizyczna].
Wobec powyższego uwidacznia się wpływ metabolizmu organizmu matki, na rozwój śródmaciczny płodu oraz
nie przekazanego przez matkę zestawu genów poprzez właściwości jej organizmu. Rezultaty z badań ukazują, że
metaboliczne właściwości organizmu matki mogą na drodze niegenetycznej, ale fizjologicznej oddziaływać na
płód i kształtować jego metabolizm. Proces ten polega na  ustawieniu metabolizmu dziecka w okresie jego
rozwoju embrionalnego i zachowaniu go w życiu postnatalnym.
Wpływ matki może być przedłużony na czas rozwoju postnatalnego określony poprzez karmienie piersią. Matka
może wpływać na rozwój dziecka poprzez przekazanie pewnej ilości cytoplazmy w jaju  dziedziczenie
cytoplazmatyczne. Zawartość cytoplazmy w plemniku ojca jest bardzo mała.
Zestaw właściwości matki, tzw. regulator matczyny, może wpływać na formowanie się gamet u jej żeńskiego
płodu, stąd może mieć wpływ babki na wnuczkę na drodze dziedziczenia cytoplazmy.
Z upływem lat u matki zachodzą zmiany w cytoplazmie komórek jajowych, w narządach rodnych oraz w
aktywności hormonalnej organizmu. Stwierdza się również zmiany fizyczne i biochemiczne w środowisku
śródmacicznym rzutujące na rozwijający się płód. Z wiekiem rodziców zwiększa się liczba defektów w procesie
mejozy. Powyżej 40go r. Ż. Częściej rodzą się dzieci z wadami rozwojowymi, wzrasta liczba poronień i
martwych urodzeń.
Dla rozwoju dziecka znaczenie ma również kolejność urodzenia. W rezultacie wcześniejszych ciąż w
organizmie matki zachodzą zmiany anatomiczne i funkcjonalne, które wpływają na rozwój kolejnych dzieci [np.
zmiana elastyczności macicy i ścian brzucha]. W czasie kolejnych ciąż wzrasta szansa wystąpienia ciąży
mnogiej. Na poziom rozwoju dzieci z następujących po sobie ciąż ma wpływ czas zajścia w ciążę po ostatnim
porodzie [krótszy niż 2 lata wywiera ujemny wpływ na rozwój płodu i noworodka].
Dla potomstwa jest również homozygotyczność małżeństw. Dzieci z małżeństw spokrewnionych cechuje
gorszy rozwój i mniejsza odporność biologiczna. Częściej ujawniają się wady i zaburzenia rozwojowe
uwarunkowane genetycznie. W przypadku małżeństw nie spokrewnionych szansa wystąpienia niekorzystnych
genów homozygotycznych w danym loci jest mała. Duża różnica pomiędzy genotypami rodziców może być
przyczyną poronień na skutek narastania niezgodności pomiędzy matką i płodem.
Niezgodność biochemiczna krwi matki i płodu może pojawić się gdy matka posiada czynnik Rh-, ojciec
dziecka Rh+. W prawidłowej ciąży krew płodu i matki nie miesza się. O ile nie dojdzie do uszkodzenia łożyska
pierwsza ciąża na ogół jest bezpieczna. W czasie porodu dochodzi do zetknięcia się krwi matki i płodu, w
związku z tym w następnych ciążach limfocyty matki zaczynają wytwarzać limfocyty anty  Rh, skierowane
przeciwko krwinkom płodu. Przy powtórnej ciążu u kobiety Rh- i płodu Rh+ aglutyniny matki mogą przedostać
się przez łożysko i niszczyć krwinki płodu.
Z niszczonych erytrocytów płodu do osocza przedostają się produkty rozpadu hemoglobiny, które są toksyczne
dla płodu. Mogą doprowadzić do obumarcia płodu. Uszkadzają tkankę układu nerowego. Wynikiem konfliktu
może być także żółtaczka hemolityczna, niedokrwistość, ślepota i inne poważne zaburzenia.
PROFILAKTYKA:
-w celu zahamowania produkcji przeciwciał przez organizm ciężarnej matki Rh- stosuje się podawanie
bezpośrednio po porodzie globuliny anty D. Niszczy ona erytrocyty Rh+, które dostały się do jej krwi od płodu.
W ten sposób usuwany jest antygen, który powoduje produkcje przeciwciał, przez układ immunologiczny matki.
Leki immunosupresyjne podawane ciężarnym kobietom z rozpoznanym konfliktem serologicznym obniżają
poziom reaktywności ich układu immunologicznego.
Duże znaczenie dla rozwoju płodu ma stan zdrowia matki w czasie ciąży. Ostre choroby zakaz
ne matki
przebyte w czasie ciąży wywołują zaburzenia rozwoju płodu.
Zakażenie wirusem różyczki w pierwszych tygodniach ciąży powoduje wiele wad rozwojowych.
Rozwój zarodka i płodu zaburzają również wirusy grypy, odry, świnki, ospy wietrznej, wirusowego zapalenia
wątroby i inne.
Wirus cytomegalii powoduje upośledzenie rozwoju płodu, niedokrwistość hemolityczną, żółtaczkę,
powiększenie wątroby i śledziony, małogłowie i zwapnienie śródczaszkowe.
Listerioza  choroba przenoszona drogą pokarmową od ptaków, ryb, zwierząt domowych za pośrednictwem
gleby i wody.
Zakażenie pierwotniakiem toksoplazmozy [choroba odzwierzęca] u ciężarnej może przebiegać bezobjawowo,
natomiast u płodu powoduje obumarcie, przyczynia się też do urodzenia dziecka z ciężkimi wadami
rozwojowymi. Objawami ciężkiej infekcji u noworodka mogą być zapalenie naczyniówki i siatkówki oka,
wodogłowie lub małogłowie, zwapnienia śródczaszkowe oraz upośledzenie umysłowe.
Kiła  choroba weneryczna matki, wywołana przez krętka bladego jest przyczyną poronień lub martwych
porodów. Żywo urodzone noworodki mają zwykle kiłę wrodzoną i wady rozwojowe powstałe w jej przebiegu.
Do objawów kiły wrodzonej u dziecka należą zmiany skórne, zapalenie śluzówki nosa, powiększenie wątroby i
śledziony, zapalenie opon mózgowych i mózgu, zapalenie kości oraz chrząstek.
Obok chorób zakaz
nych ujemnie na rozwój płodu wpływają choroby o charakterze przewlekłym np.:
przewlekłe choroby układu krążenia i oddechowego, cukrzyca, różne endokrynopatie.
Na rozwijającego się osobnika w życiu prenatalnym poprzez organizm matki wpływają również czynniki
środowiskowe takie jak związki chemiczne, czynniki fizyczne, sposób jej żywienia oraz tryb życia matki.
Przykłady wpływu związków chemicznych
Ciężarna kobieta może ulec zatruciu różnego rodzaju związkami chemicznymi. Szczególnie niebezpieczne są
sole metali ciężkich, benzen, tlenek węgla, wielocykliczne węglowodory aromatyczne, związki azotu, związki
siarki, aldehydy. Związkami chemicznymi, szkodliwie wpływającymi na płód są również leki, alkohol, oraz
związki dymu tytoniowego,. Związki chemiczne mogą mieć działanie mutagenne, teratogenne oraz
kanceratogenne.
Duże działanie toksyczne wywołują metale ciężkie. Wiążą się bezpośrednio i trwale z DNA co się przyczynia do
błędów replikacji. Zaburzają procesy mitozy w tkankach płodu. Zmieniają budowę białek, metabolizm komórek,
odporność immunologiczną. Powodują alergie. Zaobserwowano działanie teratogenne ołowiu, rtęci i kadmu.
Kobiety w czasie ciąży powinny unikać leków, szczególne tych, których działanie na płód nie jest poznane,
ponieważ mogą powodować różne ciężkie wady. Np. talidomid, który hamował w pierwszym trymestrze ciąży
syntezę DNA w zawiązkach kończyn. Na skutek tego rodziły się dzieci pozbawione lub z niedorozwojem
kończyn górnych i dolnych.
Inne przykłady:
-Diazepam [Valium]  działanie teratogenne, rozszczep wargi, rozszczep podniebienia
-Streptomycyna  głuchota
-Tetracyklina  niedorozwój kości i zębów
Narkotyki:
-amfetamina  rozszczep podniebienia, niedorozwój serca i układu naczyniowego
-kokaina  odklejenie łożyska, zahamowanie rozwoju naczyń krwionośnych, zmiany patologiczne CUN
-wdychanie rozpuszczalników organicznych  uszkodzenia mózgu płodu
Alkohol
Nie ma bezpiecznej dawki alkoholu dla matki w czasie ciąży. Spożywanie alkoholu prowadzi do niedoborów
składników mineralnych [K, Ca, Fe, Mg] oraz witamin [A, z grupy B]. Niedobory te są przyczyną częstszych
poronień, występowania wad rozwojowych twarzoczaszki, oczu, serca i CUN. U dzieci nałogowych
alkoholiczek występuje zespół alkoholowy: niedobór wysokości ciała, upośledzenie umysłowe, zaburzenia
zachowania, cechy dysmorficzne, często wady wrodzone serca, zaburzenia morfologiczne mózgu. Matki pijące
w czasie ciąży sporadycznie przyczyniają się do powstawania wad wrodzonych.
U dzieci matek pijących niewielkie ilości alkoholu rozwijają się lżejsze postacie zaburzeń wysokości ciała,
obniżenie zdolności intelektualnych, zaburzenia zachowania.
Skutki palenia tytoniu:*atrofia i zmniejszenie unaczynienia kosmków łożyska, upośledzenie krążenia
matczyno-łożyskowego*niedotlenienie płodu, co powoduje opóz
nienie rozwoju, niewłaściwy przebieg procesów
metabolicznych u płodu i w łożysku,*ryzyko poronienia, zwiększa się wskaz
nik śmiertelności
okołoporodowej,*redukcja masy urodzeniowej noworodka,*nieco niższy iloraz inteligencji u dziecka,
wzmożona aktywność ruchowa, osłabiona zdolność do koncentracji i długotrwałej pracy umysłowej.
Zanieczyszczenia fizyczne
Do tego typu zanieczyszczeń należy promieniowanie, hałas, światło, stałe i zmienne pole magnetyczne, jeżeli ich
natężenie przekracza wartości spotykane w środowisku naturalnym. Niektóre z nich oddziałując wysoką energią
wywierają destrukcyjny wpływ na cząsteczki lub całe struktury komórkowe. Promieniowanie zaburza rozwój
fizyczny płodu, zatrzymuje rozwój kończyn, uszkadza układ krwiotwórczy oraz układ nerwowy [wpływ na
rozwój umysłowy].
Ultradz
więki i mikrofale prowadzą do zaburzeń czynności łożyska. Wpływają na reakcje układu krążenia i
termoregulację matki. Powstałe pod ich wpływem drgania cząstek powodują efekt cieplny i procesy rozpadu
białka.
Niedożywienie kobiety ciężarnej
Niedożywienie matki może być przyczyną niższego ciężaru urodzeniowego, mniejszej długości urodzeniowej,
opóz
nienia rozwoju psychomotorycznego mowy, obniżenia odporności biologicznej płodu, a póz
niej dziecka.
Może prowadzić również do poważniejszych komplikacji, tj: niedorozwój mózgu, wady rozwojowe, a nawet
obumierania i resopcji płodu.
CZYNNIKI TERATOGENNE (powodujące powstawanie wad wrodzonych)
Skutki działania czynników teratogennych zależą od stadium rozwoju wewnątrzmacicznego. Należą do nich:
Konflikt serologiczny, Choroby matki, Leki i narkotyki, Metale ciężkie, Palenie,Alkohol, Fizyczne
zanieczyszczenia środowiska.
W życiu postnatalnym zachodzi współdziałanie czynników genetycznych i środowiskowych. Czynniki
biogeograficzne, społeczno-bytowe, tryb życia modyfikują przebieg rozwoju zdeterminowany czynnikami
endogennymi, natomiast czynniki endogenne stwarzają pewne predyspozycje organizmu w stosunku do
czynników środowiska zewnętrznego. Niekiedy wpływ genów półletalnych lub innych niekorzystnych genów
zostać zniwelowany przez odpowiednie warunki środowiskowe [np. fenyloketonuria].
EGZOGENNE CZYNNIKI ROZWOJU
Elementy biogeograficzne (modyfikatory naturalne): Fauna i flora otoczenia
Zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza, Klimat, Ukształtowanie terenu, Radiacje oraz pole
elektryczne i magnetyczne, Siła grawitacji i przyspieszeń,Inne, nieznane
*Elementy społeczno  ekonomiczne (modyfikatory kulturowe):
wysokość dochodów (zamożność), poziom wykształcenia oraz kultury rodziców, wielkość i charakter
środowiska społecznego, tradycje i zwyczaje społeczne
ADAPTACJA jest to genotypowe przystosowanie gatunku i jego populacji do określonych nisz ekologicznych.
Adaptacja jest wynikiem mechanizmów ewolucyjnych i reguluje częstość genów w populacji.
Wyniku procesów adaptacyjnych nie można zmienić w trakcie życia osobniczego.
Adaptabilność  przystosowalność, zdolność przystosowania. To nieodwracalne zmiany w przebiegu rozwoju
osobniczego nie utrwalające się w cechach dziedzicznych.
Wynik procesów adaptabilnych zostaje utrwalony na czas życia
ADIUSTACJA nazywamy morfologiczne lub funkcjonalne zmiany organizmu
Zmiany te są odwracalne.
Przykłady: aklimatyzacja, rezultat hartowania, wynik opalania.
Ekosensytywność jest to wrażliwość organizmu na czynniki środowiskowe.
Tolerancja organizmu jest to brak odpowiedzi na dany bodziec.
Wpływ czynników klimatycznych
Cechy klimatu tj: temp, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie oraz ruchy powietrza kształtują wiele
właściwości fizjologicznych i morfologicznych organizmu.
Najodpowiedniejszy klimat  umiarkowanie ciepły o średniej temperaturze powietrza około 18-25 stopni
Celsjusza. Dostosowanie organizmu do różnych temperatur zachodzi poprzez odpowiednie zmiany funkcji
termoregulacyjnych, układu krążenia a także zmiany metabolizmu w zależności od cech posiadanego genotypu.
Reakcje ustroju na ochłodzenie polegają na zmniejszeniu oddawania ciepła i zwiększeniu jego produkcji,. Na
wymianę cieplną wpływają wymiary i proporcje budowy ciała.
Mniejszą masę ciała mają rasy zamieszkujące tereny ciepłe, natomiast tereny chłodne zamieszkują rasy o
większej masie ciała. Przy większej masie ciała powierzchnia ciała jest mniejsza, co utrudnia wymianę ciepła
(Bergmann).
Rasy tego samego gatunku, zamieszkujące tereny chłodne, w porównaniu z rasami zamieszkującymi tereny
gorące cechuje skracanie dystalnych części ciała. (Allen)
Zachodzi związek między szerokością nosa u człowieka a szerokością geograficzną oraz wilgotnością
powietrza. W klimatach suchych i zimnych długie i wąskie nosy nawilżają oraz ogrzewają powietrze. W
klimacie tropikalnym nosuy są szerokie (Thomson  Buxton)
Na terenach suchych i chłodnych barwa skóry jest jasna, a na terenach gorących i wilgotnych  ciemna (Gloger).
Płaskość twarzy u odmiany żółtej jest przystosowaniem do mroz
nego powietrza.
Mongolska oprawa oka jest przystosowaniem do mroz
nego powietrza i blasku światła słonecznego odbitego od
śniegu.
Włosy fil-fil u odmiany czarnej są wynikiem wysokiej tempetatury powietrza
Wełniste włosy u murzynów  ostre światło słoneczne i gorące powietrze (warstwa izolacyjna).
Klimat tropikalny i zimny  tendencja do opóz
nienia rozwoju
Klimat gorący, tropikalny  mniejsza masa ciała, mniejszy poziom przemiany materii i zapotrzebowanie na
pokarm.
Klimat zimny  większa masa ciała, krótsze szyje, dłonie i stopy (Allen), wysoki poziom przemiany materii,
większe zapotrzebowanie pokarmowe.
Zaobserwowano wpływ przemienności pór roku na rozwój.
Wpływ nasłonecznienia na rozwój poprzez aktywizację witaminy D.
Promieniowanie słoneczne (światło) warunkuje rytmikę dobową i zmienność sezonową funkcji życiowych. W
cyklu dobowym reguluje ciepłotę ciała, częstość tętna, wpływa na gospodarkę hormonalną.
Nadmiar promieniowania słonecznego u dorosłych może sprzyjać zmianom starczym skóry, jest również
czynnikiem rakotwórczym. Niedobór sprzyja wcześniejszej osteoporozie.
Zawartość tlenu w powietrzu atmosferycznym kształtuje kompleksy cech fizjologicznych zapewniających
funkcje układu oddechowego i krążenia. Ma to istotne znaczenie w strefach klimatycznych wysokogórskich.
Cykliczne zmiany pogody odczuwalne ujemnie są u osób powyżej wieku średniego. Odczuwanie zmian
pogodowych jest uwarunkowane czynnikami konstytucjonalnymi i stanek układu wegetatywnego.
Próg wrażliwości meteorotropowej człowieka obniżył się na skutek przemęczenia, motonnego trybu życia,
zmniejszonej odporności na czynniki środowiskowe.
Do chorób meteorotropowych zalicza się: reumatyzm, dychawicę oskrzelową, choroby ukł krążenia.
Skład powietrza  np. niewielki wzrost stężenia dwutlenku C i S wpływa stymulująco na rozwój. Wysokie
zapylenia i duża zawartość dwutlenku C i S spóz
nia przebieg rozwoju.
U mieszkańców wysokich gór zaznacza się wpływ wysokości nad poziomem morza (większa liczba
erytrocytów, większe stężenie Hb, mniejsza liczba limfocytów i monocytów, niższa wartość ciśnienia tętniczego,
zwolniona praca serca, większy obwód klatki piersiowej i pojemności życiowej płuc, póz
niejsze dojrzewanie).
ROLA ŻYWIENIA W ROZWOJU
Energia uzyskana z żywienia jest niezbędna dla funkcjonowania organizmu, normalnego rozwoju i
zachowania stałej temp ciała.
Braki pokarmowe mogą doprowadzić do opóz
nienia rozwoju i dojrzrewania. Mają wpływ na ostateczne
wartości wysokości i masy ciała. Nie powodują istotnych zmian w proporcjach budowy ciała.
Pod pojęciem prawidłowego żywienia rozumiane są m.in. prawidłowe nawyki, zwyczaje żywieniowe,
odpowiedni skład posiłków zapewniający całkowite pokrycie zapotrzebowania organizmu na energię.
Niedobory żywieniowe mogą powodować obumieranie lub resorpcję embrionów.
Opóz
niają rozwój biologiczny motoryczny i psychiczny.
Stwierdzono związek między liczbą posiłków białkowych a wiekiem uzyskiwania dojrzałości płciowej. Większe
spożycie białek przyśpiesza dojrzewanie.
Braki i niedobory pokarmowe mogą przerywać cykle menstruacyjne u kobiet i powodować niepłodność
mężczyzn. Niedożywione dzieci są apatyczne, łatwo się męczą, wykazują niezdolność do koncentracji uwagi i
mają słabsze postępy w nauce.
Niedobory pokarmowe upośledzają funkcjonowanie systemu immunologicznego u dzieci i osób dorosłych. U
osób dorosłych upośledzają wydolność fizyczną i psychiczną. Przyśpieszają starzenie się organizmu.
Nadmiar składników pokarmowych oraz nadmierna kaloryczność pożywienia zaburza metabolizm ustroju.
Prowadzi do nadmiernej masy ciała, niezrównoważenia bilansu energetycznego organizmu i otyłości.
Otyłość jest przyczyną wielu chorób i zwiększonej umieralności.
Choroby wynikające z otyłości: niektóre nowotwory, cukrzyca typu II, choroby układu krążenia, pęcherzyka
żółciowego, zwyrodnienia stawów i inne.
Podstawowe błędy żywieniowe:
*Nadmiar zjadanego pożywienia *Niedostateczna ilość pożywienia w dziennej racji pokarmowej *Złe
zestawienie produktów i racji pokarmowych co prowadzi do nie zbilansowania ilości składników odżywczych
zawartych w pożywieniu. *Zjadanie posiłków w pośpiechu i stanach dyskomfortu emocjonalnego.
*Niewłaściwa temperatura zjadanych potraw. *Spożywanie żywności zanieczyszczonej substancjami
szkodliwymi (zanieczyszczenia chemiczne i fizyczne) i patogenami.*Niskie upowszechnienie karmienia piersią
dzieci w pierwszym roku życia.
Nadkonsumcja dotyczy zbyt wysokiej:
*Ilości energii pobieranej z pożywieniem w stosunku do zapotrzebowania organizmu, co prowadzi do
dodatniego bilansu energetycznego, nadwagi oraz otyłości *Ilości energii pochodzącej z tłuszczów oraz
nadmiaru tłuszczów zwierzęcych przy zbyt niskiej ilości tłuszczów roślinnych *Zawartości w pożywieniu
cholesterolu *Podaży soli kuchennej w spożywanej żywności *Ilości energii pochodzącej z łatwo
przyswajalnych cukrów prostych oraz energii pochodzącej z alkoholu.
Wady w żywieniu wynikają również ze zbyt niskiej zawartości niektórych składników w pożywieniu. Należy tu
zbyt niska: *ilość energii pochodząca z węglowodanów złożonych,
*zawartość błonnika w dziennych racjach pokarmowych *zawartość jodu (np. na Podkarpaciu), wapnia i żelaza
w codziennej diecie *ilość energii i białka u dzieci (środowiska zaniedbane) *zawartość niektórych witamin.
Najważniejsze zalecenia żywieniowe:
*spożywanie urozmaiconego pożywienia
*codzienne spożywanie ciemnego pieczywa bogatego w składniki mineralne
*zapewnienie organizmowi odpowiedniej ilości wapnia (np. przez 2 szklanki chudego mleka dziennie)
*należy spożywać co najmniej 2 razy w tygodniu mięso ryb, które jest korzystniejszym składnikiem białka niż
mięso.
*Częste spożywanie nasion roślin strączkowych
*Zjadanie dużych ilości owoców i warzyw (z
ródło witamin, soli mineralnych, błonnika)
*Ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych i produktów obfitujących w cholesterol
*Unikanie słodyczy (ochrona zębów przed próchnicą, utrzymanie należnej masy ciała)
*Ograniczenie spożycia soli.
*Ograniczanie picia alkoholu, który jest bogatym z
ródłem energii i nie zawiera żadnych składników
odżywczych
*Karmienie piersią w pierwszym roku życia będące najlepszą ochroną dziecka przed zachorowaniem
*Postrzeganie zasad prawidłowego rozkładu posiłków w ciągu dnia
*Częstość występowania przedwczesnych zgonów, chorób o przewlekłym przebiegu, inwalidztwa i
niesprawności mogła by ulec obniżeniu o 40 %, gdyby zasady prawidłowego żywienia były powszechnie
stosowane przez całe życie.
Wpływ aktywności ruchowej na rozwój i zdrowie
*aktywność ruchowa (aktywność fizyczna) jest to działalność związana z wykonaniem dowolnego ruchu lub
wysiłku fizycznego
*aktywność fizyczna to dowolna forma ruchu ciała spowodowana mięśniami szkieletowymi, która wpływa na
wzrost przemiany podstawowej ponad wydatek energii spoczynkowej.
*Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego stymulują rozwój kości, wpływają na ich kształt i wielkość
*Umiarkowany ruch i wysiłek fizyczny powoduje lepsze ukrwienie chrząstek nasadowych
*Aktywizuje rozwój tkanki kostnej
*Sprzyja mineralizacji kości, zwiększa masę tkanki kostnej
*Aktywność ruchowa formuje i kształtuje nie skostniały szkielet. Przeciwdziała deformacjom kości
*Pod wpływem dużych obciążeń następuje grubienie warstw korowych kości, szczególnie od strony jamy
szpikowej
*Systematyczny trening powoduje wzmocnienie ścięgien i więzadeł. Zapewnia elastyczność ruchu
*Trening fizyczny wywołuje hypertrofię mięśni. W komórce mięśniowej wzrasta ilość sarkoplazmy, glikogenu,
fosfokreatyny, ATP, miozyni i aktyny. Lepszy jest rozwój naczyń krwionośnych włosowatych.
*Pod wpływem treningu sportowego wzrasta zapas glikogenu w wątrobie
*Mięsień serca ulega przerostowi fizjologicznemu. Zwiększa się objętość skurczowa serca, obniża spoczynkowa
częstość skurczów
*Podwyższa się liczba erytrocytów
*Zwiększa się pojemność życiowa i wentylacja płuc
*Trening wzmacnia mechanizmy odporności nieswoistej
*Przeciwdziała gromadzeniu się tkanki tłuszczowej
*Trening powoduje wzrost masy ciała szczupłego kosztem tkanki tłuszczowej
*Podnosi wydolność fizyczną organizmu u młodzieży i osób dorosłych
*Opóz
nia przebieg wielu procesów starzenia
*Zróżnicowana aktywność ruchowa wynikająca z trybu życia, w tym wykonywanej pracy, może przyczynić się
do różnic morfologicznych w budowie ciała, np. ludność wiejską charakteryzuje bardziej krępa budowa, szersza
miednica, krótsze kończyny dolne (szpotawe), mniejszy zakres ruchów w stawach aniżeli u ludności miejskiej.
*Zbyt duże obciążenia wysiłkiem fizycznym dzieci i młodzieży hamują rozwój kości (mniejsza wysokość ciała)
mogą zaburzać proporcje budowy ciała i prowadzić do deformacji kości.
BRAK AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ
*zmniejsza mineralizację kości. Odwapnienie kości (w czasie unieruchomienia) sprzyja tworzeniu się kamieni
nerkowych
*powoduje przyspieszenie procesu rzeszotnienia (osteoporozy) i resorpcji kości
*Przyczynia się do obniżenia wydolności fizycznej
*Wywołuje zmiany w zaopatrzeniu tlenowym organizmu
*Zmniejsza maksymalną objętość wyrzutową i minutową serca. Zmniejsza objętość serca
*Zaburza metabolizm węglowodorów. Zmniejsza się tolerancja węglowodorów
*Prowadzi do upośledzenia perystaltyki jelit i skłonności do zaparć
*Pogarsza się przystosowanie organizmu do zmian związanych z przejściem z pozycji poziomej do pionowej.
Następuje dezadaptacja organizmu do różnych obciążeń
*Dochodzi do upośledzenia termoregulacji.
*Dłuższe unieruchomienie prowadzi do zmian neuropsychicznych, upośledzenia funkcji intelektu i percepcji
*Brak ruchu przyczynia się do wystąpienia chorób cywilizacyjnych, między innymi choroby wieńcowej serca,
otyłości, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego
Zalecenia Narodowego Programu Zdrowia (1997)
*aktywność fizyczna jest wskazana przy obciążeniu pracą umysłową, nadmiarze stresów, jednostronnym
wysiłku fizycznym
*zapobiega powstawaniu zaburzeń i chorób układu ruchu, otyłości, zmniejsza ryzyko rozwoju chorób na tle
miażdżycy i stanów je poprzedzających
*zapobiega patologii społecznej, szczególnie wśród młodzieży
*ma zastosowanie w terapii wielu chorób
*pomaga niepełnosprawnym w powrocie do normalnego życia
*może być z
ródłem sukcesów i radości
ZASADY ĆWICZEC
PROZDROWOTNYCH
*zajęcia ruchowe (trening profilaktyczny) powinny być stosowane z częstotliwością 3  5 razy tygodniowo
*czas trwania zajęć, w zależności od intensywności wysiłku, wieku i stanu zdrowia 15-60 minut
*w czasie ćwiczeń należy angażować jak najwięcej mięśni
*jeżeli istnieje potrzeba to należy korzystać z konsultacji i kontroli kompetentnego lekarza
WARUNKI SPOA
ECZNO  EKONOMICZNE (modyfikatory kulturowe)
1.Wewnątrzrodzinne lub środowisko wychowawcze
Wysokość zarobków (dochodów)
Poziom wykształcenia oraz kultury rodziców (wychowawców)
2.zewnętrzne wobec rodziny
Ogólny poziom kultury społeczeństwa
Wielkość i charakter środowiska społecznego
System wartości, tradycji i zwyczaje społeczne
Zwyczaje i nawyki dotyczące korzystania z używek.
* wpływ wysokości zarobków zależy od liczby osób w rodzinie z nich korzystających oraz sposobu ich
podziału (np. w zależności od potrzeb, pozycji, przywilejów.) dochody kształtują żywienie, tryb życia, ubiór,
wyposażenie mieszkania. Wpływają również na sferę przeżyć psychicznych wynikających z sytuacji materialnej
rodziny.
*stwierdzono związek pomiędzy wykształceniem rodziców a tempem wzrastania i czasem dojrzewania.
Najszybciej dojrzewają i najwyższe wartści w rozwoju cech somatycznych uzyskują dzieci rodziców z
wykształceniem wyższym. Najniższe parametry charakteryzują dzieci rodziców z wykształceniem
podstawowym i niepełnym podstawowym. Przyczyniają się do tego różnice w żywieniu, organizacji nauki,
pracy, czasu wolnego, wypoczynku standardu.
*ogólny poziom kultury społeczeństwa wpływa na stosunki międzyludzkie, kształtuje kryteria wartości i tworzy
odpowiedni klimat społeczny poprzez oddziaływanie czynników psychicznych w tym intelektualnych i
emocjonalnych
*Dzieci pochodzące ze środowisk uprzywilejowanych lub inteligenckich cechuje przyśpieszony rozwój fizyczny
w porównaniu z dziećmi wywodzącymi się z warstw pośrednich, a szczególnie z robotniczych i chłopskich.
Dzieci inteligenckie są bardziej ektomorficzne i osiągają wyższe wymiary ciała niż dzieci chłopskie. Dzieci
rolników wykazują największą odmienność wzrastania, przeciętnie cechują się bardziej krępą budową ciała.
Stwierdzono również związek rozwoju biologicznego z miejscem zamieszkania (miasto, miasteczko, wieś).
*Od wielkości i charakteru środowiska społecznego zależą: stopień udogodnień życia, stresy, stosunki
mkiędzyludzkie, zanieczyszczenie środowiska, intensywność jego eksploatacji i dewastacji. Przyspieszone
wzrastanie oraz szybsze dojrzewanie dzieci  wielkomiejskich wynika z lepszej opieki zdrowotnej, lepszych
warunków życia oraz wpływu bardzo zróżnicowanych bodz
ców na narządy zmysłów, oraz układ nerwowy.
Opóz
nienie rozwoju dzieci wiejskich jest efektem braków higieny, niewłaściwej opieki zdrowotnej, gorszego
odżywiania, wczesnego obciążenia pracą fizyczną.
*system wartości tradycje i zwyczaje społeczne kształtują sposób żywienia, tryb życia, aktywność ruchowa,
higienę osobistą itp.
*zwyczaje i nawyki dotyczące stosowania używek, narkotyków, alkoholu, palenia tytoniu, nadmiernego
spożywania leków i innych produktów wpływają na sposób zachowania się, metabolizm, stan zdrowia oraz
między innymi na sytuację ekonomiczną.
*ukształtowanie, mikroklimat osiedli oraz środki komunikacji, wyposażenie mieszkań oraz elementy
środowiskowe mają swoje odbicie w doznaniach fizycznych i psychicznych człowieka. Zmiany cywilizacyjne
przekształcają naturalne środowisko biogeograficzne człowieka.
OKRESY ROZWOJU ONTOGENETYCZNEGO
Klasyfikacja Pitagorasa (VI w p.n.e.)
*Okres stawania się człowiekiem  0-20 lat
*Młody człowiek  20-40 lat
*Człowiek w pełni 40-6- lat
*Stary, cofający się człowiek  60-90 lat
Podział rzymski:
*pybertia  dzieciństwo do 15 lat
*adolescentia  młodzieńczość 15  25 lat
*senactus- starość 45 lat
Podział według Bogdanowicza (okresy wyodrębniono w oparciu o stopnie poznania i opanowania nowych
funkcji)
*okres płodowy  10 miesięcy księżycowych
*okres popłodowy: noworodka 0-14 dni (przejściowy), niemowlęcy 1 rok (równowagi), poniemowlęcy 1-3 lat
(przejściowy), dzięciećy z podokresami 3-7 lat i 7-12 lat (równowagi), dojrzewania płciowego  12-16 lat
(przejściowy), młodzieczy od 16 r.ż.(równowagi)
Podział według Żebrowskiej (na podstawie rozwoju psychicznego dziecka)
*niemowlęctwo  1 r. ż.
*Wiek poniemowlęcy 1-3 lat
*Wiek przedszkolny 3- 7 lat
*Młodszy wiek szkolny 7 do 11-12 lat
*Wiek dorastania 12  13 lat do 17  18 lat
Podział wg Klonowicza(na podstawie przesłanek biologicznych i społeczno- produkcyjnych)
*ludność w wieku przedprodukcyjnego (0-17 lat)
-okres dzieciństwa (0-14)
-młodociani (15-17)
*ludność w wieku produkcyjnym (mężczyz
ni 18-64, kobiety 18-59)
-okres młodości i ostatecznego przygotowania się do zawodu oraz zakończenia rozwoju osobniczego (18-24)
-okres optymalnej zdolności do pracy (25-39)
-okres przedpola starzenia się (40-49)
-okres starzenia się (męż 50-64) kob 50-59), wiek przedemerytalny mez 60-64, kob 55-59)
*ludność wieku poprodukcyjnym( mez od 65, kob do 60 lat)
PODZIAA
FUNKCJONALNY wg Wolańskiego (2005)
*Okres rozwoju śródmacicznego (rozwój matki rzutuje na rozwój jej potomka):
-faza jaja płodowego (pierwsze 2 tyg)
-faza zarodka (od 3  7)
-faza płodu (od 8 tyg do urodzenia)
*Okres rozwoju progresywnego (przewagi procesów anabolicznych nad katabolicznymi)
-faza bierności (od urodzenia do 5-7 miesiąca)
-faza ekspansji (od 5-7 miesiąca do około 20-25 lat)
Okres opanowania własnego ciała i formowania się homeostazy środowiska wewnętrznego (od 5-7 miesiąca do
2,5-3 lat)
Okres rozwoju kontroli otoczenia (od 2,5-3 lat
Okres dorastania  umocnienie optymalnej niezależności osobniczej w równowadze ze środowiskiem
zewnętrzym (od osiągnięcia dojrzałości płciowej do zakończenia procesów rozrostu czyli ok. 20-25lat)
-okres stabilizacji  względnej równowagi procesów anabolicznych i katabolicznych (od ok. 20-25 lat do
zakończenia względnej równowagi i początku procesów iwolucyjnych, czyli około 6 l
Podział okresów życia człowieka według Promińskiej:
1.Okres noworodka, który trwa od urodzenia do ok. 4 tyg. życia tj. do przystosowania się organizmu dziecka do
samodzielnego bytu i do ustąpienia objawów związanych z porodem.
2. Okres niemowlęctwa który trwa do ok. 1 roku życia, czyli do przyjęcia spionizowanej postawy ciała.
3. Okres wczesnego dzieciństwa ( infant jeden) który trwa do 7 roku życia tj. do wymiany zębów mlecznych
4. Okres starszego dzieciństwa ( infant dwa) który trwa do dojrzałości płciowej (12-15 lat u dziewcząt, oraz
16-18 lat u chłopców)
5. Okres młodzieńczy (iuvenis) trwa do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała, a więc u kobiet 18-24 rok życia,
a u mężczyzn między 20-23 rokiem życia.
6. Okres wieku dorosłego , który trwa do 40 roku życia tj. do wystąpienia pierwszych objawów starzenia się
organizmu.
7. Okres wieku dojrzałego, trwa do 60 roku życia tj. do zakończenia funkcji gruczołów płciowych u obu płci
8. Okres starości :
-okres przedstarości obejmujący przedział wiekowy od 45-59 lat
-okres starości obejmujący przedział wiekowy od 60-74 lat
-okres sędziwości tj. od 75 lat wzwyż
PODZIAA
OPARTY NA PRZEMIANACH BIOCHEMICZNYCH ORGANIZMU, a więc na
metaboliz
mie, na który składają się procesy syntezy czyli anabolizmu, oraz rozpadu czyli katabolizmu. Biorąc
pod uwagę przewagę procesów metabolicznych tj. synteza i rozpad został wyróżniony:
-okres anaplasis, czyli ewolucji tj. okres rozwoju progresywnego, który trwa od poczęcia do wieku
dorosłego-przeważają tutaj procesy anaboliczne i okres ten cechuje wzrastanie i różnicowanie się struktury i
funkcji.
-okres metaplasis, czyli transwolucji jest to okres stabilizacji, trwa do okresu starzenia, zachodzi w tym okresie
równowaga morfologiczna i fizjologiczna, a także równowaga w procesach przemiany materii, gdzie mniej
więcej na takim samym poziomie znajdują się procesy anabolizmu i katabolizmu. W tym okresie zaczynają już
stopniowo przeważać procesy katabolizmu nad procesami anabolizmu
-ostatni okres to kataplasis-okres inwolucji, gdzie wyraz
nie zaznaczają się zmiany regresywne, a więc przeważa
katabolizm nad anabolizmem i jest to okres rozwoju regresywnego, a więc okres starości.
CHARAKTERYSTYKA OKRESÓW ROZWOJOWYCH CZA
OWIEKA
1. Okres życia wewnątrzmacicznego-życie wewnątrzmaciczne zaczyna się od momentu zapłodnienia komórki
jajowej matki przez plemnik ojca. W okresie życia wewnątrzmacicznego wyróżniamy podokres: jaja płodowego,
zarodka, płodu.
Podokres jaja płodowego-rozpoczyna się od powstania zygoty, a więc od momentu zapłodnienia i trwa do
zagnieżdżenia się zygoty w ścianie macicy. Cytoplazma komórki rozrodczej zawiera jądro w którym znajdują się
23 chromosomy. W chromosomach zlokalizowane są geny, które są nośnikami cech dziedzicznych. Kobieta
produkuje komórki jajowe takiego samego typu, jeżeli chodzi o chromosomy płciowe tzn. są nośnikami
chromosomu X. Natomiast u mężczyzn plemniki są nośnikami dwóch chromosomów płciowych: chromosomu X
lub Y. Zdolność plemników do zapłodnienia trwa ok. 48 godzin od wniknięcia do pochwy. Jajo traci zdolność do
zapłodnienia po ok. 24 godzinach po jajeczkowaniu. Po zapłodnieniu zygota schodzi w dół jajowodem i podlega
pierwszym podziałom, a w okresie od 8-10 dni, zarodek wszczepia się w śluzówkę macicy -jest to stadium
blastocysty, co wymaga udziału zarodka i śluzówki. Zarodek wydziela substancję, która nadtrawia śluzówkę i
wnika w nadtrawione miejsce żywiąc się początkowo nadtrawionymi komórkami śluzówki, która ją obrasta.
Pierwszy okres tj. podokres życia wewnątrzmacicznego -zapłodniona komórka jajowa w tym okresie podlega
podziałom. Zygota dzieli się na 2 komórki 4,8,16 itd. aż tworzy się morula, która przekształca się w blastocystę.
Ok. 7-8 dnia następuje implantacja zarodka w macicy. Podokres zarodkowy-trwa od 3 do ok. 8 tygodnia. W
tym okresie różnicują się listki zarodkowe, tworzy się ektoderma, endoderma, mezoderma. Tworzy się łożysko i
poszczególne układy. Głowa staje się największą częścią ciała, rozwijają się pęcherzyki mózgowe, płaty płuc,
gruczoły płciowe i zewnętrzne narządu płciowe. Szkielet jest chrzęstny, ale w 6 tyg. rozpoczyna się kostnienie
płaskich kości czaszki. Serce jest w pełni wykształcone. Widoczne są palce dłoni i stóp. W tym okresie zarodka
charakteryzuje duża wrażliwość na wpływy środowiskowe. W początkach różnicowania się listków
zarodkowych ciężar zarodka wynosi ok. 1/10 miligrama. Zarodek wytwarza błony, którymi jest otoczony. Ich
zadaniem jest osłona, ochrona i odżywianie zarodka. Te błony płodowe to owodnia, omocznia i kosmówka.
Owodnia i kosmówka wyrastają ze ścian ciała, natomiast omocznia wyrasta z przewodu pokarmowego.
Przestrzeń między owodnią, a zarodkiem stanowi jama owodniowa, która jest wypełniona przejrzystym,
żółtawym płynem, który jest wydzielany przez zarodek i owodnię. Płyn łagodzi wstrząsy, zapobiega stykaniu się
zarodka z owodnią, pozwala na wykonywanie swobodnych ruchów, a w trakcie porodu pomaga w otwarciu się
szyjki macicy. Wody płodowe zawierają cukier, mydła, mocznik, kreatyninę, białka, witaminę A, hormony i
stanowią z
ródło odżywczych substancji budulcowych i bodz
cowych dla płodu. W okresie zarodkowym z listków
rozwijają się odpowiednio tkanki, narządy i układy. Np. z ektodermy rozwija się naskórek, włosy, paznokcie,
tkanka nerwowa, szkliwo zębów, sutki, soczewka oraz rdzeń nadnerczy. Z mezodermy powstają np. skóra
właściwa, mięśnie poprzecznie prążkowane, kościec, układ krążenia, układ płciowy oraz nerki. Z endodermy
tworzy się np. układ oddechowy, przewód pokarmowy, tarczyca. W tym podokresie rozwój jest szczególnie
szybki i powstaje większość wad rozwojowych. Wady te powstają pod wpływem czynników, które oddziałują na
rozwijającego się zarodka. Tymi czynnikami mogą być: czynniki środowiska zewnętrznego, które oddziałują na
matkę, a następnie po przez organizm matki na płód. Mogą być to choroby zakaz
ne, którymi może zarazić się
matka podczas trwania ciąży. Od 5 tygodnia dokonują się zmiany w wyglądzie zarodka, który traci częściowo
-grzbietowe wygięcie kręgosłupa. Rozwija się w tym okresie twarz, zarysy: oczu, nosa i uszu. Zanika zawiązek
ogona, stępowanie serca powoduje uwydatnianie szyi. W 5 tygodniu mózg składa się już z 5 pęcherzyków.
Widoczne są zawiązki zewnętrznych narządów płciowych. W 8 tygodniu pojawia się szpik w kości ramiennej.
Pojawiają się pierwsze ruchy mięśni szkieletowych. Zarodek ma długość 30 mm. W położnictwie 8 tydzień jest
uważany za koniec podokresu zarodkowego. Komórki kosmków wraz z tkanką ściany macicy tworzą łożysko
za pomocą którego zarodek pobiera pokarm i tlen, a wydziela CO2 i produkty przemiany materii. Wymiana
substancji pomiędzy łożyskiem a zarodkiem ( póz
niej płodem) jest możliwa dzięki gęstej sieci naczyń
włosowatych kosmówki, które są zaopatrywane przez zarodek jedną z dwóch tętnic pępkowych a następnie krew
jest odprowadzana z powrotem żyłą pępkową. Część łożyska matki jest zbudowana z gąbczastej tkanki, bogato
zaopatrzonej w krew pochodzącą z jej organizmu. Krew matki i krew płodu nigdy się nie mieszają. A
ożysko
pełni również rolę gruczołu dokrewnego.
Podokres płodowy- fetalny, trwa od 9 tygodnia do urodzenia tj. do ok. 40 tygodnia. Ma tu miejsce wzrastanie
narządów i układów upodabniające je do formy ostatecznej. W 12 tygodniu pojawia się lanugo (meszek
płodowy). W 16 tygodniu widoczne są szpary stawowe, w układzie kostnym rozpoczyna się czynność
szpiku kostnego. W 20 tygodniu pojawiają się włosy na głowie, przez matkę wyczuwalne są ruchy płodu,
słyszalne są również uderzenia serca. W 24 tygodniu następuje otwarcie szpary powiekowej, w tym okresie
pojawiają się u dziecka brwi, rzęsy. Rozwijają się pęcherzyki płucne, rozpoczyna się mielinizacja
mózgowia. W 8 miesiącu jądra stepują u płodów męskich do moszny, a w 40 tygodniu płód jest w pełni
rozwinięty. W zrost i rozwój w okresie płodowym jest uporządkowany i szybki. W tym okresie kierunek
rozwoju postępuje od głowy do stóp i od osi głównej ciała do części dystalnych. Na rozwój organizmu w
okresie wewnątrzmacicznym wpływają czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Największą dynamiką
charakteryzują się pierwsze 4 miesiące rozwoju i dynamika rozwoju zmniejsza się pomiędzy 36 a 40
tygodniem.
Po urodzeniu z wiekiem zmniejsza się intensywność podziału komórek, a więc rozwój jest najbardziej
intensywny w okresie życia wewnątrzmacicznego. W fazie płodowej skóra jest pierwotnie ciemno-czerwona, ale
ok. 8 miesiąca życia wewnątrzmacicznego, barwa skóry staje się różowa, wzrasta jej napięcie i jest to związane z
rozwojem tkanki tłuszczowej podskórnej. W okresie ostatnich 4 miesięcy pojawia się na powierzchni skóry maz

płodowa-stanowi ona wydzielinę nabłonka owodni i zabezpiecza skórę przed maceracją. Maz
warunkuje też
prawidłowy rozwój płodu. Pobudza hormonalnie czynność łożyska i ułatwia poród. W okresie życia
wewnątrzmacicznego powstają tkanki i struktury, które nie będąc częściami struktury zarodka i płodu są
niezbędne do prawidłowego funkcjonowania rozwijającego się dziecka ( owodnia, omocznia, kosmówka,
pęcherzyk żółtkowy).
Po zakończeniu fazy płodowej ciało noworodka składa się z ok. 200 milionów komórek, osiąga średnio 48-52
cm długości i 2501-4500 g masy ciała. Obwód jego głowy wynosi ok. 34-35 cm. W zależności od wieku
liczonego od momentu wystąpienia ostatniej menstruacji noworodki dzieli się na:
-nie donoszone- urodzone poniżej 37 tygodnia
-donoszone-urodzone pomiędzy 37 a 42 tygodniem
-przenoszone- urodzone po 42 tygodniu
Jeżeli dziecko waży do 2500g  jest to wcześniak pod względem wagi.
Okresy życia po urodzeniu
1. OKRES NOWORODKOWY-trwa od urodzenia do ustąpienia objawów związanych z porodem tj. do ok. 4
tygodnia. Obserwuje się w tym czasie wzmożone napięcie mięśni i kończyn. Ruchy są jeszcze
nieskoordynowane, u dziecka występuje szereg odruchów bezwarunkowych-istotne są te które warunkują
utrzymanie go przy życiu. Niski jest stopień odporności immunologicznej. Jest to okres przystosowania się do
nowych warunków. Po urodzeniu stan biologiczny noworodka ocenia się według 10 punktowej skali Apgar i
zwraca się uwagę na czynność serca, oddychanie, napięcie mięśni, reakcje na bodz
ce, oraz barwę skóry. Jeżeli
suma punktów wynosi 10 to stan noworodka jest bdb., jeżeli jest 3 punkty-jest to punktacja krytyczna, a wynik
poniżej 3 ptk, oznacza ,że życie dziecka jest zagrożone. Fizjologiczny stan przejściowy noworodków przejawia
się spadkiem masy ciała , podwyższoną jego ciepłotą, zmianami cech skóry. Okres noworodka kończy się
ustaniem wpływów hormonalnych matki, ustaleniem się prawidłowego oddychania, krążenia, wydalania.
Kończy się odpadnięciem pępowiny i zagojeniem rany pępkowej.
2. OKRES NIEMOWL
CTWA- trwa od okresu noworodka do 1 roku życia- do przyjęcia spionizowanej
postawy ciała. Tempo rozwoju maleje z każdym miesiącem życia. Niemowlę ok. 4-5 miesiąca podwaja a około
11-12 miesiąca potraja urodzeniową masę ciała. Przyrost wysokości ciała w 1 roku życia wynosi 25 cm. Około
5 miesiąca rozpoczyna się dentycja-pojawiają się dwa dolne siekacze. Oprócz tego zarastają ciemiączka: boczna,
małe i duże. Najpóz
niej zarasta ciemiączko duże i proces zrastania ciemiączek trwa do 16 miesiąca życia. W
okresie 1 roku życia dojrzewa również aparat ruchowy-zachodzi rozwój psychomotoryczny dziecka. Etapy
rozwoju motorycznego dziecka:
-1-3 miesiąc-unosi główkę
-4-5 miesiąc-następuje umiejętność obrotu wokół osi
-5-7 miesiąc-siada
-ok. 9 miesiąca-raczkuje
-10-12 miesiąca staje i rozpoczyna chodzenie.
Pod koniec tego okresu ma początek rozwój mowy. Wielofazowy sen, który charakteryzuje początkowe etapy
rozwoju pourodzeniowego pod koniec 1 roku życia staje się 2-3 fazowy. Wydłuża się czas snu nocnego. W
układzie nerwowym postępuje rozwój neuronu, trwa proces mielinizacji włókien nerwowych. Wzrasta u dziecka
zdolność odbierania wrażeń zmysłowych. Szybki jest rozwój kośćca, mięśni i tkanki tłuszczowej, zanika
odporność bierna. Odporność organizmu dziecka w okresie pourodzeniowym może być stymulowana poprzez
karmienie piersią. Dziecko roczne powinno mieć 8 zębów.
3.OKRES WCZENEGO DZIECIC
STWA  trwa od 1 do 6-7 roku życia, tj. do rozpoczęcia wymiany zębów
mlecznych na stałe. Ten proces jest w rozwoju uzębienia stopniowy. W wieku 2,5 lat dziecko powinno mieć
wszystkie zęby mleczne, a ok. 6-7 roku pojawiają się zęby stałe. W okresie wczesnego dzieciństwa obserwuje
się spadek tempa rozwoju fizycznego. Zmieniają się proporcję budowy ciała. Następuje wydłużanie się tułowia a
szczególnie kończyn dolnych, które powoduje smuklenie się sylwetki. W tym okresie polepsza się koordynacja
mięśniowa. Występuje duża ruchliwość dziecka, która się nasila szczególnie pomiędzy 4-5 rokiem życia.
Dziecko jest bardzo ruchliwe i jednocześnie mało się męczy. W wieku 5 lat masa mózgowia osiąga ok. 90 %
wielkości mózgu człowieka dorosłego. Pod koniec tego okresu, a więc w wieku ok. 6-7 lat, występuje
przyśpieszone wzrastanie. W ciągu pierwszych 3 lat życia następuje pewna stabilizacja wyprostowanej postawy
ciała. Silniej niż u dorosłych zaznacza się lordoza lędz
wiowa. Ok. 3-4 roku życia stopa ulega wysklepieniu,
polepsza się koordynacja ruchowa mięśni. Zwiększa się sprawność motoryczna u dziecka. Ok. 3,5 roku życia
zanika oburęczność na rzecz preferencji czynnościowej jednej ręki ( zwykle jest to prawa ręka). U dziecka
kształtuje się względna równowaga fizyczna i psychiczna. W układzie nerwowym w wieku wczesnoszkolnym
formują się i różnicują zakończenia nerwowe, zwiększa się liczba połączeń między nimi. Kończy się proces
inerwacji mięśni szkieletowych. W dalszym ciągu rozwijają się receptory. Układ krążenia i oddechowy staja się
bardziej wydolne. Zwiększa się pojemność wyrzutowa serca i objętość oddechowa płuc. Zmniejsza się częstość
oddechu. Do wartości charakterystycznych dla człowieka dorosłego zbliżają się tętno, ciśnienie krwi, poziom
hemoglobiny, liczba białych i czerwonych krwinek. Największy wzrost osiąga układ limfatyczny.
4.OKRES STARSZEGO DZIECIC
STWA  jest to okres różnicowania płciowego. Rozpoczyna się wymianą
uzębienia mlecznego na stałe, a kończy się uzyskaniem dojrzałości płciowej. U dziewcząt, które wkraczają
szybciej w okres dojrzewania aniżeli chłopcy proces uzyskania dojrzałości następuje wcześniej-12,5 lat
 dziewczynki, 16-18 lat chłopcy. Okres starszego dzieciństwa charakteryzuje się intensywnym rozwojem układu
rozrodczego wraz z towarzyszącymi zmianami w budowie i czynnościach organizmu. W okresie pokwitania
występuje przyspieszenie wzrastania, zmiana proporcji, wymiarów i składu tkankowego. Do rozpoczęcia
dojrzewania występuje równowaga rozwojowa. Do okresu pokwitania zwolnione jest tempo przyrostu ciała.
Obwód głowy osiąga wartość zbliżoną do ostatecznej, wzrasta siła mięśni i sprawność ruchowa. Następuje
doskonalenie struktury i czynności narządów wewnętrznych. Do ok. 12-13 roku życia wyżyna się 28 zębów
stałych. Wzrasta odporność ustroju układ limfatyczny po okresie największego rozwoju ulega inwolucji.
Rozpoczyna się inwolucja grasicy. Pod koniec tego okresu zaznaczają się różnice dymorficzne. Okres
dojrzewania płciowego u dziewcząt przypada na ok. 12 rok życia, a u chłopców ok. 14 rok życia. Osiągnięta
dojrzałość rozwoju organizmu, szczególnie czynność przysadki mózgowej, tarczycy, nadnerczy, gruczołów
płciowych  przyczynia się do nagłego skoku rozwojowego. W tym czasie roczne przyrosty wysokości ciała
wynoszą ok. 6-9 cm. Na skutek zróżnicowanego wzrastania tułowia kończyn górnych i dolnych oraz stóp i rąk
przejściowa pojawia się dysharmonia budowy i niezgrabność ruchu. Pogłębiają się różnice dymorficzne u
chłopców i dziewcząt. Pod koniec tego okresu zwiększa się pojemność życiowa płuc i wymiary serca. U
dziewcząt może dochodzić do przejściowych dysharmonii wydzielania wewnętrznego, przede wszystkim ze
strony gruczołów płciowych i tarczycy. Okres dojrzewania charakteryzujący się intensyfikacją procesów
rozwojowych trwa ok. 4-5 lat. Długość tego okresu, oraz intensywność procesów rozwojowych wykazuje
związek z biotypem. Okres dojrzewania dzieli się na fazy: przygotowawczą, dojrzewania, dorastania.
Faza przygotowawcza jest zwana inaczej fazą przedpokwitaniową. Rozpoczyna się ok. 12 roku życia i trwa ok.
1-2 lat. Faza dojrzewania inaczej pokwitaniowa trwa od 12-16 roku życia u dziewcząt, u chłopców do 18 roku
życia i trwa ok. 4 lata. Faza dorastania- popokwitaniowa obejmuje okres pomiędzy 18 a 18 rokiem życia i trwa
ok. 1-2 lata. Początek fazy przedpokwitaniowej u chłopców zaczyna się pojawieniem we krwi gonadotropin i
zwiększeniem wydzielania z moczem 17-ketosterydu co ma miejsce między 7-9 rokiem życia. Jest po początek
adrenarche. Powiększają się jądra, powiększa się prącie. W wieku ok. 13 lat pojawiają się włosy na wzgórku
łonowym i wokół okolicy nasady prącia. Skóra moszny staje się bardziej pofałdowana. Ma miejsce przejściowa
ginekomastia. Początek czynności gruczołów płciowych ma miejsce w końcu 14 roku życia, jest to zbieżne z
mutacją głosu. Ok. 15-17 lat ma miejsce zwolnienie tempa rozwoju. Wielkość i forma narządów płciowych
zbliża się do wartości ostatecznych. Dowodem dojrzałości jąder u chłopców są polucje nocne czyli zmazy-które
są nieregularne. Dojrzewanie dziewcząt przejawia się podobnymi i różnymi cechami w stosunku do chłopców.
Proces dojrzewania jest wcześniejszy u dziewcząt ok. 2 lata. Początek tego okresu związany jest z
morfofunkcjonalnymi przeobrażeniami jajników, oraz macicy w dalszej kolejności. Pierwszą cechą fazy
przedpokwitaniowej jest zaokrąglenie bioder ( ok. 10 rok życia). Początek rozwoju gruczołów piersiowych
przejawia się nabrzmieniem łuku brodawek, oraz ich ciemnoróżowym zabarwieniem. Menarche pojawia się u
dziewcząt miejskich ok. 12-12,5 roku życia, natomiast u wiejskich 13-13,5 roku życia. Faza dojrzałości u
dziewcząt osiągana jest pomiędzy 12-16 roku życia. Cechuje się obecnością owłosienia na wzgórku łonowym,
następnie pojawia się owłosienie pachowe i kończyn. Faza szybkiego wzrastania kończyn, bioder i tkanki
tłuszczowej oraz ciężaru ciała kończy się dojrzewaniem, co przejawia się regularnymi owulacjami i regularnymi
menstruacjami. Faza dorastania zaczyna się w końcu 16 roku życia a kończy w 18 roku życia. Dziewczęta
uzyskują w tym okresie typową dla kobiet budowę ciała. W końcu tej fazy stwierdza się w piersi obecność
tkanki gruczołowej, otoczka staje się ciemna i ulega spłaszczeniu.
5. OKRES MA
ODZIEC
CZY-trwa od uzyskania pełnej dojrzałości płciowej do osiągnięcia ostatecznej
wysokości ciała tj. do całkowitego ustania procesów kostnienia ( ok. 25 lat). Ostatecznie kształtuje się budowa
ciała. Szczyt rozwoju osiąga większość funkcji fizjologicznych i biochemicznych. Organizm uzyskuje wysoki
poziom zdolności motorycznych. Kończy się okres przewagi procesów anabolicznych nad katabolicznymi, ustrój
cechuje względna równowaga metaboliczna. W okresie młodzieńczym zwiększa się jeszcze długość tułowia.
Ostatecznie kształtują się wymiary głowy, następuje zakończenie procesów rozwojowych kości, następuje
zakończenie zrośnięcia nasad kości długich z trzonami co prowadzi do ustalenia się ostatecznej wysokości ciała.
U kobiet ma to miejsce pomiędzy 18 a 20 rokiem życia, a u mężczyzn do 23 roku życia. W tym okresie przyrasta
wyraz
nie masa ciała.
6. OKRES WIEKU DOROSA
EGO
Trwa od ustalenia wysokości ciała, wystąpienia pierwszych objawów starzenia się; u kobiet ma to miejsce
pomiędzy 30-35 r.ż., a u mężczyzn pomiędzy 40-45 r.ż., w tym okresie wydolność biologiczna ustroju jest
największa. W tym okresie rozpoczynają się powolne zmiany w budowie i składzie ciała.
Tempo regresu każdej cechy jest szybsze, im wcześniej dana cecha osiągnęła optimum w ontogenezie. W wieku
dorosłym sprawność i wydolność układu i narządów jest największa a każda zmiana regresywna jest
kompensowana przez odpowiednie zachowanie i funkcje organizmu. Między 30 a 40r.ż.pojawiają się zmiany
wsteczne w stawach. Zaczynają zarastać szwy czaszki, oraz ścierają się żujące powierzchnie zębów.
7. OKRES WIEKU DOJRZAA
EGO- trwa u kobiet do zakończenia funkcji gruczołów płciowych, a u
mężczyzn do ok. 50-56 r.ż. Widoczne są zmiany inwolucyjne np. wypadanie i siwienie włosów, ścieranie koron
zębowych, odkładanie tkanki tłuszczowej, upośledzenie ostrości słuchu, zdolności akomodacyjnych oczu.
Organizm jako całość charakteryzuje względnie wysoki poziom sprawności tym okresie. Poszczególne cechy
organizmu osiągają kolejno szczyt swego rozwoju. Postępujący w tym czasie regres jednych właściwości jest
kompensowanych przez narastanie innych właściwości. Od ok. 40 r.ż. obserwuje się ubytek wysokości ciała, bo
zmniejsza się odległość miedzy kręgami. Ok. 45 r.ż. u kobiet i 50 r.ż. u mężczyzn pojawia się okresowy szczyt
wydolności roboczej. Autorzy wskazują różne granice dla wieku dojrzałego
8. OKRES STAROŚCI
-dzieli się na 3 podokresy:
*zmiany wsteczne - wyraz
nie zaznaczone do ok. 65-70 r.ż.
*zmiany bardzo wyraz
ne - skóra wiązadła i mięśnie zwiotczałe, uwstecznione funkcje zmysłów
*po 80 r.ż zanikanie różnic płciowych i konstytucjonalnych wychudzenie ciała
Bezczynność i nadwaga stanowią przyczynę wcześniejszego starzenia się i śmierci (ergoterapia)
Zmiany w procesie starzenia
-szybkość procesu starzenia ma związek z czynnikami endogennymi i egzogennymi, trybem życia. Zależy m.in.
od płci i rasy
-zmiany inwolucyjne przejawiają się regresem masy tkanek. Zmniejsza się ich stan uwodnienia .
-Następuje zwolnienie przemiany materii.
-zanikają swoiste komórki nerwowe - neurony, zmniejsza się liczba włókien nerwowych, szybkość
przewodzenia bodz
ców nerwowych i zużycie tlenu w mózgu, zmniejsza się masa mózgowia. Zwiększa się
przestrzeń między mózgiem i czaszką oraz komory mózgowej
-z wiekiem ulega osłabieniu siła skurczu mięśnia sercowego&
-u kobiet i mężczyzn starzeją się gruczoły płciowe. Przekwitanie (klimakterium) u kobiet jest wcześniejsze niż u
mężczyzn. Menopauza u kobiet pojawia się ok. 50 r.ż. Wyróżniono o 6-letnią fazę przedmenopauzalną i 6-letnią
pomenopauzalną, po której rozpoczyna się starość. Klimakterium trwa 6-7 lat
- zmiesza się wysokość ciała od 40 r.ż. Proces nasila się po 65 r.ż. przyczynia się do tego pogłębienie kifozy
piersiowej kręgosłupa, spłaszczenie się trzonu kręgów i chrząstek międzykręgowych, spadek napięcia mięśni i
zagłębienie się głów kości udowych w panewkach stawów biodrowych. Nasila się osteoporoza
-w 3 procesie starości-stopniowa utrata tkanek tłuszczowych i zmniejsza się masa ciała, zanikają różnice
dymorficzne. odporność fizyczna ustroju ulega osłabieniu. Nasilają się choroby przewlekłe, spada wydolność
psychofizyczna ustroju, sprawność fizyczna mężczyzn jest b.upośledzona niż u kobiet.
*Pierwsze szybkie przemiany budowy ciała: akceleracja rozwoju:
-okres noworodka, niemowlęctwa, wczesnego dzieciństwa (do okresu przedszkolnego):
przemiany somatyczne,tj. znaczny przyrost ciężaru ciała w stosunku do wysokości ciała.
- okres rozwojowy (5-10lat): okres deteleracji rozwoju. Stosunkowo niski ciężar ciała proporcjonalny do
wysokości ciała , podkreślona talia, wysklepiona stopa, szyja dosyć długa.
-okres dojrzewania- szybki rozwój klatki piersiowej, wydłużenie kończyn w stosunku do tułowia, b.szybki
rozwój drugorzędnych cech płciowych, obie płcie osiągają dojrzałość płciową. Stabilizacja cech budowy
somatycznej. Kształtowanie somatotypu męskiego.
Ostateczne zamkniecie nasad i trzonów kości długich, regularne polucje co 2-4tyg, u dziewczyn menstruacja.
-Badanie rytmu rozwoju - jest jednym z ważniejszych elementów w przebiegu procesu rozwoju (działania
profilaktyczne)
Tendencje przemian (trend sekularny, zmienność czasowa):
-elementy składowe tendencji przemian
*akceleracja -przyspieszenie rozwoju i dojrzewania biologicznego
*zmiana kolejności niektórych etapów rozwoju
*retardacja proc inwolucyjnych (opóz
nienie procesu starzenia)
Trend sekularny rozumiany jako ciąg zmian fenotyp zachodzących stopniowo z pokolenia na pokolenie i
postępujących w stałym kierunku pomimo możliwych krótkotrwałych fluktuacji
Przyczyny tendencji przemian:
*heterozja *poprawa warunków bytowych *zacieranie się różnic społecznych i środowiskowych *szczepienia
ochronne *postęp higieny i medycyny *przemiany żywieniowe.
Zadania badań ontogenetycznych:
-badanie zmian strukturalnych (komórki, tkanki, narządy, układ, organizm)
-ogólne prawidłowości rozwoju cech morfologicznych
-określenie zmiennych modyfikacji procentowej rozwoju fizycznego w odniesieniu do czasu ich działania
Norma rozwojowa- jest biol.układem odniesienia służącym do oceny rozwoju fiz. W populacji. Jej zakres jest
wyznaczony metodami statystycznymi i zależy od celu jakiemu dana norma ma służyć.
Rodzaje norm:
-populacyjne (regionalne , ogólnopolskie)
-grupowe(cechy rodziców)
-docelowe(populacja wielkomiejska)
-oceniające somatotyp osobnika.
Rozwój fizyczny danego osobnika ocenia się na tle populacji, z której pochodzi. W skład populacji wchodzą
osoby reprezentujące różne poziomy rozwoju fizycznego. Obraz rozwoju przeciętnego osobnika w populacji
będzie statystyczną norma populacji. Za normę statystyczną uważamy taki przedmiot, do którego należy
większość osobników o najczęściej występującej wielkości danej cechy w populacji
Normalność - zakres zmienności fenotypowej w obrębie normy adaptacyjnej danej populacji wynikającej z jej
puli genowej, oraz modyfikującego wpływu środowiska.
Normy konstruuje się na podstawie statystycznej danej populacji w parciu o takie wartości jak średnia
arytmetyczna badanej cechy oraz odchylenie standardowe. W przypadku istnienia populacji o regularnym
rozkładzie proces wartości zmiennych między obliczonymi współczynnikami zmienności jest stały, stanowi to
podstawę wydzielenia wąskiej normy x+/- (68,3% dzieci), szeroka norma (95.4%dzieci)
Poza granicą szerokiej normy jest ok. 5 % dzieci.
Za normę statystyczną uważa się taki przedział, do którego należy większość osobników posiadających
najczęściej występowanie w populacji wielkości danej cechy. Wartość x+/-3s uznaje się za fizjologiczne
wartości graniczne, które wyznaczają granice normalności.
Nie ma ostrego przejścia od normalności do patologii bo jest duża różnorodność stanów subpatologicznych.
*Krzywa Gaussa - wartości średnie ,odchylenie standardowe, centyle
Wiek kalendarzowy
to czas mierzony l. dni miesięcy lat jaki upłynął od momentu ur do momentu badania. Wyliczamy go jako
różnicę tych dwóch momentów.
Wiek rozwojowy
-miara biologiczna dojrzałości organizmu. Wskazuje na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub
układów ustroju.
Najczęściej stosowane wyznaczniki rozwoju:
*wiek kostny(szkieletowy)- jest to wiek biologiczny określony na podst. Stopnia zaawansowania rozwoju układu
kostnego. Określa sięgo w oparciu o zdjęcia radiologiczne kości ręki i nadgarstka.
-wiek zębowy- służy do określania wieku rozwojowego w oparciu o zaawansowanie procesu dentycji (kolejność
wyżynania się zębów i liczba wyrżniętych zębów)
-Wiek drugorzędny (wtórnych cech płciowych)-Ocena wieku rozwojowego opiera się na ocenie faz rozwoju
drugorzędnych cech płciowych w porównaniu ze skala wzorcową; u chłopców  rozwój narządów płciowych
(prącia, jąder ,moszny);u dziewcząt piersi i owłosienia łonowego, wiek monarche.
-Wiek proporcji ciała: Ocena oparta na zmianie wraz z wiekiem proporcji między wysokością ciała a długością
kończyn i innych cech antropometrycznych oraz obwodami poszczególnych części ciała. Proporcje wyrażane są
w postaci wskaz
ników.
-Wiek proporcji ciała  test filipiński (dziecko przykłada rękę nad głową do ucha) jeśli sięga do ucha, może iść
do szkoły
-Wskaz
nik dojrzałości biologicznej WSDB obiektywna miara zaawansowania rozwoju biologicznego. Pozwala
na określenie stopnia & .
-Wskaz
nik stanu dojrzałości biologicznej(WSDB)  interpretacja
Metoda tablic Pirqueta jest najprostszą i najstarszą metodą kontroli rozwoju fizycznego dzieci. Porównuje
wartości pomiarów dzieci z przeciętnymi wartościami tych cech, charakterystycznymi dla danej populacji.
Najczęściej są to tabele zawierające w klasach wieku, oddzielnie dla chłopców i dziewcząt, średnie arytmetyczne
wysokości i masy ciała a czasem również obwodu głowy i klatki piersiowej. Porównując wartości badanych
cech dziecka z danymi zawartymi w tabelach, można określić: wiek rozwojowy dziecka, ustalić poprzez
obliczenia, jak daleko dziecko odbiega od wzorca w stronę opóz
nienia czy też przyśpieszenia rozwoju.
Klasyczne tablice Pirqueta nie zawierają odchyleń standardowych, posiadają wartości ogólno informacyjne.
Ujemną stroną tablic jest to, że na ich podstawie trudno jest określić w dokładny sposób wzajemną relację
masy i wysokości ciała, a więc stwierdzić, czy dziecko ma niedobór, czy nadmiar ciała i jaki jest ich zakres.
Trudno jest powiedzieć, jaki typ budowy ciała ma dziecko, czy jest ono zbyt chude, czy zbyt tęgie. Możliwość
takiej oceny daje graficzna metoda oceny tempa i harmonijności rozwoju.3
Metoda siatek centylowych i standardowych.
Siatki centylowe oparte są na częstości występowania danej wielkości cech w populacji dziecięcej, w
poszczególnych grupach wieku, oddzielnie u chłopców i dziewcząt. Po kilkakrotnych, np. powtarzalnych co rok,
badaniach dziecka za pomocą siatek, otrzymujemy informacje dotyczące harmonijności jego rozwoju.
Harmonijny przebieg rozwoju ma miejsce wówczas, gdy dziecko utrzymuje się w tej samej pozycji centylowej.
Na siatkach centylowych pozycja dziecka mieszcząca się między 25 a 75 centylem mówi nam o tym, że
utrzymuje się ono w granicach tzw. ,,wąskiej normy rozwojowej". W tym przedziale zawartych jest bowiem
50% obserwacji zgrupowanych wokół pozycji centralnej.Za normę przyjmuje się natomiast pozycję dziecka
zawartą pomiędzy 10 a 90 centylem. Dzieci znajdujące się w pozycjach poniżej 10 i powyżej 90 centyla winny
być dokładniej zdiagnozowana przez lekarza pediatrę pod względem rozwoju.
Graficzna metoda oceny wieku rozwojowego i proporcji wagowo-wzrostowych pozwala na stwierdzenie nie
tylko tego, czy rozwój przebiega we właściwym tempie, lecz również na określenie tego, czy rozwój tych dwóch
cech przebiega harmonijnie. Siatka opracowana jest w taki sposób, że na osi X znajdują się wartości masy ciała,
a na osi Y wysokości ciała w postaci średnich arytmetycznych grup wieku. Metoda ta może być stosowana do
określenia wieku morfologicznego oraz do oceny proporcji wagowo-wzrostowych badanego dziecka na tle
grupy rówieśników.4
Metoda morfologiczna pozwala na ocenę harmonijności budowy i ocenę stanu rozwoju licznych cech
somatycznych badanego dziecka. Morfogramy pozwalają np. na określenie proporcji między odcinkami ciała.
Sam morfogram jest graficznym obrazem średnich arytmetycznych wielu cech (skale pionowe) w kolejnych
latach życia, czyli w grupach wieku kalendarzowego, które stanowią profile poziome. Zaletą tej metody jest
możliwość łatwego rozpoznania wielu cech, a więc oceny proporcji budowy ciała. Gdy profil rozwojowy
badanego dziecka jest dla wszystkich cech niezgodny z odpowiednim morfografem chronologicznym, można
wnioskować o przyśpieszeniu lub opóz
nieniu rozwoju.