Małżeństwa i rozwody
Materiały dydaktyczne
Zakład Demografii i Gerontologii
Społecznej UA

Małżeństwa  podstawowe pojęcia
Zawarcie małżeństwa  akt zawarcia związku między dwiema oso-
bami płci odmiennej, pociągającego za sobą pewne prawa i obowiąz-
ki współmałżonków, ustalone w przepisach prawnych oraz zwycza-
jowych. Związki małżeńskie są rejestrowane w urzędach stanu
cywilnego (USC).
Rozwód (związku cywilnego)  rozwiązanie związku przez odpo-
wiedni sÄ…d w formie przewidzianej w prawie.
Małżeńskość  proces tworzenia się i rozpadu związków
małżeńskich. Małżeńskość analizuje się pod kątem natężenia
powstawania oraz rozpadu małżeństw, a także z punktu widzenia
wzorców małżeństw i rozwodów np. według wieku i płci.
Miernikmi natężenia zawierania małżeństw i natężenia rozwodów są
współczynniki małżeństw i rozwodów (ogólne i cząstkowe).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Małżeństwa  podstawowe pojęcia
Małżeństwa świeckie (cywilne) i wyznaniowe (tj. zawierane wg
świeckich lub wyznaniowych obrządków).
Małżeństwa endogamiczne (tj. pomiędzy osobami z tych samych
grup społecznych, etnicznych itp.) i egzogamiczne (z różnych grup
społecznych, etnicznych itp.).
ZwiÄ…zkami wyznaniowymi o powszechnym charakterze w Polsce sÄ…
małżeństwa zawierane w kościele rzymskokatolickim (lecz również
jeszcze w 9 innych kościołach i w jednym związku wyznaniowym).
W praktyce życia codziennego powstają także związki nieformalne,
noszące znamiona małżeństwa, ale nie rejestrowane w USC. Noszą
one miano związków kohabitacyjnych (konkubinackich). Wyróżnia
się też związki typu LAT (living apart together - długotrwały związek
emocjonalny, ale oddzielne zamieszkanie).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Małżeństwa i rozwody  mierniki
Ogólny współczynnik zawierania małżeństw oraz ogólny
współczynnik rozwodów - mają ograniczoną wartość poznawczą,
ponieważ o ich poziomie decyduje m.in. struktura ludności wg
wieku (np. udział dzieci w ludności ogółem) i stanu cywilnego:
M(t) R(t)
Wm (t) = Å" C, Wr (t) = Å" C
L(t) L(t)
gdzie:
Wm(t), Wr(t)  współczynniki, odpowiednio, małżeństw i rozwodów,
M(t) - ogólna liczba małżeństw zawartych w roku t,
R(t) - ogólna liczba rozwodów w roku t,
L(t) - liczba ludności w połowie roku t lub średnia liczba ludności
w badanym roku,
C - stała (100 lub 1000, w przypadku rozwodów na ogół 10000).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Małżeństwa i rozwody  mierniki
Współczynnik zawierania małżeństw oraz współczynnik
rozwodów bywają również obliczane w stosunku do liczby
ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich lub
liczby ludności dorosłej, np:
M(t) R(t)
Wm (t) = Å" C, Wr (t) = Å" C
L20+ (t) L20+ (t)
gdzie
L20+(t) - średnia liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie
roku t lub średnia liczba osób w wieku 20 lat i więcej w badanym roku.
Uwaga: Porównywanie natężenia zawierania małżeństw w przekroju międzynarodo-
wym na podstawie tego rodzaju współczynników jest utrudnione ze względu na różne
traktowanie związków małżeńskich zawieranych wg świeckich i wyznaniowych
obrządków oraz ze względu na różne przepisy prawne.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Małżeństwa i rozwody  mierniki
Współczynnik rozwodów w odniesieniu do liczby
zawieranych małżeństw
R(t)
Wrm (t) = Å" C
M(t)
gdzie C - stała równa 1000 lub 10000.
Współczynniki cząstkowe zawierania małżeństw oraz
współczynniki cząstkowe rozwodów (obliczane zwykle dla
grup wieku razem lub osobno dla kobiet i mężczyzn).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Czynniki kształtujące częstość
wstępowania w związki małżeńskie
Czynniki demograficzne: liczba i struktura ludności wg płci,
wieku i stanu cywilnego.
Czynniki pozademograficzne:
sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie),
wykształcenie,
czynniki prawno-ekonomiczne (np. ustawowy wiek
uprawniający do wstępowania w związek małżeński).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Czynniki kształtujące częstość
rozwodów
Czynniki demograficzne: wczesne wstępowanie w związek
małżeński, duża różnica wieku pomiędzy partnerami.
Czynniki pozademograficzne:
sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie, złe
warunki bytu rodzin),
wykształcenie,
urbanizacja,
aktywność zawodowa,
polityka państwa (np. system świadczeń na rzecz rodziny pełnej
i niepełnej).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Małżeńskość a przejście demograficzne
Drugie przejście demograficzne  uważa się, że w krajach
wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło tzw. drugie przejście
demograficzne, którego cechami charakterystycznymi są m.in.
zmiany wzorca małżeństw.
Czynniki związane ze zmianami wzorca małżeństw:
opóz
nienie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości
małżeństwa (wzrost natężenia rozwodów), zmniejszenie częstości
zawierania małżeństw, wzrost liczby rodzin niepełnych, wzrost
liczby związków kohabitacyjnych oraz związków typu LAT.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Małżeństwa  obraz sytuacji w Polsce
Od roku 1983 obserwowano spadek liczby zawieranych związków małżeńskich
(od ponad 300 tys. na początku okresu, do poniżej 200 tys. na początku bieżącego
stulecia). Tendencja ta uległa zmianie dopiero po roku 2004, kiedy liczba
zawieranych małżeństw zaczęła wzrastać od poziomu 191,8 tys. zawartych
związków w 2004 r. do 248,7 tys. nowych związków w 2007 r.
Charakterystyczną cechą polskich małżeństw jest wyższy średnio o 2 lata wiek
partnera w stosunku do wieku partnerki oraz zbliżony poziom wykształcenia osób
zawierających związek małż. W 2007 roku ok. 48% związków stanowiły pary, w
których oboje nowożeńców należało do tych samych, pięcioletnich grup wieku, w
tym samym roku 50,5% związków zawarły osoby o podobnym wykształceniu.
Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków oscyluje w
Polsce wokół 86 % (w roku 2007 ok. 85%).
Udział związków wyznaniowych w Polsce jest stosunkowo wysoki (ok. 69% nowo
zawartych związków w 2007 r. to związki wyznaniowe).
Od 1995 roku rośnie odsetek nowożeńców w wieku 25-29 lat, a spada odsetek
nowożeńców w wieku 20-24 lat  efekt odsuwania chwili zakładania rodziny na
póz
niejszy okres życia (wśród mężczyzn najwyższe natężenie wstępowanie w
związki małżeńskie występuje w grupie wieku 25-29 lat).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Rozwody  obraz sytuacji w Polsce
W okresie po 1946 r. orzeczono w Polsce łącznie ponad 2 mln rozwodów (w
tym ponad 20% w latach 2000-2007). Trwałości małżeństw nie sprzyja
zwłaszcza wczesny wiek nowożeńców w chwili zawierania związku.
Początek okresu transformacji ekonomicznej charakteryzował się spadkiem
liczby rozwodów od poziomu 47,2 tys. w roku 1989 do 27,9 tys. w cztery lata
póz
niej. Po tym okresie obserwuje się wzrost częstości i liczby rozwodów.
Rekordowa liczba rozwodów (71,9 tys.) wystąpiła w roku 2006. W roku 2007
ich liczba była również wysoka (66,6 tys.).
Najczęściej rozwodzą się pary, które przeżyły ze sobą 5-9 lat (ok. 23% ogółu
rozwodzących się par w 2007 r.). Drugie miejsce pod tym względem zajmują
pary z 10-14 letnim stażem (ok. 20% rozwodów w 2007 r.).
Rezultatem rosnącej liczby rozwodów jest wzrastająca liczba rodzin z jednym
rodzicem. Dodatkowy wpływ na to zjawisko ma także rosnąca liczba urodzeń
pozamałżeńskich.
W roku 2007 około 30% rozwiązanych małżeństw rozpadło się na skutek roz-
wodu, pozostałe 70%  na skutek śmierci jednego (lub obojga) małżonków.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Duża liczba zawieranych małżeństw bezpośrednio
po wojnie (319,2 tys. w 1948 r.)
Obraz sytuacji w Polsce
Spadek w latach 60-tych - w tym okresie w zwiÄ…zki
małżeńskie wstępowały generacje osób
Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów urodzonych w okresie wojny.
w Polsce w latach 1946-2007
Wzrost liczby zawieranych małżeństw w 70-tych
355
latach (maksimum 330,8 tys. par w roku 1975) - w
tym czasie w związki małżeńskie wstępowały
305
generacje osób urodzonych w okresie  wyżu z lat
50-tych. Od tego momentu, przy incydentalnych
wzrostach, aż do końca stulecia występowała
255
tendencja spadkowa liczby zawieranych
małżeństw.
205
Ponowny wzrost w ostatnich 3 latach - w zwiÄ…zki
małżeńskie wstępują generacje osób urodzonych
155
w latach 70-tych i 80-tych.
Tendencja wzrostowa liczby rozwodów (z wyjąt-
105
kiem okresu transformacji ekonomicznej, w którym
zanotowano spadek liczby rozwodów z 47,2 tys. w
1989 roku do 27,9 tys. w roku 1993).
55
Szybki wzrost liczby rozwodów po 2003 r. Maksi-
mum przypada na rok 2006 (71,9 tys. par). Fakt ten
5
powoduje wzrost rodzin niepełnych z małoletnimi
1946 1955 1964 1973 1982 1991 2000
dziećmi z rodzin rozwodzących się. W każdym
lata
roku liczba małoletnich dzieci z takich rodzin jest
równa w przybliżeniu liczbie rozwodów.
małżeństwa rozwody
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

liczby w ty s.
Obraz sytuacji w Polsce
Wysoki współczynnik zawierania małżeństw w
Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów okresie bezpośrednio po wojnie - maksimum 13,30
na 1000 ludności w Polsce w latach 1946-2007 w roku 1948 (tj. 13,3 nowych związków na 1000
14
ludności ).
Spadek współczynnika na początku lat 60-tych - ze
względu na mniejszą liczbę potencjalnych
12
kandydatów do małżeństwa.
Wzrost współczynnika małżeństw w latach 70-tych
10
(9,70 w 1975 r.)
Od 1982 roku spadek współczynnika zawierania
8
małżeństw (od ok. 90 w roku 1982 r. do poziomu
50 w roku 2004), a następnie ponowny wzrost do
poziomu 7,70 w roku 2007.
6
W okresie powojennym obserwuje siÄ™ wyraz
nÄ…
tendencję wzrostową liczby rozwodów
4
przypadającą na 1000 ludności (przy
krótkookresowym spadku w okresie transformacji
2
ekonomicznej 1989-1993).
W roku 1946 współczynnik kształtował się na
poziomie 0,30 , a w roku 2007 na poziomie 1,750 .
0
1946 1955 1964 1973 1982 1991 2000
Warto dodać, że natężenie rozwodów jest znacznie
lata wyższe w miastach (2,29 0 w 2007 r.) niż na wsi
(0,870 w 2007 r.)
małżeństwa rozwody
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

ma
łż
e
Å„
stwa i rozwody na 1000 ludno
Å›
ci
Obraz sytuacji w Polsce
Nowożeńcy wg płci i poprzedniego
Nowożeńcy wg płci i poprzedniego
stanu cywilnego w Polsce (w %)
stanu cywilnego w Polsce (w %)
2007 r.
1990 r.
90
90
85,6
85
60
60
30
30
4,5
4
0,6
3,9
0,8
3,7
0,4 rozwiedzeni
0,5 rozwiedzeni
0,7
1,2
0,6
0,6
wdowcy
wdowcy
0 0,6
3,7
0 0,8
3
kawalerowie
kawalerowie
panny
panny
wdowy
wdowy
rozwiedzione
rozwiedzione
kawalerowie wdowcy rozwiedzeni
kawalerowie wdowcy rozwiedzeni
Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków w Polsce
ustabilizował się obecnie na poziomie ok. 85%.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Obraz sytuacji w Polsce
Struktura nowożeńców wg wieku w momencie zawierania
małżeństwa w latach 1989, 1995, 2000, 2007
W całym obsewowanym okresie
60
najwięcej związków zawierały osoby w
wieku 20-24 lat, choć od 1995r. ich
51,1
udział w ogóle nowożeńców wykazywał
50
systematyczny spadek, natomiast
40,3
wzrastał w tym okresie odsetek
40
35,4 nowożeńców w wieku 25-29 lat oraz w
wieku 30-34 lat.
30
20,5
20
14,2
9,9
10
5,8
5,5
3,1
32,93
2,7
2,6
0
15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-49 50 i więcej
wiek w latach
1989 1995 2000 2007
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

odsetek
Obraz sytuacji w Polsce
Współczynnik rozwodów obliczany w stosunku
Tendencja wzrostowa współczynnika
rozwodów (obliczanego w stosunku do
do liczby zawieranych małżeństw w Polsce
liczby zawieranych małżeństw). W roku
w latach 1946-2007
1946 wynosił on ok. 0,03 (tj. 3 rozwody
na 100 nowo zawartych związków), a w
0,35
roku 1988 współczynnikten wzrósł do
poziomu ok. 0,20.
0,3
W okresie transformacji ekonomicznej
(1989-1993) odnotowano wyraz
ny
0,25
spadek współczynnika rozwodów do
poziomu nieco ponad 0,13 w roku 1993.
0,2
Po okresie transformacji ma miejsce
szybki wzrost tego współczynnika.
0,15 Maksimum (0,33) osiÄ…gnÄ…Å‚ w roku
2005, choć w roku 2006 miał
porównywalną wartość, ok. 0,32.
0,1
W roku 2007 współczynnik rozwodów
obniżył się do poziomu ok. 0,26. Jest to
0,05
w mniejszym stopniu efekt spadku
liczby rozwodów, a bardziej wynika z
0
rosnÄ…cej w ostatnim okresie liczby
zawieranych nowych małżeństw.
1946 1955 1964 1973 1982 1991 2000
lata
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

Obraz sytuacji w Polsce
Struktura rozwodów w latach 1989-2007 w Polsce
wg liczby małoletnich dzieci
100%
Od 1995 roku zmniejsza
się udział rozwodzących
się małżeństw z jednym
80%
lub dwojgiem małolet-
nich dzieci w ogólnej
60%
liczbie rozwodów (od
poziomu 63,4% w roku
1995 do 56,8% w roku
40%
2007).
Rośnie natomiast udział
20%
małżeństw bezdzietnych
w ogólnej liczbie
rozwodów. W roku 1995
0%
udział ten był najniższy
w okresie powojennym i
wynosił 30,5%, a w roku
lata
2007 wzrósł do 38,7%.
0 1 2 3 4 i więcej
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UA

w %
9
1
8
9
93
95
97
99
01
03
05
07
9
1
19
19
19
19
19
20
20
20
20