Ze zbiorów
Zygmunta Adamczyka
WALENTY BARCZEWSKI
GEOGRAFIA POLSKIEJ WARMII
Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl
Mail: historian.z.pl
MMIV ®
 2
Polska Warmia zawiera powiat olsztyński z mia-
stami Olsztyn i Wartembork i część powiatu reszel-
skiego z miastem Biskupcem i 27 parafiami. Jest to
mniej więcej trzecia część właściwej Warmii. Polscy
biskupi mieszkali swego czasu na zamku w Lic-
perku.
Ziemia na polskiej Warmii jest bardzo urodzajna,
wydaje hojnie pszenicę, żyto, jęczmień, owies, len,
groch, kartofle, warzywo, poniekÄ…d piaszczysta i bag-
nista zdatna chyba dla Å‚ubinu (lupyny), seradeli, tor-
fu, to znów urozmaicona pagórkami, lasami, łąkami,
jeziorami.
Trzy strugi: Pasaria pod Gietrzwałdem, A
yna pod
Olsztynem, Wadąg, u starych Prusaków Szczulik czy-
li Pisa, pod Wartemborkiem pobierają wody zdrojów,
jezior i bagien, unoszÄ…c je przez ZatokÄ™ FryjskÄ… do
Bałtyku.
Lasy i gaje ogromne i małe, królewskie nadle-
śnictwa: Kudypy, Smolniki (Piecki), Ramuk, Purda,
Sadłowo, miejskie: dwa olsztyńskie, jeden wartem-
borski, trzy biskupieckie, niezliczone wiejskie, gbur-
skie i szlacheckie wydajÄ… nieoszacowane bogactwa
drzewa, torfu i zwierza.
Jeziora na polskiej Warmii wprawdzie nie tak wiel-
kich rozmiarów i nie takiej ilości, jak na pogranicz-
nych Mazurach, ale jednak mnóstwo ich ukrywa w
sobie coraz to nowe skarby ryb i raków. Słusznie
więc i do naszej Warmii stosują się słowa Klonowi-
cza1:
Ryb też dostatek, prawie dobrej wody
RodzÄ… jeziora, stawy, rzeki, brody.
Oto znaczniejsze: Śledynek, Mosąg pod Brąswał-
dem, Buchwałdzkie, Stymbarskie, Pupkowskie, Ga-
merskie, A
abędz
pod Wołownem, Balęskie, Rentyń-
2
 3
skie czyli Gilbink pod Gietrzwałdem, Linówko i Gie-
dajskie pod SzÄ…barkiem, SzelÄ…gowskie, Redykajnskie,
Dywickie, Ukiel pod Gietkowem, DÅ‚ugie, Kort
i Szkanda pod Olsztynem, Bartężkowe, Kielarskie,
Gągławskie, Mały i Duży Kiepik i Jagielek pod Bar-
tęgiem, także w parafii bartęskiej i sząbruckiej wiel-
kie Jezioro Tomaszkowskie, czyli Wulpink z siedmiu
wyspami, z których największe Urbanka i Herta, os-
tatnia połączona promem z brzegiem w Dorotowie.
W bitwie pod Dorotowem w końcu sierpnia 1914 uto-
nęło tu wielu Rusków, tak samo i w następnych więk-
szych jeziorach Pluskowskim i A
ańsku. Pograniczna
Pasana przechodzi przez jeziora Wymojskie i SarÄ…g.
W Ramuckich Borach jeziora Ustrych i Jełguńskie,
w nadleśnictwie purdzkim Mała i Duża Czerwonka,
Mendryńskie, Kośno, Purdzkie, Kamy czyli Kiemny,
Serwent i WardÄ…g. Pod Klewkami sÄ… jeziora Linow-
skie i Klebarskie, pod Wartemborkiem WadÄ…g czyli
Starowartemborskie, UmlÄ…g, Szwentajn, Kiermas,
Arysz, Pisa, Ar, Dłużek, Tumiańskie, Bartółtowskie,
Dobręskie (Debrong), Ramsowskie, nareszcie pod Bi-
skupcem wielki Dadaj z czterema wyspami, Rochlaw-
skie, Raszęskie, Nalcz, Kraks, Pudlęskie, Stanslew-
skie (Jemuń), Stryjewskie, Węgojskie i Biesowskie
i inne pomniejsze.
Nazwy pól, łąk, gór, gajów, bagien, oparczysk.
Przed separacją około roku 1830 były pola wspól-
ne w stukach podzielane na sztuki, przeczę, dłużę,
działy, były wspólne lasy wiejskie, wspólne pastwi-
ska (paśniki), wspólne wyganianie, paszenie bydła,
obrabianie lnu w rasztubach za wsiÄ… (Brechstube 
szopa do tarcia lnu na cierlicach i pocieraczkach) itp.
Ludzie mieszkali we wsi, na polach nie było żadnych
mieszkań. Stąd potrzeba było dla łatwiejszego po-
3
 4
rozumienia się dalekie pola, łąki, lasy należące do
jednej wsi osobnymi obdarzyć nazwami, które i po
separacji pozostały w ustach ludu. Wiele takich nazw
sięga czasów staropruskich. Niektóre się powtarzają
niemal w każdej osadzie, jak Przeczę (poprzek sztuk
lub długich lech), Dłużę, Na Sztukach, Na Działach
(były to dodatnie udziały), W Gaju, Na Rogatkach,
W Bukowinie. Na [w] Zapowiedzi (laski, oparczyska
w niedostępnych grzępach), Gieleki (duże torfisko
z małym laskiem), Dwórznice, Kujawy, Daba (wąska,
długa łąka), Szyja, Zamkowa Góra, Pod Rasztubą
(przysłowie: mieszka licho jak w rasztubzie), Złotoc-
ka, Ptasia Góra, Jeziorko, Karaśnik, Wilcza Parowa
itp. Inne zaś właściwe, jak: Bażęgi (oparczyska za-
wierające torf i margiel), Lipniak w Brąswałdzie;
Orzołek i dąb Napoleona w Bairkwedzie: borek Za-
powiedz
w Spręcowie; Bajków Dół, Galeria, Dąbrowa
w Buchwałdzie; Gielduba, Prompel, Orzołki, Berbery
(las, góry, doły, bagno) w Kajnach; Korpela, Niesła-
wy, Domna A
Ä…ka w Redykajnach; Krumzy (Å‚Ä…ki je-
ziorne) pod Starym Dworem; Polko (Schlachtfeld za
Napoleona) i torfaki między Jonkowem a Warkałami;
Rasztuby: dwie w Wołownie, jedna po Pelnik, druga
pod Stękiny; Kapuśniaki w Gietrzwałdzie koło Gil-
binka; Księża Góra, Mec, Kujawy, Glinki, Plebańskie
A
ąki, Plebańskie Olszaiki, Egipt (las) w Bartągu: Gaj
(pola), Dębniak, Upajny, Klasztuki, Osiny, Chuda A
Ä…-
ka, Piniwisła, Separantka, Barbuta, Brzozówki, Choj-
niak (góra), Choinowe Bagno, Kipsija (Kópjik)  tor-
fowe bagno, Rokoczak, Nacpele, Kosmacz, Åšwinie
Bagno w Dorotowie; Ostrów (wyspa) na Wulpinku.
Kiezów Róg, Świński Kąt, Duby, Diabla Góra, OMwna
Góra, Majdowskie Góry (mówi się na całe górzyste
pole w Maj dach); Księże Pole, Działy, Duże A
Ä…ki,
4
 5
Chuda A
Ä…ka, Rozgart, Daba, Szyja, jeziorko Gieleki
w Jondorfie; jezioro Wulpink (50 60 włók) z półwy-
spem Ręczą Kępa i brzegami: Wiejski (Zieski) Kąt,
Komityja  po zniżeniu jeziora przez komisję zaku-
pione brzegi, gdyż grunt pod wodą fiskalny  Biel-
niki, Szylów Róg, Rów (Zieski), Jaśków Rów, Wilcza
Parowa; pola: Mazur, Biele, Polakowizna, Kadyki,
Gaj, Olszak, Gielek, Gruda, Nawęgle, Kowalnia, Mer-
gle w Tomaszkowie. Na Pluskowskie Jezioro pomiÄ™-
dzy Gryz
linami, Pluskami, Orzechowem mówią oko-
liczni Pluszne.
Przechodzimy do parafii butryńskiej, najrozleglej-
szej na Warmii, dla licznych jezior i ogromnych la-
sów  poprzednio [na]zwanych  wzdłuż od Men-
dryn do A
ańska pięć mil, dlatego odłączono [w roku]
1903 orzechowski kąt pomiędzy Plusznym a A
ań-
skim, skąd mieli ludzie przeszło dwie mile do kościo-
Å‚a i utworzono nowÄ… parafiÄ™ orzechowskÄ…. Dla ewan-
gelików założono przed dwudziestu kilku laty osobny
kościół w Nowej Wsi, Nowa Wieś założona w 1820
roku razem z A
abuchÄ… pod Biskupcem, dokÄ…d ewan-
gelików kolonistów sprowadzono w czysto katolickich
okolicach. Nowa Wieś zalana została wodą w 1855 ro-
ku, tak że przez dwa lata tylko łódką do domów
przedostać się można było. Ludzie w ten czas dużo
biedy wycierpieli, choć ryby przede drzwiami łowić
mogli. Dopiero po dwóch latach wykończono kanał
do A
ajsu przez Przykopskie Pole. Na Przykopskim
Polu dawniej biskupi warmijscy stawali ze swą świ-
tÄ…, jadÄ…c z Warszawy do Licperka. Wielkie moczary
i torfiska pomiędzy Nową Wsią, Jaśniewem i Przy-
kopem, zalane dawniej, obecnie osuszone kanałem do
A
ajsu, jeziora już za warmijską granicą.
Ponieważ tu pomiędzy mazursko-polskimi ewan-
5
 6
gelikami dużo warmińskich katolików mieszka, do-
damy niektóre nazwy tamtejszego pogranicza na Ma-
zurach. Góry: Zawady, Zaskwierki; lasy: A
ajsowski,
Bałdzki, nadleśnictwo Hartigwałd; jeziora: Małsew-
skie, Dłużnica (Dłużek), Kośno, A
ajs (A
ajskie), Bałdz-
kie Jeziorka, Jachty, Konopno, Zdręczno, Gim pod
Zgniłochą, Gimek, A
abuń, Sembruch, Czarne, Priam,
Kuchnia, Kalbruch, Krzywek Mały i Duży, Dębie
Piecki i pod Kurkami Mały i Duży Sarąg i Mały
i Duży Kiernoz.
Na Warmii przed Kurkami, w kÄ…cie pod ZÄ…biem sÄ…
Ząbskie Bagna i opodal Żabia Chudek i Orzechowskie
Jezioro, w borach: Dzierzguńskie, Gałek, Oczko, Ka-
letskie i Młyńskie bagna przy Mendrynach.
Aby mieć robotników leśnych dla tych wielkich la-
sów, sprzedał fiskus w 1825 roku kawał lasu nad
traktem z Butryn do Olsztyna dla założenia wsi Po-
krzyw. W 1830 roku podzielono w tym samym zamia-
rze KaletkÄ™ na dwie wsie: StarÄ… KaletkÄ™ i NowÄ… Ka-
letkę i zamieniono dla wygody z fiskusem niektóre
pola (wymiary, Scheffelplatze) tak, że powstały w
1848 roku pod lasem Nowe Butryny dla miernej zie-
mi Chabrowem, Chabrówkiem, Chaberkowem zwane.
Butryny nad granicą mazurską otrzymały przy se-
paracji w roku 1847 dwie trzecie pól i jedną trzecią
lasu, który obecnie po większej części wycięty. Wiel-
kie oparczysko Biel, laski: Borek, WÅ‚aski, Wiejski na
pola zmieniono; Księży Las około 200 mórg i pola:
Włazy, Kożuchy, Olszyny, W Pólku; we wsi są trzy
stawki: stawek na Księżym Polu, Melcuch, Kręgiel-
nia, Duże i Małe Stawy i Olszyny (obecnie łąki), Ol-
szak (torfak), Księża Woda (gdzie len grążą) i zdrój:
Kazuby i Gradowy. Za wsią Ptasia Góra i Złotocka
na Bałdzkim Polu za Butrynami.
6
 7
W lesie opodal Rusi znajdziesz Więdugę, pod la-
sem Muchorowo (dla lekkiej roli), nad A
ynÄ… SojkÄ™
i śluzę Ustrych. Dalej w borze pod Mazuchami łąki
Dziubiele i WilczÄ… JamÄ™, za WygodÄ… ,,Obiad"  miej-
sce pod wielką choiną, pod którą jakiś król (Napo-
leon) obiadować miał. W Kabornie: Stuki, Przeczę
(wysokie i niskie), Dwórznice, A
azówki, Kujawy (te-
raz do Klewk), Storzyski, Zdrojówki, Marchwiuki,
Ogrodawki, Gazówki, Bagnówki, Zapowiedz
; w Li-
nowie: Kołowrót, Piaskowe Wądoły (dla zachowania
kartofli), Pólko, Żuławki, Siedliska, Kierz (lasek),
Chełstowo, Mostkowe Pole; łąki: Biele, Zameczek,
Żabieńce, Siedliska, Jeziorka, Lipniaki, Czarne Bag-
no, Porbadnik; w Klewkach Pólko.
W Klebarku masz: Pupstramy, Borek, Kurwik
(dawniej jezioro, teraz łąki), Zdrojówki, Bocianek,
ZÅ‚otÄ… A
Ä…czkÄ™, Biele, Bielowe Bagno, SkrzynkÄ™, Orle-
szki (Olszyny), górę Kropelkę i wyspy Lipniak Mały
i Duży, Karpę w Klebarskim Jeziorze; Kiestrój
(spuszczone jezioro, obecnie wspaniałe łąki z kana-
łem pomiędzy Silicami i Skajbotami), pola Linówko
i Wysmukłe i lasek Dębniak; w Wójtowie: Pupiki,
Marchwiaki, Rogostki (pola) i bagno Kociołek. W tej
okolicy dokonano różnych melioracji przez wysusze-
nie jeziora Kiestrój i zniżenie Klebarskiego Jeziora
Kanałem Klebarskim i wprowadzenie strugi Kośno
do kanału Kiermas przez jezioro Umlęg Kanałem El-
żbiety na Kaplityny do Wadąga. Dawniejsza struga
UmlÄ…g jest teraz tylko rowem, jezioro WadÄ…g ma
półwysep Pelnogę. Las Kaplityniak obecnie po więk-
szej części wycięty i zamieniony na pola i łąki. W ro-
ku 1807 kaplityniacy zmuszeni byli dla odpłacenia
długów wojskowych las ten dać w zastaw miastu
7
 8
Wartembork. Nadto w Kaplitynach było bagno Pelka
(teraz Sucha Rola) i góra Brzez
niak.
Lęgajny dostały niedawno osobny dworzec przy
torze toruńsko-wystruckim. W Jeziorku Lęgajnskim
są dwie wyspy, z których druga powstała przy sypa-
niu wysokiej tamy pod tor kolei żelaznej. Góry (pod
Kaplityny) Piaskowa i Szubienica. Przy Zapowiedzi
w polu stoi Maćkowa Kruszka (grusza). Lasy: Zapo-
wiedz
(pod majątek czyli Małe Lęgajny) Mała i Duża,
Stuczki, Dodatki (tam od wielu lat mieszka pustelnik
w pięknym domku), Ciemiak Kupny i Pański (pod
Szypry). Pola: Gajowe, Rasztubne, Frajty (nad drogÄ…
do Małych Lęgajn), Piaski, Jeglijne, Polko, Karcz-
marka, Ryki, Dwórznice. Bagna: Żelazne, Żydowe
(pod Małe Lęgajny), [gdzie] Żyd w dawnych czasach
zbłądził z drogi, zarwał się z końmi i utonął, teraz są
tam łąki, Kociołek pod Kaplityny (tu się woda zbiera
z pól i ginie w piasku), Olszowe Bagno (olszynami
obrosłe), Wygorzałe (torfak się wypalił, bagno spusz-
czono i założono łąki), Świńskie Bagno i Karczma
(gdzie niegdyś wolarze woły poili w środku wsi). A
Ä…-
ki: Pod Szubienicą, Duże, Długa, Torfowa, Kąty: Ma-
ły, Średni, Duży, Byczy Kąt (dla tego, który wiej-
skiego byka chował), Artwesy (Małe i Duże), Sewesy,
Mechacz na jeziorku. Pastwiska sÄ… miejscami wy-
borne.
Tu zwierza dosyć, tu bydło rogate,
Tu woły tuczne i owce kosmate
Pasą się w łąkach jałowice tłuste
I kozy puste.
Stąd ma gospodarz i sprzężą do pługa,
Stąd ma odzieżą pan i dobry sługa,
Stąd mięso świeże, nabiału dostatek
W mieszek ostatek.
8
 9
Od Legajn na północ wejdziesz na Małe czyli Nowe
Maruny, żartobliwie Biedowem, Muchorowem zwa-
ne  dawniej może słusznie, ale obecnie przeciwnie,
bo i tu
gęsi moc wielka w łęgu szczebiotliwych,
Kaczek łakomych,  gulanów" krzykliwych.
W domu obfitość sadowi się wszędzie
Kurów po grzędzie...
Połcie też w domu z niemałą pociechą
WiszÄ… pod strzechÄ….
Małe Maruny w pogańskim ziemstwie Gunlawki
założone miały wał obronny, który dziś ma nazwę
 Zamek". Nad drogą pod Wartembork stała szubieni-
ca, tam gdzie dziś krzyż z figurą Pana Jezusa. W po-
lach sÄ…: PrzeczÄ™ (Pierwsze i Drugie), Stuki, Rozgar-
ty, w łąkach także: Rozgarty, Szaty, Zdroje, Stuki,
DÅ‚ugie Bagno, Brzozowe, Pijawki, Smugi, Torfowe
Tylne, koło wsi struga Pisa, czyli Szczulik.
Majątek czyli Duże Maruny  pięć kilometrów
od miasta Wartemborka  niegdyÅ› zamek rycerski,
w którym się chronili chrześcijanie przed pogański-
mi Prusakami i Litwinami, zniszczony przez ostat-
nich. Duże Maruny tworzyły dawniej ogromny mają-
tek, do którego Szynowo, Tęguty i Kunckajny należa-
ły. Duże Maruny mają 99 włók; pola: Duże Pole, Pod
A
apką, Noziny (Nowiny), Biele, Igły, Nowe Pole, Bo-
rek; duże łąki: Rozgarty, Smarzowy Piec (gdzie smołę
palili), Pogorzela, Stawy, Duży Las, Nowy Lasek;
Zamkowa Góra, Bieżą Góra, Mała i Duża Parowa;
zdrojowe bagna: A
apka, Smygi, Kępowe, Duży i Ma-
ły Kanał, A
apa i Okrągłe Jeziorko pod Lęgajny.
Wartembork, miasto od Olsztyna 16 kilometrów
oddalone, pomiędzy strugami Pisą i Kiermasem nad
9
 10
Stawkiem, który założyli mnisi na dawnych Kapu-
śniakach. Jeziora: Szyja, Pudomek, Jeziorko. Góry:
Szubienica (gdzie niegdyś skazańców wieszano),
Okrągła Góra, Zazdrość, Święta Góra, Wysoka Gó-
ra  dwa kilometry od miasta. Pola: Pod Maruny,
Pod Dąbrówką, Pod A
apką, Pólko, Za Rakra, Pod
Folwark, Szyja, Pod Gaj. Za Mnichami, które daw-
niej należały do klasztoru, dziś do domu karnego:
Falęgi, Różańcowa Włóka  niegdyś [należała] do
kapelanii. A
ąki: Zazdrość, Trzywiertle, Załawki,
Nowe Stawy, Rytych, Tryfta (pomiędzy miastem
a miejskÄ… cegielniÄ…, przedtem bagno), Bycze A
Ä…ki,
Skowronkowe A
ąki, Głębokie A
ąki, Garpel, Zgniłe
A
Ä…ki, Szyje, Piaseczne, Perwinkle, Nad UmlÄ…giem,
Chude A
ąki, Kizelwiza, Rozgarty, Jeziorki, Parówki,
Gajowe A
ąki, Mokier (nad drogą do Lęgajn, na pra-
wo). Lasy i bagna: Gaj, Siedem Włók  po części
wycięty  Folwarski, A
ąki Strużne (Komorskie), Le-
śnicze, Olszowe, Pod Terkę, Bryteczek, Pod Ujście,
Czapeleniec, Czarne Jeziorko, Brzozowe Bagno, Ma-
ły Oryciek. W Folwarskim Lesie mieszka leśnik miej-
ski i jest tam miejsce dla zabaw. W Czerwonym Le-
sie łąki: Nad Strugą, Kąty Szołtyskie, Miejskie, Gu-
lów Kąt, Włóczne A
Ä…ki, Kolackie A
Ä…ki, Wilcze Bagno,
Małe i Duże Biele; tu mieszka drugi leśnik. Bór,
Wielki Las, Przebród, Trzcinki, Parowa, Torfowe
Bagno, Leśnicze A
ąki, gdzie trzeci mieszka leśnik.
A
apka  las po większej części wycięty i parcelo-
wany; na czterdziestu kilku miejscach założono
mniejsze gospodarstwa i utworzono wioskÄ™ z osobnÄ…
szkołą. Przez środek A
apki leci rów, niegdyś Strużką
zwany.
W mieście Wartemborku jest sześć mostów, na jed-
nym figury św. Rozalii i św. Agaty, drugi Most Pia-
10
 11
seczny, Krowi Most do cegielni, Trzywiertlowy do
Marun, Czerwony Most do Ramsowa, Gipsowski, Zu-
puński (połowa należy do miasta, połowa do Zupun).
Mokiny i Krupoliny: jezioro Umlęczyk; pola: Bo-
lęgi, Onstuki, Magasty, Oberlofy, Sampłatki, Noziny
Płostaki, Dołki, Drzewne Rózgi, Stare Pole, Cztery
Włóki (należały niegdyś do klasztoru wartembor-
skiego); łąki: Okrągłe, Borowe, Separackie, Dziadko-
we, Głębokie, Nabzina, Gielek, Upałtek pod Krupo-
linami; bagna: Karaśnik, Stękałowe, Kozie, Sampłat-
kowe; góry: Kozia Góra, Babilońska, Kasarowa (Ko-
szary), na której w wojnie Krzyżaków z Polakami le-
gowisko dla żołnierzy być miało; pod Krupolinami
między jeziorem Kiermas i Kierzlińskim (czyli Mały
Arysz, czyli Ar) są ślady dwóch wielkich nasypów,
wałów z czasów wspomnianych wojen. Na wałach
stali zbrojni żołnierze, strzegąc ukrytych tam star-
ców, dzieci, niewiast i inwentarza żywego i mart-
wego.
Kierzliny i Kucbory nad jeziorem Kiełdynek. We-
dle starych dokumentów za czasów biskupa Szembe-
ka nazywały się Kierzliny  Duże Kierzniny a Kuc-
bory  Małe Kierzniny. Jeziora pod Bartółty: Omłó-
nek i Masakojtek. Strużki Ar i Kiełdynek wchodzą
do Pisy. Pola: Polaki, Lisie Jamy, Arynkowe Stuki,
Górne Stuki, Cztery Włóki, Pasterska A
Ä…ka, Grodzie,
KÄ…towe A
Ä…ki, Torfowe Bagno, Szalonkowe Bagno
(szalonki sÄ… ciemnomodre jagody podobne do czar-
nych jagód, ale większe i sprawiają zawrót głowy);
Sztukowe Lasy, Kierszliniak, Cztery Włóczne Lasy.
Tumiany. Nad drogą do Bartółt Diable Bagno (oko-
ło pięć mórg). Góry: nad gościńcem pod Wartembork
po prawej ręce jest pagórek, na którym znaleziono
cmentarzysko pogańskie, jak naprzeciw Zazdrości pod
11
 12
Kielarami. Przy owym pagórku znajduje się Wilczy
Dół, gdzie niegdyś wilki chwytano. Między Jeziorem
Tumiańskim i jeziorem Pisa jest pięć włók kucbor-
skich należących teraz do Tumian. W tych włókach
znajdowało się dawniej jeziorko Mały Świniec. Kiedy
spuszczono na Kucborach jezioro Duży Świniec, zgi-
nęła woda i z Małego Swińca. I są tam teraz wyborne
pola i Å‚Ä…ki.
Jecpark (Jedzbark). Osiem kilometrów od Wartem-
borka. Na środku wsi przy kuz
ni kamienna chrzestni-
ca (chrzcielnica) od zaginionego tu kościoła. Na za-
chód od wioski Zamkowa Góra, na której stał piękny
zamek zburzony przez Litwinów w 1364 roku, które-
go ruiny odmalowano w 1824 roku. Na dwóch innych
górach są wkopane kamienie służące celom wojsko-
wym, jedna pod Prajłowo, druga pod Bartółty. Jezio-
ro Omłunek, Bagno Olszowe i Arskie A
Ä…ki. W Odry-
tach: Dwórznice, Dumnowe, Dłużkowe Pole; jeziora:
Dłużek Mały i Duży; bagna: Niedz
wiedziak, Delek
i Kępina. Klucznik  jedenaście kilometrów, Podlasy
trzynaście kilometrów od Wartemborka; dla tej od-
ległości przyłączono je do nowej parafii giławskiej.
Michowskie A
ąki nad jeziorem Ordą należały kiedyś
do klasztoru w Wartemborku. Klucznik przed trzy-
dziestu łaty rozparcelowano, małą wioskę Raks zaś
przed czterdziestu laty niemal całą wykupiono dla
majątku Podlasów. Niegdyś Raks należał także do
klasztoru wartemborskiego, teraz do Giław.
W ramsowskiej parafii dokonano wielkich meliora-
cji przez spuszczenie trzech jezior i różnych opar-
czysk jako też przez karczowanie wielu zalesień.
Mianowicie wysuszono Ramsowskie Jezioro na żyzne
łąki kanałem podziemnym i dwa inne Dobręskie i Za-
ginek pod Dobręgiem. We wspomnianym kanale kry-
12
 13
li się nasi ludzie podczas ostatniego napadu Rusków.
Na dalsze melioracje czekajÄ… jeszcze folwarki
Niedz
wiedziak i Zimnowo między dwoma jeziorami
i Zimnym Bagnem. Nad wielkim Dadajem pod SzÄ…fli-
sem jest półwysep Ostry Kąt z Kręgową Górą. Lasy:
Borek pomiędzy Kramarowem a Ramsowem i Bynda
pomiędzy Ramsowem a Wilimsem; za Gipsowem:
Ryczybałdy. Od majątku Kiersztanowa (na 1400
mórg) odłączono w nowszych czasach folwark Dębno.
W Starym Wartemborku znajdziesz znaki dawnych
wojen pod Orzechowem, nad jeziorem WadÄ…g, czyli
Starowartemborskim, podwyższony plac, na którym
stary zamek zburzony przez Litwinów stał i szwedz-
ki szaniec. Wielki las darowany do wsi przez króla
Fryderyka nazywają Królestwem. I w Tuławkach
znajdują się Zamkowa Góra i bogate niegdyś lasy
pod Otendorf, Tęguty i Gady. W Dąbrówce: Kocio-
Å‚ek, Jeziorko, Å‚Ä…ki Sfarki, torfaki; las DÄ…browa z wie-
lu dębami; w Sętalu spuszczone i wysuszone na łąki
jeziora pod Nowy Wierckub i pod Górne Kapki.
W parafii dywickiej w Ugwałdzie: bagno Helga,
Jezioro Ugwałdzkie, jeziorko Ciark, Lasikowa A
Ä…ka,
pole Dzialiki, las Zapowiedz
, Bukowina; w Rożno-
wie: łąki Stawy pod Spręcowo, Jezioro Roznowskie
wysuszone na łąki, Spławy, Chrapy, Doły, Grabow-
ska A
ąka, Głębok, pole Wezgłowie, Kotlina, lasy:
Borki, Leszczynowy; Spławy w Pągach przed kilku
laty spuszczone, Dywickie Jezioro zniżone; w Dywi-
tach: Leśne Plany, Stuki, Pasternia (dawniej przed
separacją mieszkanie wspólnego pasterza), Nad Hel-
gą, Dębniak, Lipniak, Kiele Maćkowy Kruszki.
W Mykach: Balęgi, Przeczę, Kotły; w Zalpkach:
Pelnoga, Pólko, Borek, Zdrojowe A
Ä…ki; w Sztolpach:
Nozina, las Purchel.
13
 14
W Kiez
linach las: Borek, Grabina, Na Galiku, Pod
Ciarkami (tj. szeroka granica cierniem, ciarkami za-
rosła); brzeg jeziora na Likuzach: Pelnoga; w Raszę-
gu pod Biskupcem: Gębory, Kalkowskie Sztuki, Zło-
ta Góra, Zamkowa Góra, Zapowiedz
.
Tak widzimy jedne nazwy właściwe okolicom raz
i raz tylko zachodzące, drugie często powtarzające
się niemal w każdej wsi zwłaszcza przed separacją.
Wyliczyć nam jeszcze wypada w nowej w roku
1898 powstałej parafii giławskiej góry, parowy, doły
i łąki pod Żaburowem i Gąsiorowem, spuszczone je-
zioro Krzywek pod Giławkami. Na drodze od Giław
do Wartemborka leży (nieurodzajne pole Biedoszki
zwane i dalej pod Wały oparczysko Olszyniak i Ka-
czocha.
Na Wałach łąki: Pieczysko, Bielą, Duża i Mała Za-
lewa, Księżak; brzozak i lasy: Polejk, Duża i Mała
Kopania.
W Graśku pola: Rasztubnica, Lasek; bagna: Olszan-
ka, Sokolanka, Kalbruch, Zarazowe i Białe Bagno.
W Giławach pola: Szerokie, Przeczę, Krzeziny,
Dwórznice, Miejskie, Piwnice, Wąskie, Dziesiątnice,
Dąbrowne, Iły, Przednie, Zdrojówki, Karaśnice, Ra-
sztubisko; bagna: Głównik, Olszonka, Chojowe, Ka-
czocha, Czarne, Karaśnik, Kiejkutka, Biele, Brzozóg,
Szymazichy, Stawiska; góry: Odrapana, Lisia, Gro-
dzą, Lisionka Mała i Duża, Grobla.
Giławy siedzą nad dużym jeziorem Serwentem jak-
by gliniana oaza w piaskach okolicznych pod GraÅ›-
kiem, Wesołowem i Prajłówkiem.
W parafii purdzkiej pola w Purdzie: Serwentki,
Kawały, Spławy, Gaje, Zastrużki, Warzyce, Okrąg,
BarwÄ™kle (Bärwinkel czy ParwÄ™giel  parowy wÄ™-
14
 15
gieł); łąki: Melcuch, Dzikie A
Ä…ki, Paterek; bagno Je-
glijak: góry: Dorobisz, Żal.
W Prajłowie: łąka Chmielnik; wybudowanie Wy-
smykłe.
W Starym Marcinkowie łąki: Sękacz, Kopańki,
Żółte Bagno, Ostrów, Gogólnik, Melcuch, Dzionki,
Pogorzałki; las Parki; góra Wieża.
W Purdce pole Wykówka; łąki: Zatoka, Długie
Bagno, Biel, Kołowrót; las Kościółek.
W parafii biesowskiej, w Biesowie pola: Tramki,
Morgowe, Przymiarki, Dębowe, Dwórznice, Lisie Ja-
my, Kowalski Plac, Wądoły, Polko, Krzyż, Kozia Gó-
ra, Kozie A
ąki, Kozi Raj, Ślepy Ostrów, Biel; lasy:
Pogorzałki, Szewcówki, Wajny; w Biesówku: Kamie-
nica, DÄ…browy.
W Zerbuniu: Robacznik, Stóżesz, Niedz
wiedzieniec,
Tadarówki, Purzyczki, Osiny, Piecówki, Krypówki,
Kalkówki, Podlasek, Perłówki, Parchan, Kołowrót,
Brzozowe Bagno, Wielkie Bagno, Zdrojówki.
W Wilimsie: Rozgart, Gasa, Gościńskie, Ziolyna,
Zdrojak, Nogawicowe, Dalek, Kłódkowe, Piaseczne,
Mostkowe, Mósy, Zapłociowe, Kozia Góra, Bieda; je-
ziora: Małaś, Blaszczyk.
W Rotflisie: Kowalskie, Mósowe, Wajny, Myszy
Grunt; gaik: Zapowiednik, Klejzackie Pola.
W Klejzaku: pola Wajnowe, Stałęgi, Merglak, Li-
sie Bagno, Strużki, Duże Bagno.
Pomiędzy A
abuchÄ…, Klejzakiem i Rejewem sÄ… tak-
że torfowe moczary na 250 mórg obszaru i poniekąd
spuszczone pastwiska dla bydła.
W Stańslewie pod Biskupcem, gdzie także od kilku
lat jest osobny duszpasterz, melioracja wysuszyła
torfowe bagno Mojtynek (200 mórg obszaru), gdzie
dawniej ustąpić nie można było. Tak samo pod Bre-
15
dynkiem w Lesie Zawadzkim są łąki fiskalne (około
pótorasta morga), które zaopatrują najlepszym sia-
nem wioski Bredynek, Stańslewo, Stryjewo. Przy
Stańslewie las Stary Lustych. Zachodnia część wsi
Bredynka nazywa się Wyłuda, w Stryjewie pole na
wschód: Zazdrość.
W powiecie olsztyńskim sprzedaje fiskus trawę na
jeziornych łąkach na Pelnodze pod Sząfałdem, na
Pęglitach, nad Maręgiem, na Przykopskich, na Sętal-
skich A
ąkach, na Dobręgu i Zaginku, na Świętajnie,
pod SabinÄ…, na Bogdajnskich, na Kiestroju i Patryc-
kich A
ąkach, na Krumzach, na Buchwałdzkich nad
A
yną i na innych. Oprócz fiskalnych melioracji są
liczne prywatne, jak w Rożnowie i w Ramsowie, w
Dągach itd., tak że gdzie dawniej były jeziora lub
moczary niedostępne lub zalane bagna i torfaki, na
których szalonki, żórazie, jeżyny lub inne dzikie ja-
gody i chrzęśle rosły, obecnie najżyz
niejsze powstały
Å‚Ä…ki i rola.
Szalonki  ciemnomodre, podłużne, duże jagody
na suchych torfakach i bagnach, na większych krzach
rosną zielono jak czarne jagody. Można je jeść, ale
niezbyt wiele, bo sprawiają ból głowy i womity. Ru-
ski je zowiÄ… gonobobel.
Żórazie  żurawina, duże czarne okrągłe jagody,
rosną na oparczyskach, trzęsawiskach w mchu, u do-
łu biało, u góry od słonka czerwono. Dojrzałe zupeł-
nie czarne (po rusku: klukwa). Lubią je żurawie.
Jeżyny  ciemnoczerwone w zakazach, po rowach
i lepszej roli (po rusku: brusnika).
Borówki (po rusku: zemlanika)  czerwone, mniej-
sze i delikatniejsze od jeżyn.
Maliny i czerwone jagody. Lud je zna, wszystkie
zbiera, zaprawia lub znosi do miasta [...]