tajniki warsztatu
Natura
w zwierciadle sztuki
Pogranicza dyscyplin fascynujÄ…. PozwalajÄ… maturzyĘcie pokazaç umiej´tnoĘci
interpretacyjne w nieszablonowy sposób. PozwalajÄ… takÅ»e zestawiaç
i porównywaç dzie"a z róŻnych epok i Ęrodowisk spo"ecznych, odwo"ujÄ… si´
do szerokiej ĘwiadomoĘci kulturowego uniwersum europejskiego lub
Ęwiatowego.
n S. ELÚBIETA PEPLIÄ„SKA oraz teorii umoÅ»liwiajÄ…cej porównywanie
dzie" plastycznych i literackich, a takie sfor-
elem tego artyku"u jest pokazanie
mu"owania, jak np.  duch epoki uzna" za
moŻliwoĘci realizacji tematu Sposoby
zbyt enigmatyczne. Z drugiej strony podjÄ…"
Ckreowania obrazu natury w poezji i ma-
prób´ systematyzacji zwiÄ…zków mi´dzy litera-
larstwie. Analiza wybranych dzie"1.
turÄ… a malarstwem, wyodr´bniajÄ…c: 1) odwo-
"ania w warstwie metaforycznej, 2) odwo"ania
Co maturzysta o korespondencji sztuk
stematyzowane fragmentaryczne, 3) odwo"a-
wiedzieç powinien?
nia stematyzowane ca"oĘciowe, 4) odwo"ania
Oczywistym wymaganiem wydaje si´ znajo-
genologiczne, 5) odwo"ania kompozycyjne, 6)
moĘç dwojakiego stanowiska w refleksji nad
wspó"wyst´powanie tworzyw.
jednoĘcią sztuk: tradycji horacjał
skiej i lessin-
Zaproponowana typologia rozszerza i po-
gowskiej. Pierwsza, uj´ta w dewiz´ ut pictura
rządkuje moŻliwoĘci porównywania dzie" ma-
poesis, stanowi podstaw´ przekonania o  ma-
larskich i literackich, podobnie jak artyku"
larskoĘci literatury i  literackoĘci malarstwa;
Anety Grodeckiej: Alfabet j´zyka plastycznego
wi´cej  zak"ada, Å»e do istoty prawdziwej sztuki
i muzycznego.
naleÅ»y synkretycznoĘç. Druga tradycja zaowo-
cowa"a poglÄ…dem o autonomicznym charakte-
Natura  g"ówne poj´cie tematu
rze sztuk. Obie zosta"y opisane wielokrotnie.
W wi´kszoĘci opracowaÅ‚
poj´cie ,,natura
Seweryna Wys"ouch wylicza argumenty prze-
wyst´puje jako synonim pejzaÅ»u. W moim od-
mawiające za ideą korespondencji. Wskazuje, Że
czuciu nie by"aby naduŻyciem takŻe refleksja
niektóre terminy zosta"y do literaturoznawstwa
nad motywem  martwej natury . Licealista
przeniesione z historii sztuki, a nazwy epok cz´-
znalaz"by oparcie w literaturze przedmiotu2.
sto są okreĘleniami dominującego w nich stylu.
Istot´ strukturalnego podobieÅ‚
stwa mi´dzy
sztukami dostrzega w mechanizmach tworzenia,
1
Informator maturalny od 2005 roku, Warszawa
zw"aszcza w metaforyzowaniu i symbolizowaniu.
2003, s. 32.
2
TakŻe kompozycja i stylistyczne ukszta"towa-
Ch. Sterling, Martwa natura: od staroŻytnoĘci po
nie mogÄ… stanowiç p"aszczyzn´ wzajemnego wiek XX, Warszawa 1998, Martwa natura: histo-
ria, arcydzie"a, interpretacje, pod red. S. Zuffi,
odniesienia dla dzie" róŻnych sztuk.
Warszawa 2000, M. Podraza-Kwiatkowska,
Erazm Kuęma zarysowa" granice porów-
Symbolizm i symbolika w poezji M"odej Polski,
nywalnoĘci malarstwa i poezji. Ukaza" trud-
Kraków 1975, rozdz. Martwa natura.
noĘci wynikajÄ…ce z braku spójnej siatki poj´ç
10/2004
617 41
tajniki warsztatu
Skomplikowane relacje mi´dzy krajobra-
na wi´Ä™ z przeÅ»yciami pozaestetycznymi, np.
zem a dzie"em sztuki dostrzega Maria Go"a-
religijnymi albo metafizycznymi (pi´kno natu-
szewska. Z jednej strony moÅ»na twierdziç, iÅ»
ry doznawane jako coĘ boskiego).
przyroda jest ęród"em sztuki, ona bowiem wa-
PowyÅ»sze rozróŻnienia odnoszÄ… si´ do ob-
runkuje wraÅ»liwoĘç na pi´kno:
cowania z przyrodÄ…, ale Go"aszewska formu-
Istnieje w estetyce poj´cie ,,widnokr´gu estetyczne-
"uje równieÅ» takie, które uwzgl´dniajÄ… sposób
go . Jest to mianowicie codzienne otoczenie natural-
uj´cia motywu natury w sztuce7:
ne, do którego cz"owiek przywiÄ…zuje si´ silnie i które
3 w literaturze:
w malarstwie:
najcz´Ä˜ciej kszta"tuje jego upodobania .
typ fantastyczny (np. Bosch) obrazowanie realistyczne
Z drugiej strony cz"owiek poszukuje pi´k-
(np. u Orzeszkowej)
na natury w specyficznych miejscach, wzoru-
obrazowanie m"odopolskie
jąc swój sposób patrzenia na kompozycji ob- typ alegoryczny (np. Magrite)
razu, zatem moÅ»na przypuszczaç, Å»e to sztuka
typ realistyczny obrazowanie fantastyczno- filozo-
ficzne (np. u B. LeĘmiana)
kszta"tuje percepcj´ natury. J. Volkelt mówi"
nawet o odrealnieniu Ęwiata przyrody jako
stosowanie tematyki przyrodniczej obrazowanie estetyzujÄ…co-reflek-
o warunku przeŻycia estetycznego.4 A jednak na zasadzie pretekstu (deformacje, syjne (np. u J. Iwaszkiewicza)
ekspresjonizm, impresjonizm,
pi´kno natury jest bezsprzecznie czymĘ innym
obrazowanie opisowo-refleksyjne
surrealizm)
niÅ» pi´kno sztuki; ta pierwsza jest Å»ywa, a jej
(np. u C. K. Norwida)
doznanie wielozmys"owe:
ZastanawiajÄ…ca wydaje si´ przytoczona wy-
WszechogarniajÄ…ce cz"owieka doznanie przyrody jest
Żej opinia o impresjonizmie. Fascynacja ulot-
czymĘ specyficznym, jest zarazem przeŻyciem este-
nym wraÅ»eniem kaÅ»e szukaç w dzie"ach twór-
5
tycznym i witalnym, poznawczym i somatycznym .
ców wpisujÄ…cych si´ w poetyk´ tego nurtu
Maria Go"aszewska za sytuacje estetyczne-
wartoĘci psychologicznych. Nie moŻna jednak
go odbioru krajobrazu uznaje przeŻycia prze-
zapominaç, Å»e malarze impresjoniĘci prowa-
nikni´te poczuciem uÅ»ytecznoĘci natury, zaleÅ»-
dzili wnikliwe studium koloru, które nie by"o
noĘci od niej, prowokujÄ…ce postaw´ poznawczÄ…
dla nich inspiracjÄ… do poszukiwania metafor
lub zdobywczą, zadziwienie mądroĘcią natury,
odnoszÄ…cych si´ do psychologicznego odczu-
doznanie dialektycznych przeciwieł
stw w przy-
wania Ęwiata. Wr´cz przeciwnie: by"o to stu-
rodzie, postaw´ witalnÄ… (zwiÄ…zanÄ… z radoĘciÄ…
dium dotyczÄ…ce prawdy o wyglÄ…dzie rzeczy.
wysi"ku i pokonywania przeszkód, poszukiwa-
Ulotny nastrój impresjonistycznych obrazów
nie wartoĘci rekreacyjnych w przyrodzie), po-
budowany by" przez pastelowe tony barwne,
czucie swobody i wolnoĘci. Wymienione sytu-
jednak ich stosowanie wynika"o z odkrycia, Że
acje korespondujÄ… z postawami podmiotu
kolor lokalny jest abstrakcjÄ…. Barwy prawdzi-
lirycznego w poezji. W Zarysie estetyki przyto-
wego Ęwiata nie tworzą wielkich plam. Istnieją
czone zosta"y takŻe rodzaje odczucia natury
raczej odcienie, zaleŻne od oĘwietlenia. W"a-
wyodr´bnione przez De Bruyne a6: 1) przeÅ»y-
Ęnie Ęwiat"o tworzy  wraŻenie i niekoniecznie
cia zwiÄ…zane ze stanem fizjologicznym (przy-
musi byç ono toÅ»same z psychologicznym  do-
jemne odczucie odpr´Å»enia), 2) smakowanie
znaniem . Dopiero literatura uczyni"a z ,,im-
natury jako czystego przedstawienia, bezinte-
presjonistycznego sposobu postrzegania
resowna, intuicyjna kontemplacja barw, kszta"-
Ęwiata g"ówne narz´dzie budowania nastroju.
tów, dÄ™wi´ków, 3) odczucie natury ze wzgl´du
Nieco inny kierunek rozwaŻał
proponuje
Tomasz Wójcik. Jego refleksja dotyczy przede
3 wszystkim literaturoznawczego uj´cia motywu
M. Go"aszewska, Zarys estetyki. Problematyka,
krajobrazu, traktowanego jako autonomiczna
metody, teorie, Kraków 1984, s. 114.
4
TamŻe, s. 106. kategoria, pe"niąca w strukturze utworu róŻ-
5
TamŻe, s. 105.
norodne funkcje. Autor wyróŻnia nast´pujÄ…ce
6
TamŻe, s. 95.
kierunki w literaturoznawczym sposobie uj-
7
TamŻe, s. 114.
mowania tego motywu:
42 618 polonistyka
tajniki warsztatu
9 10
CLAUDE MONET: STÓG, KONIEC LATA K. PRZERWA-TETMAJER: W BIA¸EM
Obraz powsta" w latach 1890 1891, jest to p"ótno ... naleŻy do liryki opisowej. Wybór pejzaŻu górskiego jest zna-
60x100 cm, znajduje si´ w Muzeum Orsay, w ParyÅ»u. mienny dla M"odej Polski, w której narodzi"a si´ legenda Tatr.
Poza tym Tetmajer pochodzi" z Podhala, góry zatem stanowią
Monet potraktowa" temat stogów jako studium kolorystyczne: jego ,,widnokrąg estetyczny  okreĘlają plastyczną wyobraę-
malowa" je o róŻnych porach dnia, aby uwidoczniç zmiany ni´ poety.
wywo"ane róŻnicą oĘwietlenia. To praktyka znamienna dla im-
presjonistów  takŻe inne motywy pejzaŻowe by"y malowane Obraz poetycki akcentuje kolory i Ęwiat"o: Po cichych smrekach
jako serie, by ukazaç zwiÄ…zek Ęwiat"a z kolorem. ArtyĘci tego o ciemnej zieleni / k"ad"o si´ s"oÅ‚
ce z"otymi plamami. B"´kit
kierunku po raz pierwszy w historii swoje obrazy od początku w tym pejzaŻu jest pe"en przymglonych s"onecznych odcieni 
do koł
ca tworzyli w plenerze. WczeĘniej wykonywano jedynie migotanie Ęwiat"a, zamglenie pozwala"o narzuciç wyobraÄ™ni
szkice, podczas gdy w"aĘciwe dzie"o powstawa"o w atelier. gr´ plam barwnych o niewyraÄ™nych konturach. Mg"a by"a cz´-
stym elementem m"odopolskiego poetyckiego pejzaŻu jako od-
PejzaÅ» utrzymany jest w pastelowej tonacji, dominuje plama powiednik malarskiej techniki zacierania form; budowa"a na-
barwna, co pociÄ…ga za sobÄ… zatarcie konturów. Malarz unika strój i pozwala"a oddaç ulotnoĘç wraÅ»eÅ‚
. PrzeÅ»ycie pi´kna
tzw. kolorów ziemi (czerni, szaroĘci, brunatnego brÄ…zu), a cie- natury w tym sonecie warunkujÄ… równieÅ» dÄ™wi´ki: huk potoku,
nie maluje w tonacjach b"´kitnych i fioletowych. WraÅ»enie dzwonki owiec, szum wiatru, wreszcie cisza, która nieodst´p-
przestrzeni powstaje przede wszystkim dzi´ki perspektywie nie towarzyszy opisom tatrzaÅ‚
skiego pejzaŻu w wierszach Tet-
malarskiej, która nie tylko buduje g"´bi´, ale takÅ»e pozwala na majera. Âwiat"a, barwy i dÄ™wi´ki budujÄ… w tym sonecie syne-
prawie ca"kowite rozmycie kszta"tów na dalszym planie. ZaleÅ»- stezyjny sposób odczuwania Ęwiata  moÅ»na powiedzieç:
noĘç koloru od Ęwiat"a zosta"a ukazana dzi´ki stosunkowo wyobraÄ™ni´ synestezyjnÄ…, aczkolwiek figury stylistycznej okre-
drobnym posuni´ciom p´dzla, ograniczajÄ…cym rozmiary plamy Ęlanej tym terminem nie ma w utworze. Zestawienie doznaÅ‚

barwnej i pozwalającym na umieszczanie obok siebie róŻnych ,,na jednym planie , bez hierarchizowania ich (cecha opisu
odcieni (np. róŻnych tonacji Å»ó"ci, czerwieni, fioletu). Sprawia anarchicznego) podkreĘla postaw´ podmiotu lirycznego: to
to wraÅ»enie migotliwoĘci barw, podkreĘlone przez grubÄ… fak- biernoĘç, kontemplacja, ,,smakowanie krajobrazu.
tur´: na wyraÄ™nych, niewyg"adzonych Ęladach p´dzla powsta-
je dodatkowa gra Ęwiat"a. W mniejszym stopniu manifestuje si´ dekadencka postawa
podmiotu lirycznego, niÅ» zwykle ma to miejsce w poezji Tetma-
Nad typowo malarskimi cechami obrazu nadbudowujÄ… si´ po- jera. MoÅ»na powiedzieç, Å»e  wyjÄ…tkowo  pejzaÅ» nie jest
zaplastyczne wartoĘci, np. specyficzny nastrój upalnego popo- w tym sonecie pretekstem do prezentacji wewn´trznych do-
"udnia. B"´kitne cienie sprawiajÄ… wraÅ»enie ostrego Ęwiat"a znaÅ‚
podmiotu (nie one wysuwajÄ… si´ na pierwszy plan), lecz
s"oł
ca w letni dzieł
. Gruba faktura i drobne plamy barwne stanowi temat poetyckiego opisu i przedmiot kontemplacji 
naĘladujÄ… drganie rozgrzanego powietrza; widz niemal czuje choç, oczywiĘcie, nastrój pozostaje nieod"Ä…cznym elementem
popo"udniowy skwar. Podstawą tych skojarzeł
jest synestezja, estetycznego przeŻycia natury.
rozumiana jako w"aĘciwoĘç ludzkiej psychiki  sk"onnoĘç do
tworzenia wielozmys"owych wyobraŻeł
.
1) nurt refleksji wyznaczany przez kryte- jego rodzaje i sposoby analizowania. Odsy"am
rium historyczne  mieszczÄ… si´ w nim prace przede wszystkim do typologii Seweryny Wy-
odnoszÄ…ce si´ do cech pejzaÅ»u preferowanych s"ouch, która wyodr´bnia:
w literaturze okreĘlonych epok lub prądów 1) opis ,,anarchiczny ,
(np. PejzaÅ» romantyczny poprzedzony wst´- 2) opis z ramÄ… uspójniajÄ…cÄ…,
pem A. Kowalczykowej), 3) opis z dominantÄ… semantycznÄ…, dodat-
2) interpretacja poszczególnych motywów kowo scalającą elementy,
krajobrazowych (w propozycjach dla szkolnej 4) opis kinetyczny,
polonistyki w ostatnich latach szczególnie po- 5) opis deformujący przestrzeł
.
pularny by" motyw ogrodu8,
3) studia nad literackim uj´ciem pi´kna
8
okreĘlonych regionów Polski, Por. A. Paprocka, Topos ogrodu w kulturze,
,,Polonistyka 2000, z. 8; B. Kryda, Zaproszenie
4) badania wyobraęni plastycznej pisarzy.
do ogrodu, D. Knysz-Tomaszewska, Poeta
Literacka kategoria natury przejawia si´
i malarz w m"odopolskim ogrodzie radosnym,
przez opis. Dlatego teÅ» w przygotowaniu
J. Pachecka, Ogrody utracone, ,,Polonistyka
omawianego tematu przydatna moÅ»e si´ oka-
1997, nr 1.
zaç wiedza teoretycznoliteracka, okreĘlajÄ…ca
10/2004
619 43
tajniki warsztatu
trzał
skich krajobrazów lirycznych polskiego
W czym ten przyd"ugi wst´p moÅ»e byç
poety bliŻsza jest studiom Turnera nad Ęwia-
przydatny maturzyĘcie...
t"em niŻ eksperymentom impresjonistów. Bo-
PoniŻsze zestawienie obrazu Claude a Mone-
gatym ęród"em skojarzeł
literatury i malar-
ta Stóg, koniec lata i wiersza Kazimierza Prze-
stwa są plastyczne fascynacje poetów. Jako
rwy-Tetmajera W Bia"em ma zilustrowaç teo-
przyk"ad znowu przywo"am Tetmajera i jego
retyczne rozwaŻania wype"niające artyku"
zainteresowanie twórczoĘcią prerafaelitów,
i ukazaç moÅ»liwoĘci zastosowania zawartych
a szczególnie Böcklina. Na koniec proponuj´
w nim informacji. Najpierw jednak trzeba
porównywanie uj´cia motywu natury w malar-
nadmieniç, iÅ» Tetmajer  znawca sztuki, wiel-
stwie i poezji tej samej epoki. MoŻna zesta-
biciel Böcklina i prerafaelitów  nie zinterpre-
wiaç np. romantyczne pejzaÅ»e Caspara D.
towa" ani jednego obrazu impresjonistów,
Friedricha z Sonetami krymskimi Mickiewicza.
choç w swoich ,,seriach poezji liczne wiersze
Króluje w nich ta sama pot´Å»na przyroda, otu-
poĘwi´ci" dzie"om sztuk plastycznych. Mimo
lająca pozosta"oĘci dawnej kultury, pe"na pa-
to zwyk"o si´ widzieç w nim przedstawiciela
miątek i zakątków nasyconych uczuciami. n
polskiego lirycznego impresjonizmu. MyĘl´,
Że ,,zawini" tu duch epoki, tak nieufnie trak-
Wskazówki bibliograficzne
towany przez Erazma KuÄ™m´, a raczej wy-
1. A. Bajda, Poezja a sztuki pi´kne. O ĘwiadomoĘci es-
obraÄ™nia ukszta"towana przez grup´ francu-
tetycznej i wyobraęni plastycznej Kazimierza Prze-
skich malarzy. Stworzony przez nich sposób
rwy-Tetmajera, Warszawa 2003.
widzenia Ęwiata okreĘli" techniki budowania
2. M. Go"aszewska, Zarys estetyki. Problematyka, me-
literackiego obrazu w wielu m"odopolskich
tody, teorie, Kraków 1984.
utworach. To w"aĘnie stanowi p"aszczyzn´
3. A. Grodecka, Alfabet j´zyka plastycznego i muzycz-
wzajemnych odniesieł
(tabela strona 21). nego,  Polonistyka 2003, nr 5. (Artyku" zawiera
s"ownik przydatnych terminów.)
4. J. Guze, ImpresjoniĘci, Warszawa 1986.
Jak tworzyç wariantywne formu"y
5. H. Kurczab, Pogranicza sztuk i konteksty literatury
analizowanego tematu?
pi´knej, Rzeszów 2001.
Pierwszy sposób wynika z wieloznacznoĘci
6. E. Kuęma, Granice porównywalnoĘci poezji z ma-
kluczowego poj´cia: natura  to moÅ»e martwa
larstwem i filmem (na przyk"adzie wczesnej fazy pol-
natura, ale takŻe (lub przede wszystkim) pej- skiej poezji awangardowej), w: Pogranicza i kore-
spondencje sztuk, pod red. T. CieĘlikowskiej,
zaÅ». Z kolei motyw krajobrazu posiada w"asne
J. S"awił
skiego, Wroc"aw 1980.
warianty  np. wieĘ, ogród, góry, morze w ma-
7. M. Praz, Mnemosyne. Rzecz o powinowactwach li-
larstwie i w poezji. Inna moÅ»liwoĘç poszuki-
teratury i sztuk plastycznych, Warszawa 1981.
wania równowaÅ»nych formu" otwiera si´ dzi´-
8.  Wielcy Malarze, Ich Úycie, Inspiracje i Dzie"o .
ki zestawianiu ze sobą tekstów, nurtów,
9. T. Wójcik, PejzaŻ w poezji Jaros"awa Iwaszkiewicza.
poetyk. MoÅ»na w ten sposób porównywaç ma-
Paramonografia liryki poety, Warszawa 1993,
larstwo kubistyczne i wiersze Mirona Bia"o-
rozdz. PejzaŻ we wspó"czesnej myĘli literaturoznaw-
szewskiego, obrazy Williama Turnera i liryk´
czej.
Juliusza S"owackiego. J. Bajda proponuje po-
10.S. Wys"ouch, Literatura a sztuki wizualne, Warsza-
równywaç w"aĘnie twórczoĘç tego angiel-
wa 1994.
skiego malarza romantycznego z wierszami
11.S. Wys"ouch, O  wzajemnym oĘwietlaniu si´ sztuk
Przerwy-Tetmajera. UwaÅ»a, iÅ» ĘwietlistoĘç ta-
 raz jeszcze,  Polonistyka 2002, nr 8.
9
Reprodukcj´ tego obrazu moÅ»na znaleÄ™ç w ty-
godniku ,,Wielcy Malarze, Ich Úycie, Inspiracje
S. ELÚBIETA PEPLIÄ„SKA
i Dzie"o , nr 2, s. 20 21. Analizuj´ obraz zgod-
doktorantka w Pracowni Innowacji Dydaktycznych Uniwersytetu
nie z propozycjÄ… Anety Grodeckiej.
im. Adama Mickiewicza, nauczycielka j´zyka polskiego w Liceum
10
K. Przerwa-Tetmajer, Poezje, Warszawa 1987,
Ogólnokszta"cącym Sióstr Urszulanek w Poznaniu.
s. 57.
44 620 polonistyka