P R A C A P O G L 
D O W A
Grażyna Anna Franek1, Krystyna A
ukasz-Paluch2, Beata Cholewka3
1
Śląski Uniwersytet Medyczny, Zakład Promocji Zdrowia i Pielęgniarstwa Środowiskowego Wydziału Opieki Zdrowotnej,
Przewodnicząca Zarządu Oddziału Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego w Katowicach
2
Członek Komisji Historycznej przy Zarządzie Oddziału Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego w Katowicach
3
Dyrektor Departamentu Pielęgniarek i Położnych
K oncepcja roli zawodowej pielęgniarki
w literaturze przedmiotu
Changes in the roles of a professional nurse
STRESZCZENIE
Rola zawodowa pielęgniarki od powstania pierwszej zawodowej, świeckiej, nowoczesnej szkoły pielęgniarskiej F. Nightingale (1860 r.) do
naszych czasów ulega ciągłym, istotnym przemianom  od tradycyjnej do współczesnej. Geneza definiowania, określania roli pielęgniarki
sięga XIX wieku i pierwszych prób systematyzacji spostrzeżeń zgromadzonych w procesie praktyki zawodowej przez F. Nightingale.
Celem pracy jest przedstawienie zarysu opisu i wyjaśnienie roli pielęgniarki przez wybitnych teoretyków w ujęciu historycznym.
W analizie wykorzystano nieliczne, rodzime teksty z literatury przedmiotu, w większości oparte na dorobku pielęgniarek angloamerykań-
skich oraz materiały Światowej Organizacji Zdrowia Regionu Europejskiego i Międzynarodowej Rady Pielęgniarek. W analizowanej literatu-
rze szukamy odpowiedzi na pytania: Czym jest pielęgniarstwo? Jaka jest misja pielęgniarstwa? Kim jest pielęgniarka? Kim są odbiorcy
świadczeń pielęgniarskich? Jaki jest własny udział ludzi w utrzymaniu i umocnieniu zdrowia?
Reorientacja ochrony zdrowia w latach 70. XX wieku na podstawowÄ… opiekÄ™ zdrowotnÄ… jednoznacznie akcentuje funkcjonowanie pielÄ™-
gniarki w roli samodzielnego profesjonalisty w szpitalu i środowisku, ułatwiającego i umożliwiającego ludziom osiągnięcie optymalnego
poziomu zdrowia. Pogłębiająca się profesjonalizacja zawodu, poszerzające się kręgi samodzielności i odpowiedzialności zawodowej sys-
tematycznie rozszerzają role zawodowe pielęgniarki, tworząc zespół ról zawodowych. Zmiany te stanowią odpowiedz
na oczekiwania
i potrzeby zdrowotne pacjentów, rodzin i grup społecznych. Współcześnie w nowym modelu ról preferuje się ścisłą współpracę między
pacjentami, społecznościami, pracownikami służby zdrowia, innymi grupami zawodowymi, rządem, samorządami lokalnymi.
Problemy Pielęgniarstwa 2012, 20 (2): 252 259
Słowa kluczowe: rola, rola zawodowa pielęgniarki, geneza i rozwój roli, zespół ról zawodowych
ABSTRACT
Since the establishment of the first professional, secular and modern nursing school in 1860 by F. Nightingale, the role of a nurse has been
constantly changing. The genesis of defining the role of a nurse reaches the 19th century, when first attempts were made to regularise the
remarks assembled during the work of F. Nightingale.
Aim of this study is to outline the description and clarification of the role of nurses by prominent theorists in historical perspective.
The analysis used a few, native texts from literature, mostly based on the achievements of Anglo-American nurses and the materials of the
World Health Organization European Region and the International Council of Nurses. In the studied literature, we seek answers to questions:
What is nursing? What is the mission of nursing? Who is the nurse? Who are the recipients of nursing? What is the self-involved people to keep
and strengthen health?
Reorientation of health care in the 70 s of twentieth century on the primary health care, clearly emphasizes the role of nurses in the functio-
ning as an independent professional in a hospital environment, facilitating and enabling people to achieve optimal health. The growing
professionalization, widening circles of autonomy and professional responsibility, steadily expanding the roles of professional nurses, cre-
ating a team of professional roles. These changes are a response for expectations and health needs of patients, families and social groups.
Today roles in the new model is preferable to close cooperation between patients, communities, health professionals, other professional
groups, government, local governments.
Nursing Topics 2012; 20 (2): 252 259
Key words: role, nurse s professional role, genesis and development of the role, professional roles collective, set of professional roles
Adres do korespondencji: dr n. med. Grażyna Anna Franek, Śląski Uniwersytet Medyczny, Zakład Promocji Zdrowia i Pielęgniarstwa
Środowiskowego Wydziału Opieki Zdrowotnej, ul. Medyków 12, 40 752 Katowice, tel./faks: (32) 20 88 681
252
Grażyna Anna Franek i wsp., Koncepcja roli zawodowej pielęgniarki w literaturze przedmiotu
Wstęp  normy rozwoju zawodowego: zasady awansowania,
Pojęcie i rozumienie roli zawodowej pielęgniarki na wymagane umiejętności i kompetencje oraz sposób
przełomie XIX i XX wieku systematycznie ulegało prze- ich zdobywania, zasady degradacji zawodowej;
mianom  począwszy od organizacji świeckiej, nowo-  normy interakcji społecznych: mniejsze jednostki
czesnej szkoły pielęgniarstwa Florence Nightingale w strukturze hierarchicznej firmy, zakres, rodzaj
(1860) i podjętych pierwszych prób systematyzacji zgro- i formy kontaktów społeczno-zawodowych;
madzonych spostrzeżeń, do zainicjowania, głównie  normy wartościowania: zasady przypisywania zda-
przez pielęgniarki amerykańskie w latach 50. XX wie- rzeniom i ludziom pozytywnych i negatywnych wła-
ku, budowania filozofii, teorii pielęgnowania (modeli ściwości;
koncepcyjnych).  normy odnoszące się do ubioru, uczesania, używania
Przez kolejne 10-lecia, do czasów współczesnych, specyficznego języka, form gramatycznych itp. [6].
interpretacja roli pielęgniarki systematycznie jest wzbo- Problem roli zawodowej pielęgniarki w literaturze
gacana wiedzą z nauk humanistycznych i społecznych. przedmiotu jest rozpatrywany w różnych aspektach.
Dokonanie przeglÄ…du problematyki roli zawodowej Podstawowy, koncentruje siÄ™ na istocie roli zawodo-
pielęgniarki w literaturze przedmiotu wymaga na wstę- wej pielęgniarki wywodzącej się z modeli opieki pielę-
pie zdefiniowania i zróżnicowania pojęć:  pozycja , gniarskiej, zaprojektowanych przez wybitne postaci pie-
 rola ,  rola społeczna ,  rola zawodowa pielęgniar- lęgniarstwa światowego. Autorzy podejmują również
ki oraz relacji między tymi pojęciami, które wyjaśniają problem roli zawodowej pielęgniarki w wymiarach
nauki społeczne, a ściślej teorie socjologiczne. Według etycznym, religijnym, socjologicznym, interpersonal-
R. Lintona  pozycja jako coś odrębnego w stosunku nym i w tle układów organizacyjnych. Ponadto charak-
do jednostki, która może nią zajmować, jest po prostu teryzują tendencje kształtowania się roli pielęgniarki.
zbiorem praw i obowiązków . Współcześni badacze
dodają (& ) i oczekiwań przysługujących danej jedno- Cel pracy
stce . Rola stanowi dynamiczny aspekt pozycji. Jednost- Celem pracy jest przedstawienie zarysu opisu i wyja-
ka jest społecznie przypisana do pozycji i zajmuje ją
śnienia roli pielęgniarki przez wybitnych teoretyków
tak, jaka jest relacja do innych pozycji. Jeśli wprowadzi
w ujęciu historycznym. W analizie wykorzystano nielicz-
w czyn prawa i obowiązki konstytuujące pozycję, mó- ne, rodzime teksty z literatury przedmiotu, w większości
wimy, że pełni rolę [1]. Rolę społeczną współtworzą
oparte na dorobku pielęgniarek angloamerykańskich,
oceny, wzory zachowań, które są przypisane określo- oraz materiały Światowej Organizacji Zdrowia Regionu
nej pozycji. Nowak interpretuje, że  role podobnie jak
Europejskiego i Międzynarodowej Rady Pielęgniarek.
tworzące je normy można pojmować bądz
jako ze-
wnętrzne nakazy i oczekiwania, bądz
jako wewnętrzne
Geneza definiowania, określania
przekonania  wykonawców , bądz
jako rzeczywiste
roli pielęgniarki
sposoby ich zachowania, kiedy pełnią oni daną rolę
Genezy definiowania, określania roli pielęgniarki
[2]. Pojęcie roli społecznej za Szczepańskim należy ro-
należy szukać w pierwszych teoretycznych rozważaniach
zumieć jako  względnie stały i wewnętrznie spójny sys-
na temat istoty zawodu pielęgniarki i formułowanych
tem zachowań, będący reakcjami na zachowania innych
odpowiedziach na pytania: Czym jest pielęgniarstwo?
osób, przebiegających według mniej lub więcej ustalo-
Jaka jest misja pielęgniarstwa? Kim jest pielęgniarka?
nego wzoru [3]. W książce  Propedeutyka pielęgniar-
Kim są odbiorcy świadczeń pielęgniarskich? Jaka jest
stwa z anglosaskiej serii wydawniczej  Podstawy pie-
ich rola w utrzymaniu, wzmacnianiu i potęgowaniu
lęgniarstwa , S. Collins i E. Parker piszą:   Rolę
zdrowia? Tło rozważań stanowi krąg centralnych po-
można określić jako spełnianie czegoś, co w oczach in-
jęć, wokół których koncentruje się zainteresowanie teo-
nych składa się na status danego człowieka, jak też bu-
retyków pielęgniarstwa, tj. osoba, środowisko, zdrowie,
dowanie zaufania i szacunku do samego siebie [4].
pielęgnowanie.
W opracowaniu  Filozofia i teorie pielęgniarstwa
Pierwsze próby intuicyjnej odpowiedzi, spostrzeżeń
z serii podręczników dla studentów studiów pielęgniar-
dotyczących istoty zawodu, opublikowała już w XIX
skich czytamy:  Pod pojęciem roli zawodowej rozumie-
wieku F. Nightingale w książce  Uwagi o pielęgniar-
my podejmowanie przez pielęgniarkę takiego postępo-
stwie , wydanej w grudniu 1895 roku. W Polsce środo-
wania zawodowego, które jest oczekiwane społecznie,
wisko zawodowe poznało je z fragmentarycznych tłu-
a równocześnie zgodne z obowiązującymi normami
maczeń w monografii prof. Wł. Szenajcha pt.  Trzy pie-
oraz znaczÄ…ce dla jej statusu zawodowego [5].
lęgniarki , wydanej po raz pierwszy w latach 40. i wzno-
Rola według S. Chełpy, zawiera kilka norm:
wionej w latach 70. XX wieku [7].
  normy zadaniowe: rodzaj zadań roboczych, meto-
Następne publikacje z zakresu początków teorii
dy i środki ich realizacji, zakres odpowiedzialności
pielęgnowania pojawiły się w literaturze światowej do-
oraz sposób wynagradzania;
piero w latach 50. XX wieku. Na przykład: w 1952 roku
253
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2012, tom 20, zeszyt nr 2
H. Peplau wydała książkę  Kontakty interpersonalne jącej roli lekarza [12]. Sama F. Nightingale zaznacza-
w pielęgniarstwie , a V. Henderson w 1955 roku opu- ła jednak wyraz
nie, że posłuszeństwo pielęgniarki
blikowała  Podręcznik zasad i praktyki pielęgniarskiej . w relacjach z lekarzem powinno być rozumne. Twier-
D.E. Orem w 1971 roku przedstawiła swoją koncepcję dziła, że rola pielęgniarki nie polega jedynie na lecze-
deficytu samoopieki w opracowaniu  Pielęgniarstwo: niu w szpitalach, ale i na świadczeniu opieki wszystkim
Koncepcje praktyki , a w 1972 roku B. Neuman opisa- potrzebującym, w tym zdrowym, zagrożonym chorobą,
ła  Model systemów opieki zdrowotnej . chorym, niepełnosprawnym. W  Notes on Nursing ,
Spośród licznych, bardziej znanych autorów w świa- dziele wydanym w 1860 roku, podkreślała rolę obser-
towej literaturze pielęgniarskiej (ok. 29 wskazanych przez wacyjną i rolę wsparcia: dawanie nadziei i rad potrze-
Ann Marriner-Tomey) oprócz powyżej wymienionych bującym.
autorek amerykańskich znajdziemy także przegląd mo- Na początku lat 50. (1952) XX wieku H.E. Peplau,
deli opieki pielęgniarskiej i roli zawodowej pielęgniarki posiadająca duże doświadczenie w dziedzinie pielę-
według J. Watson  jednej z twórczyń filozofii pielę- gniarstwa psychiatrycznego, opisując role osoby, która
gniarstwa i autorek modeli koncepcyjnych: M.E. Rogers, spełnia opiekę, wykorzystała według I. Wrońskiej my-
sister C. Roy oraz M. Leininger  jednej z twórczyń śli A.H. Maslowa, S. Freuda, E. Fromma i wpisała swój
średniej klasy teorii w dziedzinie pielęgniarstwa. model w nurt pielęgniarstwa relacji międzyosobowych.
Polscy Czytelnicy mogli poznać dorobek niektórych Pielęgniarstwo według H.E. Peplau (efekt psychia-
z tych teoretyków pielęgniarstwa dopiero w 1995 roku, trycznej orientacji autorki)  to działalność edukacyj-
dzięki krótkiemu cyklowi artykułów A. Blak na temat na, to dojrzała siła zmierzająca do przemian w osobo-
teorii pielęgnowania opublikowanych w czasopiśmie wości podopiecznych, w kierunku twórczego, produk-
 Pielęgniarstwo 2000 [8]. tywnego, osobistego i społecznego trybu życia .  & Jest
Polskim Czytelnikom problem ten przybliżyła przede takim, które jest w stanie zrozumieć istotę swej działal-
wszystkim w 1995 roku I. Wrońska w wydanym studium ności, mającej na celu udzielanie pomocy innym w roz-
socjologicznym pt.  Współczesna koncepcja roli pielę- poznawaniu odczuwanych trudności i stosować zasady
gniarki [9]. W 1997 roku podstawowe myśli filozofii stosunków międzyludzkich dla rozwiązywania proble-
humanistycznej opieki wedłg J. Watson w kontekście mów powstających na wszystkich poziomach praktyki
pielęgniarstwa rodzinnego przedstawiła też w zarysie pielęgniarskiej [12].
Z. Kawczyńska-Butrym w publikacji  Pielęgniarstwo Wyróżniła role zawodowe w procesie czterech faz
rodzinne [10]. współdziałania pielęgniarki z pacjentem, tj: orientacji,
Aktualnie cenną pozycją dostępną na rynku wydaw- identyfikacji, realizacji celów opieki oraz uwalniania
niczym, wzbogacajÄ…cÄ… wiedzÄ™ o autorkach teorii pielÄ™- siÄ™ ze wzajemnego zwiÄ…zku, jako:
gnowania i założeniach teoretycznych, jest opracowa-   nieznajomego  związana z fazą pierwszego spo-
nie pod redakcją J. Górajek-Józ
wik pt.:  Filozofia tkania, z fazÄ… identyfikacji;
i teorie pielęgniarstwa (2007) [11].  dawcy informacji, osoby dobrze zorientowanej
Rozumienie i opis roli pielęgniarki przez przykła-  potrafiącej udzielić odpowiedzi na dręczące pod-
dowe wybitne postaci światowego pielęgniarstwa i li- opiecznych problemy i wyjaśnić cele i stosowane
derów polskiego pielęgniarstwa wywodzą się z przyję- zabiegi leczniczo-pielęgnacyjne;
tych przez nie założeń teoretycznych.  nauczyciela i instruktora  przekazującego odpo-
Twórczyni filozofii pielęgniarstwa  Florence Ni- wiednie wiadomości i umiejętności dotyczące za-
ghtingale  w książce  Uwagi o pielęgniarstwie isto- chowań pacjentów i ich rozwoju;
tę pielęgniarstwa, troskliwego pielęgnowania ognisko-  przywódcy, kierownika  kierowanie działaniami
wała na elementach środowiska, choć sama nie używa- pacjenta w zakresie samoopieki z uwzględnieniem
ła tego terminu. Wymieniała wśród jego komponen- demokratycznego stylu kierowania;
tów: właściwe stosowanie świeżego powietrza, czystą  zastępcy (surogate role)  podopieczny dostrzega
wodę, światło, ciepło, czystość, ciszę. Podkreślała rów- w pielęgniarce osobę zastępczą w stosunku do zna-
nież sprawne usuwanie nieczystości i właściwy wybór nych mu bliskich osób, najczęściej z kręgu rodziny;
i stosowanie diety  wszystkie te elementy powinny jest to ważna rola, ale bardzo trudna i delikatna;
uwzględniać najmniejszy nakład sił życiowych człowie- zachowania bowiem pielęgniarki mogą wywołać
ka. Zwracała również uwagę na edukację zdrowotną. u pacjentów przeżycia, które reaktywując stany
Relacje pielęgniarki z pacjentem i lekarzem określała uczuciowe poprzednich relacji międzyosobowych,
jednoznacznie. A. Marrner-Tomey w 1989 roku pisała mogą wpływać ujemnie na jego stan psychiczny;
 Stworzony przez F. Nightingale model opieki pielę- mogą także wiązać uczuciowo pacjenta z pielę-
gnacyjnej oparty został na założeniu pełnej poświęce- gniarką; odgrywanie przeto takiej roli ma swe gra-
nia, a jednocześnie kompetentnej, dyrektywno-pater- nice, które pielęgniarka w każdym indywidualnym
nalistycznej działalności, podporządkowanej dominu- przypadku musi zakreślić;
254
Grażyna Anna Franek i wsp., Koncepcja roli zawodowej pielęgniarki w literaturze przedmiotu
 doradcy  szczególnie ważna w pielęgniarstwie pielęgniarstwo na tle holistycznej i ekologicznej kon-
psychiatrycznym [13]. cepcji świata. Wprowadziła do modelu systemowego
Opisu roli pielęgniarki według V. Henderson (1955), pojęcia stresu i reakcji na stres. W opisie autorki role
nazywanej wychowawczynią pielęgniarek, należy poszu- pielęgniarki zarówno w odniesieniu do jednostki, jak
kiwać w sformułowanej przez nią definicji pielęgniar- i grupy społecznej wyrażają się w trzech fazach:
stwa. V. Henderson w opracowaniu  Podstawowe za-  w pierwszej fazie  usuwanie możliwości pojawie-
sady pielęgniarstwa , wydanym przez Międzynarodową nia się czynnika stresującego bądz
wzmacnianie sił
Radę Pielęgniarek w 1960 roku, przyjęła, iż:  Pielę- obronnych podopiecznego;
gniarstwo oznacza przede wszystkim pomoc okazywaną  w fazie drugiej  podjęcie odpowiednich działań
ludziom (zarówno chorym, jak i zdrowym) w wykony- opiekuńczo-pielęgnacyjnych zmierzających do
waniu czynności przyczyniających się do utrzymania wzmocnienia sił obronnych o przywrócenie równo-
zdrowia lub jego przywracania (względnie do spokoj- wagi organizmu;
nej śmierci), które to czynności dana osoba wykonywa-  w fazie trzeciej  reedukacja zapobiegająca powro-
łaby sama, gdyby miała dość sił, motywacji, czy też miała towi choroby, poprzez zapewnienie stabilności oso-
odpowiednią wiedzę. Do zadań pielęgniarki należą tak- bowej pacjenta [16].
że działania i pomoc danemu człowiekowi, aby w jak
najkrótszym czasie stał się on od tej pomocy niezależ- Opis roli pielęgniarki
ny [14].
w rodzimej literaturze w latach 1930 1997
W spełnianiu swoich zadań według V. Henderson
Ówcześnie w rodzimej literaturze przedmiotu autor-
pielęgniarka występuje w roli:
ki mocno akcentują problem widzenia roli pielęgniar-
  środka zastępczego (substitute), uzupełniającego
ki w aspekcie etycznym, duchowym, religijnym. Wyraz
-
określone niedomogi i braki pacjenta w sferze fi- nie podkreśliły ten wątek Z. Szlenkierówna (1882
zycznej, psychicznej i duchowej;
 1939), nazywana polskÄ… F. Nightingale i H. Chrzanow-
 pomocnika (helper) w czynnościach opieki pielęgna- ska (1902 1973), twórczyni pielęgniarstwa domowego,
cyjnej;
parafialnego.
 partnera (partner) ustalającego wspólnie z pacjen- W 1930 roku (przed II wojną światową), podczas
tem plan opieki [15].
uroczystości rozdania dyplomów w Warszawskiej Szkole
V. Henderson, pisząc o roli zastępczej, zilustrowała
Pielęgniarstwa, Z. Szlenkierówna mówiła do absolwen-
rolę pielęgniarki następująco:  Czasami pielęgniarka
tek:  Można posiadać jak najrozleglejszą wiedzę zawo-
jest świadomością osoby nieświadomej, miłością życia
dową, jak najbardziej skończoną technikę  jeśli obok
dla samobójcy, nogą osoby jej pozbawionej, oczyma
tego nie posiada się pierwiastka twórczego, jeśli cała
ślepego, środkiem poruszania się dla dziecka, wiedzą
dziedzina duchowa milczy, to wtedy pielęgniarstwo
i ufnością dla matki i ustami dla tych, którzy są za słabi,
z wysokiego stanowiska sztuki (w nawiązaniu do słów
aby mówić itd. [15].
F. Nightingale) zdegradowane zostaje do rzemiosła,
D.E. Orem (1971 r.)  nauczycielka pielęgniarstwa,
przestaje być pielęgniarstwem w całym tego słowa zna-
reprezentantka modelu pielęgniarstwa jako humani- czeniu .  Wiarę w pracy pielęgniarki pojętej jako służ-
stycznej nauki i sztuki w kontekście rozwoju człowie- ba, praca ofiarna określała w swoim wystąpieniu  jako
ka, autorka Teorii Deficytu Samoopieki ujęła wielowy- z
ródło jedynie pewne i nigdy niezawodne, dające łaskę
miarową rolę zawodową pielęgniarki w aspekcie wy- cudownej pomocy, która nie dopuści, aby znicz Was
różnionych 3. systemów opieki pielęgnacyjnej  w pełni
zagasł (jako symbol nigdy niegasnącej siły ducha), co
kompensacyjny, częściowo kompensacyjny, wspierają- łatwo mogłoby nastąpić pośród ciężkich nieraz warun-
co-edukacyjny (1971 r.).
ków naszego zawodu [17].
Zachowania pielęgniarki sformułowała jako:
H. Chrzanowska, absolwentka Warszawskiej Szkoły
  realizatora czynności terapeutyczno-pielęgnacyj- pielęgniarstwa (1923 r.), pisząc  Rachunek sumienia
nych;
dla pielęgniarek oraz prowadząc notatki z zakresu pie-
 przewodnika w dziedzinie samoopieki;
lęgniarstwa domowego, precyzyjnie wyjaśniała rolę pie-
 doradczyni w sytuacjach problemowych;
lęgniarki w wymiarze religijnym, słowami:  My musi-
 osoby zaufanej, udzielającej wsparcia w czynno- my być bardzo ostrożne, ażeby się nie stać wilkami dra-
ściach samoopieki;
pieżnymi ani fałszywymi prorokami. Musimy przede
 twórczyni i organizatorki środowiska sprzyjającego
wszystkim być pokorne. Nie jesteśmy w stanie wczuć
procesom rozwojowym [16].
się całkowicie w sytuację chorego, w jego ból spowo-
B. Neuman w wydanej książce  Model systemów
dowany długoletnim unieruchomieniem. Nie wiemy, co
opieki zdrowotnej w 1972 roku opisała rolę zawodową
się dzieje w duszy chorego. Nie wolno nam górować,
pielęgniarki, odwołując się do pojęć przyjętych w ogól- musimy tylko służyć. Inaczej nie szłybyśmy za przykła-
nej teorii systemów, tj. człowiek, środowisko, zdrowie,
dem Chrystusa. Nie możemy iść do chorych z tym na-
255
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2012, tom 20, zeszyt nr 2
stawieniem, że my tych chorych dz
wigniemy na jakieś podkreślała rolę bezpośredniej opieki i pomocnika czło-
wyżyny duchowe  jakie? nasze?  pożal się Boże. To wieka, który potrzebuje pomocy i opieki, szczególnie
oni nas jakże często pogłębiają i dz
wigają [18]. wtedy gdy występuje zagrożenie zdrowia, a jeszcze nie
Jednocześnie H. Chrzanowska, jako autorka progra- zawsze objawy choroby. Stanowisko to nawiązywało do
mu nauczania przedmiotu: pielęgniarstwo domowe wytycznych Międzynarodowej Rady Pielęgniarek, któ-
i twórczyni pielęgniarstwa parafialnego, opisywała na re podkreślały, że istotą praktyki zawodowej pielęgniar-
podstawie własnych doświadczeń i działań role pielę- ki jest bezpośrednia opieka pielęgnacyjna.
gniarki jako praktyka, przygotowanego do pełnienia roli Ponadto, autorka opisując pojawiające się konflikty
psychologa, pracownika społecznego i nauczyciela [19]. wśród przedstawicieli różnych zawodów pomocniczych,
PierwszÄ… pielÄ™gniarkÄ… polskÄ…, która opisaÅ‚a role za G. Schümperli, przeÅ‚ożonÄ… pielÄ™gniarek w jednym ze
i funkcje zawodowe pielęgniarki  opiekuńczą, edu- szpitali w Szwajcarii, proponowała dla pielęgniarki rolę
kacyjną (wychowawczą) i zarządzania, wynikające z isto- koordynatora, łącznika działalności innych pracowników
ty pielęgniarstwa, była Teresa Kulczyńska, absolwent- służby zdrowia, mając na uwadze dobro pacjenta [23].
ka Szkoły Zawodowych Pielęgniarek Pań Ekonomek W tym samym tomiku  Praca pielęgniarki z serii
św. Wincentego a Paulo w Krakowie (1921), Stanach wydawniczej  Biblioteka Pielęgniarki M. Minczewska
Zjednoczonych, Kanadzie i Europie. W swoich opra- ostro krytykowała różne aspekty związane z pełnieniem
cowaniach w 1936 roku  Pielęgniarstwo określiła jako roli pielęgniarki, tj.: pełnienie przez pielęgniarkę  po-
zawód odrębny od zawodu lekarskiego, o własnym za- mocy technicznej lekarza, kontakt z pacjentem głów-
kresie, własnej technice, własnych metodach i organi- nie podczas wykonywania zleceń lekarskich, minimali-
zacji pracy oraz własnej technice zawodowej . Pisała zowanie czynności pielęgnacyjnych związanych z po-
&  Istotę pielęgniarstwa stanowi pomoc choremu trzebami biopsychospołecznymi pacjenta oraz niechęć
i osobista opieka nad nim pielęgniarki [20]. pielęgniarek do bezpośredniego kontaktu z pacjentem,
W latach 70. XX wieku o roli pielęgniarki pisały też: do przebywania z nim w salach chorych i poczekalniach
M. Minczewska (1973 r.) i I. Rżewska (1973 r., 1977 r.). pacjentów.
M. Minczewska  absolwentka warszawskiej szko- Problem roli pielęgniarki w odniesieniu do pacjen-
ły pielęgniarskiej (1942 r.), pedagog, oficer, przedsta- ta kontynuowała w swoich badaniach prowadzonych od
wiała rolę pielęgniarki w kontekście przemian w struk- 1968 roku I. Rżewska  dr socjologii, były pracownik
turze, zadaniach ochrony zdrowia po II wojnie świato- naukowy w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN i Stu-
wej i zadaniach pielęgniarki w zespole. dium Nauczycielskim Średnich Szkół Medycznych
 (& ) Pielęgniarka ma za zadanie pełnienie roli: w Warszawie. W opinii ówczesnych respondentek ob-
 doradcy  wychowawcy, pomagającego pacjentowi jętych badaniem, absolwentek szkół pielęgniarskich
lub grupie pozostającej pod jej opieką świadomie i pielęgniarek z wieloletnim doświadczeniem zawodo-
kształtować prawidłowe warunki życia i pracy oraz wym rola pielęgniarki wobec pacjenta była określana
postępować w sposób ułatwiający przystosowanie; następująco:
 zastępczej matki  w stosunku do pacjentów o ogra- 1.  Pielęgniarka jako interpretatorka nowej dla pa-
niczonej samodzielności, którym trzeba bardziej lub cjenta sytuacji. Powinna wprowadzić pacjenta i jego
mniej wydatnie pomagać, a nawet zastępować ich rodzinę w nowe środowisko w sposób taktowny
w adaptacji do zmienionych warunków życia; i rzeczowy, zmierzający przede wszystkim do uwol-
 członka zespołu zapobiegawczo-leczniczego, stosu- nienia pacjenta od lęku;
jącego odpowiednie środki zapobiegania chorobom 2. Pielęgniarka jako wychowawca powinna nauczyć
i leczenia dla zlikwidowania lub ograniczenia czyn- roli chorego pacjenta i ozdrowieńca.
ników wywołujących chorobę i zmian spowodowa- 4. Pielęgniarka jako zastępczyni rodziny.
nych przez nie w organizmie [21]. 5. Pielęgniarka jako osoba zaufana, rozumiejąca stan
W tym kontekście warto podkreślić, że problem roli chorego [24].
namiastki matki podjął wcześniej również S. Shulman Rżewska za autorami anglosaskimi dodawała jesz-
w swoich badaniach wśród pielęgniarek amerykańskich, cze: Pielęgniarka jako  uzdrowicielka , osoba realizu-
przeprowadzanych w latach 1958 1968, stwierdzając, jąca leczenie; co w przypadku polskiego słownictwa
że  pielęgniarki o pełnych kwalifikacjach nadal opusz- kojarzy się pejoratywnie z osobami nieposiadającymi
czają pracę przy łóżku chorego, eliminując ze swej roli świadectwa ukończenia szkoły pielęgniarskiej.
elementy macierzyńskie [22]. Przyczynę tego stanu Autorka przedstawiała także akcentowane w ówcze-
rzeczy upatrywał w systemie kształcenia pielęgniarek, snej literaturze przedmiotu koncepcje roli instrumen-
w którym był kładziony akcent na rolę ekspresyjną pie- talnej i roli ekspresyjnej pielęgniarki. Podawała defini-
lęgniarki, ale podporządkowaną rygorom szpitalnym. cję tych ról za S.H. King, pisząc, że  rola instrumental-
M. Minczewska w analizie podstawowych czynności na pielęgniarki to staranie o zdrowie pacjenta, ekspre-
wykonywanych przez pielęgniarkę na rzecz pacjenta syjna  to panowanie nad napięciami pochodzącymi
256
Grażyna Anna Franek i wsp., Koncepcja roli zawodowej pielęgniarki w literaturze przedmiotu
z procesu leczenia i środowiska szpitalnego [24]. Jak stawowe kryterium zapewnienia ludziom prawa do ko-
wynikało z kontynuowanych badań przez Rżewską, peł- rzystania z usług zdrowia wszędzie tam, gdzie oni żyją
nienie tych ról, z przewagą elementów ekspresyjnych, i pracują, a także poprzez stworzenie im warunków
w opinii słuchaczek Studium Nauczycielskiego rodziło przyjęcia większej odpowiedzialności za utrzymanie
konflikt w relacjach: pielęgniarka- pacjent, pielęgniar- własnego stanu zdrowia [26].
ka-lekarz, pielęgniarka-zespół pielęgniarski, skoncentro- Wiek XXI, obok zmian demograficznych, społecz-
wanych w większości na rutynowych działaniach. nych, epidemiologicznych, przynosi wraz z rozwojem
Rżewska prowadziła również badanie wśród leka- zaawansowanych technik i technologii wzrost kosztów
rzy, którego celem było dokonanie przez responden- opieki szpitalnej. Ponadto wzrastają różnice społecz-
tów wyboru roli pielęgniarki, akceptowanej w relacjach no-ekonomiczne i kulturowe, zwiększają się wymaga-
lekarz-pielęgniarka. Propozycja autorki obejmowała nia społeczeństwa w odniesieniu do jakości usług. Fa-
opis ról społecznych w kontekście historycznego roz- lujący kryzys ekonomiczny wymusza na rządach refor-
woju pielęgniarstwa. mowanie opieki zdrowotnej. Jako kluczowy element
Są to: w strategiach reformatorów coraz częściej są postrzega-
  wykonawczyni poleceń lekarza bez inicjatywy ne pielęgniarki i położne. W nowym modelu preferuje
i wnikania w potrzeby pacjenta; się ścisłą współpracę między pacjentami, społecznościa-
 wykonawczyni poleceń lekarza z głosem doradczym; mi, pracownikami służby zdrowia, innymi grupami za-
 współpracownik lekarza, rzecznik spraw pacjenta, wodowymi, rządem, samorządami lokalnymi.
niosący ulgę w cierpieniu; Odpowiednio wykształcona pielęgniarka w struktu-
 specjalista o wysokich kwalifikacjach, przejmujący rach szkolnictwa wyższego, w świetle Europejskiej Stra-
z rąk lekarza coraz więcej zadań [25]. tegii WHO kształcenia pielęgniarek i położnych, to:
Autorka objęła badaniem ankietowym grupę 216   Osoba zapewniająca opiekę, która traktuje pacjen-
lekarzy pracujących w różnych placówkach na terenie ta holistycznie jako jednostkę i jako integralnego
kraju. W badanej grupie respondentów najwięcej gło- członka rodziny, środowiska i kultury, oraz zapew-
sów uzyskał trzeci model (wybrało go 47% osób), a na- nia opiekę najwyższej jakości, etyczną, komplek-
stępnie: czwarty (14%), drugi (32%) i pierwszy (4,2%). sową, stałą i spersonalizowaną w ramach wzajem-
nych stosunków opartych na zaufaniu;
 Decydent, który stwierdza występowanie istotnych
Współczesna definicja roli i jej uwarunkowania
potrzeb lub problemów związanych ze zdrowiem lub
Ostatnie dekady XX wieku i wiek XXI przyniosły
nowe definicje roli pielęgniarki. Od ustaleń konferen- chorobą i wybiera działania, które mogą zostać za-
cji w Ałma-Acie (1978 r.) następuje reorientacja w pod- stosowane etycznie i oszczędnie, aby zapewnić ho-
stawowym kształceniu pielęgniarek. Zmiany w kształ- listyczną opiekę na najwyższym poziomie;
ceniu pielęgniarek w Regionie Europejskim są warun-  Komunikator, który potrafi propagować zdrowy styl
życia za pomocą efektywnej współpracy, wyjaśnia-
kowane wieloma czynnikami, tj.: zmieniajÄ…cymi siÄ™
potrzebami zdrowotnymi populacji, starzeniem się po- nia, uczenia i tłumaczenia, a tym samym przez mo-
pulacji świata i Europy, wysokim wskaz
nikiem bezro- tywowanie i upoważnianie jednostek i grup do
ochrony i poprawy swojego zdrowia;
bocia, niskim poziomem dochodów, co pociąga za sobą
niewłaściwe odżywianie się i towarzyszący tym zjawi-  Lider lokalny, który zdobywszy zaufanie ludzi, wśród
których pracuje, potrafi ustalić i pogodzić ze sobą
skom stres, choroby związane ze stylem życia (AIDS/
/HIV), wysoki wskaz
nik śmiertelności matek i niemow- potrzeby zdrowotne jednostki i jej najbliższego śro-
ląt. W rozważaniach teoretycznych pielęgniarstwa od- dowiska, wspomagać działania podejmowane przez
jednostki, grupy czy społeczność lokalną lub podej-
chodzi się od koncepcji pielęgniarstwa tradycyjnego,
koncentrującego się na człowieku chorym, niepełno- mować działania w ich imieniu;
 Menedżer, który potrafi zrobić właściwy użytek
sprawnym i modelu leczniczym. Dokumenty Åšwiatowej
z dostępnych danych i potrafi współpracować har-
Organizacji Zdrowia eksponują zdrowie społeczne,
monijnie z jednostkami i organizacjami w ramach
orientację na całą populację, grupy zaniedbane, grupy
wysokiego ryzyka. W kręgu pielęgniarskich zaintere- systemu opieki zdrowotnej i poza w dążeniu do okre-
ślenia i uruchomienia dostępnych zasobów oraz do
sowań eksponuje się: promocję zdrowia, zapobieganie
chorobom i niepełnosprawności, rehabilitację, pielę- koordynowania ich wykorzystania w taki sposób, aby
zaspakajać potrzeby pacjentów i ich środowisk [27].
gnację i opiekę. Podstawowa opieka pielęgniarka jest
Określenie powyższych ról, coraz bardziej eksponowa-
orientowana na umożliwienie społeczności, rodzinie,
nych, ukazuje stałą tendencję ich rozwoju i rozszerzenia.
klientowi/pacjentowi włączenia się w proces opieki oraz
Dalsze zmiany w pełnieniu ról zawodowych, warun-
edukację zdrowotną.  Rolą pielęgniarki ogólnej jest:
planowanie, wprowadzanie oraz ocena opieki pielęgna- kujące poprawę jakości opieki pielęgniarskiej, muszą
cyjnej i udział w niej, który realizuje w oparciu o pod- wspomagać przede wszystkim:
257
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2012, tom 20, zeszyt nr 2
 system ustawicznego kształcenia pielęgniarek; dzy. Nie zawsze jednak przez decydentów jest wyko-
 zintensyfikowanie działań w praktyce i w badaniach rzystywany potencjał intelektualny liderów pielęgniar-
naukowych z zakresu promocji pracy zespołowej; stwa, ale to tylko od nas samych zależy, czy będzie on
 większy udział pielęgniarek w procesie kształtowa- wykorzystywany dla dobra naszych pacjentów, profesji
nia polityki zdrowotnej i zarządzaniu świadczenia- i nas samych.
mi zdrowotnymi; Warto podkreślić, że obowiązkiem całej społeczno-
 ściślejsza integracja procesu kształcenia pielęgnia- ści pielęgniarskiej jest wypełnianie ról, które niosą czasy
rek z praktyką zawodową [28, 29]. współczesne i przyszłe z wielką dbałością, z troską
i dobrze.
Podsumowanie
Rolę zawodową pielęgniarki na przestrzeni lat wa- Wnioski
runkuje wiele czynników, przekształcając ją z tradycyj- 1. Rola zawodowa pielęgniarki na przestrzeni lat ule-
nej, podporzÄ…dkowanej, biernej w rolÄ™ profesjonalisty ga zasadniczym przemianom.
zorientowanego na problemy zdrowotne człowieka, 2. Istotny wpływ na rozwój roli zawodowej pielęgniarki
rodziny, grupy społecznej, społeczeństwa. miały pierwsze próby systematyzacji spostrzeżeń
Wykorzystanie dorobku nauk filozoficznych i spo- zgromadzonych w procesie praktyki zawodowej pie-
łecznych przez teoretyków pielęgniarstwa w budowa- lęgniarek oraz budowanie teorii pielęgnowania
niu teorii pielęgnowania wpłynął w sposób zasadniczy (modeli koncepcyjnych).
na nowe rozumienie ról zawodowych pielęgniarki. Jed- 3. Przekształcenia ochrony zdrowia w kierunku pod-
nak należy podkreślić, iż nadal mała ilość rodzimej li- stawowej opieki zdrowotnej rozszerzają pełnione
teratury w tym zakresie i tłumaczeń z kręgu literatury role przez pielęgniarkę.
zachodniej utrudnia edukację pielęgniarek, wdrożenie 4. Zmieniające się relacje lekarz-pielęgniarka, pielę-
tych koncepcji do praktyki i prowadzenie pogłębionych gniarka-pacjent, pielęgniarka-inni pracownicy służ-
badań naukowych. by zdrowia wciąż warunkują zmiany w pełnieniu roli
Niewątpliwy wpływ na rozwój roli zawodowej pielę- zawodowej pielęgniarki.
gniarki ma reorientacja medycyny w kierunku podsta- 5. Pogłębiająca się profesjonalizacja zawodu, poszerza-
wowej opieki zdrowotnej, która stworzyła szansę dla jące się kręgi samodzielności i odpowiedzialności
pielęgniarek na stworzenie roli edukatora, nauczycie- zawodowej, systematycznie rozszerzają role zawodo-
la, promotora zdrowia w środowiskach zamieszkania, we pielęgniarki, tworząc zespół ról zawodowych róż-
nauki i pracy. nie opisywanych i odgrywanych w praktyce.
Kształcenie pielęgniarek na poziomie szkolnictwa
wyższego zawodowego i uniwersyteckiego zwiększyło
Piśmiennictwo
zakres kompetencji zawodowych, samodzielności i od- 1. Linton R. The Study of Man. Appleton-Century Inc. 1936.
W: Turner H.J. Struktura teorii socjologicznej. PWN, Warszawa
powiedzialności, ściśle powiązany z potrzebami i ocze-
1985: 392.
kiwaniami społecznymi, torując drogę profesjonalizmo-
2. Nowak S. Metodologia badań społecznych. PWN, Warszawa
wi i pojawieniu się zespołu ról zawodowych. Pielęgniar-
1985: 106.
ki zajmują wysokie oceny w opinii społecznej. Według 3. Szczepański J. Elementarne pojęcia socjologii. PWE, Warsza-
wa 1970: 131.
ostatnich badań CBOS z 2009 roku pielęgniarka zna-
4. Collins S., Parker E. Propedeutyka pielęgniarstwa. PZWL, War-
lazła się na 4. miejscu w uznaniu społecznym, wyprze-
szawa 1989: 63.
dzając w ocenie zawód lekarza.
5. Górajek-Józ
wik J. (red.). Filozofia i teorie pielęgniarstwa. Wy-
Wzbogacone wiedzą, umiejętnościami, doświadcze- danie 1. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007: 43.
niem, ciągłym samorozwojem zawodowym pielęgniar- 6. Role zawodowe (Professional roles). Onet. Wiem Portal Wie-
dzy. 12 sierpnia 2010 12:05.
ki odrzucajÄ… role osoby podporzÄ…dkowanej lekarzowi
7. Szenajch W. Trzy pielęgniarki. Państwowy Zakład Wydawnictw
i biernej, a sami lekarze, jak wynika z badań, wybierają
Lekarskich, Warszawa 1974: 160.
w znacznym procencie rolę pielęgniarki jako współpra-
8. Blak A. Teorie pielęgnowania. Pielęgniarstwo 2000; 5 (22): 13.
cownika lekarza, rzecznika spraw pacjenta, osoby nio- 9. Wrońska I. Współczesna koncepcja roli pielęgniarki. Studium
socjologiczne. Norbertinum, Lublin 1995.
sÄ…cej ulgÄ™ w cierpieniu.
10. Kawczyńska-Butrym Z. Pielęgniarstwo rodzinne. Centrum Edu-
Współcześnie pielęgniarki prowadzą samodzielne
kacji Medycznej, Warszawa 1997.
praktyki zawodowe, zarządzają dużymi zespołami lu-
11. Górajek-Józ
wik J. (red.). Filozofia i teorie pielęgniarstwa. Wy-
dzi, prowadzą działalność dydaktyczną w systemie wy- danie 1. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007.
ższego i akademickiego szkolnictwa zawodowego, kon- 12. Wrońska I. Współczesna koncepcja roli pielęgniarki. Studium
socjologiczne. Norbertinum, Lublin 1995; 27 28, 50.
tynuują badania naukowe, wdrażają projekty eduka-
13. Wrońska I. Współczesna koncepcja roli pielęgniarki. Studium
cyjne w społecznościach lokalnych, liderują samorzą-
socjologiczne. Norbertinum, Lublin 1995; 49.
dom zawodowym, stowarzyszeniom zawodowym, repre-
14. Collins S., Parker E. Propedeutyka pielęgniarstwa. Państwowy
zentują grupę zawodową na różnych szczeblach wła- Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1989; 23.
258
Grażyna Anna Franek i wsp., Koncepcja roli zawodowej pielęgniarki w literaturze przedmiotu
15. Wrońska I. Współczesna koncepcja roli pielęgniarki. Studium 23. Minczewska M. Praca pielęgniarki. PZWL, Warszawa 1973: 176.
socjologiczne. Norbertinum, Lublin 1995; 34. 24. Rżewska I. Społeczne problemy zawodu pielęgniarki. Instytut
16. Wrońska I. Współczesna koncepcja roli pielęgniarki. Studium Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1973: 122.
socjologiczne. Norbertinum, Lublin 1995; 46, 54 57. 25. Rżewska I. Współczesna pielęgniarka. Modele opinie. Instytut
17. Szenajch W. Trzy pielęgniarki. PZWL, Warszawa 1974: 160. Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1977: 48.
18. Florkowska M. (oprac.). Radość dawania. Hanna Chrzanow- 26. Maszynopis. Materiał do dyskusji. Profil pielęgniarki ogólnej. Świa-
ska we wspomnieniach, listach, anegdotach. Wydawnictwo Åšw. towa Organizacja Zdrowia Europejskie Biuro Regionalne, 1990: 11.
Stanisława BM, Kraków 2010: 196. 27. Maszynopis.  Pielęgniarki i położne na rzecz zdrowia . Euro-
19. Górajek-Józ
wik J. (red.). Filozofia i teorie pielęgniarstwa. pejska Strategia WHO kształcenia pielęgniarek i położnych.
Wydanie 1. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007: 257. Åšwiatowa Organizacja Zdrowia Biuro Regionalne w Europie,
20. Górajek-Józ
wik J. (red.). Filozofia i teorie pielęgniarstwa. Kopenhaga 1999: 3 4.
Wydanie 1. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007: 245 246. 28. Wrońska I. Współczesna koncepcja roli pielęgniarki. Studium
21. Minczewska M. Praca pielęgniarki. PZWL, Warszawa 1973: 24. socjologiczne. Norbertinum, Lublin 1995: 141 142.
22. Rżewska I. Współczesna pielęgniarka. Modele opinie. Instytut 29. Poznańska S. Pielęgniarstwo wczoraj i dziś. PZWL, Warszawa
Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1977: 51. 1988: 131 136.
259