Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych 
społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Wstęp
1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami podstawowych układów i narządów zmysłu
1.1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami pracy przewodu pokarmowego
1.2. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami funkcjonowania układu moczowego
1.3. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu nerwowego
1.4. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów wzroku i słuchu
1.5. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami serca, układu krążenia, układu oddechowego
1.6. Opieka nad pacjentem z zaburzeniami psychicznymi
1.7. Udział pielęgniarki w leczeniu dietetycznym
2. Zasady i techniki postępowania przy wykonywaniu czynności pielęgniarskich
2.1. Ocena podstawowych wartości życiowych (ocena stanu ogólnego)
2.2. Zadania pielęgniarki podczas badań specjalistycznych oraz pobierania materiału do badania
2.3. Udział pielęgniarki w leczeniu farmakologicznym i podawaniu leków
2.4. Udzielanie przez pielęgniarkę pierwszej pomocy przedlekarskiej
3. Społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
4. Czynniki wpływające na rozwój praktyki pielęgniarskiej
Wstęp
W module tym przedstawiamy definicje i rodzaje ról pełnionych przez pielęgniarki
w przeszłości i współcześnie. Omawiamy również czynniki utrudniające i warunkujące
rozwój praktyki pielęgniarskiej. Ponadto przedstawiamy ogólnie przyjęte algorytmy
(procedury) dotyczące planowania i wykonywania zabiegów pielęgniarskich.
1
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami podstawowych układów
i narządów zmysłu
Pielęgnowanie (opieka pielęgniarska) to temat bardzo obszerny. Osoby zaczynające
uczyć się zawodu pielęgniarki muszą zapoznać się z nim szczegółowo. Ponieważ
jednak uczestnicy tego kursu pracują w zawodzie co najmniej kilka lat, omówimy
tutaj tylko podstawowe (najważniejsze) zagadnienia.
1.1. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami pracy przewodu pokarmowego
Układ trawienny składa się z przewodu pokarmowego o długości ok. 9 m (w skład
którego wchodzą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek i jelita zakończone odbytem)
oraz z dużych gruczołów: trzustki, wątroby, dróg żółciowych i ślinianek.
Zasadniczą czynnością przewodu pokarmowego jest pobieranie pokarmu
(zaopatrzenie tkanek ustroju w wodę, elektrolity i składniki odżywcze z pobranych
pokarmów), jego trawienie oraz wydalanie produktów pochodzących z trawienia.
Zaburzenia, które występują w czynnościach przewodu pokarmowego, mogą
powodować liczne dolegliwości. Stanowią one zwykle przewlekłe lub ostre problemy
zdrowotne, często wpływają na czynności innych układów, a także na sprawność
i funkcjonowanie całego organizmu. Dlatego właśnie tak ważne jest, aby pielęgniarka
znała objawy, które mogą ujawnić się w układzie pokarmowym.
Do objawów tych należą:
1. Zmiany w obrębie jamy ustnej, takie jak: język blady, o wygładzonej powierzchni
(np. w niedokrwistości złośliwej), malinowy z brodawkami (w płonicy),
żywoczerwony (w awitaminozach); dziąsła krwawiące z obluzowaniem zębów (w
przyzębicy), plamki Koplika (w odrze); gardło zaczerwienione z kremowymi
nalotami (angina), szare naloty na gardle (błonica); pleśniawki (brak higieny, po
leczeniu antybiotykami, podczas leczenia lekami wziewnymi).
2. Czkawka może być np. objawem guza śródpiersia, raka przełyku, zapalenia
2
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
otrzewnej.
3. Zwiększone pragnienie  u osób gorączkujących, cukrzyków, osób
odwodnionych; niechęć do jedzenia mięsa w raku żołądka, podczas zatruć
pokarmowych przebiegających z nudnościami i wymiotami.
4. Zaparcia  w wadach rozwojowych jelit, w guzach jelit, złej diecie lub wskutek
upośledzenia czynności jelit w wieku podeszłym.
5. Biegunki  w zakażeniach bakteryjnych, metabolicznych, w błędach
dietetycznych, wskutek stresu.
6. Wzdęcia  w niedrożności jelitowej, błędach dietetycznych.
7. Stolec smolisty (w krwawieniach), świeża krew w stolcu (w żylakach odbytu),
papkowaty, ze śluzem, o kwaśnej woni (choroby jelita cienkiego), papkowaty,
brunatny, ze śluzem, o gnilnym zapachu (choroby jelita grubego).
8. Ból  jego umiejscowienie wskazuje na rodzaj schorzenia, często sygnalizuje
początek choroby.
4 1
5
6
2
7
8
3 9
Rysunek 1. Umiejscowienie bólu wg K. Zahradniczek
[y
ródło: Wprowadzenie..., 1999: 400]
Po określeniu dolegliwości i ocenie stanu fizycznego, ważne jest również
przeprowadzenie wywiadu, podczas którego należy zapytać o skłonności rodzinne do
występowania podobnych objawów. Trzeba również zwrócić uwagę na stan
psychiczny pacjenta, a także dokonać pomiarów ciśnienia, tętna, temperatury, masy
ciała (jeden z bardziej widocznych objawów chorobowych to tycie bądz
chudnięcie).
3
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Na podstawie tak określonego stanu chorego należy sformułować plan i cel opieki
pielęgniarskiej.
Tabela 1. Wzór prowadzonej dokumentacji pielęgnowania
Problem pielęgnacyjny Cel opieki Plan opieki Uwagi
(dolegliwości) (zniesienie dolegliwości) (czas trwania) (uzasadnienie)
1.
1.2. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami funkcjonowania układu
moczowego
Układ moczowy zbudowany jest z nerek i dróg moczowych. Narządy moczowe,
wytwarzając mocz, zapewniają stały skład płynów ustrojowych. Dzięki pracy nerek
zachowana jest równowaga wodno-elektrolitowa i kwasowo-zasadowa. Biorą one
również udział w wydalaniu zbędnych produktów przemiany materii, a pośrednio
regulują ciśnienie tętnicze krwi.
Obserwując chorego, zwracamy przede wszystkim uwagę na objawy związane
z zaburzeniami oddawania moczu  na jego ilość i jakość  sprawdzamy też, czy
występują obrzęki, nadciśnienie tętnicze oraz typowa dolegliwość w kamicy nerkowej
(i nie tylko w tej chorobie)  ból.
U zdrowego człowieka ilość wydalanego moczu waha się w granicach 1,5 2
litrów/dobę. U osób chorych może wystąpić: skąpomocz  gdy chory oddaje mniej
niż 400 ml moczu na dobę; wielomocz  gdy ilość moczu wynosi 3 5 litrów na
dobę; bezmocz  gdy ilość moczu spada poniżej 20 ml na godzinę.
Obserwując mocz, określamy także: przejrzystość, zapach, barwę, odczyn.
Możemy również wykryć: białkomocz, cukromocz, ropomocz, krwinkomocz, związki
ketonowe, nadmierny osad mineralny.
Do zaburzeń w oddawaniu moczu zaliczamy: nietrzymanie moczu, częstomocz,
zatrzymanie moczu, utrudnienia w oddawaniu moczu, bezwiedne moczenie, bolesne
oddawanie moczu, parcie, cienki strumień moczu. Ból, który towarzyszy chorobom
4
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
związanym z układem moczowym, może dotyczyć: cewki moczowej, jąder,
podbrzusza, nerek. Chorobom układu moczowego bardzo często towarzyszą obrzęki
(np. rąk, kostek nóg, twarzy bądz
poranny obrzęk powiek). Chorzy mają zwykle
podwyższone ciśnienie tętnicze i podwyższoną temperaturę ciała.
Podczas planowania opieki i określania jej celów należy prowadzić dokumentację 
podobnie jak w zaburzeniach układu pokarmowego.
1.3. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu
nerwowego
Układ nerwowy pod względem morfologicznym dzieli się na ośrodkowy układ
nerwowy (mózgowie, rdzeń kręgowy) i obwodowy układ nerwowy (nerwy czaszkowe,
nerwy rdzeniowe). Pod względem czynnościowym wyróżnia się: somatyczny układ
nerwowy i autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy.
Określając stan chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu nerwowego,
zwracamy uwagę na najbardziej charakterystyczne (typowe) objawy:
 zaburzenia funkcji nerwów czaszkowych (upośledzenie/utrata węchu,
upośledzenie wzroku lub ślepota, podwójne widzenie, porażenie mięśni twarzy,
upośledzenie/utrata słuchu, zbaczanie języka, zaburzenia mowy),
 zaburzenia czynności układu ruchowego (porażenia/niedowłady wiotkie, porażenia
spastyczne, porażenia/niedowłady połowiczne, ruchy mimowolne, bezwład,
drgawki kloniczne, charakterystyczny chód),
 zaburzenia czucia,
 zaburzenia snu i czuwania,
 zaburzenia świadomości,
 zaburzenia postrzegania, myślenia (forma i treść) i emocji (uczuć),
 zaburzenia pamięci,
 zaburzenia działania i woli.
5
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Celem opieki pielęgnacyjnej nad takim chorym jest zapewnienie mu bezpieczeństwa,
stabilności, zapobieganie powikłaniom oraz pomoc w jak najdłuższym i najlepszym
zachowaniu (poprawieniu) aktywności życiowej.
1.4. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów
wzroku i słuchu
Narząd wzroku  oko  to: gałka oczna, nerw wzrokowy oraz narządy dodatkowe
tworzące aparat ruchowy (mięśnie) i ochronny oka (powieki, spojówka, brwi, narząd
łzowy (Widomska-Czekajska,Górajczyk-Józ
wik, 1996). Wzrok jest jednym
z najcenniejszych zmysłów. Możliwość obserwowania, oglądania to przecież
podstawa funkcjonowania człowieka na co dzień.
Badając wzrok, określamy: pole widzenia, ostrość widzenia, widzenie barwne,
położenie i ustawienie gałek ocznych. Obserwujemy powieki, spojówkę, twardówkę,
rogówkę, narząd łzowy. Badamy z
renice (reakcja na światło; kształt; symetria;
rozmiar).
Do chorób oczu zaliczamy m.in.: ślepotę (najcięższe kalectwo), jaskrę, zaćmę,
porażenie nerwu wzrokowego, gradówki itd. Celem opieki pielęgniarskiej
w przypadku tych chorób jest: zapewnienie bezpieczeństwa, ułatwienie orientacji,
zapobieganie urazom fizycznym, ułatwienie kontaktów z innymi osobami, pomoc
w podstawowych funkcjach życiowych i w podejmowaniu aktywności życiowej.
Należy pamiętać, że człowiek, który utracił wzrok, ma takie same potrzeby
i pragnienia jak osoba zdrowa.
Narząd słuchu (przedsionkowo-ślimakowy) jest zbudowany z ucha zewnętrznego
(małżowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny); ucha środkowego (jama
bębenkowa, jama i komórki sutkowe, trąbka słuchowa) oraz z ucha wewnętrznego
(błędnik kostny i błoniasty, przewód słuchowy wewnętrzny). Słuch pozwala nam się
porozumiewać, dzięki niemu odbieramy około 20% informacji.
6
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Badanie uszu polega na obejrzeniu małżowin usznych, przewodu słuchowego
zewnętrznego i błony bębenkowej oraz na ocenie zdolności słyszenia (szeptu
i głosu). Należy pamiętać, że chorować może dwoje uszu lub tylko jedno z nich,
a pacjenta z chorobą uszu możemy znalez
ć na każdym oddziale. Do chorób uszu
zaliczamy np.: zapalenie ucha (środkowego, zewnętrznego), wyrostka sutkowego,
błony bębenkowej, perforacja błony, głuchota lub niedosłuch. Celem opieki
pielęgniarskiej jest tu zapewnienie bezpieczeństwa, pomoc w porozumiewaniu się,
wsparcie emocjonalne, pomoc w pogłębianiu aktywności pacjenta.
1.5. Pielęgnowanie chorego z zaburzeniami serca, układu krążenia i układu
oddechowego
Układ krążenia utrzymuje stały obieg krwi w organizmie człowieka, dostarcza
tkankom tlen i substancje odżywcze oraz usuwa z organizmu produkty przemiany
materii i rozpadu tkanek. Aby krew mogła sprawnie krążyć, musi być zachowana
prawidłowa czynność układu krążenia, tj. serca i naczyń krwionośnych.
Główny narząd układu krążenia to serce. Leży ono w śródpiersiu dolnym
środkowym. Pracuje prawidłowo dzięki dobrze funkcjonującemu układowi bodz
cowo-
przewodzącemu, sprawnym zastawkom i właściwej regulacji humoralnej i nerwowej.
Aby serce było dobrze dotlenione, musi też sprawnie funkcjonować układ
oddechowy, którego praca polega na wymianie tlenu i dwutlenku węgla między
pęcherzykami płucnymi a krwią oraz między krwią a tkankami. Niedotlenienie
organizmu może być zatem spowodowane zarówno zmianami w układzie
oddechowym, jak i w układzie krążenia. Dlatego też część objawów chorobowych
jest taka sama dla obu układów.
Oceniając stan pacjenta z zaburzeniami pracy serca, układu krążenia czy też układu
oddechowego, obserwujemy:
1. Tętno: miarowość, czyli rytm (wyróżniamy: niemiarowość oddechową, całkowitą,
skurcze dodatkowe, częstoskurcz napadowy); napięcie, czyli siłę; szybkość
(przyspieszenie czynności  tachykardia, zwolnienie  bradykardia).
7
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
2. Ciśnienie tętnicze krwi: skurczowe i rozkurczowe (nadciśnienie pierwotne,
wtórne).
3. Oddech: szybkość oddechu (przyspieszenie  np. w duszności, zwolnienie 
np. w zatruciach), charakter oddechu (miarowy, głęboki, płytki, charczący,
spłycony, utrudniony), oddech Cheyne a -Stokesa (niewydolność lewokomorowa
serca), oddech Kussmaula, tzw. oddech gonionego psa (w cukrzycy).
4. Duszności  mogą być pochodzenia oddechowego, są wtedy spowodowane
zaburzeniami wentylacji (np. w zapaleniu płuc, obrzęku płuc, odmie, niedrożności
górnych dróg oddechowych z powodu ciała obcego bądz
guza) lub pochodzenia
krążeniowego (np. dychawica sercowa).
5. Obrzęki  powstają podczas gromadzenia się płynu przesiękowego
w przestrzeni międzykomórkowej.
6. Sinica  występuje wskutek: przyspieszonego zużycia tlenu w tkankach,
upośledzonej wymiany gazowej w płucach, wad wrodzonych serca. Obejmuje
w kolejności: palce rąk i nóg, nos, uszy, błonę śluzową jamy ustnej, język, wargi.
7. Ból  dzielimy na: wieńcowy, zawałowy, za mostkiem, przy głębokim wdechu,
czynnościowy, kończyn (spoczynkowy,  chromania przestankowego ).
8. Kaszel  suchy, wilgotny, napadowy, chroniczny, głęboki, pokasływanie.
9. Plwocina  może być: śluzowa, śluzowo-ropna, ropna, rdzawa, czasem dochodzi
do krwioplucia, krwotoku z płuc.
10. Zaburzenia świadomości.
11. Stan psychiczny i społeczny.
Ocena stanu chorego wpływa, rzecz jasna, na planowanie i określanie celów opieki
pielęgniarskiej. Należy pamiętać, że najważniejsze jest zapewnienie bezpieczeństwa
pacjentowi, zapobieganie powikłaniom oraz pomoc w przystosowaniu się do życia
z chorobą, a także dopingowanie chorego do prowadzenia normalnego życia
codziennego.
1.6. Opieka nad pacjentem z zaburzeniami psychicznymi
Zaburzenia psychiczne to termin określający ogół nieprawidłowości (dysfunkcji)
psychicznych (Pielęgniarstwo& , 2002: 635). Zaburzenia psychiczne dzielą się na:
8
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
niepsychotyczne (np. nerwica, niedorozwój umysłowy) i psychotyczne, zwane inaczej
chorobami psychicznymi lub psychozami.
Obserwacja pacjenta polega tu na określeniu, czy pacjent myśli logicznie, rozumie,
zapamiętuje, orientuje się co do własnej osoby i otoczenia, jak reaguje na chorobę,
jak dostosowuje się do zaistniałej sytuacji.
Opieka nad takim chorym polega na usprawnianiu psychicznym, czyli na celowym
i zorganizowanym działaniu psychologicznym  niezależnie od tego, czy
niepełnosprawność przyjmuje postać pewnego deficytu, czy trwałego defektu (.....).
Celem opieki pielęgnacyjnej jest zapewnienie pacjentowi komfortu psychicznego,
spokoju, bezpieczeństwa, a także prawa decydowania o sobie. Planując opiekę,
należy również zwrócić uwagę na pomoc w komunikowaniu się naszego
podopiecznego z otoczeniem, starać się, by chory utrzymywał poprawne, serdeczne
kontakty z rodziną. Trzeba próbować pogłębiać zaufanie pacjenta do samego siebie
i wzmacniać jego poczucie wartości.
1.7. Udział pielęgniarki w leczeniu dietetycznym
Dieta podstawowa polega na zapewnieniu podaży składników pokarmowych, takich
jak: tłuszcze, białka, węglowodany, witaminy, minerały, woda. Należy je przyjmować
zgodnie z dobowym zapotrzebowaniem organizmu, tak by mógł on prawidłowo
funkcjonować. Zarówno jakość, jak i ilość niezbędnych składników pokarmowych
powinna pokrywać podstawowe zapotrzebowanie energetyczne, które dla osoby
dorosłej wynosi:
 dla kobiet  należna masa (m.c.) ciała x 22 kcal/kg m.c./d
 dla mężczyzn  należna masa ciała (m.c.) x 24 kcal/kg m.c./d
Udział składników w pokryciu potrzeb energetycznych powinien być następujący:
 tłuszcze  około 30%,
 węglowodany  około 60%,
 białka  około 12%.
9
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
W ciągu dnia posiłki powinny być przyjmowane 5 razy, z przewagą produktów
zbożowych, które są z
ródłem energii.
Diety dostosowuje się do rodzaju schorzeń pacjenta, którym się opiekujemy.
Stosujemy np. diety: niskokaloryczną, przeciwmiażdżycową, ubogobiałkową,
lekkostrawną, bogatopotasową, diety dla chorych z cukrzycą, z chorobami wątroby,
dla ciężarnych, po zabiegach operacyjnych.
Rola pielęgniarki w leczeniu dietetycznym polega przede wszystkim na promowaniu
zdrowego stylu życia. Jej zadaniem jest nauczenie pacjenta oraz jego rodziny zasad
zdrowego odżywiania, kształtowanie w nich zdrowotnych nawyków żywieniowych,
a tym samym  zapobieganie chorobom, które wynikają z nieprawidłowego
odżywiania.
Wyznaczając sobie jako cel opieki utrzymanie dobrego stanu odżywienia pacjenta,
pielęgniarka powinna: dbać wspólnie z dietetykiem o dobór właściwej diety dla
swojego podopiecznego, pamiętać o jej urozmaicaniu, a także wykorzystywać różne
techniki karmienia, w zależności od stanu chorego. Nie można zapominać
o upodobaniach i zwyczajach żywieniowych pacjenta. Pamietajmy też, by zapoznać
rodzinę chorego z rodzajem jego diety. Człowiek chory, zwłaszcza leżący, bardzo
często nie ma ochoty na spożywanie posiłków i dlatego trzeba zadbać o odpowiednie
warunki, które skłonią go do zjedzenia posiłku.
10
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
2. Zasady i techniki postępowania przy wykonywaniu czynności
pielęgniarskich
W ostatnich latach w systemie ochrony zdrowia zachodzą zmiany, których celem jest
poprawa jakości świadczonych usług medycznych. Stawiają one przed wszystkimi
pracownikami ochrony zdrowia wymóg podnoszenia kwalifikacji, a przed
pielęgniarkami  planowania opieki na najwyższym poziomie przy zachowaniu
wszelkich zasad i standardów postępowania.
2.1. Ocena podstawowych wartości życiowych (ocena stanu ogólnego)
Ocena podstawowych wartości życiowych jest konieczna, by pielęgniarka mogła
ocenić stan pacjenta, określić sprawność funkcjonowania poszczególnych narządów
i układów, a wreszcie  podjąć odpowiednie działania pielęgnacyjne. Ocenie
podlegają trzy sfery funkcjonowania człowieka: biologiczna, społeczna i psychiczna,
natomiast z
ródłem danych do oceny  oprócz pacjenta  mogą być bliskie mu
osoby, rodzina.
Obserwujemy oddychanie, krążenie, termoregulację i stan świadomości. Oceniając
oddychanie, bierzemy pod uwagę częstość oddechów, ich jakość i rytm (patrz tab. 2).
Zwracamy też uwagę, czy nie występuje duszność  w układzie krążenia lub
oddechowym  sinica, kaszel, obserwujemy plwocinę. Jeśli chodzi o krążnie,
mierzymy tętno, ciśnienie tętnicze krwi, sprawdzamy, czy są obrzęki i czy pacjent
skarży się na ból. Oceniając termoregulację, musimy znać typy gorączki (patrz tab.
3). Sprawdzamy również, czy pacjent nie cierpi na zaburzenia stanu świadomości.
Tabela 2. Prawidłowa częstość oddechów
Wiek Wartość prawidłowa
Noworodek 40 50 oddechów/minutę
Małe dziecko 18 25 oddechów/minutę
Dorośli 16 20 oddechów/minutę
11
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Tabela 3. Typy gorączki
Typy gorączki Wartość (w stopniach Celsjusza)
Stan podgorączkowy 37,1 37,7
Gorączka lekka 37,8 38,5
Gorączka umiarkowana 38,6 39,0
Gorączka wysoka 39,1 39,9
Gorączka bardzo wysoka 40,0 i więcej stopni
Przy omawianych ocenach stosujemy następujące procedury:
 oddechy mierzymy bez wiedzy pacjenta; słuchamy odgłosów przy wdechu
i wydechu; zapisujemy wynik na karcie lub w historii choroby,
 pielęgniarka powinna znać miejsce badania tętna; bezpośrednio przed badaniem
pacjent nie może podejmować wysiłku; tętno mierzymy przez 15 sekund, a wynik
mnożymy przez 4,
 pomiaru ciśnienia dokonujemy w pozycji siedzącej lub leżącej; tętnica ramienna
powinna być na wysokości serca (mankiet zakładamy 2,5 cm powyżej zgięcia
łokciowego; powietrze z mankietu wypuszczamy powoli),
 temperaturę mierzymy: w dole pachwinowym, odbytnicy, jamie ustnej, pochwie,
uchu; termometr przed mierzeniem musi być wstrząśnięty, właściwie założony;
przestrzegamy czasu pomiaru,
 ocena świadomości musi być udokumentowana, w miarę możliwości powinna ją
prowadzić  z zalecaną częstotliwością  cały czas jedna osoba, podczas oceny
eliminujemy hałas i ostre światło.
W kontroli stanu ogólnego bierzemy pod uwagę masę ciała i wzrost pacjenta,
oceniamy narząd wzroku, słuchu, układ kostno-stawowo-mięśniowy, a także
aktywność chorego i jego stopień samodzielności; sprawdzamy też skórę, włosy
i jamę ustną.
Podczas oceny stanu ogólnego obowiązują następujące procedury:
 przygotowanie wytarowanej wagi, zadbanie, aby pacjent był na czczo i lekko
ubrany, udokumentowanie pomiaru, zadbanie o odpowiednią postawę chorego
podczas pomiaru wzrostu,
 przy badaniu słuchu: zapewnienie ciszy, ustawienie pacjenta w odległości 6 m,
12
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
zakrycię niebadanego ucha, wypowiadanie wyrazów szeptem,
 przy badaniu wzroku: umieszczenie tablic na oświetlonej ścianie na wysokości
wzroku badanego, w odległości 5 m lub 30 cm, badanie każdego oka osobno,
 podczas oceny układu kostno-stawowo-mięśniowego należy pacjentowi wyjaśnić,
na czym polega każde badanie, zachęcić pacjenta do współpracy, wybrać
odpowiednie miejsce do przeprowadzenia badania.
2.2. Zadania pielęgniarki podczas badań specjalistycznych oraz w trakcie
pobierania materiału do badania
W badaniach diagnostycznych (specjalistycznych) bierze udział większa liczba
personelu medycznego. Do zadań pielęgniarki należy wówczas przede wszystkim:
1. Ustalenie czasu wykonania badania, wykonanie zleceń lekarskich (np. wykonanie
lewatywy, zadbanie o odpowiednią dietę, podanie leków), wyeliminowanie
niepokoju, lęku przed badaniem u chorego, poinformowanie go o przebiegu
samego badania.
2. Przygotowanie niezbędnego wyposażenia w pokoju zabiegowym (np. stół
zabiegowy, narzędzia, materiał opatrunkowy, dostęp do tlenu, prawidłowe
oświetlenie).
3. Pomoc, asystowanie lekarzowi przy wykonywaniu badania.
4. Pobranie materiału do badania.
5. Opieka nad pacjentem po badaniu.
Podczas wymienionych tu czynności obowiązujące ogólnie przyjęte procedury:
 stosowanie zasad aseptyki i antyseptyki,
 prawidłowe przygotowanie pacjenta do badania,
 poinformowanie pacjenta o przebiegu badania, stała obserwacja pacjenta,
 zapewnienie pacjentowi wygodnej pozycji, zapewnienie bezpieczeństwa,
 dokładne odnotowanie i zapisanie informacji zdobytych podczas badania (np.
dobowa ilość moczu, bilans płynów),
 poszanowanie intymności pacjenta.
13
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
2.3. Udział pielęgniarki w leczeniu farmakologicznym i w podawaniu leków
Oto zasady obowiązujące przy podawaniu leków (w leczeniu farmakologicznym):
1. Odpowiednie przechowywanie leków: oryginalne opakowania, zamknięte szafy
w wydzielonych pomieszczeniach, narkotyki i trucizny  ewidencjonowane,
szczepionki i czopki  przechowywane w lodówce w temperaturze 2 4 stopnie C.
2. Odpowiednie przygotowanie leku do podania: ściśle według zaleceń lekarza (o
lekach podawanych bez lekarza patrz w dalszej części), trzykrotne sprawdzenie
leku przed podaniem, przygotowanie kieliszków z podziałką do podania leków,
strzykawek, igieł itp.
3. Podawanie leków: przed podaniem sprawdzić dane osobowe pacjenta.
4. Przestrzeganie godzin i drogi podawania: nie wolno zostawiać leku na
stoliku, gdy pacjenta nie ma na sali, dobrze udokumentować podanie
leków.
5. Zachowanie zasad aseptyki i antyseptyki.
6. Udokumentowanie wykonanej czynności.
Leki mogą być podawane różnymi drogami. Gdy podajemy lek drogą doustną,
musimy upewnić się, czy pacjent go przyjął. W przypadku drogi doodbytniczej
odpowiednio układamy pacjenta i zapewniamy mu intymność. Posługujemy się
jałowym sprzętem. Podawanie leku drogą podskórną polega na wyborze
odpowiedniego miejsca wkłucia, ominięciu zmian patologicznych, zaaspirowaniu leku
i wreszcie  powolnym wprowadzaniu leku. W przypadku wykorzystywania drogi
domięśniowej zachowujemy się jak podczas wstrzyknięć dożylnych i podskórnych.
Leki podajemy także drogą dożylną.
Pielęgniarka bierze również udział w takich zabiegach, jak: cewnikowanie pęcherza
moczowego, inhalacje, zakraplanie ucha i oka, podawanie leków na skórę (np.
maści, kremów), stosowanie kąpieli leczniczych.
14
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
2.4. Udzielanie przez pielęgniarkę pierwszej pomocy przedlekarskiej
Bez względu na miejsce wypadku, czas oraz osoby biorące w nim udział pielęgniarkę
zawsze obowiązują następujące zasady udzielania pomocy przedlekarskiej:
 odpowiednia organizacja warunków udzielania pierwszej pomocy,
 ocena stopnia zagrożenia życia (wielkość obrażeń, rodzaj urazów, nasilenie bólu,
utrata krwi),
 ogólna ocena stanu chorego,
 zapewnienie bezpieczeństwa poszkodowanym i ratownikom,
 ocena poszkodowanego ze względu na możliwości transportu do szpitala,
 wezwanie pomocy lekarskiej,
 udzielenie pierwszej pomocy zgodnie z obowiązującymi procedurami
postępowania.
Do stanów zagrożenia życia, w których zachodzi potrzeba udzielenia pierwszej
pomocy należą: krwotok (tętniczy, żylny, z naczyń włosowatych), obrażenia
termiczne (oparzenia, porażenia prądem, odmrożenia), złamania (urazy,
zranienia), ukąszenia i użądlenia, utrata przytomności, drgawki, nagłe
zatrzymanie krążenia.
Każda osoba (pielęgniarka) pracująca przy chorych (także w otwartej ochronie
zdrowia) na pewno nie jeden raz musiała radzić sobie w stanach nagłych, które
wymagają fachowych umiejętności i zastosowania obowiązujących procedur
postępowania.
15
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
3. Społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Rola  według słowników jezyka polskiego  to sposób bycia i zachowania, dzięki
któremu dana osoba uzyskuje określony status w oczach innych. Rola społeczna to
zorganizowany wzór oczekiwań wobec zadań, zachowań, postaw, wartości i
wzajemnych stosunków osób zajmujących określone pozycje i pełniących określone
funkcje w ramach grupy. Krócej rzecz ujmując, rolą społeczną określa się system
reguł, norm i wzorów zachowania odnoszących się do jednostki, która zajmuje
określoną pozycję społeczną.
Rola zawodowa z kolei jest zespołem zachowań jednostki wyznaczonym przez jej
pozycję społeczną; zgodnym ze zobiektywizowanym, społecznie utrwalonym
systemem norm (nakazów, zakazów), który obowiązuje daną grupę zawodową.
Każde wykonywane zajęcie, aby mogło być uznane za zawód, musi spełniać dwa
warunki: wykonywane czynności muszą mieć podstawy teoretyczne i musi istnieć
system kontroli wykonywania zawodu.
Pielęgniarka to osoba, która ma wykształcenie pielęgniarskie w zakresie
podstawowym oraz uprawnienia do wykonywania praktyki zawodowej w swoim kraju
(Wprowadzenie...,1999: 38). Zawód pielęgniarki to wykonywanie czynności opartych
na określonej wiedzy i umiejętnościach, których celem jest zaspokajanie potrzeb
zdrowotnych pacjentów.
Rola zawodowa pielęgniarki polega na podejmowaniu przez nią takiego
postępowania, które jest oczekiwane społecznie, a równocześnie zgodne
z obowiązującymi normami i znaczące dla jej statusu zawodowego (Wprowadzenie,
1999: 38). Innymi słowy, rola zawodowa pielęgniarki to system zachowań
wykorzystywany w trakcie wykonywania zawodu. W zakres roli zawodowej
pielęgniarki wchodzą czynności zawodowe, których podstawą są fachowość
i zgodność z wymaganiami formalnymi.
16
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Zgodnie z Ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej (Ustawa o zawodach..., 1996),
wykonywanie zawodu pielęgniarki polega na udzielaniu przez osobę posiadającą
wymagane kwalifikacje (potwierdzone odpowiednimi dokumentami) świadczeń
zdrowotnych, a w szczególności  świadczeń pielęgnacyjnych, zapobiegawczych,
diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych oraz z zakresu promocji zdrowia.
Ponadto polega na nauczaniu zawodu pielęgniarki, prowadzeniu prac naukowo-
badawczych w dziedzinie pielęgniarstwa oraz kierowaniu pracą zawodową
pielęgniarek (Ustawa o zawodach..., 1996, art. 4).
Obecnie następują zmiany w kształceniu polskich pielęgniarek. Zawód ten zdobywa
się w szkołach wyższych, które mają na celu przygotowanie absolwentów zarówno
do pełnienia ról samodzielnych, jak i do współpracy w zespole. Szkoły te
przygotowują do pracy w każdym środowisku, a szczególnie w podstawowej opiece
zdrowotnej  w miejscu zamieszkania, nauki i pracy. Współczesna pielęgniarka
powinna być osobą promującą zdrowie, twórczą i samodzielną w podejmowaniu
decyzji. Powinna umieć łączyć teorię z praktyką, a także dbać o swój rozwój
zawodowy poprzez samokształcenie i udział w zorganizowanych formach
doskonalenia zawodowego.
Pielęgniarstwo to termin wieloznaczny, utożsamiany z różnorodną działalnością,
z systemem organizacyjnym tych działań, zespołem zadań zawodowych, techniką,
wiedzą, nauką, a nawet sztuką. Najczęściej pielęgniarstwo kojarzy się jednak
z zawodem. Coraz częściej podkreśla się samodzielność, odrębność tej profesji, nie
zapominając przy tym o współpracy z przedstawicielami innych zawodów. Choć więc
pielęgniarki ściśle współpracują z lekarzami, to ich profesja ma swój własny zakres,
własną technikę, metody i organizację pracy, a także własną etykę zawodową. W
zawodzie tym świadczy się bezpośrednie usługi szerokim kręgom społeczeństwa,
a celem działań jest zawsze dobro pacjenta.
Zadania pielęgniarki obejmują (Pedagogika, 2000: 208):
1. Pielęgnowanie zdrowych, chorych, niepełnosprawnych.
2. Opiekowanie się chorymi, niesienie ulgi w cierpieniu i podczas umierania.
3. Organizowanie wsparcia i pomocy jednostkom, grupom podopiecznych i ich
rodzinom  w wymiarze emocjonalnym, informacyjnym, usługowym i rzeczowym.
17
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
4. Promowanie zdrowia.
5. Zapobieganie wypadkom, chorobom, niepełnosprawności.
6. Współuczestniczenie w procesie diagnozowania, leczenia, rehabilitacji, m.in.
poprzez wykonywanie zleceń lekarskich
Zadania i czynności wykonywane przez pielęgniarkę są wynikiem jej:
 wiedzy, umiejętności, wykształcenia, pracy, doskonalenia zawodowego,
 aktualnego ustawodawstwa, szczególnie Ustawy o zawodach pielęgniarki
i położnej,
 zakresu obowiązków i uprawnień (Wprowadzenie..., 1999: 164).
Pielęgniarstwo to jeden z tych zawodów, w którym szczególne znaczenie ma
umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z ludz
mi. Umiejętność ta
jest niezwykle istotna przy pełnieniu wszelkich ról o charakterze ekspresyjnym.
Z istotą pielęgniarstwa łączą się takie pojęcia, jak: pomoc, opieka, wsparcie, asysta.
Znajdziemy je w różnych definicjach tego zawodu, bo pielęgniarstwo oznacza
przede wszystkim pomoc. Jest to pomoc okazywana nie tylko chorym, ale i zdrowym
w wykonywaniu czynności, które przyczyniają się albo do utrzymania zdrowia, albo
do jego przywracania (bądz
zapewniają spokojną śmierć). Chodzi tu o te czynności,
które dana osoba wykonywałaby sama, gdyby miała dość sił, motywacji, czy też
dysponowała odpowiednią wiedzą (Wprowadzenie..., 1999: 103).
Do zadań pielęgniarki należy także zadbanie o to, by pacjent jak njszybciej stał się
niezależny od jej pomocy. Pielęgniarstwo zatem jest w swej istocie ukierunkowane
na pomaganie, wspieranie, asystowanie i towarzyszenie człowiekowi przy
rozwiązywaniu problemów dotyczących zdrowia i życia, a także na kształtowanie
zdolności człowieka do samopielęgnacji, samoopieki, czyli wykonywania przez niego
samego czynności na rzecz utrzymania życia, zdrowia i dobrego samopoczucia.
Pielęgnowanie jest zarazem działaniem zmierzającym do optymalnego zaspokajania
potrzeb człowieka. Pielęgniarka dba, by pacjent rozumiał wykonywane przez nią
czynności. Jej praca związana jest z nawiązywaniem bezpośrednich, długotrwałych
i systematycznych kontaktów społecznych; relacji z pacjentem. Potrzebne jest tu
18
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
oczywiście zainteresowanie chorym i jego środowiskiem oraz zgromadzenie
materiału informacyjnego dotyczącego podopiecznego.
Reasumując, współcześnie pielęgniarki pełnią liczne i różnorodne role 
administratora, badacza, członka zespołu zapobiegawczo-leczniczego, doradcy,
informatora, koordynatora, mediatora, nauczyciela, naukowca, obserwatora,
opiekuna, osoby zaufanej, pedagoga, promotora zdrowia, psychoterapeuty,
rzecznika, współpracownika, wychowawcy, wykonawcy zleceń lekarskich, zastępczej
matki itd.
Nowoczesne role pielęgniarki muszą odpowiadać na zapotrzebowanie społeczne.
Pielęgniarstwo winno być skoncentrowane na pacjencie  zarówno zdrowym, jak
i chorym, w każdym środowisku.
Pełnieniu ról związanych z dbaniem, czuwaniem, opiekowaniem się, chronieniem,
zapobieganiem, edukacją zdrowotną i przywracaniem zdrowia sprzyjać ma takie
nauczanie i wychowanie pielęgniarek, którego celem jest m.in. kształtowanie ich
odpowiedzialności, aktywności, kreatywności, otwartości na zmiany, samodzielności,
niezależności, umiejętności współpracy, a także potrzeby ustawicznego doskonalenia
zawodowo-społecznego  chęci rozwoju intelektualnego i wyrabiania w sobie
postaw zgodnych z etyką zawodową (etyką troski) i wzorcami osobowymi pielęgniarki
(opiekuna dobrego, wrażliwego, życzliwego, odpowiedzialnego i dzielnego).
19
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
4. Czynniki wpływające na rozwój praktyki pielęgniarskiej
Praktyka pielęgniarska oznacza pełny zakres pracy, którą wykonuje pielęgniarka
w związku ze swoim zatrudnieniem (Wprowadzenie..., 1999: 41).
U swego zarania pielęgniarstwo było ściśle związane z działalnością filantropijną
i religijną, polegało na pełnieniu roli służebnej, ograniczonej do realizowania zleceń
lekarskich oraz do wykonywania czynności opiekuńczych i zabiegowych, jednym słowem
 do biernej roli instrumentalno-technicznej. Sprzyjał temu brak wiedzy, feminizacja
profesji, a także prymat lekarzy w procesie leczenia. Kształcenie w szkołach
pielęgniarskich (pierwsza w Europie powstała w roku 1860 w Londynie, na ziemiach
polskich  w 1911 r. w Krakowie) umożliwia stopniowo adeptkom tego zawodu zająć
pozycję partnerek lekarzy. Obecnie oprócz zadań typu instrumentalno-technicznego,
opiekuńczego i administracyjnego, które wykonują pielęgniarki, wyróżnia się również
zadania o charakterze badawczym, dydaktyczno-wychowawczym, ekspresyjnym 
polegające m.in. na udzielaniu wsparcia emocjonalnego, zaspokajaniu potrzeb
psychospołecznych, zapewnianiu podopiecznym poczucia bezpieczeństwa, okazywaniu
zrozumienia, empatii (wczuwania się w stan emocjonalny drugiej osoby), troskliwości,
serdeczności, zainteresowania, na dodawania otuchy.
Tabela 4. Zmiany w pojmowaniu roli pielęgniarki
Rola pielęgniarki
W przeszłości Współcześnie
Pielęgnowanie człowieka chorego Pielęgnowanie w zdrowiu i chorobie
(w szpitalu) (podstawowa opieka zdrowotna, szpital)
Pomoc w zaspokajaniu potrzeb biologicznych Pomoc w zaspokajaniu różnorakich potrzeb
człowieka zdrowotnych człowieka
Wykonywanie różnych czynności dla pacjenta i Współdziałanie zarówno
za niego z człowiekiem zdrowym, jak i chorym
Wykonywanie zleceń lekarskich Samodzielne podejmowanie pielęgnowania w
zdrowiu i w chorobie
Współpraca zespołowa
Wykonywanie zleceń lekarskich
Podstawa działań  odpowiedzialność w Podstawa działań  odpowiedzialność w
stosunku do zleceniodawców stosunku do człowieka
[y
ródło: Poznańska, 1999: 40]
20
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Kiedyś pielęgniarka była niesamodzielna, zależna i bierna w wykonywaniu zleceń
lekarskich. Koncentrowała się na człowieku chorym. Obecnie oczekuje się, że będzie
samodzielna, aktywna i niezależna w sprawowaniu opieki pielęgniarskiej, zachowując
jednak gotowość do współpracy z zespołem interdyscyplinarnym, jak również
z pacjentem (także z tym zdrowym  w powiązaniu z jego codziennym
środowiskiem) i z jego rodziną.
Zasadniczymi czynnikami mającymi wpływ na rozwój praktyki pielęgniarskiej są:
filozofia, misja, cele i etyka zawodu; modyfikacja, poszerzanie ról i zadań
zawodowych; kształcenie i doskonalenie zawodowe; badania naukowe
w pielęgniarstwie; wdrażanie teorii w praktyce, posługiwanie się standardami
(obowiązującymi wzorami, normami); współpraca międzynarodowa, polityka
zdrowotna i organizacja opieki zdrowotnej w kraju, regulacje prawne; samodzielność
zawodu i zarządzania w pielęgniarstwie; współpraca w zespole interdyscyplinarnym
(Pedagogika, 2000: 210).
Trzeba w tym miejscu również podreślić, że zmianom ulega nie tylko rola
pielęgniareki, ale i pacjenta. Współczesny pacjent to współodpowiedzialny partner
pracowników medycznych w sprawach własnego zdrowia.
Tabela 5. Zmiany w pojmowaniu roli pacjenta
Rola pacjenta w przeszłości Rola pacjenta współcześnie
Wiedza na temat zdrowia, choroby, rozpoznania, leczenia, prognozy
Brak dostępności A
atwa dostępność
Prawo człowieka do podejmowania autonomicznych decyzji
w sprawach zdrowia
Brak ustaleń i brak świadomości Pełna świadomość i wyraz
ne ustalenia
Postępowanie lekarza w stosunku do pacjenta
Decydowanie za pacjenta Obowiązek wyjaśniania
i wydawanie poleceń i informowania o sprawach
zdrowia, diagnozowania, leczenia
21
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Stosunek pacjenta do postępowania lekarza
Posłuszne wykonywanie poleceń, bierność Samodzielne podejmowanie
decyzji, aktywność
Odpowiedzialność pacjenta za własne zdrowie
Brak tego poczucia Rozwijanie tego poczucia
[y
ródło: Poznańska, 1999: 39]
Pielęgniarki zajmują się dziś propagowaniem zdrowego stylu życia w środowisku
pacjenta, z którym nawiązują partnerską współpracę. Rozszerza się zakres ich
zadań, zwiększa się samodzielność i towarzysząca jej odpowiedzialność.
Współczesna pielęgniarka to z reguły aktywny członek zespołu interdyscyplinarnego,
często pełni role organizacyjno-kierownicze, jest nauczycielem, naukowcem,
badaczem. Zadania wykonywane obecnie przez pielęgniarki są ściśle związane z ich
wiedzą i z umiejętnościami nabytymi w procesie kształcenia (obecnie  na poziomie
wyższym) i doskonalenia zawodowego, a także z zakresami obowiązków i
uprawnień, aktualnym ustawodawstwem, warunkami pracy i działalnością organizacji
zawodowych.
Najnowsze zmiany w pielęgniarstwie wynikają z poszerzenia zakresu działalności
przedstawicieli tego zawodu  pielęgniarki zajmują się profilaktyką, promocją
zdrowia społeczeństwa, podejmują coraz częściej samodzielną praktykę, a swoją
działalność opierają na teoriach pielęgnowania i na racjonalnych metodach
organizacji pracy.
Proces zmian, które wywierają duży wpływ na rozwój współczesnej praktyki
pielęgniarskiej w Polsce, zapoczątkowało powstanie w roku 1991 samorządu
zawodowego. Obecnie pielęgniarki mogą współdecydować o własnych sprawach,
w tym o systemie kształcenia przed- i podyplomowego, etyce zawodowej,
działalności naukowej, współpracy międzynarodowej, regulacjach prawnych.
O rozwoju praktyki pielęgniarskiej decydują też postawy pielęgniarek, ich otwarcie na
zmiany, doskonalenie zawodowe, wrażliwość etyczna.
22
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Słownik do modułu
Oddech Cheyne a-Stokesa  coraz głębsze, a następnie coraz płytsze oddechy,
kończące się na chwilowym bezdechu.
Oddech Kussmaula  bardzo głębokie, regularne oddechy z krótkimi okresami
bezdechu.
Kaszel  odruch obronny, polegający na nagłym wydechu przy skurczu mięśni
oddechowych i przepony z gwałtownym wyrzuceniem powietrza z płuc.
Plwocina  substancja wysiękowa, wyjątkowo przesiękowa, odkrztuszana z układu
oddechowego.
Doskonalenie zawodowe pielęgniarek  w ramach zorganizowanego
i uregulowanego prawnie kształcenia podyplomowego pielęgniarki mogą
uczestniczyć w jego czterech podstawowych rodzajach: kursach dokształcających,
specjalistycznych, kwalifikacyjnych i specjalizacjach.
Pielęgniarka  osoba, która ma wykształcenie pielęgniarskie w zakresie
podstawowym oraz uprawnienia do wykonywania praktyki zawodowej w swoim kraju.
Pielęgniarstwo  termin wieloznaczny, stosowany do określania różnego rodzaju
zadań i działań zawodowych oraz związanych z tą działalnością: sztuki, wiedzy
i nauki.
Praktyka  świadoma i celowa działalność ludzka; ciąg podobnych działań
wynikających z racji wykonywania zawodu lub pełnienia innych obowiązków.
Rola społeczna  względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań
będących reakcjami na zachowania innych osób.
Rola zawodowa  zespół zachowań jednostki wyznaczony przez jej pozycję
społeczną, zgodny z systemem norm obowiązujących daną grupę zawodową.
Rola zawodowa pielęgniarki  rola społeczna pielęgniarki związana
z wykonywaniem przez nią zawodu; wyrażona oczekiwaniami, ocenami i sankcjami
w stosunku do niej płynącymi ze strony środowiska
Literatura obowiązkowa
Dison N., 1998, Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa
Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, 2002: (red. ) W. Ciechaniewicz, PZWL, Warszawa
23
Pielęgnowanie w wybranych jednostkach chorobowych  społeczno-zawodowa rola pielęgniarki
Poznańska S., 1999: Pielęgniarka w opiece nad zdrowiem, w: Wprowadzenie do
pielęgniarstwa: (red.) K. Zahradniczek, PZWL, Warszawa, s. 31 45
Stany zagrożenia życia, 2001: (red) M. Kózka, Wyd. UJ, Kraków
Literatura uzupełniająca
Encyklopedia dla pielęgniarek, 1987: (red.) J. Bogusz, PZWL, Warszawa
Poznańska S., 1988: Pielęgniarstwo wczoraj i dziś, PZWL, Warszawa
Przewodnik encyklopedyczny dla pielęgniarek, 1996: (red.) T. Widomska-Czekajska,
J. Górajek-Józ
wik, PZWL, Warszawa
24