MASA W WYBRANYCH
JEDNOSTKACH CHOROBOWYCH
CZ II
5
Adam Zborowski
MASA W WYBRANYCH
JEDNOSTKACH CHOROBOWYCH
CZ II
Kraków 1999
Korekta: Sabina wierk
Projekt ok adki: Pawe Buszewicz
Wydanie I
ISBN 83-87046-00-0 ca
ISBN 83-87046-02-7 cz II
Wydawnictwo AZ Kraków, ul.
Stawowa 179/4 tel (012) 636
45 10
© 1999 by Adam Zborowski
Wszelkie prawa zastrze one.
Reprodukowanie oraz publikowanie
fragmentów lub ca ci niniejszej ksi ki
dopuszczalne jest za zgod autora.
Sk ad i amanie: Wydawnictwo AZ
Druk: Drukarnia PERFEKT
Kraków, ul. Bronowicka 63
tel.[phone]
SPIS TRE CI
Od autora ............................................................................................ 9
Wprowadzenie.................................................................................. 11
wywiad................................................................................... 15
czas trwania masa u ............................................................... 16
si a masa u ............................................................................. 17
cz stotliwo zabiegów ........................................................... 17
I. CHOROBY UK ADU ODDECHOWEGO.................................. 18
1. Przewlek y nie yt oskrzeli ............................................................. 21
2. Rozstrzenie oskrzeli ...................................................................... 29
3. Dychawica oskrzelowa.................................................................. 33
4. Rozedma p uc............................................................................... 40
5. Zapalenie p uc p atowe ................................................................. 44
6. Zapalenie p uc odoskrzelowe ......................................................... 50
7. Zw óknienie p uc .......................................................................... 53
8. Zapalenie op ucnej........................................................................ 55
- wysi kowe zapalenie op ucnej.............................................. 57
9. Chirurgia klatki piersiowej ............................................................. 60
- lobektomia............................................................................ 61
- pneumonektomia .................................................................. 61
- torakoplastyka ...................................................................... 61
10.Pylica p uc.................................................................................... 67
II.CHOROBYSERCAINACZY ........................................................ .6
8
1. Choroby serca................................................................................ 68
- zapalenie osierdzia................................................................ 72
- zapalenie w óknikowe ................................................ 72
- zapalenie wysi kowe.................................................. 73
- przewlek e zapalenie osierdzia................................... 74
- choroby wsierdzia................................................................. 75
- wady zastawek t tnicy g ównej ...................................78
- wady zastawki dwudzielnej........................................ 79
- niedomykalno zastawki trójdzielnej......................... 80
- choroby mi nia sercowego................................................... 91
-. ostre zapalenie mi nia sercowego............................. 91
5
- zw enie lub niedro no t tnic wie cowych......................... 93
- dusznica bolesna........................................................ 94
- zawa serca................................................................ 96
- chirurgia serca.................................................................... 101
- rozrusznik serca....................................................... 101
2. Choroby naczy ........................................................................... 104
- choroby t tnic..................................................................... 104
- stwardnienie t tnic (mia yca)................................. 104
- zakrzepowo-zarostowe zapalenie naczy .................... 106
- choroba Raynauda.................................................... 114
- samoistna sinica ko czyn......................................... 119
- choroby ......................................................................... 121

- zapalenie ........................................................... 121
- zakrzepowe zapalenie ......................................... 122
- ylaki podudzi......................................................... 126
III. CHOROBY NEUROLOGICZNE............................................ 131
1. Objawy ogólne............................................................................ 133
- objawy psychiczne.............................................................. 133
- objawy ruchowe.................................................................. 133
- umiejscowienie pora enia.................................................... 136
- odruchy .............................................................................. 137
- zmiany od ywcze............................................................... 138
- objawy czuciowe................................................................. 139
- ataksja ............................................................................... 141
- zmiany elektryczne.............................................................. 141
- zniekszta cenie................................................................... 141
2. Klasyfikacja................................................................................. 142
3. Wskazówki dla fizjoterapeutów .................................................... 143
4. Choroby neuronów ruchowych ..................................................... 145
- uszkodzenie górnego neuronu ruchowego.............................145
- pora enie po owicze.................................................145
- dzieci ce pora enie mózgowe ................................... 162
- pora enie spowodowane uszkodzeniami
rdzenia kr gowego .................................................... 185
- uszkodzenia dolnego neuronu ruchowego............................. 192
- ostre zapalenie rogów przednich
rdzenia kr gowego .....................................................192
6
5. Choroby neuronów czuciowych ................................................... 200
- wi d rdzenia .......................................................................200
6. Inne choroby mózgu i rdzenia kr gowego .....................................204
- choroba Parkinsona............................................................. 204
- stwardnienie rozsiane (SM).................................................. 207
- poprzeczne zapalenie rdzenia .............................................. 212
7. Uszkodzenia nerwów obwodowych.............................................. 214
- pora enie nerwu okciowego................................................218
- pora enie nerwu po rodkowego ......................................... (! 22/
- pora enie nerwu promieniowego......................................... 226
- pora enie Erba................................................................... 233
- pora enie Klumpkego.......................................................... 238
- pora enie nerwu udowego .................................................. 241
- pora enie nerwu strza kowego wspólnego............................. 247
- pora enie nerwu kulszowego ............................................... 250
- pora enie nerwu twarzowego.............................................. 251
8. Zespo y bólowe korzeniowe.......................................................... 256
- rwa kulszowa ...................................................................... 257
- nerwoból mi dzy ebrowy i zapalenie
nerwów mi dzy ebrowych ................................................... 275
- rwa barkowa ...................................................................... 278
IV. CHOROBY PRZEWODU POKARMOWEGO ...................... 285
1. Choroby dka .......................................................................... 286
- nie yt dka..................................................................... 286
- choroba wrzodowa dka ................................................ 290
- zaburzenia napi cia cian dka ...................................... 292
- podwy szone napi cie cian dka........................ 292
- obni one napi cie cian dka................................ 297
2. Choroby dwunastnicy i jelit.......................................................... 299
- zaparcie nawykowe ............................................................. 299
- zaparcie typu spastycznego...................................... 302
- zaparcie typu wiotkiego........................................... 318
- inne choroby dwunastnicy i jelit .......................................... 324
3. Choroby w troby, dróg ciowych i p cherzyka ciowego.......... 325
V. CHOROBY UK ADU MOCZOWEGO.................................... 326
1. Kamica nerkowa .......................................................................... 326
7
2. Przewlek e odmiedniczkowe zapalenie nerek................................ 329
3. Inne choroby uk adu moczowego ................................................ 331
VI. CHOROBY KOBIECYCH NARZ DÓW P CIOWYCH....... 332
VII. CI A I PO ÓG................................................................... 333
1. Ci a........................................................................................... 333
2. Po óg........................................................................................... 334
- opracowanie blizny............................................................. 335
- likwidowanie rozst pów...................................................... 335
- stymulowanie wydzielania mleka......................................... 338
Bezwzgl dne przeciwwskazania do wykonywania masa u..................341
Skorowidz.......................................................................................343
Wybrane diagnozy...........................................................................352
OD AUTORA
Umiej tno wykonywania masa u nie gwarantuje je-
szcze skuteczno ci leczenia. Dopiero odpowiednie po czenie
technik i ustalenie schematu leczenia masa em daje du e
szanse powodzenia.
Ksi ka, któr oddaj Czytelnikowi do r ki, jest w
zamierzeniach prób podania schematów post powania w
najcz ciej spotykanych jednostkach chorobowych. Oczywi-
cie s to tylko schematy, które nale y modyfikowa w zale -
no ci od sposobu przebiegu choroby oraz cech psychofizycz-
nych pacjenta.
Do korzystania z niniejszego opracowania konieczna
jest znajomo poprzednich ksi ek:
Masa klasyczny",
Masa segmentarny",
Drena limfatyczny".
Ze wzgl du na obszerno materia u ksi ka zosta a
podzielona na dwie cz ci. Cz pierwsza obejmuje: choroby
reumatyczne, urazy (zranienia, st uczenia, zmia enia, opa-
rzenia, odmro enia, skr cenia, zwichni cia, z amania, ampu-
tacje), zniekszta cenia ko czyn, kr gos upa, klatki piersiowej
i szyi.
Cz druga obejmuje choroby uk adów: oddechowego,
kr enia, nerwowego, pokarmowego, moczowo - p ciowego.
Mam nadziej , e to dwutomowe opracowanie oka e si
przydatne zarówno przy nauczaniu masa u, jak i w pracy
zawodowej wykwalifikowanych masa ystów.
Adam Zborowski
9
WPROWADZENIE
Przed omówieniem stanów chorobowych, z którymi
dziemy mieli kontakt przy wykonywaniu masa u, nale y
zda sobie spraw , jakie jest jego znaczenie w procesie lecze-
nia. Zadaniem masa u, jak i ca ej fizjoterapii, jest d enie do
zaleczenia stanu chorobowego, a tam gdzie jest to mo liwe do
wyleczenia pacjenta.
Dla utrzymania stanu zdrowia wszystkich tkanek w
organizmie potrzebna jest sta a wymiana p ynów: wewn trz-
komórkowego i zewn trzkomórkowego. Zasadnicze znacze-
nie dla utrzymania stanu prawid owego ma zatem uk ad kr e-
nia, poniewa t drog odbywa si wymiana p ynów tkanko-
wych, dowóz potrzebnych organizmowi substancji od yw-
czych i gazowych oraz wydalanie zu ytych produktów prze-
miany materii.
Poniewa wymiana gazowa polega zasadniczo na oddy-
chaniu zewn trznym, uk ad oddechowy musi by równie
sprawny.
Aby wykonywa ruchy bez wysi ku, stawy musz by
ruchome, a mi nie silne.
Wykonywanie dok adnych ruchów uwarunkowane jest
przyjmowaniem i interpretacj bod ców przez o rodkowy
uk ad nerwowy, który kontroluje i koordynuje wszystkie pro-
cesy w ustroju.
Tak wi c dla utrzymania stanu zdrowia organizmu i
prawid owych jego czynno ci potrzebne s :
sprawny uk ad kr enia,
sprawny uk ad oddechowy,
zdrowe ko ci i stawy,
silne i elastyczne tkanki mi kkie,
sprawny o rodkowy i obwodowy uk ad nerwowy.
11
Nale y zdawa sobie spraw , e ka dy uraz tkanek,
infekcja czy choroba wywo uje odczyn zapalny i zasadni-
czym celem dzia alno ci fizjoterapeuty jest leczenie na-
st pstw tego odczynu zapalnego.
Procesy metaboliczne zachodz ce przez ca e ycie w
organizmie maj na celu utrzymanie go w stanie integralno ci,
jednak e w nast pstwie urazu lub tocz cego si procesu pato-
logicznego tkanki maj ograniczon zdolno regeneracji.
Odnowa przez powstanie tkanki pierwotnej odbywa si w
ko ciach, tkance w óknistej i tkankach pochodzenia nab onko-
wego. Bardziej zró nicowane tkanki, takie jak mi nie i tkanka
nerwowa, ulegaj zwyrodnieniu, poniewa odnowa odbywa
si tu tylko za pomoc tkanki bliznowatej.
Ka dy odczyn zapalny w obr bie uk adu kr enia pro-
wadzi do powstania zmian zwyrodnieniowych. Zasadniczym
skutkiem tych zmian jest upo ledzenie kr enia. Tkanki po-
zbawione krwi ulegaj martwicy.
Skóra staje si sucha i papierowa", atwo ulega p kni -
ciom, które mog by wrotami zaka enia. Tkanka
óknista ulega zgrubieniu i obkurczeniu, utrudniaj c
wykonywanie ruchów.
Niemo no dostarczenia mi niom dodatkowej ilo ci
tlenu sprawia, e ich si a jest zmniejszona, a zdolno do
wysi ku niewielka. Przy d ej trwaj cym okresie niedo-
krwienia w ókna mi niowe ulegaj zanikowi i trac
swoje w ciwo ci.
W uk adzie nerwowym ju po stosunkowo krótkim czasie
dochodzi do zw óknie , obumierania i martwicy. Odczyn
zapalny, wyst puj cy w którejkolwiek cz ci uk adu
oddechowego, prowadzi do znacznej hipowentylacji. Nawet
je eli nie ma zaburze w uk adzie kr enia, procesy
metaboliczne nie mog przebiega prawid owo, poniewa
nasycenie tlenem jest niewystarczaj ce i dochodzi do groma-
12
dzenia si dwutlenku w gla. Wydolno uk adu kr enia nie
ma zatem znaczenia, gdy dosz o do zaburzenia wentylacji i na
odwrót.
Tkanka czna, b ca podstawow w organizmie ludz-
kim, jest równie zasadnicz tkank bior udzia w procesie
odnowy. Jej odpowiedzi na odczyn zapalny jest regeneracja.
Do procesu regeneracji wykorzystywany jest w óknik, a nad-
miar w óknika prowadzi do powstawania zrostów, które ogra-
niczaj zakres ruchów i powoduj , e s one bolesne.
Odczyn zapalny w mi niach mo e równie doprowa-
dzi do powstania zrostów. Po pierwsze dlatego, e uszkodze-
nie w ókien prowadzi do powstania blizny i po drugie -
poniewa mi nie s otoczone tkank czn . Obydwa te
elementy prowadz do ograniczenia si y i czynno ci mi nia.
Odczyn zapalny w którejkolwiek cz ci uk adu nerwo-
wego prowadzi do powstania nieodwracalnych zmian zwyro-
dnieniowych (mimo zdolno ci do ograniczonej regeneracji).
Dochodzi mo e mi dzy innymi do pora enia wiotkiego lub
spastycznego, zaburzenia koordynacji ruchów, zaburzenia czu-
cia.
Z powy szych rozwa wynikaj pewne zasady
maj ce zasadnicze znaczenie w rehabilitacji chorego.
1. Utrzymanie lub zwi kszenie wydolno ci uk adu kr e-
nia i wymiany pomi dzy p ynem otaczaj cym i tkank .
Ma to zasadnicze znaczenie dla prawid owego gojenia si i
zmniejszenia objawów miejscowych. Pobudzaj c miejscowo
kr enie i przemian materii, mo na u atwi gojenie, a jedno-
cze nie zmniejszy ryzyko powstania zrostów (przez wch o-
ni cie nadmiaru wysi ku zapalnego), usun produkty prze-
miany materii lub obrz k. Dzi ki temu uzyskuje si zmniejsze-
nie bólu i ograniczenia ruchu wywo ane uciskiem i obecno ci
toksyn.
13
2. Utrzymanie lub zwi kszenie ruchomo ci stawów. Aby
móc wykona nawet prosty ruch, staw musi posiada mo liwie
najwi ksz ruchomo . Nale y pami ta , e ka dy uraz uszka-
dzaj cy jeden staw upo ledza funkcjonowanie innych stawów.
Stwarza to bardzo cz sto konieczno leczenia i usprawniania
tak chorych, jak i zdrowych stawów.
3. Utrzymanie lub zwi kszenie si y mi niowej. Ruchomo
stawów jest ci le zwi zana z si mi niow . Os abienie si y
mi ni uniemo liwia wykonanie pe nego ruchu w stawie.
Utrzymanie odpowiedniej si y mi niowej i zakresu ruchu w
stawach stwarza mo liwo sprawnego poruszania si pacjen
ta oraz pozwala na wykonywanie niektórych wicze , np.
czynnych i czynnych z oporem.
4. Zapewnienie wystarczaj cego oddychania. Nasycenie
tkanek tlenem ma kolosalne znaczenie dla uzyskania poprawy
ogólnego stanu zdrowia. wiczenia oddechowe powinno si
zatem wykonywa we wszystkich stanach chorobowych, nie
tylko w chorobach uk adu oddechowego i klatki piersiowej.
5. agodzenie objawów chorobowych. Nale y stara si
agodzi takie objawy jak: ból, obrz k, przykurcz, poniewa
czyni one pacjenta niewydolnym, jak równie zaburzaj me-
tabolizm i ograniczaj aktywno mi ni i stawów.
6. Zapobieganie powik aniom. Rodzaj powik uzale nio-
ny jest od choroby, jednak zawsze nale y pami ta o mo liwo-
ci powstania zmian troficznych, zrostów, przykurczów, po-
socznicy, zakrzepów, powik p ucnych itp.
7. Poprawa ogólnego stanu zdrowia. Dotyczy to szczególnie
przewlekle chorych oraz pacjentów w starszym wieku.
14
Obserwacje kliniczne pokazuj , e rzadko choroby prze-
biegaj w sposób typowy, tak wi c i post powanie rehabilita-
cyjne b dzie wymaga o bardzo indywidualnego podej cia,
uzale nionego od wielu parametrów charakterystycznych dla
danego pacjenta. Aby dobra optymalny sposób post powania
rehabilitacyjnego, cz stotliwo i czas trwania zabiegów, nie-
zb dne jest (poza rozpoznaniem lekarskim) zebranie wnikli-
wego wywiadu od pacjenta.
WYWIAD
Wywiad mo emy podzieli na trzy zasadnicze cz ci.
1. Informacje sta e ustalone przed masa em, wynikaj ce z
obserwacji, zadanych pyta i zapisów w karcie chorobowej:
nazwisko i imi ,
wiek i p ,
rodzaj wykonywanej pracy w okresie ostatnich pi ciu lat,
rozpoznanie oraz choroby towarzysz ce,
od kiedy choruje,
czy by o wcze niej prowadzone leczenie i z jakim skutkiem,
od kiedy pobiera zabiegi w obecnym cyklu leczenia,
ilo wykonanych wcze niej masa y,
aktualne zlecenie na masa ,
stosowane zabiegi wspó towarzysz ce,
jak pacjent reaguje na masa i inne zabiegi,
jakie s wyniki bada .
Ca y czas obserwujemy pacjenta w celu uzyskania infor-
macji na temat jego sprawno ci ogólnej, a szczególnie sposobu
poruszania si , stania lub siedzenia.
2. Informacje zmienne okre laj ce stan zdrowia pacjenta
bezpo rednio przed masa em:
temperatura cia a,
15
 ci nienie krwi (nale y mierzy przed i po zabiegu),
czy nie odczuwa dolegliwo ci sercowych,
czy nie ma k opotów z oddychaniem,
co si zmieni o, czy pojawi y si b ust pi y jakie dolegli-
wo ci,
jak si pacjent czu po poprzednim masa u,
czy nie by o k opotów ze stolcem i moczem (przy masa u
pow ok i narz dów jamy brzusznej),
ogólne samopoczucie,
je eli pacjentem jest kobieta, nale y upewni si , e nie jest
w okresie menstruacji,
jak dawno spo ywa posi ek (przy masa u pow ok i narz dów
jamy brzusznej),
jaki zabieg by wykonywany bezpo rednio przed przyj ciem
na masa ,
czy by y podawane jakie zastrzyki, je li tak jakie (istotne w
przypadku podania np. blokady).
3. Informacje dodatkowe.
Wszelkie informacje mog ce mie zwi zek z chorob , uzyska-
ne od pacjenta w rozmowie prowadzonej podczas masa u, np.:
jakie powa niejsze choroby przechodzi ,
czy prowadzi aktywny tryb ycia,
czy w trakcie ycia mia du o urazów,
czy by y wykonywane zabiegi chirurgiczne i dlaczego itp.
CZAS TRWANIA MASA U
Czas trwania masa u uzale niony jest od rodzaju scho-
rzenia, wielko ci masowanej powierzchni, aktualnego stanu
zdrowia oraz od tego, który to jest zabieg z kolei. Przy uwzgl -
dnieniu tych elementów nale y przyj , e czas trwania masa-
u cz ciowego wynosi od 10 do 30 minut, a masa u ogólnego
45 do 60 minut.
16
S A MASA U
Si a masa u wzrasta ze wzrostem liczby wykonywanych
zabiegów przy uwzgl dnieniu reakcji pacjenta. Reakcja ta
uzale niona jest od wieku, p ci, zawodu, budowy cia a i stanu
zdrowia chorego.
C STOTLIWO ZABIEGÓW
U wi kszo ci pacjentów masa mo na wykonywa co-
dziennie. W schorzeniach, w których celem masa u jest korek-
cja zniekszta cenia, masa mo e by wykonywany nawet trzy
razy w ci gu dnia.
Je eli ze wzgl du na jednostk chorobow istnieje taka
potrzeba, mo na, jako drugi, wykona masa po kinezyterapii.
Ten dodatkowy masa po wiczeniach nie mo e jednak obci -
uk adu kr enia i oddechowego. Dopuszczalnymi metoda-
mi s tu: masa segmentarny, akupresura lub drena limfatycz-
ny, niezale nie od metody zastosowanej w pierwszym masa u.
Je eli chorobie towarzysz zmiany organiczne lub nie-
wydolno kr eniowo - oddechowa, cz stotliwo masa y
nale y ograniczy do trzech, a nawet dwóch zabiegów na
tydzie .
Wi cej informacji na temat zasad wykonywania masa u
Czytelnik uzyska w ksi kach:
Zborowski A., Drena limfatyczny, Kraków 1995,
Zborowski A., Masa klasyczny, Kraków 1996,
Zborowski A., Masa segmentarny, Kraków 1996.
17
I. CHOROBY UK ADU
ODDECHOWEGO
Ka dy odcinek dróg oddechowych mo e ulec zaka eniu
lub chorobie. Odpowiedzi jest odczyn zapalny. Natychmiast
dochodzi do przekrwienia i obrzmienia, które utrudnia wenty-
lacj p uc i powoduje niedotlenienie. Je eli taki stan utrzymuje
si przez d szy czas, choroba przechodzi w okres przewle-
y, w którym mo e doj do zw óknienia tkanki p ucnej. W
uk adzie oddechowym, a zw aszcza w samych p ucach
oznacza to utrat spr ysto ci z mo liwo ci trwa ego ograni-
czenia wentylacji. Pogarsza si wymiana gazowa, a to prowa-
dzi do niedotlenienia wszystkich tkanek w organizmie. W
nast pstwie tego stanu obserwuje si du m czliwo , os a-
bienie mi ni, wady postawy. Wskutek uszkodzenia naczy
osowatych w p ucach dochodzi do przeci enia serca.
Oprócz odczynu zapalnego w zaj tej okolicy zwi ksza
si wydzielanie luzu. Wraz z obrzmieniem powoduje to
niedro no dróg oddechowych. W pewnych warunkach ist-
nieje niebezpiecze stwo formowania si czopów luzowych w
wietle drobnych oskrzeli. Cz tkanki p ucnej poni ej miej-
sca zablokowania zapada si , tworz c tzw. niedodm . Je eli
nie zastosuje si szybko rodków prowadz cych do ponowne-
go rozpr enia, zapadni ta cz p uca ulega zw óknieniu i
obumarciu. W niektórych przypadkach dochodzi do zropienia
i, co za tym idzie, zniszczenia du ych obszarów tkanki p ucnej.
W leczeniu chorób p uc poza rodkami farmakologicz-
nymi i zabiegami chirurgicznymi bardzo wa ne jest wie e
powietrze, spokój i dobre od ywianie.
18
W leczeniu fizykalnym we wszystkich przypadkach cho-
rób narz du oddechowego na plan pierwszy wysuwaj si dwa
ówne zadania:
utrzymanie dro no ci dróg oddechowych,
zwi kszenie wentylacji.
Utrzymanie dro no ci dróg oddechowych. W warun-
kach prawid owych ruchy oddechowe uwalniaj nadmiar lu-
zu, który zostaje przesuni ty do g ównego oskrzela. W oskrze-
lu g ównym luz wyzwala odruch kaszlu, wskutek czego
zostaje on wyrzucony do jamy ustnej i wydalony na zewn trz.
W wi kszo ci zaka oskrzelowych i p ucnych, gdy luz jest
sty i lepki, potrzebne s bardziej energiczne rodki ni ruchy
oddechowe. Dlatego w leczeniu tych chorób doskona e efekty
daj oklepywania i wibracje. Aby te r koczyny by y
skuteczne, nale y przy ich wykonywaniu zastosowa
odpowiedni pozycj cia a pacjenta - tzw. enie
drena owe.
Zwi kszenie wentylacji. Dla uzyskania maksymalnej
wentylacji musz by wykorzystane wszystkie cz ci p uc.
Nale y pami ta , e klatka piersiowa mo e si porusza we
wszystkich kierunkach (przednio - tylnym, bocznym, w gór i
w dó ). Tkanka p ucna, podobnie jak mi niowa, jest zdolna do
przerostu, je eli obci a si j dodatkow prac . Tak wi c
nawet w przypadku zw óknienia pewnej cz ci p uc po zasto-
sowaniu wicze oddechowych, mo na uzyska zwi kszenie
wentylacji.
Dla celów dydaktycznych choroby uk adu oddechowego
mo na podzieli na:
choroby nosa i gard a,
choroby drzewa oskrzelowego,
choroby p uc i op ucnej.
19
Z chorobami górnych dróg oddechowych jako masa y-
ci mamy niewiele do czynienia, natomiast w chorobach oskrze-
li, p uc i op ucnej fizjoterapia odgrywa bardzo wa rol .
Z punktu widzenia patogenezy wyodr bnia si :
niewydolno wentylacyjn typu restrykcyjnego,
niewydolno wentylacyjn typu obturacyjnego.
Niewydolno oddechowa wentylacyjna typu restryk-
cyjnego charakteryzuje si zmniejszon rozszerzalno ci od-
dechow p uc w wyniku:
uszkodzenia ciany klatki piersiowej (mi ni i elemen-
tów kostnych),
zmian w op ucnej (zapalenie wysi kowe, zrosty),
zmian w mi szu p ucnym (zmiany gru licze, mar-
sko , rozstrzenie oskrzeli, rozedma).
Niewydolno oddechowa wentylacyjna typu obtu-
racyjnego charakteryzuje si czynno ciowym lub organicz-
nym zw eniem oskrzeli wyst puj cym m.in. w stanach zapal-
nych oskrzeli, dychawicy oskrzelowej, rozedmie.
Wyró niamy jeszcze niewydolno oddechow wen-
tylacyjn mieszan (restrykcyjn i obturacyjn jednocze nie)
wyst puj w rozstrzeni oskrzeli czy rozedmie p uc.
20
l. PRZEWLEK Y NIE YT OSKRZELI
(BRONCHITIS CHRONICA)
Przewlek e zapalenie oskrzeli nale y do najpospolit-
szych chorób uk adu oddechowego. Najcz ciej atakuje osoby
po 40 roku ycia i ma tendencje do nawrotów w zimie.
Zapadaj na nie równie dzieci, u których zapaleniu towarzy-
szy przerost migda ka gard owego i powi kszenie migda ków
podniebiennych. U osób doros ych mo e wyst powa po gry-
pie. Cz ciej zapadaj na nie m czy ni ni kobiety.
Przyczyn zapalenia oskrzeli bywa dwoinka zapalenia
uc, pa eczka Pfeiffera.
Czynnikami usposabiaj cymi s :
Nawracaj ce napady ostrego nie ytu, które maj ten-
dencj do przechodzenia w stan przewlek y.
Wyst powanie chorób p uc, serca, nerek i innych, w
których utrudniony jest powrót krwi ylnej do serca.
Infekcje zatok obocznych nosa, gard a lub migda ków.
Ch odny i wilgotny klimat.
Py y, gazy, dymy, które mog si przyczynia do
wywo ania zapalenia lub zaostrza proces chorobowy.
ona luzowa wy cie aj ca oskrzela mo e ulega zgru-
bieniu lub zanikowi. W obu przypadkach komórki i gruczo y
zanikaj i ostatecznie ulegaj zniszczeniu. W wi kszych oskrze-
lach wytwarza si g sty, lepki luz. Pocz tkowo jest go du o,
jednak w miar post puj cego zwyrodnienia komórek jego
ilo si zmniejsza. W ókna b ony mi niowej ulegaj zaniko-
wi i zwyrodnieniu. W ten sposób dochodzi do os abienia cian
oskrzeli i ich rozci gni cia. Mo e to doprowadzi do tzw.
rozstrzeni oskrzeli.
21
W ka dym przypadku utrudniony jest wydech. Wskutek
utrudnionego oddychania i ustawicznego kaszlu tkanka p ucna
z czasem ulega rozci gni ciu. Stan taki nazywamy rozedm .
Zmiany te nie pozostaj bez wp ywu na serce i uk ad kr enia.
Ustawiczny kaszel obci a serce. W ci kich przypadkach
przy wspó istnieniu rozedmy wiele naczy w osowatych w
ucach ulega zamkni ciu. W zwi zku z tym prawa komora
musi wykonywa wi ksz prac , by przepompowa krew
przez zmniejszon ilo naczy . Prowadzi to do przerostu i
rozszerzenia cian tej komory. W wyniku tych zmian zwi ksza
si ci nienie w uk adzie ylnym z nast powym zastojem w
uk adzie y wrotnej.
Wyra nymi objawami i dolegliwo ciami s :
Kaszel, który pojawia si szczególnie w zimie, jest
coraz bardziej uporczywy i z ka dym rokiem trwa d ej,
wreszcie utrzymuje si przez ca y rok. Zwykle najsil-
niejszy jest w nocy i wczesnym rankiem.
wiszcz cy oddech i zw enie wiat a oskrzeli (szcze-
gólnie rano).
Plwocina sk pa lub obfita.
Duszno objawiaj ca si szczególnie przy wysi ku,
np. wychodzeniu po schodach.
Stosowane zabiegi
W leczeniu istotnym czynnikiem jest ciep o, jednak nie
nale y przegrzewa chorego zbyt ciep o ubieraj c lub pozosta-
wiaj c w przegrzanym, nie wietrzonym pomieszczeniu. Chory
powinien uprawia regularnie wiczenia i mie dostateczn
ilo snu.
Stosuje si leki u atwiaj ce odkrztuszanie plwociny w
ci gu dnia i u mierzaj ce kaszel w nocy. W razie potrzeby
podaje si antybiotyki i rodki rozkurczaj ce oskrzela.
22
OKRES OSTRY
Fizykoterapia
W ramach fizykoterapii stosuje si inhalacje:
z antybiotyków (jedynie w zak adach zamkni tych
by zdrowia),
z leków dzia aj cych rozkurczowo,
z leków dzia aj cych rozrzedzaj co na wydzielin
oskrzeli oraz u atwiaj cych jej odkrztuszanie,
z leków dzia aj cych wykrztu nie,
z leków dzia aj cych przeciwzapalnie i przeciwuczule-
niowo.
Dodatkowo stosuje si naturalne wody mineralne (kura-
cja pitna), promieniowanie podczerwone i diatermi krótkofa-
low .
Masa
W tym okresie choroby masa u nie wykonuje si .
Kinezyterapia
W tym okresie choroby nie wykonuje si wicze .
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
Stosuje si inhalacje jak w stanie ostrym oraz elektroae-
rozole, promieniowanie podczerwone, promieniowanie nad-
23
fioletowe, pr dy interferencyjne, diatermi krótkofalow , dia-
termi mikrofalow , ultrad wi ki, magnetoterapi , zabiegi
wodne, k piele solankowo - jodowo - bromowe, kuracj pitn .
Masa
Celem stosowanego masa u jest:
uelastycznienie mi ni oddechowych,
pobudzenie i u atwienie usuwania zalegaj cego luzu,
pobudzenie o rodków czuciowo-ruchowych systemu regula-
cji aparatu wykonawczego w uk adzie oddechowym,
pog bianie fazy wydechu.
Mo emy wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - masa segmentarny.
W przewlek ym zapaleniu oskrzeli pod wp ywem masa-
u segmentamego obserwuje si zwi kszenie odkrztuszania,
rozrzedzenie g stej plwociny i popraw swobody oddychania.
Rozlu nienie napi tych mi ni oraz stwardnie tkanki cznej
usuwa podra nienia kaszlowe. Stosujemy post powanie
omówione w ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II, w
rozdziale Masa w chorobach dróg oddechowych", str. 156.
W l ejszych przypadkach mo na zastosowa drugi spo-
sób - masa klasyczny. Zabieg najlepiej wykonywa w u e-
niu drena owym (Rys. 1). Stosujemy opracowanie rozlu niaj -
ce napi cia mi niowe w obr bie grzbietu i klatki piersiowej.
W masa u stosujemy: g askania, rozcierania, ugniatanie pod -
ne, du o oklepywa eczkowych i miote kowych, a nawet
pó pi stkowych (w celu odflegmienia), oraz wibracj w prze-
strzeniach mi dzy ebrowych. Na zako czenie zabiegu do -
czamy chwyt spr ynowania klatki piersiowej" z masa u
segmentamego.
24
Rys. 1. U enia drena owe przy masa u
Kinezyterapia
Zadaniem kinezyterapii jest:
enie do odkrztuszenia i wydalenia luzu,
poprawa wentylacji p uc (pog bienie fazy wydechu),
poprawa ruchomo ci klatki piersiowej,
odci enie pracy serca.
25
Rys. 2. Segmenty p uca prawego:
1. segment szczytowy,
2. segment tylny,
3. segment przedni,
4. segment boczny,
5. segment przy rodkowy,
6. segment szczytowy p ata dolnego,
7. segment podstawny tylny,
8. segment podstawny boczny,
9. segment podstawny przy rodkowy (sercowy),
10. segment podstawny przedni
26
Rys. 3. Segmenty p uca lewego:
1. segment szczytowo - tylny (dwucz ciowy),
2. segment przedni,
3. segment j zyczkowy górny,
4. segment j zyczkowy dolny,
5. segment szczytowy p ata dolnego,
6. segment podstawny przy rodkowy (sercowy),
7. segment podstawny przedni,
8. segment podstawny boczny,
9. segment podstawny tylny
27
UMIEJSCOWIENIE ENIE CHOREGO
.
ZMIAN
aty górne pozycja siedz ca lub pó siedz ca z rotacj na bok lub dc przodu,
segmenty szczytowe w zale no ci od umiejscowienia zmian
aty górne enie p asko na plecach lub z lekk rotacj na bok
przeciwny przy jednostronnym umiejscowieniu zmian
segmenty przednie
aty górne enie przy zmianach jednostronnych na boku
przeciwnym z rotacj do przodu pod k tem 45 stopni
segmenty tylne
at rodkowy enie poziome na plecach z rotacj tu owia w lewo o 45
stopni, z pod on poduszk pod bok prawy od opatki do
(p uco prawe)
biodra, ko czyny dolne uniesione pod k tem oko o 12 stopni
nad kiem
zyczek enie na plecach z rotacj tu owia w prawo o 45 stopni z
pod on poduszk pod lewy bok od opatki do biodra,
(p uco lewe)
ko czyny dolne uniesione pod k tem oko o 12 stopni nad
kiem
aty dolne enie na brzuchu, poduszka znajduje si pod
(segmenty
podbrzuszem (ewentualnie z lekk rotacj na bok przeciwny
szczytowe - przy jednostronnym umiejscowieniu zmian)
Nelsona)
aty dolne enie na wznak (ewentualnie z lekk rotacj na bok
segmenty
przeciwny przy jednostronnym umiejscowieniu zmian),
podstawne przednie
ko czyny dolne ugi te w stawach kolanowych i uniesione pod
tem oko o 18 stopni nad kiem
aty dolne enie na boku przeciwnym, ko czyny dolne uniesione pod
segmenty tem oko o 18 stopni nad kiem, poduszka po ona pod
podstawne boczne pacjentem pomi dzy biodro i dolne ebra
aty dolne enie p askie na brzuchu (z ewentualn rotacj na bo
segmenty przeciwny przy jednostronnym umiejscowieniu zmian),
podstawne tylne ko czyny dolne uniesione o oko o 18 stopni nad kiem
Tab. 1. Wykaz pozycji drena u u eniowego w zale no ci od
umiejscowienia zmian chorobowych.
28
Zadania te realizuje si przez stosowanie drena u u e-
niowego w odpowiedniej pozycji, zale nej od umiejscowienia
zmian (Tab. 1). Chory powinien przebywa w tym u eniu 3
razy dziennie po 1 godzinie lub 4-6 razy dziennie po pó
godziny.
Ponadto stosuje si nauk oddychania dolno ebrowego
i przeponowego oraz wiczenia zmierzaj ce do rozlu nienia
mi ni mi dzy ebrowych zewn trznych, a tak e wiczenia
ogólnousprawniaj ce.
2. ROZSTRZENIE OSKRZELI
(BRONCHIECTASIS)
Choroba polega na sta ym rozszerzeniu cian mniej-
szych oskrzeli i oskrzelików z powstawaniem workowatych
rozszerze , w których zatrzymuje si wydzielina luzowa
(Rys.4). Wydzielina ta ulega zaka eniu. Choroba charaktery-
zuje si odpluwaniem obfitej luzowo-ropnej plwociny. Naj-
cz ciej choruj na t chorob m czy ni w wieku 20 - 40 lat.
Choroba jest nast pstwem innych chorób oskrzeli lub
uc, a w szczególno ci:
Przewlek ego nie ytu oskrzeli i rozedmy. Kaszel i
nieustannie utrudniony wydech (przez zw enie prze-
wodu) przyczyniaj si do dalszego rozci gni cia ju i
tak os abionej ciany mi niowej.
Niedodmy i zw óknienia p uc. Tkanka w óknista kur-
czy si i tworzy lity obszar w p ucach, poci gaj c os a-
bione z powodu zwyrodnienia b ony mi niowe ciany
oskrzeli i utrzymuj c je w stanie rozci gni tym. W ten
sposób powstaj si y skierowane w przeciwne strony,
dzia aj ce pomi dzy zw óknia a i zdrow tkank p ucn ,
co prowadzi do dalszego rozszerzania si oskrzeli (Rys.5).
29
 Guzów lub t tniaka, który uciska i zamyka wiat o
oskrzeli.
Odoskrzelowego zapalenia p uc.
Gru licy.
Infekcji wirusowej przebytej w dzieci stwie. Proces
chorobowy os abia cian mi niow oskrzeli,
które wskutek jednej z wy ej wymienionych przyczyn ulegaj
rozszerzeniu.
Powstaj cy stan za
palny ciany oskrzelowej
prowadzi do dalszego
os abienia, rozszerzania,
a niekiedy owrzodze
oskrzeli. Na miejscu na
onka migawkowego rozwija
si nab onek p aski,
co jeszcze bardziej utrudnia
usuwanie luzu z
uc. ciany rozszerze
ulegaj przekrwieniu i
Rys. 4 mog wyst pi krwawie-
nia. Rozstrzenie oskrzeli mo e
obejmowa ka cz p uc, najcz ciej jednak zaj te
bywaj p aty dolne. Ruchomo klatki piersiowej jest
upo ledzona, a je eli proces chorobowy jest jednostronny,
mo e doj do skrzywienia bocznego kr gos upa, wkl ci
zwróconego ku stronie chorej. Podstawowe objawy i
dolegliwo ci:
ytki oddech, duszno i sinica,
cz cy kaszel i krwioplucie,
wykrztuszanie du ej ilo ci luzowo-ropnej plwociny,
cuchn cy oddech,
ogólne znu enie i os abienie,
30
 zmiany radiologiczne i szmery oddechowe,
palce u rak i nóg przybieraj kszta t pa eczko waty.
Choroba post puje powoli, dobrze reaguje na leczenie
farmakologiczne i fizykalne, jednak mo e si sko czy po-
wstaniem serca p ucnego i niewydolno ci prawokomorow .
Rys. 5. A - Prawid owe oskrzelka ko cowe przechodz ce w
przewody p cherzykowe i p cherzyki p ucne,
B - Zniekszta cenia wywo ane procesem w óknienia
Stosowane zabiegi
Celem stosowanego leczenia fizykalnego jest zwalcza-
nie zaka enia, os abienie kaszlu oraz zmniejszenie ilo ci wy-
krztuszanej wydzieliny. Leczenie fizykalne jest przeciwwska-
zane przy wyst powaniu krwioplucia, w stanach po przebytym
krwotoku p ucnym i u pacjentów z rozstrzeniem na tle zmian
nowotworowych.
Fizykoterapia
Stosuje si inhalacje:
z antybiotyków,
31
 z leków rozszerzaj cych oskrzela,
z leków rozrzedzaj cych wydzielin oskrzeli.
Poza tym mo na wykonywa diatermi krótkofalow
diatermi mikrofalow i magnetoterapi .
Masa
W masa u mo emy wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób polega na wykonaniu masa u segmen-
tarnego jak w chorobach dróg oddechowych wraz ze spr yno-
waniem klatki piersiowej ( Masa segmentarny", wyd II,
str.156).
Drugi sposób post powania polega na wykonaniu ma-
sa u klasycznego w u eniu drena owym.
Opracowujemy grzbiet i klatk piersiow stosuj c: g a-
skania, rozcierania, ugniatania poprzeczne i pod ne, oklepy-
wania ( eczkowe), wibracj w okolicy segmentów zaj tych
procesem chorobowym i delikatne roztrz sania.
Na zako czenie masa u mo na wykona chwyt spr y-
nowania klatki piersiowej" z masa u segmentarnego.
Kinezyterapia
Najwa niejsz cz ci post powania usprawniaj cego
jest drena u eniowy. wiczenia wykonujemy jak w prze-
wlek ym zapaleniu oskrzeli, do czaj c wiczenia oddechu
celowanego. Polega on na tym, e prowadz cy wiczenia
adzie r na klatce piersiowej w okolicy chorego segmentu
i stawia opór w fazie wdechu, zmuszaj c pacjenta do intensyw-
niejszego oddychania tym segmentem.
32
W przypadku leczenia chirurgicznego zarówno post po-
wanie w masa u, jak i kinezyterapii jest takie jak po zabiegach
torakochirurgicznych.
3. DYCHAWICA OSKRZELOWA
(ASTHMA BRONCHIALE)
Dychawica oskrzelowa jest chorob alergiczn . Polega
na napadowym wyst powaniu duszno ci (utrudniony i niesku-
teczny wydech) wywo anej skurczem mi niówki oskrzeli-
ków wskutek podra nienia b ony luzowej przez substancje,
na które chory jest uczulony. Choroba wyst puje cz ciej u
czyzn ni u kobiet. Alergenem mog by substancje z
powietrza (py ki ro lin, traw i kwiatów, pierze, sier ) lub
substancje spo ywane, przede wszystkim bia ka (jaja, mleko,
mi so, kraby).
W czasie napadu obserwuje si skurcz mi ni g adkich
oskrzelików oraz obrzmienie b ony luzowej, któremu towa-
rzyszy zwi kszone wydzielanie luzu.
W dychawicy oskrzelowej oskrzeliki pozostaj w stanie
skurczu, wskutek czego wiat o przewodów oddechowych jest
znacznie zmniejszone. Wdech jest stosunkowo atwy, gdy
ci nienie w klatce piersiowej jest niskie i wy sze ci nienie
atmosferyczne powoduj e rozpr enie oskrzelików rozci gaj c
mi nie i zmniejszaj c ich skurcz. Podczas wydechu natomiast
ci nienie w klatce piersiowej wzrasta. Mo e nawet doj do
zaci ni cia oskrzelików. Do p uc zostaje wpuszczona du a
ilo powietrza, za tylko niewielka jego ilo mo e zosta
wypchni ta na zewn trz. P uca ulegaj rozd ciu.
Napad wyst puje z regu y w nocy. Chorego budzi uczu-
cie duszenia si . Stan taki ko czy si gwa townym atakiem
kaszlu. Atak mo e trwa od kilku minut do kilku godzin.
33
U ludzi z przewlek dychawic oskrzelow wyst puje
tendencja do ukszta towania si klatki piersiowej beczkowa-
tej" z uniesionymi ebrami, wysokimi barkami i wydatnymi
przednimi mi niami szyi. Ruchomo klatki piersiowej jest
upo ledzona, a oddech powierzchowny. Chory oddycha wy-
cznie górn cz ci klatki piersiowej.
Stosowane zabiegi
OKRES NAPADU
Podstawowym warunkiem leczenia jest ustalenie i wye-
liminowanie alergenu.
Fizykoterapia
W czasie ataku celem post powania jest jak najszybsze
przerwanie duszno ci. Stosuje si inhalacje ze rodków roz-
szerzaj cych oskrzela i tlenu, leków rozrzedzaj cych wydzie-
lin oskrzelow i leków dzia aj cych przeciwuczuleniowo i
przeciwskurczowo.
Stosuje si równie ultrad wi ki, promieniowanie nad-
fioletowe, k piele r k i nóg (gor ce lub o zmiennej temperatu-
rze).
Masa
W okresie napadu masa u nie wykonujemy. Jedyn
mo liw do wykonania form r koczynów jest masa punktów
w kierunkach zaznaczonych na rysunkach: 6, 7, 8, 9. Sposób
wykonywania masa u punktów zosta przedstawiony w cz ci
pierwszej na str. 74 (Rys.5).
34
Rys. 6
Rys. 7
35
Rys. 8
Rys. 9
36
Kinezyterapia
W czasie trwania napadu stosuje si tylko i wy cznie
pozycje rozlu niaj ce, których uczymy chorego w okresie
mi dzynapadowym.
1 .Siad okraczny na krze le twarz do oparcia. Ramiona
zgi te spoczywaj na oparciu, g owa oparta bokiem na
ramionach.
2.Siad rozkroczny na pi tach ze skrzy owanymi ramionami
opartymi na siedzeniu krzes a, g owa zwrócona w bok,
oparta na przedramionach. Chory powinien wykonywa
swobodne wydechy przez usta z one jak do gwizdania lub
wymawia dowolne s owa.
OKRES MIEDZYNAPADOWY
Celem stosowanych w tym okresie zabiegów jest:
obni enie patologicznej wra liwo ci oskrzeli i p che-
rzyków p ucnych na alergeny wewn trzpochodne,
dzia anie odczulaj ce,
zwi kszanie ogólnej odporno ci.
Fizykoterapia
W okresie mi dzynapadowym stosujemy: promienio-
wanie podczerwone, promieniowanie nadfioletowe, elektro-
stymulacj przepony, pr dy diadynamiczne, pr dy interferen-
cyjne, pr dy sinusoidalne modulowane, diatermi krótkofalo-
, diatermi mikrofalow , ultrad wi ki, inhalacje, aerojono-
terapi , magnetoterapi , kuracje pitne, saun , natryski desz-
czowe i wachlarzowe na klatk piersiow .
37
Masa
Wyró niamy dwa sposoby post powania.
Sposób pierwszy polega na stosowaniu masa u seg-
mentarnego jak w chorobach dróg oddechowych (patrz Ma-
sa segmentarny", wyd II, str.156). Przez oko o 10 zabiegów
nie wykonujemy spr ynowania klatki piersiowej.
W dychawicy oskrzelowej zmiany odruchowe upodab-
niaj si do punktów maksymalnych. Przy stosowaniu masa u
cz sto i nasilenie napadów ulegaj prawie zawsze zmniej-
szeniu, a w du ej ilo ci przypadków udaje sieje powstrzyma .
U dzieci zaleca si wykonanie wibracji mi niówki nosa jako
techniki dope niaj cej zabieg.
Drugim sposobem post powania jest wykonywanie ma-
sa u klasycznego rozlu niaj cego mi nie oddechowe. Opra-
cowujemy grzbiet i klatk piersiow , obr cz barkow , szyj i
kark. Szczególn uwag nale y zwróci na obni enie napi
mi niowych, stosuj c g askania, rozcierania, ugniatania
pod ne i uciski punktowe (w przestrzeniach mi dzy ebro-
wych przy kr gos upie i przy mostku (Rys. 10), kresy karkowej
dolnej oraz wa ów mi ni czworobocznych (Rys. 11).
Je eli masa jest stosowany tylko jako korekta wady
postawy, nale y zwróci uwag na wzmocnienie mi ni grzbietu
i brzucha oraz obni enie napi pasa barkowego.
Kinezyterapia
Stosujemy odpowiednie grupy wicze :
W celu rozlu nienia mi ni w obr bie klatki piersio-
wej, obr czy barkowej, szyi i karku.
W celu korekcji postawy (obni pas barkowy i
wci ga brzuch, oduczy garbienia si ).
38
Rys. 10
Rys. 11
39
 Zaj cia sportowo-rekreacyjne, przede wszystkim p y-
wanie w ciep ej wodzie.
wiczenia oddechowe z nauk kontrolowania oddy-
chania.
wiczenia oddechowe wszystkimi torami.
4. ROZEDMA P UC
(EMPHYSEMA PULMONUM)
Choroba polega na utracie spr ysto ci tkanki p ucnej i
rozszerzeniu lejków oraz p cherzyków p ucnych. W wyniku
tych zmian utrudniony jest wydech.
Wyró niamy dwa rodzaje rozedmy.
1. Rozedma mi dzyzrazikowa, w której dochodzi do
kni p cherzyków p ucnych (przy kaszlu lub wysi ku). W
efekcie powietrze przez p kni te p cherzyki przedostaje si do
tkanki ródmi szowej. Jest to tzw. odma chirurgiczna lub
mi dzyzrazikowa.
2. Rozedma p cherzykowa, w której dochodzi do roz-
ci gni cia i utraty spr ysto ci p cherzyków. Mo emy wyró -
ni trzy postacie tej rozedmy:
Rozedma zast pcza (wdechowa). Wyst puje w p ucu,
gdy drugie jest nieczynne np. z powodu zw óknienia lub
marsko ci.
Rozedma starcza (zanikowa). Wyst puje w wieku
podesz ym wskutek zaniku p cherzyków p ucnych.
Rozedma przerostowa (wydechowa). Polega na rozsze-
rzeniu p cherzyków p ucnych i utracie ich spr ysto ci,
w efekcie czego utrudniony jest wydech. Z t postaci
mamy najcz ciej do czynienia.
Przyczynami rozedmy mog by :
wrodzone os abienie lub niedobór w ókien spr ystych
40
w cianach oskrzelików, lejków i p cherzyków,
os abienie cian p cherzyków przez kaszel i utrudniony
wydech w nie ytach oskrzelowych,
powtarzaj ce si napady dychawicy,
os abienie zwi zane z wykonywanym zawodem (dmu-
chanie szk a, gra na instrumentach d tych). Wszystkie
te przyczyny mog prowadzi do powstania
zmian patologicznych. Rozd cie p cherzków p ucnych pro-
wadzi do zaniku przegród pomi dzy s siaduj cymi komorami,
co powoduje, e cz si one ze sob . Naczynia w osowate
oplataj ce p cherzyki p ucne tak e ulegaj rozci gni ciu i
ostatecznie zarastaj , a to jest powodem przeci enia prawej
po owy serca. Wszystko to prowadzi do niedostatecznej wy-
miany gazowej, co odbija si na ogólnym stanie ut enowania
tkanek.
Wskutek ustalenia klatki piersiowej w pozycji wdecho-
wej mo e dochodzi do przekrwienia narz dów jamy brzu-
sznej . Dochodzi równie do zmiany kszta tu klatki piersiowej.
ebra podnosz si , a barki przyjmuj nienaturalnie wysok
pozycj . Powstaje klatka piersiowa beczkowata".
Z powodu utraty ruchomo ci klatki piersiowej i tym
samym sp ycenia oddechu zmniejsza si dzia anie ss ce.
Podstawowymi objawami rozedmy p uc s :
Duszno . Faza wdechu jest szybka i krótka, wydech
jest znacznie wyd ony. Pocz tkowo wyst puje to tyl-
ko przy wysi ku, pó niej objaw ten utrzymuje si nawet
w spoczynku.
Sinica. Pojawia si w zaawansowanym okresie choroby
i jest wynikiem niedostatecznej wymiany gazowej.
Os abienie. Chory czuje si zm czony. Mog wyst pi
wyra ne objawy sercowe.
41
Stosowane zabiegi
Celem stosowanych zabiegów jest przede wszystkim:
udro nienie oskrzeli,
poprawa wentylacji p uc,
poprawa wymiany gazowej.
Do leczenia fizykalnego kwalifikuj si jedynie przy-
padki rozedmy p uc wywo anej przewlek ymi nie ytami oskrze-
li, dychawic oskrzelow oraz pylic p uc.
Fizykoterapia
Stosuje si inhalacje, elektroaerozole, promieniowanie
podczerwone, promieniowanie nadfioletowe, pr dy interfe-
rencyjne, diatermi krótkofalow , diatermi mikrofalow , ultra-
wi ki, magnetoterapi , zabiegi wodne, k piele solankowo -
jodowo - bromowe, kuracj pitn .
Masa
Celem stosowania masa u jest uruchomienie klatki pier-
siowej i u atwienie oddychania, a szczególnie wydechu. Cz -
stotliwo , intensywno i czas trwania masa u nale y dosto-
sowa do wydolno ci sercowo - kr eniowej ogólnej i aktual-
nej (w chwili masa u).
Mo emy wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - masa segmentarny.
W przewlek ej rozedmie p uc zaj te s te same strefy co
w dychawicy oskrzelowej. Nie nale y zapomina o ogólnym
zesztywnieniu klatki piersiowej wskutek wzmo onego napi -
cia mi ni mi dzy ebrowych. Dopiero usuni cie tych stanów
umo liwia prowadzenie gimnastyki oddechowej. Wynik le-
42
czenia uzale niony jest od zmian cznotkankowych w p u-
cach i jest on znacznie lepszy w przypadkach wie ych ani eli
w utrwalonych rozedmach. Rozlu nienie napi tych mi ni
oraz stwardnie tkanki cznej usuwa podra nienia kaszlowe.
Stosujemy post powanie omówione w ksi ce pt. Masa
segmentarny", wyd. II, w rozdziale Masa w chorobach dróg
oddechowych", str. 156.
Chwyt spr ynowania klatki piersiowej" wykonujemy
dopiero po odzyskaniu elastyczno ci klatki piersiowej.
W l ej szych przypadkach mo na zastosowa drugi spo-
sób - masa klasyczny. Wykonujemy masa rozlu niaj cy
napi cia mi niowe w obr bie grzbietu i klatki piersiowej.
W masa u stosujemy: g askania, rozcierania, ugniatanie
pod ne i delikatne roztrz sanie.
Je eli wydolno chorego si poprawia, mo na do czy
oklepywania i wibracj klatki piersiowej. Przy dalszej popra-
wie stanu zdrowia mo na do czy chwyt spr ynowania
klatki piersiowej".
Kinezyterapia
Stosuje si :
nauk oddychania dolno ebrowego i przeponowego,
wiczenia zmierzaj ce do rozlu nienia mi ni mi dzy-
ebrowych i uelastycznienia klatki piersiowej,
wiczenia ogólnousprawniaj ce.
wiczenia nale y prowadzi ostro nie i z niewielk
ilo ci powtórze .
U chorych w starszym wieku ze zmianami w tkance
ucnej i w sercu mo na prowadzi wiczenia jak w przypad-
kach kardiochirurgicznych.
43
5. ZAPALENIE P UC P ATOWE
(PNEUMONIA LOBARIS)
Jest to zapalenie tkanki p ucnej jednego lub obu p uc
wywo ane przez dwoink zapalenia p uc. Czasem przyczyn
bywaj równie gronkowce, paciorkowce i wirus grypy. Zapa-
lenie p uc p atowe najcz ciej wyst puje u dzieci poni ej 10
roku ycia oraz u ludzi w wieku podesz ym. Mo e jednak
wyst pi w ka dym wieku.
Czynnikami usposabiaj cymi s :
niedo ywienie,
os abienie z powodu innych chorób,
wszystkie czynniki zmniejszaj ce odporno organi-
zmu.
Czynnikami wywo uj cymi mog by :
ozi bienie cia a,
wyczerpanie po gwa townym wysi ku,
operacja (powik anie pooperacyjne),
zapalenie p uc odoskrzelowe.
Zaj te mo e by jedno lub oba p uca, a w nich jeden lub
kilka p atów. Je eli zaj te jest jedno p uco, to najcz ciej
prawe. Zmiany polegaj pocz tkowo na przekrwieniu, a pó -
niej wype nieniu si w óknikowym wysi kiem. Po tym okresie
nast puje okres zdrowienia. Skrzepy w óknika pod dzia aniem
enzymów ulegaj rozpuszczeniu i zamieniaj si w substancj
ynn , która cz ciowo zostaje wykrztuszona na zewn trz, a
cz ciowo wch oni ta i wydalona przez nerki. Dzi ki istnieniu
antybiotyków choroba w wi kszo ci przypadków jest atwa do
wyleczenia i nie wymaga zabiegów fizykalnych. Potrzeba taka
istnieje natomiast przy wyst pieniu powik . Nale one
wprawdzie do rzadko ci, jednak mo e utrzymywa si zapale-
nie op ucnej, czasem rozwija si ropniak czy ropie p uc.
44
Po zapaleniu op ucnej cz sto dochodzi do bocznego
skrzywienia kr gos upa.
Poza mog cymi wyst pi powik aniami zdarza si , e
niektórzy powracaj do zdrowia bardzo wolno (przeci ga si
rozpuszczanie skrzepów w óknika) i leczenie fizykalne jest
korzystne.
W razie stwierdzenia wzrostu temperatury, przyspiesze-
nia t tna lub jakichkolwiek niepokoj cych objawów leczenie
fizykalne nale y natychmiast przerwa .
Stosowane zabiegi
Cel leczenia fizykalnego jest nieco inny ni w przypad-
kach dot d opisanych. Przede wszystkim musimy doprowa-
dzi do rozpr enia zaj tej tkanki p ucnej. Nale y to wykony-
wa jednak bardzo ostro nie, zw aszcza we wczesnym okre-
sie, aby nie doprowadzi do rozrywania si lub uszkodzenia
tkanki p ucnej.
Ponadto mo e zaj konieczno leczenia bocznego
skrzywienia kr gos upa oraz ogólnego wzmocnienia organi-
zmu pacjenta.
Przed przyst pieniem do zabiegów musimy skontrolo-
wa temperatur , szybko t tna i oddechu.
OKRES I (NARASTANIA WYSI KU)
Fizykoterapia
Mo na stosowa promieniowanie podczerwone, pro-
mieniowanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi
mikrofalow .
45
Masa
W tym okresie nie wykonujemy masa u.
Kinezyterapia
Z zabiegami wkraczamy bardzo wcze nie. Stosujemy tu
przede wszystkim u enie w pozycjach przeciw
wzrostowych (np. wg Bruce'a (Tab.2)). Pozycje te nale y
zmienia co 20 - 30 minut. Nale y równie nauczy chorego
pe nego rozlu nienia mi ni w pozycji le cej.
OKRES II (UST POWANIA WYSI KU)
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow i magnetoterapi .
Masa
Do masa u przyst pujemy po prze omie choroby, chyba
e lekarz prowadz cy zadecyduje inaczej.
W tym okresie mo emy wykonywa tylko i wy cznie
masa segmentamy. Masa segmentamy u atwia odkrztusza-
nie, poprawia zmniejszon elastyczno klatki piersiowej i
wp ywa uspokajaj co na uk ad nerwowy i kr enia.
Stosujemy post powanie omówione w ksi ce pt. Ma-
sa segmentamy", wyd. II, w rozdziale Masa w chorobach
dróg oddechowych", str. 156.
W tym okresie nie wykonujemy chwytu spr ynowania
klatki piersiowej".
46
Pozycja Opis u enia
Po enie ci le owa le y na ma ej poduszce,
ko czyny górne lekko zgi te u one
boczne
przed klatk piersiow ko czyny
dolne s ugi te w stawach
biodrowych, mi nie rozlu nione
owa le y na ma ej poduszce, tu ów
Po enie z obrotem do
zwrócony nieco ku przodowi, ko czyna
przodu
górna po stronie chorej zwisa w dó
(lub jest podgi ta pod klatk
piersiow ), ko czyna górna po stronie
zdrowej jest u ona wzd tu owia,
ko czyny dolne s ugi te w stawach
biodrowych, mi nie rozlu nione
Po enie z obrotem do owa le y na ma ej poduszce, tu ów
jest odgi ty ku ty owi (bez pe nego
ty u
oparcia pleców), ko czyna górna
strony chorej odwiedziona i zgi ta w
stawie okciowym spoczywa na
poduszce, ko czyna górna po stronie
zdrowej u ona jest wzd tu owia,
ko czyny dolne s ugi te w stawach
biodrowych, mi nie rozlu nione
Tab. 2. U enia przeciwwzrostowe wg Bruce'a.
Kinezyterapia
W II okresie (5-10 dni po ust pieniu wysi ku) nale y
wiczy oddychanie przeponowe z ugi tymi ko czynami dol-
nymi. W wiczeniach przechodzi si stopniowo od oddechów
wolnych do wicze z dawkowanym oporem.
OKRES III (REKONWALESCENCJA)
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow i magnetoterapi .
Masa
Celem stosowanego masa u jest:
przywrócenie sprawno ci ruchowej eber,
przywrócenie prawid owej czynno ci mi ni oddecho-
wych,
poprawa ukrwienia w obr bie klatki piersiowej,
zapobieganie powstaniu zrostów.
W masa u mo na wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - post powanie segmentarne. Stosuje-
my post powanie omówione w ksi ce pt. Masa segmentar-
ny", wyd. II, w rozdziale Masa w chorobach dróg oddecho-
wych", str. 156. W miar poprawy stanu zdrowia do czamy
chwyt spr ynowania klatki piersiowej".
48
Drugi sposób - post powanie klasyczne. W masa u
nale y zwróci szczególn uwag na rozlu nienie mi ni mi -
dzy ebrowych i prostowników grzbietu w odcinku piersio-
wym. Stosujemy g askania, rozcierania, ugniatania pod ne i
delikatne roztrz sanie.
W miar poprawy stanu zdrowia nale y do czy wibra-
cj (w przestrzeniach mi dzy ebrowych i ca ej klatki piersio-
wej) wykonywan przy pog bionym wdechu i pog bionym
wydechu pacjenta oraz oklepywanie eczko we i spr yno-
wanie klatki piersiowej".
W tym okresie nale y zaj si równie korekcj bocz-
nego skrzywienia kr gos upa. (Post powanie omówione w
cz ci pierwszej w rozdziale pt. Zniekszta cenia kr gos upa",
str. 255).
Kinezyterapia
Zadaniem kinezyterapii jest zapobieganie wytworzeniu
si zrostów op ucnowych, wzmocnienie przepony, rozci ga-
nie powsta ych zrostów op ucnej, poprawa i utrzymanie rucho-
mo ci klatki piersiowej, poprawa wydolno ci oddechowej,
korekcja wady postawy. Wprowadzamy wiczenia ogólnou-
sprawniaj ce, najlepiej w pozycjach izolowanych.
W dalszej kolejno ci do czamy wiczenia korekcji po-
stawy.
Usprawnianie powinno trwa co najmniej 3 miesi ce,
bowiem tylko taki minimalny okres daje widoczny efekt.
49
6. ZAPALENIE P UC ODOSKRZELOWE
(BRONCHOPNEUMONIA)
Jest to zapalenie p uc, które obejmuje równie oskrzeli-
ki. Z regu y zaj te bywaj oba p uca, a zmiany s zwykle
rozsiane w tkance p ucnej. Choroba wyst puje najcz ciej w
dzieci stwie i w wieku podesz ym. Zapalenie mo e by pier-
wotne lub wtórne. Zapalenie pierwotne jest wynikiem infekcji
pneumokokowej i wyst puje prawie wy cznie u dzieci poni-
ej 3 roku ycia. Posta wtórna jest wynikiem np. p atowego
zapalenia p uc.
Zapalenie rozpoczyna si w najdrobniejszych oskrzeli-
kach, sk d szerzy si na lejki i p cherzyki. W strukturach tych
pojawia si przekrwienie i obrz k. Oskrzela i oskrzeliki zostaj
zablokowane luzem lub wysi kiem luzowo-ropnym. Prowa-
dzi to do niedodmy* w cz ciach po onych dystalnie od
miejsca zamkni cia. W innych zrazikach wyst puj objawy
rozedmy.
W postaci pierwotnej pocz tek, objawy i koniec choroby
podobne jak w zapaleniu p uc p atowym.
W postaci wtórnej pocz tek jest stopniowy. Wyst puje
bolesny kaszel, duszno , gor czka zwalniaj ca, t tno jest
szybkie i niemiarowe.
Plwocina ma charakter luzowo-ropny. Powik ania s
rzadkie, z wyj tkiem niewydolno ci sercowej.
* Niedodma p uca pojawia si , gdy dochodzi do niedro no ci oskrzela,
wskutek czego wdychane powietrze nie mo e przej poza miejsce zablo-
kowane. Powietrze znajduj ce si uprzednio w p cherzykach przechodzi
do krwi, a zaj te cz ci p uca kurcz si i zapadaj wskutek ujemnego
ci nienia wewn trz p cherzyków.
50
W niektórych przypadkach mo e powsta ropie p uc
albo ca e obszary p ucne mog ulec zgorzeli. Cz stym nast p-
stwem bywa zw óknienie p uc i rozstrzenie oskrzeli.
OKRES OSTREGO ZAPALENIA
W tym okresie nie stosuje si adnych zabiegów.
OKRES REKONWALESCENCJI
Stosowane zabiegi
Celem stosowanych zabiegów jest oczyszczenie dróg
oddechowych, rozpr enie tkanki p ucnej, u atwienie wyde-
chu i wdechu.
Przed przyst pieniem do zabiegów musimy skontrolo-
wa temperatur , t tno i szybko oddechu pacjenta.
W razie stwierdzenia wzrostu temperatury, przyspiesze-
nia t tna lub jakichkolwiek niepokoj cych objawów leczenie
fizykalne nale y natychmiast przerwa .
Fizykoterapia
Stosuje si promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow i magnetoterapi .
Masa
Celem masa u jest przywrócenie sprawno ci ruchowej
klatki piersiowej, u atwienie oczyszczenia dróg oddechowych,
poprawa od ywienia tkanek w obr bie klatki piersiowej przez
popraw kr enia.
51
W masa u mo na wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - post powanie segmentarne. Odo-
skrzelowe zapalenie p uc jest jednym z g ównych wskaza do
stosowania masa u segmentarnego. Masa u atwia odksztu-
szanie i poprawia zmniejszon elastyczno klatki piersiowej.
Stosujemy post powanie omówione w ksi ce pt. Ma-
sa segmentarny", wyd. II, w rozdziale Masa w chorobach
dróg oddechowych", str. 156. W miar poprawy stanu zdrowia
do czamy chwyt spr ynowania klatki piersiowej".
Drugi sposób - post powanie klasyczne. W masa u
nale y zwróci szczególn uwag na rozlu nienie mi ni mi -
dzy ebrowych i prostowników grzbietu w odcinku piersio-
wym. Stosujemy g askania, rozcierania, ugniatania pod ne i
delikatne roztrz sanie.
W miar poprawy stanu zdrowia nale y do czy wibra-
cj w przestrzeniach mi dzy ebrowych oraz ca ej klatki pier-
siowej, wykonywan przy pog bionym wdechu i pog bio-
nym wydechu, oraz oklepywanie eczkowe i spr ynowanie
klatki piersiowej.
Kinezyterapia
Przede wszystkim stosuje si :
wiczenia oddechowe, od wicze wolnych do wi-
cze z dawkowaniem,
wiczenia ogólnousprawniaj ce.
UWAGA!
W miar mo liwo ci wiczenia powinny by prowadzo-
ne w pozycjach drena owych.
52
7. ZW ÓKNIENIE P UC
(FIBROSIS PULMONUM)
Choroba polega na rozwoju tkanki w óknistej w miejscu
tkanki p ucnej. Ma ona charakter przewlek y i mo e trwa 15
- 25 lat.
Zw óknienie jest z regu y spraw wtórn po przebytym
procesie zapalnym. Czasami jest zej ciem niedodmy czy odo-
skrzelowego zapalenia p uc, rzadziej p atowego zapalenia
uc. Mo e wyst powa w przebiegu gru licy lub choroby
nowotworowej. W tym przypadku nie wolno stosowa zabie-
gów fizykalnych.
W zale no ci od przyczyny wywo uj cej mog by zaj -
te oba lub jedno p uco. Tworz ca si tkanka w óknista zaciska
cherzyki p ucne i znajduj ce si w pobli u naczynia w oso-
wate. Poniewa tkanka w óknista nie ma spr ysto ci, ciany
oskrzelików rozszerzaj si , powoduj c powstanie rozstrzeni.
Zw óknienie mo e by rozlane lub ograniczone. Je eli
zw óknienie dotyczy jednego ca ego p uca, to drugie ulega
rozedmie zast pczej. Wskutek utrudnionego przep ywu krwi i
zmniejszonej ilo ci naczy w osowatych dochodzi do przero-
stu prawej komory serca. W przypadku zw óknienia ograni-
czonego rozedma zast pcza wyst puje w innych cz ciach
tego samego p uca.
Przewa nie pacjent cieszy si dobrym zdrowiem. Mog
wyst powa kaszel, duszno wysi kowa i czasami sinica.
W pó niejszym okresie mo e si do czy rozstrzenie oskrzeli.
W przypadkach zw óknienia jednostronnego chora po-
owa klatki piersiowej cz sto ulega wci gni ciu. Jednocze nie
bark po tej stronie jest obni ony. Mo e do czy si boczne
skrzywienie kr gos upa, wypuk ci zwrócone ku stronie
53
zdrowej. Obserwuje si równie zanik mi ni obr czy barko-
wej po stronie chorej.
Stosowane zabiegi
ównym celem leczenia jest rozpr enie, o ile to mo -
liwe, zaj tego p uca, a tak e zachowanie ruchomo ci klatki
piersiowej i zapobie enie powstaniu skrzywienia kr gos upa.
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow .
Masa
W masa u mo na wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - post powanie segmentarne. Masa
poprawia zmniejszon elastyczno klatki piersiowej oraz
powoduje zwi kszenie pojemno ci yciowej p uc.
Stosujemy post powanie omówione w ksi ce pt. Ma-
sa segmentamy", wyd. II, w rozdziale Masa w chorobach
dróg oddechowych", str. 156.
UWAGA!
Nie wykonujemy chwytu spr ynowania klatki piersio-
wej".
Drugi sposób - post powanie klasyczne. W masa u
nale y zwróci szczególn uwag na rozlu nienie mi ni mi -
dzy ebrowych i prostowników grzbietu w odcinku piersio-
wym.
54
W przypadku zaników mi niowych czy skrzywienia
kr gos upa do masa u nale y do czy odpowiednie post po-
wanie (patrz: odpowiednie rozdzia y w cz ci pierwszej).
Stosujemy g askania, rozcierania, ugniatania pod ne,
wibracje i delikatne roztrz sanie.
Przy wyst powaniu rozstrzeni oskrzeli masa nale y
wykonywa w u eniu drena owym, a do technik masa u
mo na do czy delikatne oklepywanie eczko we.
Kinezyterapia
Je eli zw óknienie p uca nie jest ca kowite, stosuje si
wiczenia w celu rozpr enia p uca (jak przy zapaleniu p uc,
lecz mo na je prowadzi energiczniej). W wiczeniach odde-
chowych nale y zwróci uwag zarówno na faz wdechu, jak
i faz wydechu.
Je eli nast pi o ca kowite zw óknienie p uca, mo emy
próbowa zachowa jak najwi ksz ruchomo klatki piersio-
wej oraz zapobiega powstaniu bocznego skrzywienia kr go-
upa. Do tych wicze nale y do czy wiczenia ogólnie
usprawniaj ce oraz - w zale no ci od stanu p uc - wiczenia
oddechowe.
8. ZAPALENIE OP UCNEJ
(PLEURITIS)
Zapalenie op ucnej mo e dotyczy jednej lub obu stron.
Przewa nie bywa zaj ta op ucna prawego p uca.
Zapalenie mo e by : 1. pierwotne - ograniczone tylko
do op ucnej i nie zwi zane z adn inn chorob ani infekcj ,
55
2. wtórne - b ce nast pstwem pierwotnej infekcji w innym
miejscu.
Wyró niamy dwie odmiany zapalenia op ucnej:
Suche zapalenie op ucnej". Op ucna ulega przekrwieniu.
Na niej odk ada si w óknik, nadaj c jej nierówny kszta t i
powoduj c zlepianie si blaszki otrzewnej ze cian op ucnej.
Wysi kowe zapalenie op ucnej. W tej postaci mo na wy-
ró ni trzy okresy choroby.
Okres wysi kowy, w którym powstaje wysi k p y-
nu surowiczo - w óknistego. Je eli wysi k jest du y,
mo e doj do zapadni cia si p uca, przemieszczenia
serca, du ych naczy , a nawet w troby i ledziony. Ruch
przepony jest bardzo ograniczony, i - co za tym idzie -
oddychanie staje si bardzo trudne.
Okres wch aniania si wysi ku. P yn ulega stop-
niowemu wessaniu, jednak niezale nie od jego ilo ci
powstaj zrosty op ucno we i mo e równie doj do
zw óknienia zapadni tego p uca.
Okres rekonwalescencji, w którym mo e do do powstania
wysi ku ropnego. Czasami p yn zamiast ulec wch oni ciu
zamienia si w p yn ropny. Zmiany takie nazywamy
ropniakiem (empyema) op ucnej. Suche" zapalenie op ucnej
z regu y cofa si ca kowicie nie pozostawiaj c adnych zmian.
Nie wymaga równie leczenia fizykalnego. W przypadkach
ci szych mog by zlecone wiczenia oddechowe
nakierowane na mo liwie najwi ksze rozpr enie p uc w
celu zapobie enia powstaniu zrostów.
W wysi kowym zapaleniu op ucnej, j e eli p yn nie wch a-
nia si samoistnie, zachodzi konieczno opró nienia op ucnej
przez jej nak uwanie.
W przypadku ropniaka op ucnej wskazane jest leczenie
operacyjne i dopiero po nim stosuje si post powanie fizykalne
omówione w rozdziale Chirurgia klatki piersiowej".
56
8.1. WYSI KOWE ZAPALENIE OP UCNEJ
(PLEURITIS EXSUDATIVA)
Celem stosowanej fizykoterapii jest przyspieszenie
wch aniania si p ynu i zapobie enie powstaniu zrostów po-
mi dzy obiema blaszkami op ucnej. Wa ne jest równie uzy-
skanie pe nego rozpr enia zapadni tego lub cz ciowo za-
padni tego p uca. W rehabilitacji zwraca si szczególn uwag
na zwi kszenie wentylacji, utrzymanie lub zwi kszenie rucho-
mo ci klatki piersiowej oraz zapobie enie bocznemu skrzy-
wieniu kr gos upa.
Nale y jednak pami ta , e zapalenie op ucnej mo e by
pochodzenia gru liczego, a w tych przypadkach nie wolno
stosowa zabiegów fizjoterapeutycznych.
W razie stwierdzenia wzrostu temperatury, przyspiesze-
nia t tna lub jakichkolwiek niepokoj cych objawów leczenie
fizykalne nale y natychmiast przerwa .
OKRES I (WYSI KOWY)
Fizykoterapia
Mo na stosowa promieniowanie podczerwone, pro-
mieniowanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi
mikrofalow .
Masa
W tym okresie masa jest przeciwwskazany.
57
Kinezyterapia
Z zabiegami wkraczamy bardzo wcze nie. Stosujemy tu
przede wszystkim u enie w pozycjach przeciwzrostowych
(np. wg Bruce'a - Tab.2, str.47). Pozycje te nale y zmienia co
20-30 minut. Nale y równie nauczy chorego umiej tno ci
pe nego rozlu nienia mi ni w pozycji le cej.
OKRES II (WCH ANIANIA SIE WYSI KU)
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow i magnetoterapi .
Masa
Do masa u przyst pujemy po prze omie choroby chyba,
e lekarz prowadz cy zadecyduje inaczej.
W tym okresie mo emy wykonywa tylko i wy cznie
masa segmentarny.
Je li stan chorego na to zezwala, zaleca si stosowanie
masa u ju we wczesnych stadiach choroby. Tego rodzaju
post powanie zapobiega powstawaniu zrostów, jak równie
zmniejsza objawy bólowe. Po wykluczeniu etiologii gru liczej
ju w kilka dni po ust pieniu wysokiej temperatury mo na
przyst pi do wykonywania masa u. Stosujemy post powanie
omówione w ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II, w
rozdziale Masa w chorobach dróg oddechowych", str. 156.
58
UWAGA!
Nie wykonujemy chwytu spr ynowania klatki piersio-
wej".
Kinezyterapia
Po 5-10 dniach od ust pienia wysi ku nale y wiczy
oddychanie przeponowe z ugi tymi ko czynami dolnymi.
Przechodzi si stopniowo od wiczenia oddechów wolnych do
wicze z dawkowanym oporem.
OKRES III (REKONWALESCENCJA)
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow i magnetoterapi .
Masa
W masa u mo na wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - post powanie segmentarne. Stosuje-
my post powanie omówione w ksi ce pt. Masa segmentar-
ny" wyd. II, w rozdziale Masa w chorobach dróg oddecho-
wych", str. 156. W miar poprawy stanu zdrowia do czamy
chwyt spr ynowania klatki piersiowej".
Drugi sposób - post powanie klasyczne. W masa u
nale y zwróci szczególn uwag na rozlu nienie mi ni mi -
59
dzy ebrowych i prostowników grzbietu w odcinku piersio-
wym. Stosujemy g askania, rozcierania, ugniatania pod ne,
a w miar poprawy stanu zdrowia nale y do czy wibracj (w
przestrzeniach mi dzy ebrowych oraz ca ej klatki piersiowej,
wykonywan przy pog bionym wdechu i pog bionym wyde-
chu pacjenta). Przy ogólnie dobrym stanie pacjenta do czamy
oklepywanie eczkowe, roztrz sanie i spr ynowanie klat-
ki piersiowej".
Nale y zaj si równie korekcj bocznego skrzywie-
nia kr gos upa. (Post powanie omówione w cz ci pierwszej
w rozdziale pt. Zniekszta cenia kr gos upa", str. 255).
Kinezyterapia
Wprowadzamy wiczenia ogólnousprawniaj ce. Stosuje
si du o wicze w pozycjach izolowanych.
W dalszej kolejno ci stosuje si wiczenia korekcji
postawy.
Usprawnianie powinno trwa co najmniej 3 miesi ce,
bowiem tylko taki minimalny okres daje widoczny efekt.
9. CHIRURGIA KLATKI PIERSIOWEJ
Wszelkiego typu naci cia klatki piersiowej w celu usu-
ni cia tworów zawartych w jamie op ucnej lub w ródpiersiu
nazywamy torakotomi . Do najcz ciej wykonywanych za-
biegów torakotomii w chorobach p uc nale :
60
 Lobektomia polega na wyci ciu ebra i usuni ciu ca ego lub
cz ci p ata p uca, ci cie zwykle prowadzi si przez ysko
VII i VIII ebra. Przy operacji przecina si mi nie: czworo
boczny, najszerszy grzbietu, równoleg oboczny i z baty prze
dni.
Pneumonektomia polega na wyci ciu ebra i usuni ciu
ca ego p uca. Technika jest taka sama jak przy lobektomii, z
tym e ci cie prowadzi si zwykle przez ysko V ebra.
Chory po operacji pozostaje z drena em zamkni tym
przez okres oko o 3-7 dni. Piel gnowanie nale y wykonywa
w pozycji pionowej klatki piersiowej podtrzymywanej przez
poduszki tak, aby nie zaciska y drenu. Po ka dej operacji
zwi zanej z u pieniem ogólnym w drogach oddechowych
dochodzi do wzrostu wydzieliny, któr nale y usun , aby
zapobiec powstaniu pooperacyjnej niedodmy, spowodowanej
zatkaniem drobnych oskrzeli i oskrzelików. Dochodzi równie
do zbierania si krwi i p ynu tkankowego w przestrzeni zajmo-
wanej uprzednio przez tkank p ucn . Wskutek przeci cia
mi ni pasa barkowego oraz opatki istnieje niebezpiecze -
stwo powstania zrostów, które mog powa nie ograniczy
ruchomo zarówno barku, jak i klatki piersiowej. Mo e rów-
nie wyst pi boczne skrzywienie kr gos upa.
Torakoplastyka. Zabieg ten wykonuje si tylko w przypad-
kach, gdy istniej ce w p ucach jamy chcemy doprowadzi do
zamkni cia przez uzyskanie trwa ego zapadni cia cz ci lub
ca ego p uca oraz w gru licy. Operacja polega na resekcji
szeregu eber. Zale nie od potrzeb usuwa si ich od czterech
do dziewi ciu. Operacj wykonuje si zwykle w dwóch lub
trzech etapach w odst pach dwu lub trzytygodniowych.
Usuni cie pierwszego ebra pozbawia punktów przy-
czepu mi nie pochy e. Zostaj przeci te równie mi nie
61
 opatkowe i mi nie pasa barkowego, co mo e prowadzi do
powa nych zniekszta ce :
sko ne ustawienie g owy i szyi z przegi ciem ku stronie
zdrowej,
przechylenie tu owia ku stronie operowanej,
uniesienie i skr cenie do rodkowe barku po stronie
operowanej.
Stosuje si równie jednorazow operacj , w której
pierwsze ebro pozostawia si na miejscu, usuwa si drugie,
trzecie i czwarte. Jedno ebro przyszywa si w poprzek do
wierzcho ka pozosta ych eber tak, aby wytworzy kostny
szczyt klatki piersiowej. Tak przeprowadzony zabieg nie po-
woduje du ych zniekszta ce , a przede wszystkim nie narusza
si przyczepów mi ni pochy ych szyi i unika si przechylenia
owy i szyi w kierunku strony zdrowej.
Stosowane zabiegi
W leczeniu mo emy wyró ni dwa etapy:
etap pierwszy - przedoperacyjny, przygotowawczy.
etap drugi - pooperacyjny, który mo emy podzieli na:
- okres wczesny,
- okres pó ny.
ETAP PRZEDOPERACYJNY
Fizykoterapia
Zarówno przed, jak i po zabiegu chirurgicznym mo na
stosowa diatermi krótkofalow .
62
Masa
Celem prowadzonego masa u b dzie maksymalne
usprawnienie uk adu oddechowego i kr enia oraz wzmocnie-
nie mi ni, które w trakcie zabiegu ulegn uszkodzeniu. Jedno-
cze nie nale y rozlu ni mi nie po stronie przeciwnej, g ów-
nie mi nie pochy e szyi, mi sie mostkowo-obojczykowo-
sutkowy. Zabiegi masa u rozpoczynamy oko o 10-20 dni
przed zabiegiem.
W celu usprawnienia uk adu kr enia i uk adu oddecho-
wego nale y zastosowa masa segmentarny (post powanie
omówione w ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II), w
zale no ci od potrzeb, jak w chorobach serca, naczy obwodo-
wych czy dróg oddechowych.
Je eli stan chorego na to pozwala, wykonujemy oklepy-
wanie i wibracj klatki piersiowej, u atwiaj c drena .
W obr bie mi ni pochy ych szyi i mi nia mostkowo-
obojczykowo-sutkowego (po stronie, która b dzie poddana
zabiegowi) wykonujemy masa pobudzaj cy stosuj c: inten-
sywne g askania, rozcierania, ugniatania poprzeczne i uciski
punktowe przerywane (Rys. 12). Jednocze nie po stronie prze-
ciwnej (zdrowej) wykonujemy masa rozlu niaj cy stosuj c:
agodne g askania, rozcierania, ugniatania pod ne oraz uci-
ski punktowe jednostajne. Takie post powanie ma zmniejszy
skutki uszkodzenia mi ni pochy ych po stronie operowanej.
W obr bie mi nia równoleg obocznego i czworobocz-
nego, po stronie nie obj tej zabiegiem chirurgicznym, stosuje-
my techniki pobudzaj ce. A wi c g askania, rozcierania, ugnia-
tania poprzeczne oraz oklepywania (je eli stan chorego na to
pozwala).
Opracowanie strony, która b dzie poddana operacji, ma
charakter typowo od ywczy. Tak wi c stosowa b dziemy
63
Rys.12
przede wszystkim g askania, delikatne rozcierania i delikatne
pod ne ugniatania.
Kinezyterapia
Rozpoczynamy równie oko o 10-20 dni przed zabie-
giem. Celem zabiegów jest:
nawi zanie kontaktu z pacjentem,
wiczenia oddechowe z niewielk ilo ci powtórze ,
nauka odkrztuszania,
wiczenia czynne z oporem mi ni szyi i ca ej obr czy
barkowej.
64
OKRES POOPERACYJNY WCZESNY
Masa
Okres ten zaczyna si 24 godziny po zabiegu. Stosujemy
bardzo delikatny masa szyi, karku i ramienia (po stronie
operowanej) z wykorzystaniem g aska i delikatnych rozcie-
ra .
Kinezyterapia
Nale y zwróci szczególn uwag na prawid owe u e-
nie pacjenta (klatka piersiowa wysoko, g owa prosto, stopy
podparte pod k tem 90°). Stosujemy:
ruchy bierne i wspomagane ko czyny górnej po stronie
operowanej,
wiczenia czynne mi ni obwodowych ko czyn gór-
nych i dolnych,
wiczenia oddychania przeponowego.
Intensywno wicze zale y od indywidualnych mo liwo ci
chorego.
OKRES POOPERACYJNY PÓ NY
Okres ten rozpoczyna si oko o 10 dnia po zabiegu.
Masa
W masa u zwi kszamy intensywno i do czamy kolej-
ne techniki. W ramach przygotowania do chodzenia opraco-
wujemy masa em ko czyny dolne.
65
Po zagojeniu si rany stosujemy opracowanie blizny
(patrz: tom pierwszy rozdzia pt. Rany i blizny").
W kolejnych masa ach przyst pujemy do uelastycznie-
nia mi ni uszkodzonych podczas operacji i rozlu nienia mi -
ni strony zdrowej stosuj c: agodne g askania, rozcierania,
ugniatania pod ne, wibracj poprzeczn i roztrz sanie.
Kinezyterapia
W zakresie kinezyterapii stosujemy:
wiczenia wdechu i wydechu po czone z ruchami
barków i g owy,
sk ony tu owia w p aszczy nie czo owej,
sk ony i wyprosty tu owia w p aszczy nie strza kowej,
Rys. 13. Schemat ilustruj cy powstawanie oddychania para-
doksalnego.
A. Zapadanie si ciany klatki piersiowej podczas wdechu i przechodzenie
powietrza z chorego p uca do zdrowego;
B. Przechodzenie powietrza z p uca zdrowego do chorego podczas wy-
dechu z wydymaniem si os abionej ciany klatki piersiowej
 wiczenia mi ni szyi,
wiczenia oddychania przeponowego z w czeniem
mi ni brzucha,
wiczenia czynne ko czyn dolnych przygotowuj ce do
chodzenia,
bokie oddychanie w czasie chodzenia po sali.
W okresie pó niejszym, oko o 3-4 tygodni po zabiegu,
prowadzimy pe ne usprawnienie poprzez wiczenia ogólnou-
sprawniaj ce. Nale y zwróci szczególn uwag na wiczenia
rozpr aj ce wykonywane w celu zmniejszenia mo liwo ci
wyst pienia oddechu paradoksalnego (Rys. 13).
W tym okresie nie stosuje si ju drena u u eniowego,
chyba e na specjalne zlecenie lekarza prowadz cego. Nale y
kontrolowa symetryczno ustawienia g owy.
10. PYLICA P UC
(PNEUMOCONIOSIS)
W nast pstwie cz stego przebywania w rodowisku py-
ów (py w glowy, py azbestowy itp.) dochodzi do zmniejsze-
nia wydolno ci oddechowej. Post powanie fizjoterapeutyczne
nie wp ywa na zmiany pierwotne wywo ane pylic , a jedynie
na zmiany wtórne.
Metody leczenia fizykalnego s takie, jak w przypadku
nie ytu oskrzeli lub rozedmy p uc. Szczególnie zaleca si
stosowanie:
inhalacji,
pieli kwasow glowych,
masa u klasycznego lub segmentarnego,
gimnastyki leczniczej.
67
II. CHOROBY SERCA I NACZY
1. CHOROBY SERCA
Serce jest narz dem mi niowym otoczonym b on w ók-
nist w kszta cie worka o podwójnych cianach zwan osier-
dziem. Od wewn trz serce wy ciela delikatna b ona zwana
wsierdziem. Choroby mog atakowa ka z tych cz ci.
Aby móc w sposób prawid owy prowadzi rehabilitacj ,
nale y bardzo dok adnie pozna anatomi serca, na której
omówienie nie ma tu miejsca.
W celu lepszego zrozumienia problemów rehabilitacji
zasygnalizujemy niektóre elementy fizjologii.
Skurcz serca
Nale y pami ta , e bodziec powoduj cy skurcz serca
przebiega falowo od podstawy do wierzcho ka serca. Powstaje
on w masie wyspecjalizowanych komórek zwanych w em
zatokowo - przedsionkowym, po onym w prawym przed-
sionku w pobli u uj cia y g ównej górnej. Z tego w a
pobudzenie przechodzi ku do owi przez ciany przedsionków
do w a przedsionkowo - komorowego (p czka Hisa). P czek
Hisa przebiega w dó w przegrodzie mi dzykomorowej, a
nast pnie dzieli si na dwie odnogi, które rozprzestrzeniaj si
w ka dej z komór. Je eli proces chorobowy przerwie lub
uszkodzi ten p czek, wówczas niektóre lub wszystkie bod ce
zostan zablokowane i nie dochodz do komór.
68
Cykl pracy serca i dzia anie zastawek
Cyklem pracy serca nazywamy seri kolejno po sobie
wyst puj cych zjawisk, które zachodz w czasie jednej ewolu-
cji serca. Serce wykonuje 70 - 75 ewolucji na minut . Ka da z
nich trwa oko o 0.8 sekundy.
Podczas skurczu przedsionków uj cia wszystkich ulegaj
zamkni ciu i ustaje dop yw krwi do serca. Jednocze nie wzra-
staj ce w przedsionkach ci nienie powoduje otwarcie zasta-
wek przedsionkowo-komorowych (trójdzielnej i dwudziel-
nej), przez które krew przedostaje si do komór.
Podczas skurczu komór przedsionki rozlu niaj si i krew
ponownie nap ywa z du ych do serca. Wzrastaj ce ci nie-
nie w kurcz cych si komorach zamyka zastawki: trójdzieln
i dwudzieln i równocze nie powoduje otwarcie zastawek
pó ksi ycowatych aorty i t tnicy p ucnej, dzi ki czemu krew
zostaje wepchni ta do tych naczy .
Podczas rozkurczu ca e serce rozlu nia si . Poniewa ci nie-
nie w du ych naczyniach staje si wi ksze ni w rozlu nionych
komorach, dochodzi do zamkni cia zastawek pó ksi ycowa-
tych aorty i t tnicy p ucnej. Pozostaj one zamkni te do chwili
rozpocz cia si ponownego skurczu komór, uniemo liwiaj c
cofni cie si krwi. Zastawki przedsionkowo-komorowe otwie-
raj si , gdy ci nienie wewn trzkomórowe spada, dzi ki cze-
mu krew zaczyna nap ywa z przedsionków do komór.
Powstawanie i regulacja skurczów serca
Serce kurczy si dzi ki swoistej w ciwo ci mi nia
sercowego. Skurcze wyst puj wskutek bod ców z o rodko-
wego uk adu nerwowego - przez nerw b dny i nerwy wspó -
czulne. Nerw b dny zwalnia czynno serca, za nerwy wspó -
69
czulne - przyspieszaj . Istotny wp yw maj równie hormony,
przede wszystkim adrenalina (pobudza uk ad wspó czulny).
Sytuacje, w których dochodzi do zwi kszonego wydzielania
adrenaliny (np. strach lub gniew), mog doprowadzi chore
serce do przeci enia i niewydolno ci, gdy adrenalina: po
pierwsze przyspiesza czynno serca, po drugie powoduje
gwa towny wzrost ci nienia krwi, obkurczaj c naczynia krwio-
no ne.
Wp yw wysi ku fizycznego na serce
Podczas pracy mi ni zwi ksza si powrót krwi ylnej
do serca. Serce lepiej wype nione w czasie rozkurczu mo e
wypchn wi cej krwi przy skurczu. Poniewa skurcz jest
mocniejszy a obj to wyrzucanej krwi wi ksza, nast puje
wzrost ci nienia krwi. Na drodze lokalnego odruchu nast puje
rozszerzenie naczy w pracuj cych mi niach i jej dowóz do
miejsc, gdzie jest najbardziej potrzebna.
Tak wi c prac serca zwi kszaj zarówno emocje, jak i
wysi ek fizyczny. Zdrowe serce posiada pewn rezerw si , do
której mo e si gn w razie nag ej potrzeby. Z chwil gdy
zwi kszone zapotrzebowanie na krew ustaje, czynno serca
szybko powraca do swej normalnej cz sto ci i si y. Natomiast
chore serce mo e by zmuszone do wykorzystania ca ej swojej
rezerwy ju na samo utrzymanie kr enia w spoczynku i nie
pozostaje nic na pokrycie nag ego zapotrzebowania. Takie
nag e obci enie chorego serca mo e mie fatalne skutki.
Objawy ogólne w chorobach serca 1. Sinica.
Wskutek zwolnionego kr enia krwi i upo ledzonej wymiany
gazowej w przekrwionych p ucach krew oddaje tkankom
stosunkowo du o tlenu i zabiera od nich nadmiar dwutlenku
gla. Sinica jest najwyra niej sza na twarzy, która cz sto ma
odcie purpurowy z zasinionymi wargami.
70
W innych przypadkach skóra mo e by blada z powodu z ego
ukrwienia t tniczego.
2. Duszno . Wskutek przekrwienia naczy krwiono nych w
ucach wyst puj trudno ci w oddychaniu.
3. Obrz ki. Z powodu zwolnionego kr enia naczynia ulegaj
rozszerzeniu, ciany ich staj si cie sze i do tkanek przes cza
si nadmierna ilo p ynu. Obrz ki wyst puj przewa nie na
ko czynach, ale w bardzo ci kich przypadkach, np. w niedo-
mykalno ci zastawki trójdzielnej, nast puje przesi kanie p y-
nu do jamy brzusznej, powoduj c wodobrzusze.
4. Ból. Niektórym chorobom towarzyszy t py ból w okolicy
serca, b ostry - promieniuj cy do szyi lub lewej r ki.
Przyczyn tego bólu jest niedokrwienie serca. Zwykle jest to
zwi zane ze zmianami w aorcie lub naczyniach wie cowych.
5. Ko atanie. to szybkie, mocne i nieregularne uderzenia
serca odczuwane przez chorego. Ko atanie jest wynikiem
wysi ku serca pompuj cego krew w niekorzystnych warun-
kach. Ko atanie mo e mie charakter wy cznie czynno cio-
wy.
6. T tno. Charakter t tna zale y od rodzaju schorzenia.
W przero cie serca t tno jest wysokie i rzadkie. W przypad-
kach dekompensacji i niewydolno ci kr enia t tno staje si
cz ste i niemiarowe.
7. Objawy mózgowe. Na ogó pojawiaj si w wadach aorty.
Objawy polegaj na omdleniu wskutek niedokrwienia mózgu.
Cz sto wyst puj objawy psychiczne, takie jak: nadmierna
pobudliwo i depresja. Mog si zdarza krwotoki mózgowe.
8. Objawy brzuszne. Przekrwienie ylne w obr bie brzucha
mo e by przyczyn zapar , niestrawno ci itp.
71
Choroby serca mo na podzieli na:
choroby osierdzia - zapalenie osierdzia (pericarditis)
ostre lub przewlek e,
choroby wsierdzia - zapalenie wsierdzia (endocarditis)
prowadz ce cz sto do powstania wad zastawkowych,
choroby mi nia sercowego:
- ostre zapalenie mi nia sercowego (myocarditis
acutd),
- zwyrodnienie mi nia sercowego (myodegene-
ratio cordis) - uszczowe lub w ókniste.
Istniej tak e choroby czynno ciowe", z których naj-
bardziej znana jest nerwica serca, zwana tak e zespo em
wysi kowym.
1.1. ZAPALENIE OSIERDZIA
(PERICARDITIS)
Choroba atakuje ludzi w ka dym wieku. Nieco cz ciej
choruj m czy ni ni kobiety.
Zapalenie osierdzia rzadko bywa chorob pierwotn .
Przewa nie jest powik aniem choroby go cowej, gru licy,
szkarlatyny, zapalenia p uc lub posocznicy. Mo e wyst powa
w pó nych okresach dny, zapalenia nerek lub cukrzycy.
Wyró niamy dwie postacie zapalenia osierdzia:
zapalenie w óknikowe (pericarditis fibr osa),
zapalenie wysi kowe (pericarditis exsudativa).
1.1.1. ZAPALENIE W ÓKNIKOWE
Zmiany s podobne do tych, jakie wyst puj w
suchym" zapaleniu op ucnej. W jamie osierdzia nie ma
wcale lub jest
72
tylko niewiele p ynu wysi kowego, natomiast na wewn trznej
powierzchni b on surowiczych (osierdzia) powstaj z ogi w ók-
nika. Przewa nie odczyn zapalny jest rozleg y i nast puje
pogrubienie osierdzia. Dochodzi do powstawania zrostów,
które mog zespoli ze sob obie warstwy osierdzia.
Chory mo e skar si na bóle w okolicy przedserco-
wej. Niekiedy ból o ró nym nasileniu promieniuje do innych
cz ci cia a. Objawami towarzysz cymi mog by kaszel i
duszno . Ból nasila si przy kaszlu, g bokim oddechu czy
ruchu. Temperatura bywa podwy szona do 38 stopni.
Suche" zapalenie osierdzia samo przez si nigdy nie
zagra a yciu, chocia choroba podstawowa mo e doprowa-
dzi do zgonu. Czasami pozostaj zrosty cz ce mocno obie
warstwy osierdzia. Posta ostra cz sto przechodzi w przewle-
lub wysi kow .
1.1.2. ZAPALENIE WYSI KOWE
Osierdzie ulega rozci gni ciu przez p yn, który mo e
by surowiczy, surowiczo - ropny lub ropny. Proces przebiega
stopniowo lub nagle. Po ust pieniu sprawy chorobowej obie
warstwy pozostaj znacznie zgrubia e i zro ni te ze sob . W
mniejszym lub wi kszym stopniu bywa zaj ty mi sie serco-
wy. Objawy spowodowane s cz ciowo zapaleniem
osierdzia i serca, a cz ciowo ci nieniem wywieranym na
otaczaj ce tkanki przez rozci gni ty worek osierdzia.
W okolicy serca pojawia si nieprzyjemne uczucie, a
czasami ból. Ponadto wyst puj : kaszel, duszno , niepokój,
bezsenno , czasami majaczenie (delirium). Duszno jest
spowodowana utrudnion czynno ci serca oraz jego
uciskiem na narz dy oddechowe. T tno jest przyspieszone i
nieregularne. Je eli wysi k jest ropny, wyst puj objawy
ostrej posocznicy i stan ogólny chorego jest bardzo ci ki.
73
W wi kszo ci przypadków, w których wysi k jest suro-
wiczo - w óknikowy, chorzy powracaj do zdrowia, cho
zwykle pozostaje uszkodzenie samego mi nia sercowego.
Wysi k ropny stanowi zagro enie dla pacjenta.
Wyzdrowienie w postaciach gru liczych jest rzadkie, a
postacie posocznicowe prawie nieuchronnie prowadz do zgo-
nu.
1.1.3. PRZEWLEK E ZAPALENIE OSIERDZIA I
POZOSTA CI PO ZAPALENIU OSTRYM
Ostateczne nast pstwa zapalenia osierdzia zale od
stopnia uszkodzenia b on surowiczych oraz od charakteru i
umiejscowienia zrostów! Je eli zrosty wyst puj tylko pomi -
dzy obiema warstwami osierdzia, objawy mog by nieznacz-
ne. Sytuacja staje si powa niejsza, gdy zgrubienie i zw óknie-
nie osierdzia osi gnie taki stopie , e zaciska serce, utrudnia-
c jego rozkurcz. Przy tego rodzaju zmianach dop yw krwi
ylnej do serca w fazie rozkurczu staje si utrudniony, nast pu-
je wzrost ci nienia w uk adzie ylnym i zmniejszenie rzutu
sercowego. Prowadzi to do powstania objawów ogólnych
(patrz str.70), a niekiedy do wyra nych objawów brzusznych
podobnych do tych, jakie cechuj pierwotne uszkodzenie lub
wzgl dn niedomykalno zastawki trójdzielnej. Pocz tkowo
sam mi sie sercowy przewa nie nie wykazuje adnych zmian,
z czasem jednak mo e doj do zaniku w ókien mi niowych.
Stosowane zabiegi
Ostrego zapalenia osierdzia oczywi cie nie leczymy
metodami fizykalnymi. Konieczny jest odpoczynek, leczenie
farmakologiczne i odpowiednie piel gnowanie chorego. W
ci szych przypadkach mo e zachodzi konieczno opró -
nienia worka osierdziowego z p ynu b przez nak ucie
74
strzykawk , b te przez operacyjne otwarcie jamy osier-
dzia. Operacja taka nosi nazw paracentezy.
Po wyzdrowieniu lub przej ciu choroby w stan przewle-
y mo na stosowa fizjoterapi . W wi kszo ci przypadków
post powanie jest takie samo, jak we wczesnym okresie naby-
tych wad zastawek. Wa ne jest, aby nie podejmowa prób
naci gania zrostów pomi dzy osierdziem i klatk piersiow .
Nie nale y równie wykonywa silnych ruchów wyprostnych.
Przy masa u klasycznym nie wolno wykonywa energicznych
oklepywa klatki piersiowej.
W l ejszych przypadkach, w których nie dosz o do
uszkodzenia serca lub uszkodzenie jest nieznaczne, a serce nie
jest skr powane zrostami, mo na zastosowa post powanie
wed ug tych samych zasad, co w okresie pó niejszym w
nabytych wadach zastawek.
1.2. CHOROBY WSIERDZIA
Choroby te doprowadzaj do zniekszta cenia jednej lub
wi cej zastawek serca, które wskutek tego b nie mog si
ca kowicie otwiera , b te szczelnie zamyka . Wynikiem
tych chorób bywa wada serca.
Najcz stsz przyczyn wad zastawkowych serca jest:
Zapalenie wsierdzia (endocarditi ), które mo e by pocho-
dzenia go cowego b pozostawa w zwi zku z chorobami
zaka nymi wieku dzieci cego, jak odra, szkarlatyna, zapalenie
uc.
Stwardnienie t tnic (arte osclerosis), które doprowadza do
stwardnienia zastawek, zw aszcza pó ksi ycowatych aorty.
Segmenty tych zastawek ulegaj pomarszczeniu lub pofa do-
waniu, powoduj c niedomykalno .
75
Mimo e ca e wsierdzie znajduje si w stanie zapalnym,
najwi ksze nasilenie zmian stwierdza si na zastawkach. Na
powierzchni zastawki dwudzielnej pojawiaj si tzw. wyros a
brodawkowate. Pocz tkowo sk adaj si one z niewielkiej
ilo ci z ogów w óknika i krwinek. Cz sto s po czone z
powierzchni zastawki za pomoc cienkiej szypu y i atwo
ulegaj oderwaniu. Pó niej wyros a ulegaj organizacji, prze-
kszta caj c si w tkank czn . Najwi cej wyst puje ich na
zastawce dwudzielnej, st d du e ryzyko zatorów przy wadzie
tej zastawki.
Zastawki mog ulec zgrubieniu, zniekszta ceniu lub
pofa dowaniu, wskutek czego ich p atki nie stykaj si ze sob .
Stan taki nazywamy niedomykalno ci zastawki {insufficien-
tid). Je eli brzegi p atków zrastaj si ze sob tak, e zastawka
nie mo e si ca kowicie otworzy , mówimy o zw eniu za-
stawki {stenosis). Zw enie i niedomykalno cz sto kojarz
si ze sob i w konsekwencji zastawka ani nie otwiera si
ca kowicie, ani nie zamyka.
Nast pstwa wad zastawek
Ci nienie wsteczne. Naj atwiej b dzie wyja ni to zja-
wisko na przyk adzie. Przypu my, e mamy do czynienia z
niedomykalno ci zastawek pó ksi ycowatych aorty. Podczas
rozkurczu lewej komory, nast puj cym po fazie skurczu, cz
krwi powraca z aorty do komory, która nie zostaje od niej ci le
odgrodzona. Komora wype nia si nadmiern ilo ci krwi, gdy
musi przyj nie tylko krew nadchodz z lewego przedsionka,
ale równie t , która zostaje zarzucona z powrotem z aorty.
Komora musi zatem wykona wi ksz prac , aby
przepompowa ten nadmiar krwi i dodatkowo jeszcze pokona
ci nienie wsteczne wywierane na ni z aorty. Aby pomie ci
zwi kszon ilo krwi, komora ulega rozci gni ciu, a wskutek
"* zwi kszonej pracy - przerostowi. Je eli jednak obci enie
76
komory staje si zbyt wielkie, wówczas rozszerzenie bierze
gór nad przerostem. Otwór przedsionkowo - komorowy po-
wi ksza si do tego stopnia, e brzegi p atków zastawki dwu-
dzielnej nie stykaj si ze sob przy jej zamkni ciu. Taki stan
nazywamy niedomykalno ci czynno ciow lub wzgl dn . W
ten sposób w czasie skurczu komory dochodzi do cofania si
krwi do lewego przedsionka. Nast puje przepe nienie przed-
sionka lewego, co prowadzi do rozszerzenia i przerostu tej
jamy serca. Jednak przedsionki nie s zdolne do du ego prze-
rostu i dlatego rozszerzony i przepe niony lewy przedsionek w
krótkim czasie zaczyna stanowi przeszkod dla nap ywu krwi
z p uc. Wzrasta ci nienie w kr eniu p ucnym. Przekrwienie
uc i wzrost ci nienia przenosi si wstecz do komory prawej,
która - podobnie jak poprzednio komora lewa - ulega rozsze-
rzeniu i przerostowi. Taki sam proces jak w lewej cz ci serca
powtarza si teraz w prawej jego po owie. Dochodzi do wzgl d-
nej niedomykalno ci zastawki trójdzielnej. Prawy przedsio-
nek, zdolny tylko do bardzo nieznacznego przerostu, ulega
rozszerzeniu i przepe nieniu krwi . W ten sposób powstaj
warunki do wzrostu ci nienia krwi w uk adzie ci nienia ylne-
go, gdy powrót krwi do prawego przedsionka z y g ównej
górnej i dolnej jest utrudniony. Prowadzi to do powstania
powa nych objawów wskutek przekrwienia ylnego w ca ym
ustroju, a szczególnie w jamie brzusznej.
Kompensacja. Chory z wad zastawkow serca mo e
pomimo tego d ugo i cieszy si wzgl dnym zdrowiem pod
warunkiem, e nie podejmuje gwa townych wysi ków fizycz-
nych, a serce nie bywa nara one na nag e przeci enia. Dzieje
si tak dlatego, e mi sie sercowy, dopóki jest zdrowy, mo e
przystosowa si do zmienionych warunków, innymi s owy
mo e skompensowa , czyli wyrówna istniej wad . Ci -
a nadmierna praca serca prowadzi do jego przerostu a prze-
77
ro ni te serce ma wi cej si y ni zdrowe. T zwi kszon si
serce wykorzystuje na utrzymanie swej normalnej pracy a tym
samym ma niewielk lub nie ma w ogóle rezerwy na wypadek
zwi kszonego obci enia. Dochodzi wówczas do za amania
si kompensacji. Tak wi c serce chorego z wad zastawkow
zawsze jest znacznie bli sze punktu za amania si kompensa-
cji, o czym nale y pami ta przy leczeniu takich chorób.
Nale y tak e pami ta , e kompensacja jest poj ciem
wzgl dnym. Wada serca chorego mo e by np. dostatecznie
wyrównana dla potrzeb ustroju pozostaj cego w spoczynku i w
pozycji le cej, ale ju nie w pozycji siedz cej; nieprawid o-
wo mo e by wyrównana w pozycji siedz cej, ale nie w
stoj cej.
1.2.1. WADY ZASTAWEK T TNICY G ÓWNEJ
1. Niedomykalno zastawek pó ksie ycowatych t tnicy
ównej jest najbardziej niebezpieczn ze wszystkich wad
zastawkowych, zw aszcza je li jest nast pstwem stwardnienia
tnic. Cz krwi, która zostaje wyrzucona podczas skurczu
przez lew komor do t tnicy g ównej, cofa si przez niedo-
mkni te zastawki do komory. W konsekwencji na obwód
dostaje si mniej krwi i pod mniejszym ci nieniem. Zmniejsza
si równie kr enie wie cowe. Je eli przyczyn niedomykal-
no ci jest stwardnienie t tnic, to naczynia wie cowe równie
mog by zaj te procesem chorobowym, a to jeszcze bardziej
upo ledza dop yw krwi do mi nia sercowego. Dodatkowo w
tej wadzie istnieje ryzyko oderwania si skrzepu od uszkodzo-
nej zastawki i zamkni cia przez niego jednej z t tnic wie co-
wych. Powsta y zator mo e pozbawi ca kowicie mi sie
sercowy dop ywu krwi, co powoduje zatrzymanie akcji serca.
Niedomykalno zastawek t tnicy g ównej zostaje wy-
równana przez rozszerzenie i przerost lewej komory.
78
2. Zw enie lewego uj cia ylnego jest rzadk wad ,
która cz sto kojarzy si z pewnego stopnia niedomykalno ci
zastawek pó ksi ycowatych. Jest to wada l ejsza ni niedo-
mykalno . Kompensacja polega na rozszerzeniu i przero cie
lewej komory, jednak w znacznie mniejszym stopniu ni w
niedomykalno ci.
Objawy s spowodowane niedostatecznym zaopatrze-
niem w krew t tnicz wszystkich cz ci cia a. Pomimo kom-
pensacji kr enie uk adowe jest zmniejszone i dlatego objawy
przypominaj niedokrwisto . Kr enie p ucne nie jest upo-
ledzone (chyba e wspó istnieje wada zastawki dwudzielnej).
Objawy w niedomykalno ci s ci sze ni w zw eniu.
Do najwa niejszych nale :
1. blado twarzy,
2. ból przedsercowy,
3. objawy mózgowe,
4. ko atanie serca,
5. duszno .
Obrz ki oraz objawy brzuszne s nieznaczne.
1.2.2. WADY ZASTAWKI DWUDZIELNEJ
Niedomykalno zastawki dwudzielnej mo e by na-
st pstwem choroby go cowej lub te mo e mie charakter
czynno ciowy wskutek znacznego rozszerzenia lewej komo-
ry. W wadzie mitralnej zwykle niedomykalno i zw enie
wspó istniej .
Przy skurczu lewej komory cz krwi cofa si przez
niedomykaj si zastawk dwudzieln do lewego przedsion-
ka. W konsekwencji ulega on rozszerzeniu i przerostowi.
Rozszerzenie lewego przedsionka jest przeszkod dla powrotu
79
krwi do serca z p ucnych. Dochodzi do zastoju i przekrwie-
nia biernego w p ucach. Dla pokonania ci nienia wstecznego
prawa komora ulega równie rozszerzeniu i przerostowi.
Wad kompensuj :
rozszerzenie i przerost lewego przedsionka,
rozszerzenie i przerost lewej komory,
rozszerzenie i przerost prawej komory.
Je eli prawa komora nie jest w stanie wyrówna wady,
dochodzi do wzgl dnej niedomykalno ci zastawki trójdziel-
nej.
W czystej stenozie mitralnej zmiany s podobne, z t
ró nic , e lewa komora nie ulega przerostowi.
Podczas gdy wady zastawek pó ksi ycowatych upo le-
dzaj ukrwienie t tnicze, wady zastawki dwudzielnej wp ywa-
niekorzystnie na uk ad ylny. Objawy s zatem zwi zane z
przekrwieniem ylnym:
1. sinica - szczególnie twarzy,
2. duszno , kaszel i krwi oplucie,
3. obrz ki - szczególnie na ko czynach, mo e równie wyst -
pi wodobrzusze,
4. ko atanie serca,
5. objawy brzuszne,
6. zatory w mózgu, t tnicach wie cowych itp.,
7. tno mo e by niemiarowe.
1.2.3. NIEDOMYKALNO ZASTAWKI TRÓJDZIELNEJ
Niedomykalno zastawki trójdzielnej nie daje si wy-
równa na d sz met , gdy prawy przedsionek nie jest
zdolny do wi kszego przerostu. Z chwil gdy dojdzie do
dekompensacji, wzrasta ci nienie w ca ym uk adzie kr enia.
Niedomykalno zastawki trójdzielnej cz ciej jest nast p-
80
stwem wady lewej po owy serca ni choroby samej zastawki.
Objawy s zwi zane ze wzrostem ci nienia w kr eniu
ylnym i s podobne do tych, jakie wyst puj w pó nym
stadium wady mitralnej, mianowicie:
1. bardzo du a sinica,
2. duszno ,
3. obrz ki z wodobrzuszem,
4. powa ne przekrwienie narz dów jamy brzusznej.
Stosowane zabiegi w leczeniu chorób zastawek
W leczeniu ka dego przypadku organicznej choroby
serca nale y pami ta , e najwa niejszym zadaniem jest wy-
równanie (skompensowanie) wady. Niezale nie od tego z
jakiego punktu widzenia rozwa amy przypadek: lekarskiego,
piel gniarskiego czy fizjoterapeutycznego, nale y zawsze pa-
mi ta o trzech g ównych zasadach post powania.
1. Serce nale y maksymalnie odci i zagwarantowa
mo liwie najwi kszy spokój. Jest to szczególnie wa ne we
wczesnym okresie, kiedy wydolno zaczyna si za amywa .
Chory musi pozostawa w ku w zupe nym spoczynku.
ko mo na unie w nogach, aby u atwi powrót krwi ylnej
do serca. Dieta powinna by lekkostrawna. Podaje si odpo-
wiednie leki, a w razie potrzeby stosuje si zabieg chirurgicz-
ny.
2. Nale y zwi kszy dop yw tlenu do narz dów i tkanek. W
wi kszo ci przypadków chorzy maj trudno ci z
oddychaniem
i nie mog pobiera dostatecznej ilo ci tlenu ani wydala
odpowiedniej ilo ci dwutlenku w gla. Dopóki stan taki si
utrzymuje, procesy przemiany s upo ledzone i wszystkie
tkanki - z mi niem sercowym w cznie - pracuj s abiej.
Dlatego mo e zaistnie potrzeba podawania tlenu przez mask
lub pod namiotem tlenowym.
81
3. Przerost jest kompensacj dokonywan przez sam orga-
nizm w celu przetrwania i dlatego nale y go wspomaga .
Dokonuje si tego przez ostro ne, stopniowe zwi kszanie
obci enia serca a do uzyskania ca kowitego wyrównania.
Z chwil uzyskania wyrównania chory musi prowadzi
spokojny i regularny tryb ycia, wolny od zmartwie i nadmier-
nych wysi ków fizycznych. Wa na jest kontrola wagi cia a.
Nie jest wskazane przybywanie na wadze. Niebezpieczne s
gor ce k piele, szkodliwe jest palenie papierosów i picie
alkoholu. W warunkach idealnych chory powinien mieszka w
zdrowym klimacie, jednak nie na zbyt du ej wysoko ci.
Fizykoterapia
Nie stosuje si adnych zabiegów.
Masa
Celem stosowanego masa u jest:
odci enie serca przez u atwienie dop ywu krwi ylnej
do serca,
usuwanie obrz ków,
stopniowe zwi kszanie obci enia serca.
Mo emy wyró ni dwie metody post powania:
1. Metoda pierwsza, w której masa i kinezyterapia wykony-
wane s osobno.
2. Metoda druga, w której elementy masa u i kinezyterapii
przeplataj si wzajemnie.
82
Metoda pierwsza
Post powanie mo emy podzieli na dwa okresy:
okres wczesny,
okres pó niejszy.
OKRES WCZESNY
W okresie wczesnym mo emy wyró ni dwa sposoby
post powania.
Sposób pierwszy polega na wykonywaniu drena u lim-
fatycznego pocz tkowo na zmian , tzn. przy jednym zabiegu -
ko czyn górnych, przy nast pnym - ko czyn dolnych (wg
zasad omówionych w ksi ce pt Drena limfatyczny"). Je eli
lekarz prowadz cy zezwoli, drena wykonujemy maksymal-
nie trzy razy w tygodniu. W miar poprawy stanu zdrowia
zabieg mo na wykonywa codziennie. Je eli stan zdrowia
pacjenta pozwala, mo na po czy opracowania z dwóch ko-
lejnych dni, a wi c wykonywa w trakcie jednego zabiegu
drena zarówno ko czyn dolnych, jak i górnych.
Sposób drugi polega na wykonywaniu powierzchnio-
wych g aska i delikatnych ugniata pod nych pocz tkowo
tylko na ko czynach dolnych nie cz ciej ni trzy, a nawet dwa
razy w tygodniu. W miar poprawy stanu zdrowia do czamy
opracowanie ko czyn górnych. Po kilkunastu zabiegach, je eli
lekarz prowadz cy wyrazi zgod a stan pacjenta na to pozwala,
masa wykonujemy nawet codziennie. Stopniowo zwi ksza-
my si i czas trwania masa u.
Z chwil uzyskania stanu kompensacji, kiedy pacjento-
wi wolno wsta z ka, przechodzimy do nast pnego okresu.
83
UWAGA!
W tym okresie nie wykonujemy masa u segmentarnego.
OKRES PÓ NIEJSZY
W okresie pó niejszym równie mo emy wyró ni dwa
sposoby post powania.
Sposób pierwszy polega na wykonywaniu masa u kla-
sycznego. W tym okresie mo emy do czy delikatne rozcie-
rania ko czyn. Je eli lekarz prowadz cy zezwoli, do masa u
do czamy opracowanie klatki piersiowej i grzbietu (z wyko-
rzystaniem: g aska , rozciera , ugniata pod nych, delikat-
nych oklepywa i delikatnej wibracji).
Sposób drugi polega na wykonywaniu masa u segmen-
tarnego jak w chorobach serca (patrz Masa segmentarny",
wyd. II, str. 145). W przypadku zw enia zastawki dwudziel-
nej nale y pami ta o wyst powaniu dodatkowych punktów
maksymalnych:
na mostkowych przyczepach lewych eber w segmentach
Thl-Th5,
w mi niu piersiowym wi kszym w segmentach Thl-Th6.
W chwili gdy pacjent zacznie wykonywa wiczenia z
obci eniem, mo na zako czy wykonywanie masa y. Ostat-
nie 3 - 4 zabiegi nale y wykonywa w odst pach wi kszych ni
w trakcie leczenia. Tak wi c, je eli masa e by y wykonywane
codziennie, ostatnie zabiegi wykonujemy co drugi dzie . Je eli
zabiegi by y wykonywane co drugi dzie , ostatnie - wykonu-
jemy co trzeci dzie .
84
UWAGA!
Nie wolno gwa townie przerywa wykonywania masa-
y. Nale y stopniowo odzwyczai organizm od zabiegu.
Kinezyterapia
Zadanie pierwsze - odci enie serca przez u atwienie
dop ywu krwi ylnej. Osi ga si przez:
wiczenia bierne w tempie wolnym (zapobiegaj wyst powa-
niu obrz ków),
wiczenia oddechowe, odci aj ce faz wydechu, w rytmie
wolnym wg uznania pacjenta.
UWAGA!
Nale y zwraca uwag , aby oddechy nie by y zbyt inten-
sywne, zw aszcza w wadzie mitralnej.
Zadanie drugie - dotlenienie serca.
Osi ga si przez:
wiczenia dynamiczne oddechowe, zwi kszaj ce ruchomo
klatki piersiowej - oddychanie torem przeponowym z dawko-
wanym oporem r cznym stosowanym przez terapeut lub
samego pacjenta,
wiczenia poprawiaj ce postaw - wiczenia anty grawitacyj-
ne w pozycji siedz cej.
UWAGA!
wiczenia nale y wykonywa przed lustrem. Przy
wyst powaniu wydzieliny w p ucach stosuje si drena
eniowy.
85
Zadanie trzecie - doprowadzenie do przerostu serca.
Osi ga si przez:
wiczenia ze stopniowo wzrastaj cym wysi kiem,
wiczenia czynne rozpoczynane od stawów dystalnych i
stopniowo wprowadza si wiczenia w stawach proksymal-
nych, a tak e zwi ksza si ilo powtórze oraz rytm wicze .
UWAGA!
W miar post pu rehabilitacji mo na do czy ruchy czynne
z dodatkowym oporem nie wi kszym ni 1/2 kg.
Przy ka dym zwi kszaniu oporu nale y zmniejsza ilo
powtórze .
W ci kich przypadkach stosuje si tylko wiczenia odde-
chowe i ruchy bierne.
Przed wiczeniami i po nich nale y mierzy t tno i ilo
oddechów.
Metoda druga
W ci kich przypadkach na pocz tku rehabilitacja pole-
ga na wykonywaniu masa u, ruchów biernych i oddychania.
wiczenia powinny by krótkie i nie przekracza 15 minut.
Zarówno przed, jak i po zabiegu nale y policzy i zanotowa
cz sto t tna i oddechów. Do czasu kiedy mo na zastosowa
wysi ek aktywny, warto ci te powinny by takie same na
pocz tku, jak i po zako czeniu wicze .
1. Pó le c. Oddychanie.
2. Pó le c. Masa ramion (z zastosowaniem g aska i ugnia-
ta pod nych).
3. Pó le c. Okr ne ruchy bierne r k w nadgarstkach.
86
4. Pó le c. Oddychanie ( opu ci w wadzie mitralnej).
5. Pó le c. Masa obu nóg (z zastosowaniem g aska i ugnia-
ta pod nych).
6. Pó le c. Okr ne ruchy bierne stóp.
7. Pó le c. Oddychanie.
Stopniowo nale y dodawa wiczenia bierne stawów
okciowych, kolanowych, barkowych i biodrowych.
Po kilku dniach, gdy stan zdrowia chorego zacznie si
poprawia , przyst pujemy do wykonywania ruchów czyn-
nych, rozpoczynaj c od ma ych stawów.
1. Pó le c. G bokie oddechy.
2. Pó le c. Masa obu ramion (z zastosowaniem g aska i
ugniata pod nych).
3. Pó le c. Aktywne zginanie i prostowanie r ki w nadgarstku
(6 razy).
4. Pó le c. G bokie oddechy.
5. Pó le c. Masa obu nóg (z zastosowaniem g aska i ugnia-
ta pod nych).
6. Pó le c. Aktywne zginanie i prostowanie stóp (6 razy).
7. Pó le c. G bokie oddechy.
W miar poprawy stanu zdrowia pacjenta nale y zwi k-
sza wysi ek fizyczny poprzez:
Zwi kszanie liczby wykonywanych ruchów (ka dego dnia o
jeden).
Zwi kszanie cz stotliwo ci wykonywanych ruchów.
Przechodzenie do wykonywania ruchów w wi kszych sta-
wach (przy wprowadzaniu nowego wiczenia nigdy nie nale y
przekracza 6 ruchów w przypadku wicze ko czyn i 3
ruchów w przypadku wicze tu owia).
 Stopniowe zast powanie wicze wolnych wiczeniami opo-
rowymi (przy zastosowaniu oporu nale y w czasie pierwszych
zabiegów zmniejszy cz stotliwo ).
Schematy wicze w ró nych stadiach mog wygl da
nast puj co:
Schemat I
1. Pó le c. G bokie oddechy.
2. Pó le c. Masa obu nóg (z zastosowaniem g aska i ugnia-
ta pod nych).
3. Pó le c na grzbiecie, kolana zgi te. Naprzemienne zgina-
nie i prostowanie kolan (rozpoczynamy od 6 wicze i co-
dziennie zwi kszamy ich ilo ). Uda powinny by podparte
poduszk .
4. Pó le c. G bokie oddechy.
5. Pó le c. Masa obu ramion (z zastosowaniem g aska i
ugniata pod nych).
6. Pó le c. Naprzemienne zginanie i prostowanie ko czyn
górnych w stawach okciowych (rozpoczynamy od 8 wicze
i codziennie zwi kszamy ich ilo ).
7. Pó le c. G bokie oddechy.
Schemat II
1. Pó le c. G bokie oddechy.
2. Pó le c. Masa obu nóg (z zastosowaniem g aska i ugnia-
ta pod nych).
3. Pó le c. Naprzemienne podci ganie kolan (rozpoczynamy
od 6 wicze i codziennie zwi kszamy ich ilo ).
4. Pó le c. G bokie oddechy lub delikatne oklepywanie
klatki piersiowej.
5. Pó le c. Masa obu ramion (z zastosowaniem g aska i
ugniata pod nych).
88
6. Pó le c. Zginanie i prostowanie obu ramion w boki i w dó
(6 razy).
7. Pó le c. G bokie oddechy.
Schemat III
1. Pó le c. G bokie oddechy.
2. Pó le c. Masa obu nóg (z zastosowaniem g aska i ugnia-
ta pod nych).
3. Pó le c. Naprzemienne podci ganie kolan (14 razy w ci gu
2 minut).
4. Pó le c. G bokie oddechy.
5. Siedz c. Skr ty tu owia 3 razy na przemian w ka stron .
6. Pó le c. Masa obu ramion (z zastosowaniem g aska i
ugniata pod nych).
7. Siedz c. Zginanie i prostowanie ramion w gór i w dó (6
razy na minut przez dwie minuty).
8. Pó le c. G bokie oddechy.
Schemat IV
1. Pó le c. G bokie oddechy.
2. Pó le c. Masa obu ko czyn dolnych (z zastosowaniem
aska i ugniata pod nych).
3. Pó le c. Naprzemienne podci ganie kolan (13 razy na
minut przez 3 minuty).
4. Siedz c (na brzegu ka). Naprzemienne skr ty tu owia
(powoli, 6 razy w ka stron ).
5. Pó le c. G bokie oddechy.
6. Siedz c. Prostowanie grzbietu (4 razy).
7. Pó le c. Masa obu ko czyn górnych (z zastosowaniem
aska i ugniata pod nych).
8. Pó le c. Zginanie i prostowanie obu ramion w gór i w dó
(8 razy w ci gu 3 minut).
89
9. Pó le c. G bokie oddechy.
W okresie pó niejszym, kiedy choremu wolno ju wsta-
wa , oddziela si masa od kinezyterapii.
Masa wykonujemy jak przy zastosowaniu metody
pierwszej - okres pó niejszy (sposobem klasycznym lub seg-
mentarnym) lub rezygnujemy z jego wykonywania, je eli stan
chorego jest odpowiednio dobry.
W kinezyterapii mo na stosowa nast puj cy schemat:
1. Pó le c. G bokie oddechy.
2. Siedz c. Skr ty g owy (r ce oparte na biodrach).
3. Chodzenie (wyznaczony odcinek).
4. Pó le c. G bokie oddechy ze skr tem ramion na zewn trz.
5. Siedz c. Naprzemienne skr ty tu owia z oporem (nogi
zwarte, ramiona w bok).
6. Siedz c w rozkroku z pochyleniem do przodu. Prostowanie
grzbietu.
7. Siedz c, zginanie i prostowanie ramion w gór i w dó (8 razy
na minut przez trzy minuty, z ci arkiem 0.5 kg - stopniowo
zwi kszamy obci enie).
8. Pó le c. G bokie oddechy.
W ko cowej fazie rehabilitacji nale y do czy wcho-
dzenie na schodek.
UWAGA!
Przedstawione schematy post powania zosta y spraw-
dzone w praktyce. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby je
modyfikowa , oczywi cie przy zastosowaniu szczególnych
rodków ostro no ci i w porozumieniu z lekarzem prowadz -
cym.
90
1.3. CHOROBY MI NIA SERCOWEGO
Zasadniczo mo emy wyró ni dwie postacie chorób:
ostre zapalenie,
przewlek e zwyrodnienie.
1.3.1. OSTRE ZAPALENIE MI NIA SERCOWEGO
Zapalenie mi nia sercowego przewa nie zwi zane jest
z ostr chorob go cow , b onic , durem lub gryp . Zapalenie
mo e si rozpocz w osierdziu i przechodzi na mi sie
sercowy. Wyst puj zmiany charakterystyczne dla stanu za-
palnego. Serce jest os abione i mo e ulec bardzo du emu
rozszerzeniu.
Wyst puj ogólne objawy sercowe (ze zmiennym nasi-
leniem):
1. sinica,
2. duszno ,
3. obrz ki,
4. ból,
5. ko atanie serca,
6. zaburzenia t tna,
7. objawy mózgowe,
8. objawy brzuszne.
W ci kich przypadkach t tno mo e by bardzo s abe i
niemiarowe. Dopóki utrzymuje si stan zapalny, temperatura z
regu y jest podwy szona. W okresie rekonwalescencji cz sto
zdarzaj si omdlenia.
W tej chorobie, podobnie jak w wadach zastawek, maj
zastosowanie dwie pierwsze zasady post powania, tzn. serce
nale y odci i zwi kszy dop yw tlenu. Trzecia zasada -
doprowadzenie do przerostu - jest równie obowi zuj ca,
91
jednak ze wzgl du na tocz cy si proces zapalny wymaga ona
jak najwi kszej ostro no ci, du ego do wiadczenia terapeu-
tów, cis ej wspó pracy z lekarzem prowadz cym i o wiele
szego czasu.
Stosowane zabiegi
Rozpocz cie fizjoterapii mo e okaza si mo liwe w 4
- 6 tygodniu od pocz tku choroby. Leczenie powinno polega
na wykonywaniu masa y i ruchów biernych przy ca kowicie
rozlu nionych mi niach pacjenta. Je eli pacjent nie jest w
stanie si rozlu ni , najbezpieczniej b dzie wykonywa tylko
masa .
Fizykoterapia
Nie stosuje si adnych zabiegów.
Masa
Post powanie jest takie samo, jak w leczeniu chorób
zastawek. W zale no ci od stanu chorobowego pacjenta wyko-
nujemy masa jak w metodzie pierwszej w okresie wczesnym
lub jak w okresie pó niejszym.
Kinezyterapia
Post powanie jest podobne do omówionego w leczeniu
chorób zastawek.
UWAGA!
W okresie wczesnym wykonujemy tylko wiczenia bier-
ne lub rezygnujemy nawet z nich.
92
Realizacja zadania trzeciego przebiega o wiele wolniej i
wymaga bardzo dok adnego dobierania wicze do stanu zdro-
wia pacjenta.
Je eli wyst pi wzrost temperatury powy ej 37°C lub
najmniejsze przyspieszenie t tna ponad norm , wiczenia na-
le y natychmiast przerwa .
1.4. ZW ENIE LUB NIEDRO NO
TNIC WIE COWYCH
Wyst powanie klinicznych objawów niewydolno ci
wie cowej zwi zane jest w 90% z mia ycowym uszkodze-
niem t tnic wie cowych.
Najwa niejszymi czynnikami, od których zale y ujaw-
nienie objawów klinicznych, s : umiejscowienie, rozleg i
stopie zaawansowania zmian. Zwykle najwyra niej ujawnia-
si zmiany zw aj ce wiat o jednej z trzech g ównych
tnic wie cowych o ponad 70%.
Podstawowym mechanizmem patogenetycznym jest brak
równowagi pomi dzy zapotrzebowaniem mi nia sercowego
a dop ywem utlenowanej krwi. Zaopatrzenie to mo e by
wystarczaj ce w spoczynku, natomiast pod wp ywem dodat-
kowego wysi ku, emocji lub zimna mo e dochodzi do chwi-
lowego niedotlenienia. Klinicznym objawem tego procesu jest
ból zwany dusznic bolesn . Post puj ce zw enie wiat a
tnicy wie cowej, a szczególnie powstawanie zakrzepów,
nak adaj ce si na istniej ce zmiany mia ycowe, prowadzi
do ca kowitego przerwania przep ywu krwi przez zaj t tni-
wie cow i ostrego niedokrwienia mi nia sercowego w
obszarze zaopatrywanym przez t t tnic . Klinicznym odpo-
wiednikiem zamkni cia wiat a t tnicy wie cowej jest zawa
serca.
93
1.4.1. DUSZNICA BOLESNA
(ANGINA PECTORIS)
Stosowane zabiegi
Celem stosowanych zabiegów jest:
usprawnienie pracy serca przez zmniejszenie oporów obwo-
dowych,
zwolnienie czynno ci serca i poprawa jego ukrwienia,
zmniejszenie dolegliwo ci podmiotowych,
rozszerzenie t tnic wie cowych i obwodowych naczy t tni-
czych przedw osowatych,
poprawa w ciwo ci kurczliwych mi nia sercowego,
obni enie ci nienia skurczowego i rozkurczowego,
poprawa tolerancji wysi ków fizycznych,
obni enie poziomu kwasu moczowego w surowicy krwi.
W leczeniu wyró niamy dwa okresy.
OKRES LECZENIA SZPITALNEGO
Fizykoterapia
Stosuje si : helioterapi (promieniowaniem s onecznym
przesianym), promieniowanie nadfioletowe ogólne, jontofore-
(wapniow ), inhalacje radonowe, k piele radonowe i rado-
nowo - siarczkowe, k piele kwasow glowe, kuracj pitn
(woda ze ród a Jerzy").
Masa
Masa mo na wykonywa tylko u pacjentów w lekkim
stanie chorobowym.
94
W leczeniu mo na wyró ni dwa etapy.
Pierwszy etap - obejmuj cy 5 do 10 zabiegów polega na
wykonywaniu powierzchniowych g aska i rozciera ca d o-
ni w okolicy przedsercowej. Przy pierwszym zabiegu czas
trwania masa u wynosi maksymalnie 4 min. W miar poprawy
stanu zdrowia, przy kolejnych zabiegach, czas ten mo na
wyd stopniowo do 6, 8, 10 i maksymalnie 12 min. Je eli
stan pacjenta na to zezwala, zabieg mo e by wykonywany
nawet kilka razy dziennie.
Drugi etap trwaj cy do ko ca leczenia szpitalnego pole-
ga na wykonywaniu masa u segmentarnego wg schematu i
zasad omówionych w ksi ce pt. Masa segmentamy", wyd.
II, w rozdziale Masa w chorobach serca", str. 145.
Kinezyterapia
wiczenia maj na celu popraw ukrwienia mi nia
sercowego oraz szybsze odprowadzenie krwi z obwodu.
W ci szych przypadkach stosuje si post powanie jak
od 10 dnia po zawale serca.
OKRES LECZENIA AMBULATORYJNEGO
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie nadfioletowe, k piele czte-
rokomorowej ontoforez wapniow .
Masa
Wykonujemy masa segmentamy wg schematu i zasad
omówionych w ksi ce pt. Masa segmentamy", wyd. II, w
rozdziale Masa w chorobach serca", str. 145.
95
Kinezyterapia
W okresie stabilizacji choroby wykonujemy wiczenia:
oddechowe,
izometryczne ko czyn górnych i dolnych oraz tu owia
bez intensywnych sk onów,
czynne wolne wszystkich grup mi niowych prowa-
dzone w wolnym tempie ze stopniowo wzrastaj trud-
no ci wicze ,
ogólnie rozlu niaj ce, ze szczególnym uwzgl dnie-
niem obr czy barkowej.
UWAGA!
wiczenia nale y prowadzi w rytmie oddechu chorego,
c do zwi kszenia wysi ku bez przyspieszenia oddechu.
1.4.2. ZAWA SERCA
(INFARCTUS CORDIS; INFARCTUS MYOCARDII)
Zawa mi nia sercowego jest najpowa niejszym na-
st pstwem mia ycy t tnic wie cowych. Pod wzgl dem pa-
tomorfologu jest koagulacyjn martwic mi nia sercowego.
Najcz stsz przyczyn zawa u serca jest zamkni cie
wiat a t tnicy wie cowej, cho ca kowite zamkni cie t tnicy
wie cowej nie zawsze prowadzi do zawa u. Wielko zawa u
jest na ogó proporcjonalna do przekroju zamkni tej lub zw -
onej t tnicy. Najcz ciej obejmuje ca grubo mi nia
sercowego. Pod koniec pierwszego tygodnia w strefie granicz-
nej zaczyna si tworzy unaczyniona ziarnina, która stopniowo
przekszta ca si w tkank bliznowat .
96
Do podstawowych i najcz stszych objawów klinicznych
nale :
1. ból,
2. wstrz s,
3. ostra niewydolno lewokomorowa (obrz k p uc),
4. zaburzenia rytmu i ewentualnie przewodnictwa.
Stosowane zabiegi
Usprawnienie chorych z zawa em serca dzieli si na trzy
okresy:
1. wczesny okres wie ego zawa u - usprawnienie wewn trz-
szpitalne,
2. okres rekonwalescencji - usprawnienie sanatoryjne,
3. okres po rekonwalescencji (podtrzymuj cy) - usprawnienie
ambulatoryjne.
OKRES PIERWSZY
Fizykoterapia
Nie stosuje si adnych zabiegów.
Masa
Do masa u mo emy przyst pi po 10 -12 dniach choro-
by. W tym okresie mo emy wyró ni trzy sposoby post powa-
nia.
Sposób pierwszy polega na wykonywaniu drena u lim-
fatycznego pocz tkowo na zmian , tzn. przy jednym zabiegu -
ko czyn górnych, przy nast pnym - ko czyn dolnych (wg
zasad omówionych w ksi ce pt Drena limfatyczny"). Je eli
lekarz prowadz cy zezwoli, drena wykonujemy maksymal-
97
nie trzy razy w tygodniu. W miar poprawy stanu zdrowia
zabieg mo na wykonywa codziennie. Je eli stan zdrowia
pacjenta pozwala, mo na po czy opracowania z dwóch ko-
lejnych dni, a wi c wykonywa w trakcie jednego zabiegu
drena zarówno ko czyn dolnych, jak i górnych.
Sposób drugi polega na wykonywaniu powierzchnio-
wych g aska i delikatnych ugniata pod nych pocz tkowo
tylko w ko czynach dolnych nie cz ciej ni trzy, a nawet dwa
razy w tygodniu. W miar poprawy stanu zdrowia do czamy
opracowanie ko czyn górnych. Po kilkunastu zabiegach zwi k-
szamy ich ilo . Je eli lekarz prowadz cy wyrazi zgod , masa
wykonujemy nawet codziennie. Stopniowo zwi kszamy rów-
nie si i czas trwania masa u.
Z chwil uzyskania stanu kompensacji, kiedy pacjento-
wi wolno wsta z ka, przechodzimy do nast pnego okresu.
Sposób trzeci polega na wykonywaniu masa u segmen-
tarnego wg zasad omówionych w ksi ce pt. Masa segmen-
tarny", wyd.II, str. 145.
Nale y pami ta , e bardzo cz sto wyst puje przeczuli-
ca w obr bie lewej opatki. W tym przypadku nale y wykony-
wa lekkie g askanie i koliste rozcieranie w obr bie segmen-
tów C3 - C4, a dopiero po ust pieniu przeczulicy przyst pi do
wykonywania masa u segmentarnego.
Kinezyterapia
Celem kinezyterapii jest:
przeciwdzia anie nast pstwom unieruchomienia w ku,
zapobieganie powik aniom zakrzepowo - zatorowym,
enie do kompensacji,
poprawa stanu psychicznego pacjenta.
98
OKRES REKONWALESCENCJI
Fizykoterapia
Nie stosuje si adnych zabiegów.
Masa
Wyró niamy dwa sposoby post powania.
Sposób pierwszy polega na wykonywaniu masa u kla-
sycznego. W tym okresie do opracowania klasycznego z pierw-
szego okresu mo emy do czy delikatne rozcierania w obr -
bie ko czyn. Je eli lekarz prowadz cy zezwoli, do masa u
do czamy opracowanie lewego barku, klatki piersiowej i
grzbietu (z wykorzystaniem: g aska , rozciera , ugniata
pod nych, delikatnych oklepywa i delikatnej wibracji).
Sposób drugi polega na wykonywaniu masa u segmen-
tarnego jak w chorobach serca (patrz Masa segmentarny",
wyd. II, str. 145).
Kinezyterapia
W okresie obejmuj cym 3-4 tygodnie nale y zwi ksza
czynno ci dnia codziennego, ale tylko do 40% maksymalnego
obci enia serca. T tno nie powinno przekracza 110 - 120
uderze na minut w czasie wysi ku.
W 6 -10 tygodniu usprawnienia obci enie mo e wzro-
sn do 120 - 130 uderze serca na minut .
W tym okresie-wykonuje si :
wiczenia dynamiczne ko czyn górnych i dolnych,
wiczenia kszta tuj ce tu owia w ró nych pozycjach,
99
 wiczenia na rowerze,
marsz,
wchodzenie na schody,
trening interwa owy.
OKRES PO REKONWALESCENCJI
Fizykoterapia
Nie stosuje si adnych zabiegów.
Masa
W tym okresie masa nie jest potrzebny.
Kinezyterapia
Jest to okres podtrzymuj cy, który trwa ca e ycie. Nale-
y przeprowadza okresowo ocen wydolno ci fizycznej, na
podstawie której zaleca si trening lub inn form ruchu oraz
rodzaj wykonywanej pracy zawodowej i aktywno ci yciowej.
UWAGA!
W zale no ci od wyniku testu prognostycznego przepro-
wadzonego przez lekarza kinezyterapi mo na prowadzi np.
wg schematów opracowanych w Instytucie Kardiologii AM w
Warszawie, w których rozpisany jest ka dy dzie rehabilitacji
i sposób jej prowadzenia.
U chorych bez powik usprawnienie rozpoczyna si 4
- 5 dnia po zawale. Przewiduje si , e pobyt w szpitalu b dzie
trwa 21 - 28 dni.
100
U chorych z powik aniami lub w ci szym przebiegu
zawa u usprawnienie rozpoczyna si 2 - 3 tygodnie po wyst -
pieniu zawa u. Przewiduje si , e pobyt w szpitalu b dzie trwa
35 do 42 dni.
1.5. CHIRURGIA SERCA
W ostatnich latach w chirurgii serca dokona si wielki
post p dzi ki udoskonalonym metodom pozwalaj cym na
utrzymanie kr enia krwi przy nieczynnym sercu, jak równie
dzi ki ci gle zbieranym do wiadczeniom kardiochirurgów.
Stosowane zabiegi
Zasady post powania przed- i pooperacyjnego s zasa-
dniczo takie same, jak przy torakotomii. Ci cie biegnie zwykle
po stronie przednio - bocznej od linii rodkowej przedniej a do
pachowej tylnej. Istnieje jednak taka sama gro ba niedodmy,
utraty ruchomo ci barku i zniekszta cenia postawy. Niezwykle
wa ne jest utrzymanie dro no ci dróg oddechowych, a tym
samym odpowiedniej wentylacji, gdy ka de zaburzenie odde-
chowe stanowi dodatkowe obci enie dla serca.
W zakresie kinezyterapii ka dy przypadek wymaga in-
dywidualnego podej cia i odpowiednio dostosowanej rehabi-
litacji.
1.5.1. ROZRUSZNIK SERCA
Je eli w przebiegu procesu chorobowego dojdzie do
uszkodzenia czy przerwania p czka Hisa lub jego odnóg,
wówczas niektóre lub wszystkie bod ce zostaj zablokowane
i nie dochodz do komór. Jedynym skutecznym rozwi zaniem
101
jest wszczepienie kardiostymulatora (rozrusznika). Wszcze-
pienie rozrusznika nie Stawarza konieczno ci stosowania reha-
bilitacji, jednak wa ne jest aby zarówno pacjent, jak i fizjote-
rapeuta wiedzia , e stosuj c zabiegi przy leczeniu innych
chorób, nale y podj pewne rodki ostro no ci.
Rys. 14. Najcz stsze miejsce wszczepienia rozrusznika i umo-
cowania elektrody
Pacjenta nale y poinformowa , e przebywanie w polu
dzia ania urz dze elektrycznych du ej mocy (silników, trans-
formatorów), linii wysokiego napi cia, radarów, nadajników
radiowych i telewizyjnych, pieców indukcyjnych itp. mo e
zak óci prac rozrusznika. Niebezpieczna jest naprawa insta-
lacji zap onowej w samochodach. Istnieje ryzyko, e telefon
komórkowy a nawet systemy zabezpieczaj ce sklepy przed
kradzie mog wywrze niekorzystny wp yw na dzia anie
rozrusznika.
W zakresie zabiegów medycznych niebezpieczne s :
defibrylacja (pobudzenie pracy serca wysokim napi ciem),
kardiowersja (regulacja rytmu serca), litotrypsja (rozbijanie
kamieni), operacje no em elektrycznym.
W zakresie fizykoterapii zasadniczo nie stosuje si za-
biegów pr dowych (jedynie na specjalne zlecenie i pod cis
kontrol lekarza). Nie wolno wykonywa zabiegów radiotera-
pii.
Je eli rozrusznik jest wszczepiony po lewej stronie w
masa u nale y bezwzgl dnie omija okolic obojczyka oraz
górn cz klatki piersiowej po stronie umiejscowienia rozru-
sznika, a masa stawu ramiennego nale y wykonywa bardzo
ostro nie, aby nie doprowadzi do mechanicznego uszkodze-
nia rozrusznika, elektrody lub tkanek w ich pobli u.
W kinezyterapii nie stosuje si wicze rozci gaj cych
tkanki w tej okolicy, szczególnie mi ni piersiowych.
103
2. CHOROBY NACZY
Niektóre z wymienionych chorób nie leczy si fizykal-
nie. Omówimy je, poniewa mog one wyst powa u pacjen-
tów wymagaj cych leczenia z powodu innych dolegliwo ci, a
wówczas nale y zastosowa pewne rodki ostro no ci.
2.1. CHOROBY T TNIC
2.1.1. STWARDNIENIE T TNIC (MIA YCA)
(ATHEROSCLEROSIS)
Jest to przewlek y proces zapalny b ony wewn trznej
tnic, prowadz cy do zwyrodnienia. W b onie tej pojawiaj
si nacieki, które albo rozmi kaj , albo twardniej wskutek
odk adania si w nich soli wapnia. Proces rozprzestrzenia si
na b on rodkow , w której ulegaj zwyrodnieniu w ókna
mi niowe, oraz na b on zewn trzn , która ulega stwardnie-
niu. Niekiedy proces chorobowy obejmuje równie y.
Stwardnienie t tnic wyst puj e w pewnym stopniu u osób
w starszym wieku, ale mo e pojawi si o wiele wcze niej w
wyniku procesów patologicznych. Wa rol odgrywaj :
czynnik dziedziczny, ci ka praca i procesy chorobowe powo-
duj ce utrzymywanie si wysokiego ci nienia (dna, choroba
nerek, zatrucia o owiem, zatrucia alkoholem itp.).
tnice powierzchowne, je li s zmienione chorobowo,
daj si wyczu jako twarde i zgrubia e postronki nawet poza
fal t tna. Ci nienie krwi jest wysokie, t tno napi te. Niektó-
rzy chorzy odczuwaj ch ód i dr twienie stóp oraz kurcze w
nogach. Jako pó ny objaw mo e pojawi si chromanie
przestankowe. Niekiedy wyst puj odbarwienia skóry i
obrz k ko czyn dolnych. Lewa komora serca ulega przero-
104
stowi. Proces obejmuje równie t tnice wie cowe. Mo e to
doprowadzi do dusznicy bolesnej, a nawet nag ej mierci z
powodu znacznego zw enia wiat a t tniczek, do którego
do cza si zakrzepica. Je eli w miejscu przerostu wyst pi
rozszerzenie komory, wówczas objawy b podobne jak w
wadzie zastawkowej serca.
Nast pstwem stwardnienia t tnic mog by równie :
tniak (zw aszcza w uku t tnicy g ównej),
zakrzepica,
kni cie t tnicy (nawet z b ahego powodu).
Dla u atwienia wskaza leczniczych w okre laniu stop-
nia niedokrwienia ko czyny mo na si pos ugiwa czterostop-
niow skal wg R. Fontaine'a:
pierwszy stopie - zmiany bez objawów klinicznych,
drugi stopie - chromanie przestankowe, trzeci
stopie - ból spoczynkowy bez zmian martwiczych,
czwarty stopie - ból spoczynkowy z martwic lub
owrzodzeniem.
Niektórzy lekarze wol jednak podzia podany przez A.
Piskorza, w którym wyró niamy:
Okres I (niedokrwienie umiarkowane):
A. chromanie nie post puj ce,
B. chromanie post puj ce (zmniejszaj ce z cza
sem zakres chodzenia),
Okres II (niedokrwienie znaczne):
A. ból spoczynkowy,
B. owrzodzenie i zgorzel,
C. ko czyna do odj cia.
105
Stosowane zabiegi
Pacjent powinien prowadzi spokojny tryb ycia, stoso-
wa umiarkowany wysi ek fizyczny (bez przeci enia), od y-
wia si skromnie, spo ywa proste pokarmy i unika nadmia-
ru soli. Zabrania si palenia tytoniu i u ywania alkoholu.
Nale y zapobiega obstrukcji.
Stwardnienie t tnic zasadniczo nie wymaga stosowania
fizjoterapii. W przypadkach ci kich stosuje si wiczenia
Burgera (patrz choroba Burgera).
Chorzy z mia yc wymagaj cy masa u i wicze z
powodu innego niedomagania musz by traktowani z wielk
ostro no ci . Oczywi cie w lekkich przypadkach mo liwo
wyrz dzenia szkody jest ma a, ale zawsze nale y pami ta :
warunkiem niezb dnym do wykonywania masa u
jest wyst powanie reakcji na masa ze strony naczy
krwiono nych,
nie wolno doprowadza do przeci enia organizmu,
nie wolno powodowa wzrostu ci nienia krwi,
nie wolno stosowa technik mocnych (zw aszcza
ugniata ), jak równie technik rozgrzewaj cych (roz-
ciera ).
W masa u wsz dzie tam, gdzie jest to mo liwe, nale y
decydowa si na post powanie segmentarne.
2.1.2. ZAKRZEPOWO - ZAROSTOWE
ZAPALENIE NACZY
(CHOROBA BORGERA)
(THROMBANGIITIS OBLITERANS)
Jest to choroba t tnic atakuj ca zwykle ko czyny dolne.
Przyczyna choroby nie jest znana. Uwa a si , e znaczn rol
odgrywa czynnik dziedziczny. Prawie zawsze choroba wyst -
106
puje u m czyzn. Wydaje si , e pozostaje ona w zwi zku z
paleniem tytoniu. Substancje zawarte w tytoniu powoduj
uszkodzenie cian t tnic u pewnych osób wykazuj cych
nadwra liwo na t substancj . Czyni to cian t tnicy podat-
na zaka enie pewnymi bli ej nieznanymi bakteriami.
W odró nieniu od mia ycy, która atakuje naczynia na
ca ej d ugo ci, w zakrzepowo - zarostowym zapaleniu t tnic
zmiany wyst puj tylko w pewnych odcinkach. Choroba obej-
muje wszystkie trzy warstwy ciany t tniczej, które zostaj
obj te procesem zapalnym. Zapalenie b ony wewn trznej po-
woduje powstawanie zakrzepów, które mog zamkn wiat o
naczynia i doprowadzi do jego ca kowitego zwyrodnienia.
Cz sto proces chorobowy rozszerza si równie na przylega-
i nerw. Ucisk na nerwy naczynioruchowe mo e
powodowa skurcz t tnic.
Na pocz tku choroby obserwuje si uczucie zi bni cia
stóp. Mog wyst powa objawy naczynioruchowe (jak w
chorobie Raynauda). W dalszym ci gu nad powierzchownymi
ami mog pojawia si czerwone, bolesne plamki, podob-
nie jak w zakrzepowym zapaleniu . Do g ównych objawów
nale y chromanie przestankowe. Chromanie przestankowe
polega na pojawianiu si podczas chodzenia bólu w ydkach
lub stopach, który zmusza chorego do zatrzymania si . W
czasie odpoczynku ból ust puje. Przyczyn bólu jest niedo-
krwienie ko czyn. W miar post pu choroby ból si nasila,
wyst puje wcze niej przy wysi ku i wolniej znika przy odpo-
czynku.
W trakcie dalszego rozwoju choroby w ko czynach
dolnych pojawiaj si zmiany troficzne, a nast pnie zgorzel
zmuszaj ca do amputacji ko czyny. Ból towarzysz cy zgo-
rzeli jest bardzo silny.
Choroba ma charakter post puj cy, cho mog wyst po-
wa okresy remisji.
107
Dla u atwienia wskaza leczniczych w okre laniu stop-
nia niedokrwienia ko czyny mo na si pos ugiwa , podobnie
jak w stwardnieniu t tnic, czterostopniow skal wg R. Fonta-
ine'a lub pi ciookresow skal wg A. Piskorza.
Stosowane zabiegi
Niedokrwienie umiarkowane z chromaniem nie post -
puj cym (okres I A) powinno by leczone zachowawczo.
U chorych z chromaniem post puj cym (okres IB), gdy
dolegliwo ci uniemo liwiaj wykonywanie pracy, nale y
ustali wskazania do leczenia operacyjnego.
Niedokrwienie znaczne (okres II) jest bezwzgl dnym
wskazaniem do leczenia szpitalnego i najcz ciej operacyjne-
go.
Fizykoterapia
W ramach fizykoterapii stosuje si : promieniowanie
podczerwone (na okolic brzucha w celu uzyskania odrucho-
wego rozszerzenia naczy w ko czynach dolnych), budk
Polano (o temperaturze wn trza powy ej 30° C i poni ej 40°
C), promieniowanie nadfioletowe (na okolic przykr gos upo-
w segmentach Th8-L3), galwanizacj , jontoforez (z hista-
miny, pridazolu, magnezu, pasty borowinowej), pr dy diady-
namiczne, pr d Traberta, pr dy interferencyjne, diatermi krót-
kofalow , terapi impulsowym polem magnetycznym wielkiej
cz stotliwo ci, diatermi mikrofalow , ultrad wi ki (z wyj t-
kiem III i IV okresu wg Fontaine'a), k piele lecznicze (terpen-
tynowa, solankowa, jodo-bromowa).
108
Masa
Masa mo emy wykonywa tylko w I i II stopniu choro-
by (wg Fontaine'a).
Celem stosowanego masa u jest:
zmniejszenie dolegliwo ci podmiotowych,
zwi kszenie przep ywu kapilarnego krwi,
stworzenie korzystnych warunków dla powstania kr -
enia obocznego,
odprowadzenie produktów przemiany materii.
PIERWSZY STOPIE CHOROBY
Mo emy wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - klasyczny sk ada si z dwóch faz.
UWAGA!
Je eli przed masa em wykonywane by y zabiegi fizyko-
terapii rozgrzewaj ce okolic l wiow i brzuch, faz pierw-
sz mo na pomin .
W fazie pierwszej - poprzez rozgrzanie okolicy brzucha
i okolicy l wiowej uzyskujemy odruchowe rozszerzenie
naczy w ko czynach dolnych. Stosujemy masa klasyczny
pow ok brzusznych, wg schematu przedstawionego w ksi ce
pt Masa klasyczny", wyd. II, str.358, oraz masa odcinka
wiowo-krzy owego kr gos upa, wg schematu przedsta-
wionego w ksi ce pt Masa klasyczny", wyd. II, str.289.
W fazie drugiej stosujemy post powanie klasyczne wy-
korzystuj c: delikatne g askania dosercowe i odsercowe, deli-
katne rozcierania, lekkie ugniatania pod ne i delikatne uciski
109
w miejscach poni ej i powy ej wyst powania zmian chorobo-
wych. Mo e okaza si , e ju w pierwszym stopniu choroby
nie mo na wykonywa rozciera po pierwsze ze wzgl du na
zmiany troficzne skóry i tym samym mo liwo jej otarcia, jak
równie ze wzgl du na wyst powanie odczynu paradoksal-
nego (obkurczenie si naczy krwiono nych pod wp ywem ich
rozgrzania).
W trakcie wykonywania masa u mo na - je eli nie
sprawia to pacjentowi bólu - lekko unie ko czyn powy ej
poziomu celem u atwienia odp ywu ylnego.
Drugi sposób - segmentarny - mo liwy jest do zastoso-
wania tylko w przypadkach, w których naczynia maj zdolno
reagowania na bod ce.
Post pujemy wg schematu omówionego w ksi ce pt.
Masa segmentarny", wyd. II, str. 154 ( Masa w chorobach
naczy obwodowych ko czyn dolnych").
DRUGI STOPIE CHOROBY
Mo emy stosowa post powanie klasyczne lub segmen-
tarne.
Pierwszy sposób - klasyczny - jest kontynuacj zabie-
gów z pierwszego stopnia choroby i podobnie - sk ada si z
dwóch faz.
UWAGA!
Je eli przed masa em wykonywane by y zabiegi fizyko-
terapii rozgrzewaj ce okolic l wiow i brzuch, faz pierw-
sz mo na pomin .
110
W fazie pierwszej - poprzez rozgrzanie okolicy brzucha
i okolicy l wiowej uzyskujemy odruchowe rozszerzenie
naczy w ko czynach dolnych. Stosujemy masa klasyczny
pow ok brzusznych, wg schematu przedstawionego w ksi ce
pt. Masa klasyczny", wyd. II, str.358, oraz masa odcinka
wiowo - krzy owego kr gos upa, wg schematu przedsta-
wionego w ksi ce pt. Masa klasyczny", wyd. II, str.289.
W fazie drugiej stosujemy post powanie klasyczne wy-
korzystuj c: delikatne g askania dosercowe i odsercowe, lek-
kie ugniatania pod ne i delikatne uciski w miejscach poni ej
i powy ej wyst powania zmian chorobowych. Mo e okaza
si , e zastosowanie g aska , a nawet delikatnych ugniata
powoduje uszkodzenia skóry oraz wyst pienie odczynu para-
doksalnego. W takim przypadku masa polega na wykonywa-
niu tylko ucisków jednoczesnych.
W trakcie masa u mo na -je eli nie sprawia to pacjen-
towi bólu - lekko unie ko czyn powy ej poziomu celem
atwienia odp ywu ylnego.
Drugi sposób - segmentarny - mo liwy jest do zastoso-
wania tylko w przypadkach, w których naczynia maj zdolno
reagowania na bod ce.
Post pujemy wg schematu omówionego w ksi ce pt.
Masa segmentarny", wyd. II, str. 154 ( Masa w chorobach
naczy obwodowych ko czyn dolnych").
UWAGA!
Mo e si okaza , e techniki stosowane w masa u seg-
mentarnym b powodowa y pogorszenie stanu zdrowia.
W takim przypadku nale y stosowa post powanie klasyczne
wg pierwszego sposobu.
111
Kinezyterapia
We wszystkich okresach choroby usprawnienie powin-
no uwzgl dnia :
oddzia ywanie na psychik chorego,
przywrócenie sprawno ci kr enia w mi niach ko -
czyn dolnych,
dzia anie adaptacyjne (mo liwo wykonania tych sa-
mych wicze przy mniejszym zu yciu tlenu),
dzia anie funkcjonalne (mo liwo wykonywania czyn-
no ci yciowych).
W leczeniu zachowawczym u chorych w I, II i III okresie
choroby stosuje si :
wiczenia u eniowe typu Burgera. W pozy ej i le cej ty em
pacjent unosi nog pod k tem 45° i utrzymuje w tej pozycji
przez 2-3 min, nast pnie opuszcza nog w dó (poni ej
poziomu cia a) na okres 2 - 3 min (do wyst pienia zaczerwie-
nienia). Nast pnie uk ada nog poziomo na okres 2-3 min (do
uzyskania normalnej barwy skóry). wiczenia prowadzi si ,
powtarzaj c cykl 3-5 razy, 2 - 3 razy dziennie.
wiczenia wg Ratschowa. W pozycji le cej ty em pacjent
unosi nogi pod k tem 90° proste w stawach kolanowych. Stopy
mog wykonywa ruchy zgi cia i wyprostu. Tak pozycj
utrzymujemy a do wyst pienia bólu lub zm czenia (oko 2
min). Nast pnie pacjent opuszcza nogi poni ej poziomu i
wytrzymuje a do zaczerwienienia, po czym uk ada w pozycji
poziomej (odpoczynek) na okres 2-3 min. Taki cykl powtarza-
my 3 - 10 razy dziennie.
W pozycji stoj cej wspi cie na palce i na pi ty (20 - 30 razy
na min).
W le eniu na plecach ruchy imituj ce jazd na rowerze (2-3
min).
112
 Wchodzenie na schody, zaczynaj c od kilku stopni z wypo-
czynkiem 1 - 2 min.
ywanie w ciep ej wodzie (tylko je eli nie ma zgorzeli i
martwicy).
Trening marszowy z ustaleniem szybko ci marszu, d ugo ci
trasy i czasu wypoczynku.
Leczenie operacyjne
W zale no ci od stanu chorobowego pacjenta stosuje si
trzy rodzaje operacji:
1. Operacie odtwórcze t tnic
Je eli operacja jest wykonywana w I lub II okresie
choroby, mo na wykonywa masa jak w fazie drugiej post -
powania klasycznego, dostosowuj c post powanie do okresu
choroby. Nale y omija okolic miejsca operowanego do
czasu zagojenia si rany.
Do wicze przyst puje si w 24 godziny po zabiegu
stosuj c:
wiczenia oddechowe,
wiczenia czynne stóp i r k oraz po czenie tych
ruchów z pog bionym oddechem,
w miar mo liwo ci wprowadza si wiczenia czynne
podudzi.
2. Sympatektomia
Po operacjach usuwaj cych l wiowy zwój wspó czul-
ny prowadzi si szybk pionizacj . Chory mo e rozpocz
chodzenie w 24 godziny po zabiegu.
Je eli operacja jest wykonywana w I lub II okresie
choroby, mo na wykonywa masa jak w fazie drugiej post -
powania klasycznego, dostosowuj c post powanie do okresu
choroby.
113
W zakresie kinezyterapii stosuje si :
wiczenia oddechowe,
wiczenia czynne stóp i r k oraz po czenie tych
ruchów z pog bionym oddechem,
w miar mo liwo ci wprowadza si wiczenia czynne
podudzi.
3. Amputacje
Wykonuje si je w IV okresie choroby.
Je eli nie ma przeciwwskaza , mo na stosowa masa
jak przy amputacjach.
W kinezyterapii stosuje si post powanie jak przy ampu-
tacjach.
2.1.3. CHOROBA RAYNAUDA
(MORBUS RAYNAUD)
Chorob mo na okre li jako napadowe zbledni cie,
zasinienie, zaczerwienienie oraz dr twienie wyst puj ce pod
wp ywem zimna lub bod ców psychicznych. Przyczyn tych
dolegliwo ci jest skurcz t tnic w cz ciach dystalnych (palce
k i nóg, r ce, p atki uszu, koniuszek nosa).
Przyczyn choroby jest prawdopodobnie nieprawid owy
metabolizm noradrenaliny w obwodowych zako czeniach
ókien nerwowych uk adu wspó czulnego.
Choroba wyst puje 5 razy cz ciej u kobiet ni u m -
czyzn. Najcz ciej pojawia si pomi dzy 20 a40 rokiem ycia.
W okresie napadu mo na wyró ni trzy okresy:
1. Okres, w którym wyst puje miejscowe omdlenie z
towarzysz blado ci i utrat czucia palców r k.
2. Okres miejscowej zamartwicy podczas której wyst -
puje sine zabarwienie palców.
3. Okres odruchowego rozszerzenia naczy .
114
W okresie zbledni cia arteriole, kapilary i ma e ki s
obkurczone. W okresie sinicy arteriole s szersze, cz krwi
przep ywa do kapilarów, które s rozszerzone i wype nione
krwi . W okresie silnego zaczerwienienia przep yw wzmaga
si i chocia kapilary staj si w sze ni w okresie sinicy,
wida ich znacznie wi cej, poniewa s wype nione krwi .
Zbledni cie palców rozpoczyna si od opuszek i post -
puje ku podstawom palców i ku d oniom. Kciuki najcz ciej s
wolne. W okolicy niedokrwionej chory odczuwa dr twienie,
ucisk, pieczenie i ból. Palce staj si zimne i niekiedy pokryte
potem. Ruchy s ograniczone. Stan taki utrzymuje si przez
okres od kilku minut do 2 godzin i ust puje samoistnie lub po
ogrzaniu ko czyny. W okresie ust powania objawów mo e
pojawi si lekki obrz k, uczucie mrowienia i pulsuj cy ból
palców.
W wyj tkowych przypadkach, równocze nie z zaburze-
niami naczynioruchowymi palców r k, wyst puj podobne
zaburzenia w naczyniach serca, siatkówki, mózgu i narz dów
jamy brzusznej. Równocze nie z objawami Raynauda wyst -
puj wtedy: d awica piersiowa, zaburzenia wzrokowe i inne
objawy brzuszne.
Cz sto powtarzaj ce si i d ugo trwaj ce napady wywo-
uj zmiany troficzne w postaci owrzodze , zmian w p ytkach
paznokci (wskutek rozrzedzenia struktury i zmian zanikowych
w ko ciach paznokciowych paliczków), twardziny (skóry pal-
ców, nosa, twarzy i tu owia) i zgorzeli (wzd brzegu paznok-
ci i na opuszkach palców).
Przebieg choroby Raynauda mo e by lekki, rednio
ci ki i ci ki. W postaciach lekkich zmiany s agodne i
przewa nie nie dochodzi do zgorzeli. Zmiany stabilizuj si
na kilka lub kilkadziesi t lat i cz sto ust puj samoistnie. W
postaciach ci szych napady wyst puj cz ciej (nawet pod
wp ywem niewielkiego och odzenia lub ma ej emocji), trwaj
115
 ugo, trudno ust puj , szybko wywo uj zmiany troficzne.
W ka dym okresie i nasileniu choroba mo e ust pi .
Chorob Raynauda (o pod u czynno ciowym) nale-
y odró ni od zespo u Raynauda wyst puj cego jako objaw
w rozmaitych zmianach organicznych t tnic ko czyn, w zmia-
nach organicznych w uk adzie nerwowym (jamisto rdzenia,
zapalenie nerwów obwodowych itp.), w zatruciach (o owiem,
arsenem, talem itp.), w zaburzeniach rozwojowych a tak e w
chorobach zawodowych, którym towarzyszy uszkodzenie apa-
ratu nerwowo - naczyniowego (przewlek e dzia anie drga i
zimna na r ce).
Choroba Raynauda, w odró nieniu od zespo u Raynau-
da, charakteryzuje si tym, e:
napady kurczu naczy s wywo ane ozi bieniem lub stanami
emocjonalnymi,
zmiany wyst puj symetrycznie,
palce, poza napadami, nie s zmienione lub wyst puje tylko
powierzchowna martwica,
nie mo na wykry zmian uznanych za pierwotne.
Stosowane zabiegi
Bezwzgl dnie nale y chroni ko czyny przed dzia a-
niem zimna. W tych przypadkach, w których napady s zwi -
zane z menstruacj lub menopauz , nale y stosowa odpowie-
dnie leczenie hormonalne.
W leczeniu stosuje si leki rozszerzaj ce naczynia oraz
zmniejszaj ce napi cie uk adu wspó czulnego.
W niektórych przypadkach wykonuje si sympatekto-
mi szyjn (wyci cie górnych zwojów szyjnych) w celu zmniej -
szenia napi cia naczynioruchowego w ko czynach górnych.
116
Zabiegi fizykalne stosuje si tylko mi dzy napadami, a
ich celem jest:
zmniejszenie napi cia cian naczy t tniczych,
poprawa ukrwienia ko czyn,
dzia anie przeciwbólowe,
poprawa trofiki tkanek,
usuni cie przyczyn sprzyjaj cych powstawaniu choroby.
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie
nadfioletowe (co 3 do 4 dni), galwanizacj (m.in. ko nierz
galwaniczny wg Szczerbaka), k piele czterokomorowe jonto-
forez (histaminow , jodow , magnezow , wapniow ), pr dy
diadynamiczne, pr dy interferencyjne, diatermi krótkofalo-
, terapuls, ultrad wi ki, k piele o temperaturze stopniowa-
nej, k piele o temperaturze zmiennej, masa wibracyjny (Aqu-
avibron), masa wirowy, masa podwodny, k piele lecznicze
(kwasow glowe, siarczkowo - siarkowodorowe), peloidotera-
pi (zawijania, ok ady i k piele z pasty lub papki borowino-
wej).
Masa
Masa , podobnie jak inne zabiegi, wykonujemy tylko w
okresie mi dzynapadowym.
Mo emy wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - klasyczny - polega na wykonywaniu
masa u grzbietu i kr gos upa ze szczególnym uwzgl dnie-
niem odcinka szyjnego. W masa u wykorzystujemy techniki
rozlu niaj cych (g askania, delikatne rozcierania, ugniatanie
pod ne, uciski jednoczesne). Po oko o 3 zabiegach do cza-
my klasyczne opracowanie ko czyn górnych stosuj c: g aska-
nia, delikatne rozcierania, ugniatanie pod ne, uciski jedno-
117
czesne. G askania mo na wykonywa zarówno dosercowo,
jak i odsercowo. Nale y równie doprowadzi do poprawy
kr enia w okolicy nosa i uszu.
UWAGA!
Je eli palce obj te s procesem martwiczym, masa
rozpoczynamy od ródr cza.
Drugi sposób - segmentarny - polega na wykonywaniu
zabiegów wg schematu omówionego w ksi ce pt. Masa
segmentarny", wyd. II, str. 150 ( Masa w chorobach naczy
obwodowych ko czyn górnych").
Kinezyterapia
wiczenia powinny by prowadzone w pozycji le cej lub
stoj cej celem unikni cia napi mi ni ko czyn dolnych.
Stosuje si :
wiczenia czynne w stawach barkowych, okciowych i
nadgarstkowych (20 - 30 powtórze roz onych na ca y
dzie ).
wiczenia r ki i palców (zaciskanie palców w pi ci i
szerokie odwodzenie z wyprostem palców).
wiczenia u eniowe ko czyn górnych wg wicze Burge-
ra. Rozpoczynamy w pozycji le enia ty em na w skiej kozetce.
Pacjent unosi r ce w gór na odpowiedni okres czasu, nast p-
nie opuszcza je w dó (poza ko), po czym uk ada na ku,
czyli w u eniu poziomym. Cykl takich wicze nale y po-
wtarza 3 do 4 razy dziennie.
wiczenia ogólno usprawniaj ce.
Gry i zabawy ruchowe uwzgl dniaj ce ruchy ko czyn gór-
nych.
Terapi zaj ciow (robótki r czne).
118
2.1.4. SAMOISTNA SINICA KO CZYN
(ACR0CYAN0S1S; ERYTHROCYANOS1S)
Zmiany chorobowe znaj duj si najcz ciej na kostkach,
pi tach, nadgarstkach i grzbiecie d oni, czasem na uszach, a
nawet na nosie. Palce, zarówno nóg, jak i r k, s z regu y wolne.
Miejsca zaj te s stale sinopurpurowe, ch odne i spocone.
Przyczyna tych zmian nie jest znana. Zwykle przypisuje
sieje emu kr eniu". Poniewa jednak choroba wyst puje
u dzieci i m odych kobiet, u których nie stwierdza si innych
objawów ego kr enia", mo liwe, e stanowi ona odmian
choroby Raynauda o s abym nasileniu, w której ch ód powodu-
je skurcz mi niówki ciany t tniczej. Nast pstwem tego jest
pó niejsze przekrwienie. Choroba nasila si w okresie pokwi-
tania i agodnieje po 20 roku ycia.
Rozpoznanie ustala si na podstawie:
stwierdzenia zlewnego zasinienia r k, niekiedy nóg, bez
tworzenia si owrzodze i zaników,
nasilenia si zmian w niskiej temperaturze,
wyst powania choroby u m odych dziewcz t i kobiet,
naczynioruchowego charakteru zaburze .
Rokowanie w samorodnej sinicy ko czyn jest dobre.
Nasilenie zmian barwy skóry zmniejsza si z biegiem lat, a
cz sto ust puje ca kowicie podczas ci y.
Stosowane zabiegi
Pacjent powinien uprawia aktywne wiczenia na wie-
ym powietrzu. Nale y si ciep o ubiera , jednak unika cia-
snej odzie y.
Intensywno leczenia oraz dobór zabiegów zale y od
zaawansowania choroby i nasilenia objawów. Technika stoso-
119
wanych zabiegów jest w wi kszo ci taka sama jak w chorobie
Raynauda.
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, promienio-
wanie nadfioletowe, galwanizacj , jontoforez , pr dy diady-
namiczne, pr dy interferencyjne, diatermi krótkofalow , ultra-
wi ki, masa wibracyjny (Aquavibron), masa wirowy, k -
piele lecznicze (kwasow glowe, siarczkowe, radonowe), pelo-
idoterapi .
Masa
Mo emy wyró ni dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - klasyczny - polega na wykonywaniu
masa u grzbietu, kr gos upa, ko czyn górnych i dolnych. W
masa u grzbietu i kr gos upa wykorzystujemy techniki
rozlu niaj ce (g askania, delikatne rozcierania, ugniatanie
pod ne, uciski jednoczesne, wibracj poprzeczn ). W masa-
u ko czyn górnych i dolnych stosujemy g askania (zarówno
dosercowo, jak i odsercowo), rozcierania (tylko w miejscach
wolnych od zmian chorobowych), ugniatanie pod ne, uciski
jednoczesne, wibracj poprzeczn .
Je eli istnieje taka potrzeba, nale y równie doprowa-
dzi do poprawy kr enia w okolicy nosa i uszu.
UWAGA!
W miejscach obj tych procesem chorobowym zarówno
askania, jak i ugniatania wykonujemy bardzo delikatnie.
W tych miejscach nie wykonujemy rozciera .
W przypadku pojawienia si , w miejscach zmienionych
120
chorobowo, p kni skóry rezygnujemy z masowania tych
miejsc.
Drugi sposób - segmentarny - polega na wykonywaniu
zabiegów wg schematu omówionego w ksi ce pt. Masa
segmentarny", wyd. II, str. 150, w rozdziale pt. Masa w
chorobach naczy obwodowych".
Kinezyterapia
Rodzaj wicze i ich metodyka s takie same jak w
chorobie Raynauda. Ze wzgl du na m ody wiek chorych wi-
czenia mo na prowadzi z wi ksz intensywno ci .
2.2. CHOROBY
W chorobach uk adu ylnego zasadnicz rol odgrywaj
trzy rodzaje patologii, które cz sto wi si ze sob , pog bia-
c sprawy chorobowe i pot guj c ich nast pstwa. S to:
zapalenie ,
zakrzepy ylne,
ylaki (patologiczne poszerzenie ).
2.2.1. ZAPALENIE
(PHLEBITIS)
Najcz stszymi przyczynami zapalenia s :
1. Urazy naczynia - np. ucisk wywierany na naczynie przez
ciasn odzie lub przez guzy po one na ich przebiegu.
2. ylaki.
3. Zmiany zapalne lub posocznicowe powstaj ce wskutek
przej cia infekcji z tkanek otaczaj cych y, np. z zaka onych
ran.
121
Niekiedy nie udaje si stwierdzi widocznej przyczyny
zapalenia.
Odczyn zapalny przewa nie obejmuje ca cian naczy-
nia, a w zale no ci od nasilenia zmian mo na wyró ni posta-
cie - l ejsz i ci sz . W postaci l ejszej przewa nie powstaje
zakrzep. W postaci ci szej proces zapalny mo e przechodzi
na tkanki otaczaj ce i mo e powsta ropie . Niezale nie od
postaci zapaleniu towarzyszy rozleg e zapalenie dróg ch on-
nych.
Zapalenie wyst puje najcz ciej w ach ko czyn dol-
nych (w ach udowych). Ból wyst puje wzd przebiegu
y. Towarzyszy mu twarde, postronkowate obrzmienie. W
przypadku zapalenia y powierzchownej skóra nad ni jest
ciemna i obrzmia a.
Zaj ciu du ych, g bokich towarzyszy zwolnione
kr enie ylne i bardzo du e wysiekanie limfy. Pojawia si
obrz k. W przypadku zaka enia wokó zaj tego naczynia
mog powstawa ropnie.
Choroba przebiega z dreszczami i gor czk , które nasi-
laj si w przypadku zaka enia.
Stosowane zabiegi
Post powanie lecznicze jest bardzo podobne do post -
powania w zakrzepowym zapaleniu .
2.2.2. ZAKRZEPOWE ZAPALENIE
(THROMBOPHLEBITIS)
Choroba polega na zamkni ciu wiat a y przez po-
wsta skrzeplin . Najcz ciej dochodzi do tego wskutek:
urazu naczynia (np. przy z amaniach),
zapalenia ,
122
 chorób zaka nych,
chorób prowadz cych do zwolnienia kr enia krwi.
Cz ciany naczynia, obj ta procesem zapalnym, jest
ród em podra nienia. Odk ada si na niej w óknik z przep y-
waj cej krwi, prowadz c do powstania skrzepliny. Przy bardzo
zwolnionym kr eniu krew mo e si zatrzyma za niedomyka-
cymi si p atkami zastawek i tam krzepn . Skrzeplina mo e
ca kowicie wype ni i zamkn wiat o naczynia.
Losy skrzepliny mog by nast puj ce:
Rozpuszczenie. Skrzeplina mo e ulec rozpuszczeniu przez
leukocyty i w tym przypadku kr enie w chorej yle powraca
do normy. Zdarza si to jednak rzadko.
Zw óknienie. W skrzeplinie tworzy si tkanka czna zmie-
niaj ca j we w óknist mas , która wype nia i zamyka ca ko-
wicie wiat o naczynia. Wskutek tworzenia si nowych kana-
ów dochodzi do cz ciowego udro nienia naczynia.
Zatory. Skrzeplina lub jej cz mo e si oderwa od ciany
naczynia i pop yn z pr dem krwi. Taka oderwana cz
skrzepliny nazywa si czopem. Czop stanowi niebezpiecze -
stwo ze wzgl du na mo liwo zamkni cia du ego naczynia
tniczego w obr bie mózgu, p uc, serca itd.
Rozmi kanie. Skrzeplina, przewa nie zaka ona, mo e si
rozpu ci , rozsiewaj c zaka enie z pr dem krwi po ca ym
organizmie. Mo e to prowadzi do powstania ropni w ró nych
miejscach.
W miejscu zakrzepu wyczuwa si wyra ny bolesny
punkt. Chory skar y si na ból przypominaj cy kurcz w otacza-
cych tkankach. W okolicy poni ej zakrzepu wyst puje znaczne
obrzmienie. Mo liwo wykonywania ruchów jest bardzo
ograniczona. Spostrzega si znaczne powi kszenie obocz-
nych. Mo e wyst pi wzrost temperatury.
123
Stosowane zabiegi
Najwa niejsz rzecz jest spokój i unieruchomienie za-
tej okolicy. Chory przez pewien czas musi pozostawa w
ku z uniesion ko czyn . Stosuje si rodki przeciwzakrze-
powe. Miejscowo wykonuje si ok ady.
W przypadkach nawracaj cego zapalenia stosuje si
niekiedy ich wyci cie.
Fizykoterapia
W ostrym okresie choroby przeciwwskazane s zabiegi
fizykalne. W okresie pó niejszym, w celu zapobiegania po-
wstawaniu zakrzepicy stosuje si : krioterapi , elektrostymula-
cj , pr dy interferencyjne, pr dy diadynamiczne, jontoforez ,
promieniowanie nadfioletowe, laseroterapi .
Masa
Ze wzgl du na mo liwo oderwania zakrzepu i spowo-
dowania jego przemieszczenia nie stosuje si masa u ani w
zapaleniu , ani w zakrzepowym zapaleniu . Korzy ci,
jakie mo e przynie masa , s niewspó mierne do szkody,
jak mo e wyrz dzi oderwany zakrzep.
Mo e si jednak zdarzy , e zaistnieje konieczno
wykonywania masa u ze wzgl du na inne dolegliwo ci u
pacjenta, który przechodzi zapalenie lub zakrzepowe zapale-
nie . W takim przypadku nale y pami ta , e:
odleg e cz ci cia a mo na masowa od momentu,
kiedy w ramach kinezyterapii pacjent na polecenie leka-
rza rozpoczyna chodzenie,
ko czyn symetryczn mo na masowa po oko o trzech
miesi cach od wyleczenia zapalenia,
124
 ko czyn , która by a obj ta zapaleniem, mo emy ma-
sowa dopiero po up ywie sze ciu miesi cy licz c od
chwili ust pienia objawów zapalenia,
miejsce, w którym by zlokalizowany zakrzep, zawsze
nale y masowa delikatnie.
Je eli zastosowano zabieg chirurgiczny i wyci to zmie-
nione chorobowo y, do masa u nale y przyst pi w termi-
nie ustalonym z lekarzem operuj cym i za jego zgod stosowa
drena limfatyczny zdrowej ko czyny dolnej oraz cz ci ko -
czyny chorej w celu usprawnienia odp ywu krwi ylnej.
Kinezyterapia
Post powanie kinezyterapeutyczne mo na rozpocz
dopiero po ust pieniu stanu ostrego.
Przez ca y okres usprawniania stosuje si wy sze u e-
nie ko czyn dolnych. Czasem stosowane jest unieruchomie-
nie.
wiczenia rozpoczyna si ruchami biernymi stopy (we
wszystkich p aszczyznach), stawów kolanowych, a pó niej
stawów biodrowych.
W dalszej kolejno ci stosuje si :
wiczenia Burgera,
wiczenia oddechowe bez pog bionych oddechów (zbyt
intensywne oddychanie mo e doprowadzi do zatoru p ucne-
go),
pionizacj .
UWAGA!
Do chodzenia na chor ko czyn pacjent zak ada opask
elastyczn lub specjaln po czoch elastyczn . Zak ada siej
w pozycji le cej z wysoko uniesion nog .
125
W przypadku wyst pienia obrz ków limfatycznych sto-
suje si u enie takie, jak przy ylakach podudzi.
2.2.3. YLAKI PODUDZI
(VARICES CRURUM)
ylaki s to zmiany polegaj ce na rozszerzeniu, wyd u-
eniu i powyginaniu oraz niedomykalno ci zastawek yl-
nych.
Sk onno do ich powstawania mo e by dziedziczona.
Czynnikiem sprzyjaj cym jest praca zawodowa w pozycji
stoj cej. y s wówczas stale nadmiernie rozci gni te, gdy
wskutek si y ci ko ci krew ma tendencje do gromadzenia si
w dolnych cz ciach cia a. Brak jest równie dwóch podstawo-
wych mechanizmów u atwiaj cych powrót krwi ylnej do
serca - pompy mi niowej i wi kszych zmian ci nienia w
klatce piersiowej.
Podobny wp yw wywieraj czynniki zwi kszaj ce ci-
nienie w jamie brzusznej i utrudniaj ce odp yw krwi z ko -
czyn dolnych (ci a, guzy, ciasne gorsety).
Najcz ciej ylaki powstaj w yle odpiszczelowej. Rów-
nie cz ste s ylaki odbytu (hemoroidy).
Wskutek wzrostu ci nienia krwi na ciany naczynia
ulega ono wyd eniu, powykr caniu i rozszerzeniu. Rozsze-
rzenie powoduje odsuni cie od siebie zastawek. Poniewa nie
mog one zamyka si szczelnie, trac swoj funkcj i pozwa-
laj na cofanie si krwi. To powoduje jej wi ksze zaleganie, a
to z kolei jest przyczyn dalszych deformacji naczynia. W ten
sposób powstaje b dne ko o.
Wskutek zwolnionego przep ywu krwi oraz jej zawiro-
wa w okolicy niesprawnych zastawek mo e dochodzi do
tworzenia si zakrzepów. Jednocze nie zaburzone kr enie i
od ywienie sprawia, e ciany naczynia ulegaj zwyrodnieniu.
126
 ona mi niowa zanika, natomiast b ona zewn trzna przera-
sta.
Chory skar y si na ból i os abienie ko czyn. Mo e
dochodzi do skurczu mi nia trójg owego ydki (je eli roz-
szerzona a przebiega g boko mi dzy mi niami).
W ko czynie wyst puje zastój i obrz k wskutek przepe -
nienia rozszerzonych i nadmiernego ci nienia w naczy-
niach w osowatych, a przez to zwi kszone przenikanie p ynu.
Na skutek gorszego ukrwienia mi nie ulegaj os abieniu, a
skóra zmianom wstecznym. Zwiotcza e mi nie nie wspoma-
gaj przep ywu krwi w ach i w ten sposób znów ustala si
dne ko o.
Stosowane zabiegi
Konieczne s okresy odpoczynku. Pacjent powinien
le w ku z uniesion ko czyn . Mo e zaistnie koniecz-
no zmiany charakteru pracy.
Chory powinien nosi elastyczn po czoch lub opask .
Zak ada si j rano przed wstaniem z ka i nie nale y jej
zdejmowa a do udania si na spoczynek nocny.
W ka dym przypadku zastoju ylnego zasadniczym ce-
lem leczenia jest u atwienie odp ywu krwi. Mo na to osi gn
przez stosowanie fizykoterapii, odpowiednich wicze przy
uniesionej ko czynie i ewentualnie masa u.
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii stosuje si : pr dy interferencyj-
ne, pr dy diadynamiczne, jontoforez (z acetylocholiny), elek-
trostymulacj pr dami ma ej cz stotliwo ci, promieniowanie
nadfioletowe.
127
Masa
Lekarze rzadko zlecaj masa z powodu samych tylko
ylaków. Nale y bowiem pami ta , e ylakowato zmieniona
a mo e atwo ulec procesowi zapalnemu lub mo e doj do
powstania zakrzepu. Wydaje si , e podejmowanie takiego
ryzyka nie jest uzasadnione. Je eli jednak lekarz tak zadecydu-
je, mo na stosowa jeden z dwóch sposobów post powania.
Pierwszy sposób polega na wykonywaniu drena u lim-
fatycznego ko czyn dolnych. Na ko czynie chorej nie wyko-
nujemy drena u w miejscu bezpo rednio obj tym procesem
chorobowym. Schemat post powania omówiono w ksi ce
pt. Drena limfatyczny", str. 124 lub 247. Do opracowania
do czamy rozlu niaj cy masa klasyczny okolicy l wio-
wo-krzy owej kr gos upa, brzucha i podbrzusza.
W ci kich przypadkach lepiej w ogóle nie stosowa
masa u na chorej ko czynie.
Drugi sposób polega na wykonywaniu masa u segmen-
tarnego ko czyn dolnych. Podobnie jak w pierwszym sposobie
post powania na ko czynie chorej nie wykonujemy masa u w
miejscu bezpo rednio obj tym procesem chorobowym, a w
ci kich przypadkach lepiej nie stosowa masa u na chorej
ko czynie. Schemat post powania omówiono w ksi ce
pt Masa segmentarny", wyd.II, str. 154, w rozdziale pt.
Masa w chorobach naczy obwodowych ko czyn dolnych".
W przypadku stwierdzenia wyst powania ylaków przy
leczeniu innych spraw chorobowych nale y bezwzgl dnie
omija miejsca wyst powania zmienionych naczy ylnych.
128
Kinezyterapia
wiczenia spe niaj zarówno zadania profilaktyczne,
jak równie terapeutyczne. Stosuje si :
wiczenia oddechowe, które mog by prowadzone bez
ogranicze ,
wiczenia czynne wolne ko czyn dolnych w pozycji le cej,
wiczenia na rotorze w pozycji le cej,
spacery w rytmie umiarkowanym,
po d ugim chodzeniu odpoczynek w pozycji le cej ty em z
ko czynami uniesionymi i lekko zgi tymi w stawach kolano-
wych.
UWAGA!
Opask elastyczn nale y zdejmowa i zak ada w pozy-
cji le cej chorego.
Nie nale y prowadzi wicze w pozycji stoj cej ani
pozostawa d ugo w tej pozycji.
Nie nale y siedzie d ugo z opuszczonymi i zgi tymi
nogami.
Pod odpowiednie nogi ka nale y podstawi klocki,
aby pacjent móg spa z nogami u onymi powy ej tu owia.
LECZENIE CHIRURGICZNE
W ci kich przypadkach stosuje si leczenie operacyjne.
Polega ono na usuni ciu lub podwi zaniu ylakowato zmie-
nionych .
129
Stosowane zabiegi
Operowan ko czyn mocno si banda uje. Poniewa
istotne jest wczesne uruchomienie, zabiegi (g ównie kinezyte-
rapi ) wykonuje si z zabanda owan ko czyn , co dodatko-
wo uciska na y z zewn trz. Zwykle po dwóch lub trzech
dniach od operacji pozwala si choremu przej niewielk
odleg . Nale y jednak zwraca uwag , aby chory nie prze-
bywa d ugo w pozycji stoj cej.
Masa
Przewa nie nie wykonuje si masa u ze wzgl du na jego
ma skuteczno . Je eli jednak lekarz zleci jego wykonywa-
nie, stosujemy opracowanie klasyczne ko czyny symetrycz-
nej-zdrowej, wywieraj c wp yw konsensualny na ko czyn
operowan .
Kinezyterapia
wiczenia rozpoczyna si w 24 godziny po zabiegu.
Wykonuje si :
wiczenia u eniowe Burgera,
wiczenia czynne wolne w stawach stopy, kolanowym
i biodrowym (w zakresie mo liwym do wykonania przy
zabanda owanej ko czynie),
pionizacj i chodzenie (w drugiej lub trzeciej dobie po
zabiegu).
UWAGA!
W miar mo liwo ci wyd a si dystans chodzenia,
jednak nie nale y pozwala na zbyt d ugie przebywanie w
pozycji pionowej.
130
III. CHOROBY NEUROLOGICZNE
Uszkodzenia którejkolwiek cz ci uk adu nerwowego
mog by wywo ane urazem lub chorob .
ród urazów nale y wymieni z amania czaszki, kr -
gos upa i ko czyn, przesuni cie tkanek lub dzia anie si y
dostatecznie du ej, aby doprowadzi do st uczenia, rozerwa-
nia, zmia enia lub innego uszkodzenia. W przypadkach
ama ko ci nerw mo e zosta uszkodzony w trakcie z ama-
nia lub pó niej przez przemieszczon ko czy tworz si
kostnin .
ród chorób nale y wyró ni :
zaka enia drobnoustrojami (np.: nagminne pora enie
dzieci ce, wi d rdzenia, pob oniczne zapalenie nerwów),
zatrucia (np.: o owiem, arsenem, alkoholem itp),
guzy lub wady rozwojowe wywieraj ce ucisk na jak cz
uk adu nerwowego,
uszkodzenia pochodzenia naczyniowego (np.: krwotok,
zakrzep, zator),
go ciec, którego produkty powoduj ucisk na tkank
nerwow ,
inne czynniki wywo uj ce ucisk na tkank nerwow .
Istnieje równie grupa chorób uk adu nerwowego, któ
rych pochodzenie nie jest znane.
Patologia uk adu nerwowego polega na ostrym stanie
zapalnym lub przewlek ym zwyrodnieniu której z j ego cz ci.
131
W ostrym stanie zapalnym wyst puj atypowe zmiany.
Naczynia krwiono ne ulegaj rozszerzeniu, pojawia si obrz k
i zniszczenie komórek. Wskutek ucisku na neurony czuciowe
wyst puje ból. Zapalenie mo e:
ust pi - pozostawiaj c po sobie bardziej lub mniej trwa e
uszkodzenia,
post powa , powoduj c zgon pacjenta,
przej w przewlek y proces zwyrodnieniowy.
Zwyrodnienie prowadzi do zniszczenia komórek i w ó-
kien nerwowych. Tkanka nerwowa zostaje zast piona tkank
glejow .
Pod wp ywem urazu komórka mo e zosta zniszczona.
Ulega ona obumarciu. mier komórki poci ga za sob zni-
szczenie ca ego neuronu i zwyrodnienie wszystkich wypustek.
Znajduj ce si w okolicy naczynia krwiono ne równie ulegaj
zwyrodnieniu, a wiele z nich zanika. Stan taki nazywamy
stwardnieniem (scierosis). adna komórka nerwowa nie ma
zdolno ci regeneracji. Nie mo e równie wytworzy drugiej
komórki na drodze podzia u. Dopóki j dro komórki nerwowej
pozostaje nie uszkodzone, mo e ona powróci do prawid owe-
go funkcjonowania, mimo e ulega pewnym zmianom, nawet
je li jest pozbawiona w ókna osiowego.
ókno nerwowe od czone od komórki, z której po-
chodzi, obumiera. W przypadku neuronów ruchowych, umiej-
scowionych w korze mózgowej i przednich rogach rdzenia
kr gowego, zwyrodnienie wyst puje poni ej miejsca uszko-
dzenia. Proces taki nazywamy zwyrodnieniem zst puj cym.
Komórki neuronów czuciowych u one s obwodowe Ko-
mórki najni szych neuronów znaj duj si w zwojach rdzenio-
wych i ich w ókna osiowe przebiegaj w rdzeniu ku górze.
Dlatego te , je li komórka lub w ókno neuronu czuciowego
zostan uszkodzone, obumiera taj ego cz , która znajduje
si powy ej miejsca uszkodzenia. Mówimy wówczas o
zwyrodnieniu wst puj cym.
132
Proces zwyrodnienia w ókien rozpoczyna si od os onki
mielinowej, która rozpada si na kuleczki t uszczu, a ten ulega
w ko cu resorpcji. W dalszej kolejno ci rozpada si i zanika
ókno osiowe. Os onka Schwanna zostaje zachowana i zwi k-
sza si w niej ilo j der komórkowych. Pocz tkowo wype nia
substancja protoplazmatyczna, która stopniowo ulega zw ók-
nieniu.
W odró nieniu od w ókien znajduj cych si w rdzeniu
lub mózgowiu obwodowe w ókna nerwowe maj zdolno
regeneracji. Musz jednak by spe nione dwa warunki. Po
pierwsze - ko ce przerwanego nerwu nie mog by zbyt
oddalone od siebie i po drugie - zewn trzna os onka nie mo e
by uszkodzona. Nowy nerw ro nie z szybko ci oko o 1 mm
dziennie.
1. OBJAWY OGÓLNE
Objawy chorobowe zale od umiejscowienia uszko-
dzenia w uk adzie nerwowym.
1.1. OBJAWY PSYCHICZNE
Wyst puj one, je li uszkodzenie obejmuje czo owe
aty mózgu lub gdy dosz o do uszkodzenia wa nego pola
kojarzeniowego.
1.2. OBJAWY RUCHOWE
Rozpatruj c wp yw zmian w o rodkowym uk adzie ner-
wowym na mi nie i ruchy, nale y pami ta o istnieniu w jego
obr bie dwóch mechanizmów: pobudzaj cych i hamuj cych.
Pierwsze z nich wywo uj skurcz mi ni, a drugie okre laj
133
stopie skurczu, czyli zapobiegaj nadmiernej czynno ci mi -
ni. Sprawia to, e ruchy s p ynne i skoordynowane.
Zaburzenie funkcjonowania której z cz ci tego mecha-
nizmu lub zaburzenie przewodnictwa nerwowego od niej
mo e powodowa :
zwiotczenie mi ni z ca kowit utrat si y i ich zanikiem,
wzmo one napi cie mi ni,
ró nego rodzaju ruchy mimowolne,
hipotoni (obni enie napi cia mi ni bez utraty si y) lub
atoni (brak napi cia mi ni).
Pora enie wiotkie z zanikiem
Stan taki jest charakterystycznym objawem uszkodzenia
dolnego neuronu ruchowego, tzn. komórek przednich rogów
rdzenia kr gowego lub ich wypustek osiowych. Mi nie po-
cz tkowo s blade i zwiotcza e, pó niej ulegaj silnemu zani-
kowi, a ko czyna staje si zimna i zasiniona. Jest to spowodo-
wane ca kowitym przerwaniem kontaktu pomi dzy mi niami
i zaopatruj cymi je nerwami ruchowymi, przez które nie
dochodz pobudzenia. Na skutek tego mi nie ca kowicie
trac zdolno kurczenia si , nie mo na za ich pomoc wyko-
na adnego ruchu, a nawet utrzyma normalnego napi cia
mi ni w spoczynku. Poniewa komórki przednich rogów
rdzenia kontroluj od ywianie mi ni, dochodzi do ich zaniku,
spowodowanego nie tylko nieczynno ci , ale równie s abym
od ywianiem tych mi ni. Zaburzenie kr enia w pora onej
ko czynie prowadzi do os abienia procesów regeneracyjnych
i wzrostowych, co przy nie zako czonym jeszcze procesie
wzrostu prowadzi do trwa ego niedorozwoju ko ci i tkanek
mi kkich.
W przypadku mechanicznego uszkodzenia nerwu lub
komórek, do których dochodzi, pora enie wyst puje natych-
miast. Ostry proces zapalny w obr bie neuronów wywo uje
pora enie w przeci gu kilku dni, a nawet godzin.
134
Rozwój pora enia w przypadku procesu zwyrodnieniowego
trwa miesi ce lub lata.
Wzmo one napi cie mi ni
Stan taki jest charakterystyczny dla uszkodzenia górne-
go neuronu ruchowego. Na skutek zniesienia hamuj cego
dzia ania odpowiednich warstw mózgu i tworu siatkowatego
dolny neuron ruchowy pozostaje bez kontroli i wszystkie
bod ce czuciowe powoduj nadmierne reakcje. Ponadto po-
niewa pobudzenia zwi kszaj ce napi cie mi nia nie s wy-
równywane przez pobudzenia hamuj ce, dochodzi do nienor-
malego zwi kszenia tego napi cia i rozwoju stanu spastyczne-
go.
Ruchy mimowolne
Istnieje wiele ró nych rodzajów tych ruchów. Mog by
one wywo ane przez:
1. Uszkodzenie zwojów podstawy, tzn. j der ogoniastego i
soczewkowatego, mog ce spowodowa :
a. ruchy a t e t o t y c z n e - dziwaczne ruchy polegaj ce na
wykr caniu palców ko czyn górnych lub dolnych i czasami
obejmuj ce tak e g ow i nadgarstek, okie lub rami ;
b. d r e n i a - s to delikatne dr ce ruchy utrzymuj ce si w
czasie spoczynku ko czyny i mniej widoczne, gdy chory
wykonuje zamierzone ruchy; ruchy takie obserwuje si w
chorobie Parkinsona.
Zarówno ruchy atetotyczne, jak i tego rodzaju dr enia
spowodowane s utrat kontroli, szczególnie przez j dro ogo-
niaste, nad ró nymi innymi grupami komórek, które nie hamo-
wane powoduj powstanie zaburzonych ruchów. Na ruchy
celowe (zamierzone) uszkodzenie to ma mniejszy wp yw ze
wzgl du na nast puj ce zwi kszenie aktywno ci kory mózgo-
wej.
135
2. Uszkodzenie mó ku. Uszkodzenie to wywo uje dr enie
w czasie wykonywania celowych ruchów (dr enie zamiarowe,
oczopl s itd.). Mó ek kontroluje koordynacj w czasie ru-
chu. Odpowiada za synergistyczn (wspó dzia aj ) czyn-
no grup mi ni, okre lanie czasu i si y skurczu poszczegól-
nych mi ni oraz utrzymywanie postawy i równowagi. Dlatego
uszkodzenie mó ku lub dróg doprowadzaj cych czy odpro-
wadzaj cych wywo uje szarpi ce, nieskoordynowane ruchy.
3. Podra nienie nerwów ruchowych w jakiejkolwiek cz ci
uk adu nerwowego. Podra nienie nerwów ruchowych po-
wstaje w wyniku dzia ania ucisku lub produktów zapalenia na
nerwy. Zmianami chorobowymi mo e by dotkni ty górny
neuron ruchowy - jak to si dzieje w pl sawicy - lub dolny - w
ró nych stanach kurczowych. Kurcze w takich przypadkach
mog by t o n i c z n e lub k l o n i c z n e .
W kurczu tonicznym mi nie znajduj si w stanie
trwa ego nadmiernego skurczu lub skurczu t cowego.
Kurcz kloniczny przejawia si seri drgawek lub szarp-
ni .
Atonia lub hipotonia
Atonia oznacza utrat napi cia mi ni, a hipotonia -
obni enie napi cia mi ni poni ej stanu normalnego. Je li
który z tych objawów wyst puje bez utraty si y skurczu, to
wówczas s uszniej jest sklasyfikowa go jako objaw czucio-
wy, gdy zazwyczaj jest on wywo any uszkodzeniem dróg
doprowadzaj cych (np. p czka smuk ego i klinowatego).
13. UMIEJSCOWIENIE PORA ENIA
Umiejscowienie pora enia zale y od miejsca uszkodze-
nia. Pora enie bywa jednostronne lub obustronne w
zale no ci
136
od tego, czy zaatakowana zosta a jedna czy obie strony mózgu
lub rdzenia. Mo e ono znajdowa si po przeciwnej lub po tej
samej stronie cia a co zmiana chorobowa w zale no ci od tego,
czy wyst puj eona powy ej czy poni ej skrzy owania w ókien
uszkodzonych neuronów. Pora enie mo e obj wiele lub
tylko kilka ruchów lub mi ni. Ogólnie bior c: uszkodzenie
dolnego neuronu ruchowego wywo uje pora enie zespo u lub
cz ci zespo u mi ni, pojedynczego mi nia lub nawet tylko
jego cz ci, gdy komórki unerwiaj ce poszczególne mi nie
le razem w przednich rogach rdzenia kr gowego.
Uszkodzenie górnego neuronu ruchowego powoduje
raczej pora enie ruchów ni samych mi ni. Dzieje si tak
dlatego, e komórki w ruchowej okolicy kory mózgowej upo-
rz dkowane s w zale no ci od ruchów, którymi kieruj a nie
od mi ni.
1.4. ODRUCHY
Istnienie uku odruchowego pozwala na wywo anie
odruchu. Warunkiem wyst powania odruchu jest istnienie nie
uszkodzonej cie ki": od receptora (drog doprowadzaj )
do o rodka w którym informacja zostaje zrozumiana i (drog
odprowadzaj ) do efektora gdzie zostaje wys any impuls
adekwatny do pobudzenia.
Je eli uszkodzona jest którakolwiek z cz ci wchodz -
cych w sk ad uku odruchowego, odruch zostaje zniesiony.
W uszkodzeniach górnego neuronu ruchowego reakcja
odruchowa jest zwi kszona, poniewa uk odruchowy nie jest
uszkodzony, natomiast znika czynno kontrolna komórek
kory mózgowej.
Je eli uszkodzenie obejmuje zarówno bia , jak i szar
istot rdzenia na jakim okre lonym poziomie, to odruchy w
cz ciach zaopatrywanych przez komórki tego odcinka zostaj
137
zniesione. Ulegaj natomiast wzmocnieniu poni ej uszkodze-
nia ze wzgl du na przerwanie w ókien górnego neuronu rucho-
wego, biegn cego w drogach piramidowych do komórek
przednich rogów rdzenia poni ej miejsca uszkodzenia. Oczy-
wi cie odruchy powy ej miejsca uszkodzenia pozostaj nor-
malne. Cz sto istnieje obszar przeczulicy, odpowiadaj cy gór-
nej granicy uszkodzenia.
W uszkodzeniach mó ku lub uszkodzeniach pozapi-
ramidowych odruchy s ma o zmienione.
Odruchy maj bardzo du e znaczenie diagnostyczne w
chorobach neurologicznych.
1.5. ZMIANY OD YWCZE (TROFICZNE)
Zanik mi ni jest cech charakterystyczn wy cznie dla
uszkodze dolnego neuronu czuciowego i nie wyst puje w
innych typach chorób nerwowych, chyba e jest rezultatem
bezczynno ci.
Przy uszkodzeniach dolnego neuronu ruchowego lub
nerwów czuciowych mog równie wyst powa zmiany w
obr bie skóry, paznokci, ko ci lub stawów. Skóra staje si
po yskuj ca, czasami grubieje i twardnieje, paznokcie nienor-
malnie wykrzywiaj si i pojawiaj si na nich pod ne
smugi. W okolicy dotkni tej zmianami chorobowymi mo e
wyst powa zwi kszone lub zmniejszone wydzielanie potu.
Na skórze mog pojawia si owrzodzenia, które goj si
bardzo wolno. Ko ci staj si kruche i atwo ulegaj z ama-
niom. U dzieci dochodzi do zahamowania wzrostu. W stawach
mog wyst powa zmiany artretyczne lub mog sta si one
miejscem silnego wysi ku (stawy Charcota).
138
1.6. OBJAWY CZUCIOWE
W zakresie objawów czuciowych mog wyst powa :
ból,
anestezja (anaesthesia),
spaczone czucie - parestezja (paraesthesia),
przeczulica - hiperestezja (hyperaesthesia).
Ból -jest wywo any uciskiem wywieranym na czuciowe
ókna nerwowe, w obr bie lub na zewn trz ich os onek, przez
produkty zapalenia, przemieszczon ko , tworz si kostni
-n , tkank bliznowat itp.
Anestezja - poj cie to oznacza utrat czucia, spowodo-
wan przerwaniem nerwów lub dróg czuciowych.
Anestezja wywo ana urazem nerwów obwodowych
Nale y pami ta o istnieniu dwóch rodzajów czucia -
powierzchniowego i g bokiego. Czucie powierzchniowe, czyli
skórne, mo na podzieli na: c z u c i e p r o t o p a t y c z n e
i c z u c i e e p i k r y t y c z n e przewodzone przez w ókna.
Protopatyczny typ czucia odpowiada za odbieranie bod -
ców bólu, ucisku i notowanie du ych ró nic temperatury, a typ
epikrytyczny reaguje na lekkie dotkni cia, drobne ró nice
temperatury i pozwala okre li miejsce dzia ania bod ca na
skór (tzn. informuje, który jej odcinek i gdzie jest dotykany,
oraz czy w jednym czy w kilku miejscach jednocze nie itp.).
Czucie g bokie jest to czucie mi ni, ci gien stawów i
ko ci. Pobudzenia powstaj ce w tych narz dach stanowi
czucie mi niowe (informuje mózg o stanie skurczu lub rozlu-
nienia mi ni) i stawowe (informuje mózg o ustawieniu
stawów) lub - w przypadku ko ci - czucie wibracji. W narz -
dach tych mo e by równie odczuwany ból i ucisk.
139
Po uszkodzeniu pojedynczego nerwu obwodowego nie
dochodzi - lub dochodzi tylko w nieznacznym stopniu - do
pogorszenia czucia g bokiego, a utrata czucia epikrytycznego
jest zawsze mniej rozleg a ni protopatycznego.
Anestezja wywo ana uszkodzeniem dróg w rdzeniu kr -
gowym
ókna przewodz ce wszystkie powy sze rodzaje czu-
cia dochodz do rdzenia poprzez tylne korzonki nerwowe i
zostaj rozmieszczone w ró nych drogach wst puj cych. Ogól-
nie mówi c, istniej trzy g ówne drogi id ce do góry w kierun-
ku mózgu:
1. czki smuk y i klinowaty - przewodz ce pobudzenie
czucia mi niowego i stawowego oraz czucia dyskrymi-
nacyjnego (ró nicuj cego), tzn. takiego, które pozwala
bli ej okre li dotykany przedmiot;
2. drogi rdzeniowo-wzgórzowe, przednia i boczna, prze-
wodz ce czucie bólu i temperatury oraz prymitywne
czucie dotyku i ucisku;
3. droga rdzeniowo-wzgórzowa tylna, przewodz ca po-
budzenie zwi zane z utrzymywaniem koordynacji i rów-
nowagi (np. niektóre rodzaje czucia mi niowego).
Je li wszystkie te drogi ulegaj zniszczeniu, to poni ej
poziomu uszkodzenia powstanie ca kowita anestezja. Je eli
dosz o do utraty jakiej szczególnej postaci czucia, podczas
gdy inne jego rodzaje pozostaj nietkni te, mówimy o znie-
czul eni u r ozszczepi onym.
Parestezja - oznacza nienormalne, spaczone czucie.
Nerwy doprowadzaj ce przewodz fa szywe wra enia, takie
jak: czucie chodzenia po wacie, siedzenie na szpilkach itp.
Parestezje spowodowane s cz ciowym uszkodzeniem
nerwów lub dróg nerwowych. To ostatnie uszkodzenie mo e
tak e spowodowa os abienie lub opó nienie czucia.
140
Hiperestezja (przeczulica) - Termin ten oznacza stan
nadmiernej wra liwo ci na bod ce spowodowany podra nie-
niem nerwów.
1.7. ATAKSJA (BEZ AD, NIEZBORNO )
Niezborno mo na okre li jako patologiczny brak
koordynacji. Jest ona spowodowana uszkodzeniem dróg do-
prowadzaj cych, pomimo e przejawia si zak óceniami ru-
chu. Niezborno wynika g ównie z utraty czucia mi niowe-
go i stawowego, przez co mózg lub mó ek nie mog koordy-
nowa ruchów cia a.
1.8. ZMIANY ELEKTRYCZNE
W chorobach górnego neuronu czuciowego reakcje elek-
tryczne s normalne.
W uszkodzeniu dolnego neuronu ruchowego spotyka si
stan zwany elektrycznym odczynem zwyrodnienia. Cech cha-
rakterystyczn tego odczynu jest - w pocz tkowej fazie -
zwi kszenie pobudliwo ci na pr d galwaniczny i pr d typu
faradycznego lub faradyczny. Po krótkim czasie nast puje
os abienie reakcji na pr d faradyczny, natomiast nasila si
odpowied na pr d galwaniczny. W ko cu pr d faradyczny nie
wywo uje adnej reakcji, natomiast odpowied na pr d galwa-
niczny utrzymuje si (je eli nie zdegenerowa si sam mi sie
lub dopóki to nie nast pi).
1.9. ZNIEKSZTA CENIE
Nast pstwem chorób nerwowych mog by zniekszta -
cenia wywo ane przez przykurcze.
W uszkodzeniach dolnego neuronu ruchowego s one
spowodowane brakiem oporu w stosunku do poci gania wy-
141
wieranego przez zdrowe mi nie antagonistyczne, czasami
skojarzonym z wp ywem wywieranym przez si ci ko ci.
W chorobach górnego neuronu ruchowego zniekszta ce-
nia mog wyst powa pod wp ywem dzia ania spastycznych
mi ni, utrzymuj cych cz cia a w nienormalnej pozycji.
2. KLASYFIKACJA
Ze wzgl du na specyfik tego opracowania wygodniej
dzie zgrupowa choroby, które maj podobne zespo y obja-
wów oraz w zale no ci od tego, w którym neuronie lub
neuronach rozwin y si zmiany.
Po kolei zostan zatem omówione:
1. Uszkodzenia mózgu i rdzenia kr gowego:
a. uszkodzenia górnego neuronu ruchowego,
b. uszkodzenia dolnego neuronu ruchowego,
c. uszkodzenia dróg czuciowych,
d. inne uszkodzenia.
2. Uszkodzenia nerwów obwodowych:
a. urazy lub choroby pojedynczych korzonków lub pni
nerwowych,
b. zapalenia nerwów - nerwoból i kurcz.
3. Choroby czynno ciowe:
choroby, w których dotychczas nie znaleziono adnych
zmian patologicznych.
142
3. WSKAZÓWKI DLA FIZJOTERAPEUTÓW
W rehabilitacji chorych z uszkodzeniami mózgu i rdze-
nia kr gowego napotykamy na zmiany patologiczne, których
nie mo na usun , gdy raz powsta e uszkodzenie tkanki
nerwowej jest trwa e i nieodwracalne. Uszkodzenia takie wy-
wo uj dolegliwo ci, które do czaj swoje dzia anie okale-
czaj ce do inwalidztwa spowodowanego przez samo uszko-
dzenie. Fizjoterapeuta zajmuje si tymi dodatkowymi dolegli-
wo ciami, gdy leczenie mo e znacznie z agodzi ich skutki.
Pierwotnym celem leczenia jest przywrócenie choremu
maksymalnej wydolno ci czynno ciowej, tak aby móg si
uniezale ni od innych przy wykonywaniu czynno ci osobi-
stych. Ogólnie mówi c oznacza to:
1. agodzenie dolegliwo ci wywo uj cych inwalidz-
two, np. stanu kurczowego,
2. wy wiczenie zachowanych przez chorego zmys ów
do tego stopnia, aby mog y mu one zast pi utracone, np.
nauczenie go pos ugiwania si wzrokiem i s uchem w
miejsce czucia mi niowego i stawowego,
3. zapobieganie przykurczom i zniekszta ceniom,
4. utrzymywanie i zwi kszanie ruchomo ci stawów,
5. nauczenie chorego jak ma ze swoim inwalidz-
twem, zarówno z fizycznego, jak i psychicznego punktu
widzenia.
Aby leczenie przebiega o z maksymaln korzy ci dla
pacjenta, fizjoterapeuta musi znale odpowiedzi na nast pu-
ce pytania: 1. W jakim stanie znajduje si chory?
Czy mo e opuszcza ko?
Czy jest stosunkowo ruchliwy i samowystarczalny?
143
2. Co wydaje si by g ówn przyczyn inwalidztwa?
Czy pierwotnym objawem neurologicznym jest zwiot-
czenie, spastyczno czy brak koordynacji? Aby to usta-
li , nale y:
- obserwowa pacjenta w ku, fotelu, podczas
chodzenia,
- zbada ruchy czynne i bierne,
- przeprowadzi wywiad z chorym i jego rodzin .
3. Co chory mo e robi ?
Jak wiele celowych porusze mo e wykona ?
W jakim stopniu zdo wyrówna utracone mo liwo ci
ruchu?
4. Czego chory nie mo e zrobi ?
5. Co musi umie wykona , aby sta si niezale nym funk-
cjonalnie, i jaka umiej tno jest najwa niejsza dla niego
samego i dla jego rodziny?
6. Dlaczego chory nie mo e wykona pewnych czynno ci?
Czy inwalidztwo zosta o g ównie spowodowane przez:
- utrat czynno ci ruchowych,
- utrat czucia,
- brak koordynacji,
- spastyczno ,
- os abienie mi ni,
- zaburzenie wspó dzia ania mi ni,
- brak woli?
7. W jaki sposób, po wykonaniu tej pierwszej oceny g ów-
nych przyczyn inwalidztwa, nale y przyst pi do leczenia?
Nale y pami ta , e w przypadku chorób uk adu nerwo-
wego napotykamy równie brak woli. Bardzo du e znaczenie
ma sposób zachowania si i podej cie fizjoterapeuty. Powinien
on pobudzi zainteresowanie chorego i nak oni go do wspó -
pracy.
144
4. CHOROBY NEURONÓW RUCHOWYCH
4.1. USZKODZENIE GÓRNEGO NEURONU
RUCHOWEGO
4.1.1. PORA ENIE PO OWICZE
(HEMIPLEG1A)
Jest to pora enie spastyczne górnej oraz dolnej ko czyny
i czasami twarzy. Poniewa tu ów i przepona maj unerwienie
obustronne, nie s powa nie dotkni te zmianami chorobowy-
mi.
Pora enie po owicze wyst puje po przeciwnej stronie
ni uszkodzenie mózgu.
Prawostronnemu pora eniu po owiczemu cz sto towa-
rzyszy afazja, czyli utrata zdolno ci mówienia.
Rzadko spotykamy lewostronne pora enie po owicze.
Nie wyst puj w nim zaburzenia mowy, jedynie u chorych
lewor cznych, u których o rodek mowy znajduje si w prawej
pó kuli.
Objawy w przypadkach nietypowych
Uszkodzenie pola ruchowego kory mózgowej powoduje
pora enie jednej ko czyny, po stronie przeciwnej do uszko-
dzenia.
Uszkodzenie mostu powoduje pora enie po owicze gór-
nej i dolnej ko czyny po stronie przeciwnej, a mi ni twarzy po
tej samej co uszkodzenie (w ókna nerwowe zosta y uszkodzo-
ne po skrzy owaniu si w linii rodkowej, a w ókna piramido-
we przed skrzy owaniem). Wyst puje tzw. pora enie naprze-
mienne.
145
 ówne przyczyny pora enia po owiczego:
krwotok do mózgu, zator lub zakrzep jednej z t tnic
mózgowych,
guzy lub stany zapalne mózgu,
urazy i z amania czaszki.
Krwotok
Najcz stszymi przyczynami krwotoku do mózgu s mia -
yca, t tniaki, choroby krwi. Przypadki krwotoku cz sto
spotyka si u ludzi wykonuj cych ci fizyczn prac
(ci y wysi ek podwy sza ci nienie krwi, w dra nionych w
ten sposób cianach t tnic powstaj zmiany zwyrodnieniowe)
lub u ludzi o okre lonym typie fizycznym (ci ka budowa,
krótka, gruba szyja). Bezpo redni przyczyn krwotoku jest
gwa towny wzrost ci nienia.
Zator i zakrzep
Skrzeplin powsta na cianie naczynia krwiono nego
nazywamy zakrzepem. Zator natomiast jest to ca a skrzeplina
lub jej fragment oderwany i unoszony przez pr d krwi do
chwili, kiedy utkwi w jakiej t tnicy lub yle.
Zakrzepy mózgu s zazwyczaj wywo ane mia yc lub
ki cian naczy krwiono nych.
Zator jest najcz ciej powik aniem schorzenia zastawki
dwudzielnej.
Objawy zakrzepu narastaj powoli, zatoru nagle. W ich
nast pstwie dochodzi do zwyrodnienia cz ci mózgu, która
jest pozbawiona dop ywu krwi.
Guzy
Post p choroby jest bardzo powolny, trwa wiele miesi -
cy. Najpierw pojawia si ból, zawroty g owy i pi czka. Wyst -
puj tak e objawy ogniskowe. Ich charakter zale y od umiej-
scowienia guza.
146
reprezentacja
ruchowa
ko czyny
reprezentacja
ruchowa
ko czyny
górnej
reprezentacja
ruchowa
twarzy
dolnej
Rys. 15. Umiejscowienie uszkodze górnego neuronu rucho-
wego (pora enie po owicze); A - kora ruchowa, B - torebka
wewn trzna, C - most
W przebiegu choroby mo emy wyró ni trzy okresy:
okres ostry (od 3. do 9. dnia po udarze),
okres kompensacji (od 10. dnia do 6. tygodnia po udarze),
okres adaptacyjny (od 6. do 12. tygodnia po udarze).
147
Okres ostry
Udar charakteryzuje si wyst pieniem du ego krwotoku
i nag utrat przytomno ci. W wyniku wylewu podnosi si
ci nienie wewn trzczaszkowe, co zak óca prac ca ego mó-
zgu. W czasie ataku twarz chorego ulega zaczerwienieniu,
oddech staje si charcz cy, czasami nierównomiernie rozsze-
rzaj si renice a t tno jest mocne. Ko czyny s ca kowicie
pora one i zwiotcza e. Z powodu rozstrojenia ca ego uk adu
nerwowego wszystkie odruchy zostaj zniesione. Po stronie
zdrowej wyst puje silniejsze napi cie mi ni.
Okres kompensacji
Po reakcji organizmu na udar nast puje przyspieszenie
tna i wzrost ciep oty. Chory staje si niespokojny, nawet
zamroczony. Stopniowo powracaj odruchy po stronie zdro-
wej. Mi nie, po stronie pora onej, ze stanu zwiotczenia
przechodz w stan zwany wczesnym stanem kurczowym,
cofaj cym si niekiedy przed wyst pieniem pó nego stanu
kurczowego. Najci szymi zmianami dotkni ta jest ko czyna
górna, szczególnie r ka i palce. G owa chorego ustawiona jest
normalnie. Os abione s mi nie tu owia i brzucha.
Okres adaptacyjny
W okresie tym zaczynaj powraca odruchy po pora o-
nej stronie cia a. Ko czyna górna uk ada si w przywiedzeniu,
zgi ta w stawie okciowym, z nawróconym przedramieniem,
zgi tym nadgarstkiem i palcami. Ko czyna dolna jest usztyw-
niona, nadmiernie wyprostowana w stawie kolanowym, stopa
ustawiona w silnym zgi ciu podeszwowym.
Najmniejsze jest pora enie nerwu twarzowego i ust pu-
je najwcze niej. J zyk chorego po wysuni ciu zwraca si w
stron pora onej cz ci cia a. Pora enie nie obejmuje waczy
i zwieraczy.
148
Cz sto wyst puj zaburzenia czucia (szczególnie czucia
postawy i kinestatycznego).
Podczas chodzenia chory pochyla si w kierunku zdro-
wej strony i przerzuca pora on ko czyn doln pó kolem do
przodu, gdy dzi ki obu tym ruchom mo e - przy utraconej
zdolno ci zginania w stawie biodrowym i kolanowym - ode-
rwa opadaj stop od ziemi.
W okresie pó niejszym, poza wspomnianymi objawa-
mi, mog wyst pi : ruchy mimowolne, zmiany troficzne skó-
ry, dr enie pora onych ko czyn, ruchy atetotyczne i zanik
mi ni r ki.
Stosowane zabiegi
OKRES OSTRY
W tym okresie najwa niejsz spraw jest zapobieganie
powstawaniu:
odle yn,
powik kr eniowo-oddechowych,
usztywnie i przykurczów w pozycjach nienormalnych (nie-
funkcjonalnych).
Osi ga si to przez dba o higien ka chorego i jego
cia a oraz przez cz st (co 2-3 godziny) zmian u enia
pacjenta. Prawid owe, dopuszczalne u enia pacjenta s po-
kazane na rys. 16,17,18. W l ejszym przebiegu udaru dodatko-
wo mo na stosowa u enie na chorym boku (Rys. 19).
Masa
Je eli stan zdrowia pacjenta pozwala, mo na, ju od 3. -
9. dnia po udarze, przy akceptacji lekarza prowadz cego wy-
149
konywa g askania redniej mocy i mocne w obr bie r ki i
stopy oraz g askania redniej mocy klatki piersiowej. Po kilku
dniach mo na do czy delikatn wibracj w przestrzeniach
mi dzy ebrowych.
Kinezyterapia
Od 5 - 6 dnia po udarze mo na przyst pi do wykonywa-
nia:
wicze biernych strony pora onej (2-4 razy dziennie),
wicze oddechowych statycznych - terapeuta wspo-
maga wydech, uciskaj c na dolne ebra, i wspomaga
wdech, unosz c lub odwodz c w niepe nym zakresie
ruchu rami po stronie chorej.
Rys. 16. U enie chorego na plecach. Przedrami i d
skierowane ku górze " (pora enie prawostronne)
150
Rys. 17. U enie chorego na plecach. Przedrami i d
skierowane ku do owi" (pora enie prawostronne)
Rys. 18. U enie chorego na zdrowym boku
Rys. 19. U enie chorego na chorym boku
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
Oko o 4. tygodnia po udarze mo na pod kontrol lekarza
rozpocz zabiegi fizykoterapeutyczne przygotowuj ce do ki-
nezyterapii. S to: parafinoterapia, jontoforeza ródmózgowa
(transcerebralna) z wapnia i jodu wg metody Bourguignona,
jontoforeza ródmózgowa jodowa, jontoforeza ródmózgowa
magnezowa, jontoforeza ródmózgowo-rdzeniowa z wapnia
lub jodu wg metody Bourguignona. Mo na stosowa : magne-
toterapi i krioterapi - ok ady z lodu, na spastycznie napi te
mi nie, parokrotnie w ci gu dnia z przerwami trwaj cymi 3
do 4 min. (spastyczno ust puje na 30 do 60 min.).
152
Masa
W miar poprawy stanu zdrowia pacj enta przy kolejnych
zabiegach stopniowo zwi kszamy obszar obj ty masa em. Do
masowanej r ki i stopy do czamy przedrami i podudzie. Po
kilku kolejnych zabiegach masa em obejmujemy równie
rami i udo. W razie potrzeby do czamy opracowanie twarzy,
klatki piersiowej i grzbietu.
Ca y czas wykonujemy masa g boki, ale lekki i w
wolnym tempie. Stosujemy: g askania, delikatne rozcierania,
ugniatanie pod ne, uciski jednoczesne.
Nieco mocniejszy masa mo na wykona przy opraco-
waniu:
1. na ko czynie górnej mi ni:
naramiennego, nadgrzebieniowego, podgrzebieniowe-
go, ob ego mniejszego, trójg owego ramienia, prostow-
ników nadgarstka (promieniowego i okciowego) oraz
prostowników palców i kciuka;
2. na ko czynie dolnej mi ni:
po ladkowego wielkiego, po ladkowego redniego, na-
pinaj cego powi szerok , dwug owego uda, pó ci -
gnistego, pó oniastego, prostowników palców i palu-
cha oraz mi ni strza kowych.
Masa klasyczny mo na wspomóc masa em punktów
dzia aj cych pobudzaj co lub rozlu niaj co na odpowiednie
mi nie i grupy mi ni ko czyn w zale no ci od potrzeb.
UWAGA!
nie wykonuje si masa u segmentarnego,
nie wykonuje si g aska odsercowych (mog pot gowa
spastyk ),
153
 nie wykonuje si wibracji (ka da wibracja w tej jednostce
chorobowej pot guje spastyk ),
ko czyn doln masujemy zawsze o wiele s abiej ni ko czy-
górn (wyst puje sk onno do zakrzepowego zapalenia
),
mi nie spastyczne masujemy o wiele s abiej ni ich antago-
nistów.
Kinezyterapia
W ramach kinezyterapii wykonuje si :
wiczenia oddechowe dynamiczne w odci eniu dla fazy
wdechu i wydechu w pozycji pó le cej lub w siadzie z
opuszczonymi nogami,
wiczenia czynne wolne ko czyn zdrowych.
Z chwil wyrównania czynno ci uk adu kr eniowo-
oddechowego i unormowania napi cia nerwowego prowadzi
si :
pionizacj czynn (zaczynaj c od siadu biernego przez siad
czynny, siad czynny z opuszczonymi nogami do stania z
asekuracj ),
chodzenie - pocz tkowo przy por czach, potem po sali z
balkonikiem, trójnogiem itp.,
wchodzenie na schody krokiem dostawnym (zaczyna si
ko czyn zdrow z dostawieniem ko czyny chorej),
schodzenie ze schodów krokiem dostawnym (zaczyna si
ko czyn chor z dostawieniem ko czyny zdrowej),
wiczenia czynno-bierne, czynne wspomagane i w
odci eniu ca ych zespo ów dynamicznych,
wiczenia koordynacji,
wiczenia reedukacji ko czyn górnych,
wiczenia w wodzie.
W okresie zwiotczenia mi ni
Najwi ksze znaczenie ma leczenie w okresie zwiotcze-
nia mi ni, gdy przyczynia si do zmniejszenia ko cowego
inwalidztwa. Leczenie zapobiega zesztywnieniu stawowi znie-
kszta ceniom z przykurczów mi ni, przywraca niezale no
czynno ciow , odtwarza czucie i zespo y ruchowe.
Zapobieganie zesztywnieniu stawów i zniekszta ceniom
Codziennie powinny by wykonywane ruchy bierne w
pe nym zakresie we wszystkich stawach ko czyn dotkni tych
zmianami chorobowymi. Szczególn uwag nale y zwróci na
staw okciowy, który jest najbardziej wra liwy na uszkodze-
nie. Wa ne jest ustawienie ko czyn chorego we w ciwej
pozycji. Poniewa w okresie spastyczno ci ko czyna górna
jest przywiedziona, zgi ta w stawie okciowym i obrócona do
wewn trz z nawróconym przedramieniem, rami powinno by
odsuni te od tu owia za pomoc poduszek, aby utrzyma
ustawienie przeciwne ni w stanie kurczowym. G owa i tu ów
powinny by wyprostowane. Zapobiega tak e nale y rotacji
ko czyn dolnych na zewn trz, stosuj c woreczki z piaskiem.
Kolano powinno by lekko zgi te a stopa utrzymana w zgi ciu
grzbietowym. Nie zaleca si stosowania szyn.
Odtwarzanie czucia
Najwa niejsze jest obarczanie pora onej strony chorego
ci arem cia a. Nale y pami ta , e stan kurczowy ko czyny
górnej jest zazwyczaj bardziej rozwini ty ni dolnej. Powinno
si chorego uk ada i, tak szybko jak to mo liwe, sadza na
pora onej stronie, potem przewraca z boku na bok, aby
odczu " ró nic . Doln i górn ko czyn nale y podtrzymy-
wa w pozycji, w której chory mo e sam przenie ci ar cia a
na r lub stop . Wa ne jest równie sk onienie chorego do
jak najwcze niejszego wstawania i obci ania chorej ko czy-
ny.
155
Odtwarzanie zespo ów ruchowych
Nale y zaleci usi owanie wykonywania ruchów bier-
nych razem z fizjoterapeut i wczuwanie" si w nie.
Wykonujemy w pe nym zakresie ruchy zginania i
prostowania ca ej ko czyny.
Przywracanie zdolno ci do wykonywania samodziel-
nych czynno ci
Chorego pozostaj cego w ku trzeba nauczy prze-
wracania si na boki, przesuwania si w gór i w dó ka,
siadania i si gania samemu po potrzebne rzeczy. Jak najszyb-
ciej nale y nauczy chorego, jak ma wspomaga pora on
stron zdrowymi ko czynami. To pomaga utrzyma wydol-
no ich mi ni.
W okresie spastyczno ci mi ni
Ko czyny chorego ustawione s w nienormalnej pozy-
cji. Nale y os abi stan kurczowy, przywróci zdolno ruchu,
wzmocni os abione mi nie i nada ruchom praktyczne zasto-
sowania.
Os abienie stanu spastyczno ci
Stosujemy ruchy bierne, których pocz tek b dzie utru-
dniony. Powinny one by wolne i p ynne. Nie nale y wykony-
wa brutalnych ruchów ko czyn, gdy powoduje to ponowny
skurcz. U chorego mo e pojawi si stopotrz s, w czasie gdy
usi uje wykona grzbietowe zgi cie stopy. Stopotrz s powsta-
je z odruchu na rozci ganie w czasie ruchu biernego. Mo na
tego unikn , ustawiaj c kolano w pozycji wyprostowanej w
czasie grzbietowego zginania stopy.
156
Metoda Bobath
Obok metody stosowanej w neuropediatrii autorka opra-
cowa a, bazuj c na tych samych za eniach, metod stosowa-
w usprawnieniu chorych doros ych po udarach mózgowych.
W zale no ci od stanu ruchowego chorego Bobath wydziela w
procesie usprawniania cztery etapy wicze .
W pierwszym etapie, we wczesnym okresie choroby,
kiedy obserwuje si jeszcze obni one napi cie mi ni, wicze-
nia polegaj na zapobieganiu pojawienia si spastyki w mi -
niach szyi, barku, opatki, tu owia i ramienia oraz utrzymaniu
pe nego, bezbolesnego zakresu ruchu w stawie barkowym.
Realizuje si to g ównie przez w ciwe u enie pacjenta.
Wbrew ogólnie przyj tym zasadom autorka jest prze-
ciwna wykonywaniu w tym okresie jakichkolwiek wysi ków
zdrowymi ko czynami.
wiczenia rozpoczyna si od cz ci bli szych i pocz t-
kowo s to wiczenia bierne. W tym okresie wprowadza si
równie wiczenia równowagi w pozycji siedz cej.
W drugim etapie, kiedy pojawiaj si ruchy czynne w
stawie barkowym i okciowym, przechodzi si do wicze
ruchów selektywnych, rozpoczynaj c od cz ci bli szych.
Maj one hamowa spastyczne wzorce ruchowe.
W trzecim etapie, w miar utrwalania si ruchów czyn-
nych, wprowadza si wiczenia ca ciowe, w czaj c w tok
wiczenia tu owia i ko czyn zdrowych ko czyn niedow ad-
.
W czwartym etapie, w okresie powracania ruchów czyn-
nych nadgarstka i palców, zwraca si uwag na czynne wicze-
nia odcinków dalszych.
157
Metoda Kabata
W usprawnieniu ruchowym chorych doros ych po uda-
rach mózgowych najszersze zastosowanie znalaz a metoda
Kabata, znana pod nazw proprioceptywnego torowania ner-
wowo-mi niowego" (PNF). Przez torowanie rozumie si tu
zachodz cy podczas wicze proces obni ania pobudliwo ci
dra nionego miejsca na zasadzie sumowania pobudze pod-
progowych w obr bie synaps.
Teoretyczn podstaw tej metody s prawid owo ci fi-
zjologii rozwoju czynno ci ruchowych cz owieka. Kabat wy-
chodzi z za enia, e cz owiek doros y mo e odzyska utra-
con funkcj ruchow poprzez stopniowe uczenie si jej,
wykorzystuj c swoje wcze niejsze do wiadczenia, wed ug
schematów rozwoju ruchowego dziecka. St d w technikach
wicze zaleca si :
Stosowanie ró nego rodzaju bod ców do wywo ywania
odruchów bezwarunkowych.
Sta e powtarzanie czynno ci ruchowych z poszczegól-
nych etapów rozwoju ruchowego, przy zachowaniu kolejno ci
sekwencji rozwoju: ruchy g owy, szyi, ko czyny górnej i
ko czyny dolnej (od cz ci bli szych do cz ci dalszych).
Na ladowanie w uk adzie wicze ruchów naturalnych,
obserwowanych w czynno ciach ycia codziennego.
Metoda Brunnstrom
Za eniem tej metody jest wykorzystanie spontanicz-
nego powrotu funkcji ruchowej i mechanizmu synergii (rozu-
mianej jako wspó dzia anie mi ni sprz onych ze sob czyn-
no ciowo w grup ) jako podstawowego ukierunkowania wi-
cze .
W metodzie mo na wyró ni cztery okresy:
Wywo ywanie ruchów synergistycznych na podstawie
zachowania odruchów postawnych i innych.
158
 Wywo ywanie ruchów synergistycznych w sposób do-
wolny przez ich wzmocnienie i powtarzanie.
Uzyskanie kontroli nad wzorcami synergistycznymi przez
czenie ich elementów sk adowych w dowolne ruchy.
Wywo anie dowolnych ruchów r ki i palców.
Metoda Rood
Podstaw do opracowania tej metody sta y si wzorce
rozwoju uk adu nerwowo-mi niowego dziecka. Autorka za-
ada, i równoleg e wiczenia uk adu somatycznego i wege-
tatywnego sprzyjaj powrotowi funkcji ruchowych. Autorka
uwa a, e poprzez odpowiedni dobór wicze mo na odzy-
ska utracon funkcj w sposób naturalny, taki w jaki ona
powstaje. Dziel c mi nie namoblizuj ce (zginacze i przywo-
dziciele) i stabilizuj ce (prostowniki i odwodziciele), Rood
wyró nia cztery okresy:
Zwi zany z aktywno ci mi ni mobilizuj cych, cha-
rakteryzuj cych si niskim progiem pobudliwo ci, wra li-
wych na bod ce ka dego rodzaju i ró nego charakteru.
Zwi zany z rozwojem mi ni stabilizuj cych, charakte-
ryzuj cych si wysokim progiem pobudliwo ci, wra liwych
na bod ce d ugotrwa e, podtrzymywane.
W którym dochodzi do rozwoju funkcji mi ni mobili-
zuj cych w oparciu o stabilizuj ce.
W którym dochodzi do rozwoju funkcji mi ni mobili-
zuj cych niezale nie od stabilizuj cych, czyli do rozwoju
zr czno ci.
Przywracanie zdolno ci ruchu
wiczenia ruchów czynnych mo emy rozpocz po opa-
nowaniu stanu spastycznego. Pierwsze ruchy, wykonywane
tylko w jednym stawie, powinny by jak najprostsze, aby chory
móg na nich skupi ca swoj uwag . Pó niej uczy si
159
utrzymywa jeden staw we w ciwym po eniu i przeprowa-
dza jednocze nie wiczenia drugiego. W ten sposób chory
stopniowo uczy si panowa nad ca ko czyn . Wykonywa-
nie ruchów czynnych nale y rozpocz od stawów bli szych i
kolejno w stawach po onych bardziej obwodowe W czasie
gdy jedna ko czyna wykonuje ruchy czynne, druga powinna
by ustawiona w pozycji hamuj cej.
Du e znaczenie podczas przywracania zdolno ci ru-
chów po os abieniu stanu kurczowego maj wiczenia w
zawieszeniu i wiczenia bloczkowe. W pó niejszym okresie
skuteczna jest terapia zaj ciowa i gra w pi . Wp ywaj one
na odzyskiwanie ruchów i na ich koordynacj .
Wzmacnianie os abionych mi ni
Aby wzmocni si mi ni, stosujemy wiczenia oporo-
we. Nale y jednak pami ta , i ich rozpocz cie jest mo liwe
po zmniejszeniu stanu spastycznego.
W wyniku pora enia po owiczego mo e doj do obci -
enia obj tej zmianami chorobowymi strony cia a i wtedy b
potrzebne wiczenia wzmacniaj ce poszczególne grupy mi -
ni, a w szczególno ci prostowniki i odwodziciele uda.
Nadanie ruchom praktycznego zastosowania Po
przywróceniu zdolno ci ruchu nale y sk oni chorego do
wicze praktycznych. Aby opanowa umiej tno chodzenia,
nale y nauczy go zgina biodro, kolano i stop w kierunku
grzbietowym. Wa ne jest, by chory unika przywodzenia
biodra i nadmiernego pochylania miednicy w czasie
przesuwania nogi do przodu. Nast pnym elementem b dzie
nauka wchodzenia i schodzenia ze schodów oraz nauka siada-
nia i wstawania. S to ruchy z one i pocz tkowo powinno si
je podzieli na cz ci sk adowe.
160
OKRES ADAPTACYJNY
Fizykoterapia
Mo na stosowa : parafinoterapi , pr dy interferencyj-
ne, pr dy diadynamiczne, krioterapi - ok ady z lodu, galwani-
zacj , jontoforez ródmózgow i ródmózgowo-rdzeniow
wg Bouguignona, elektrostymulacj pora spastycznych wg
Hufschmidta, diatermi krótkofalow , terapuls, ultrad wi ki,
piele lecznicze (solankowe).
Masa
Sposób post powania nie odbiega od ko cowego etapu
poprzedniego okresu. Stopniowo jednak zmniejsza si si i
czas trwania masa u na korzy gimnastyki leczniczej.
Wskazane jest, aby mimo zako czenia leczenia szpital-
nego pacjent w dalszym ci gu pobiera w ambulatorium lub w
domu zabiegi masa u i gimnastyki leczniczej przez okres do
dwóch lat od wyst pienia udaru. Oczywi cie zabiegi nie po-
winny odbywa si codziennie, lecz trzy lub tylko dwa razy w
tygodniu.
Pacjent powinien nauczy si codziennych wicze i
wykonywa je niezale nie od stosowanego masa u i gimnasty-
ki leczniczej wykonywanej przez specjalist .
Kinezyterapia
Zaj cia z gimnastyki leczniczej, podobnie jak i masa ,
powinny odbywa si trzy lub tylko dwa razy w tygodniu.
Zaj cia obejmuj :
wiczenia samo wspomagane, których pacjent zostaje
nauczony, aby móg je wykonywa samodzielnie w
domu,
161
 wiczenia bierne mi ni pora onych maj ce na celu
utrzymanie pe nego zakresu ruchu w stawach,
doskonalenie czynno ci samoobs ugi.
4.1.2. DZIECI CE PORA ENIE MÓZGOWE
(PARALYSIS CEREBRALIS INFANTILIS)
Jest to zespó zaburze czynno ci ruchowych i napi cia
mi ni wywo any uszkodzeniem mózgu lub nieprawid owo-
ciami wjego rozwoju nabytymi przed urodzeniem. Przyczyny
wywo uj ce uszkodzenia mózgu s w wielu przypadkach nie-
znane. Do szkodliwie dzia aj cych przed urodzeniem czynni-
ków nale : zaburzenia rozwojowe, niedotlenienie, zatrucie i
zaka enie p odu. Przyczyny oko oporodowe to: uraz oko opo-
rodowy, znacznie nasilona taczka i niedotlenienie. Istniej
równie przyczyny dzia aj ce po urodzeniu: niedotlenienie
noworodka, krwawienie do mózgu, zaka enie o rodkowego
uk adu nerwowego. Uszkodzenie mózgu nie pog bia si ,
natomiast nasilone wydaj si by objawy kliniczne.
Ze wzgl du na zasi g i obszar pora wyodr bniamy:
1. pora enia po owicze, które obejmuj górn i doln
ko czyn po jednej stronie cia a (hemiplegia);
2. pora enia obu dolnych lub obu górnych ko czyn
(cz ciej dolnych, a niekiedy tylko jednej ko czyny -
paraplegia);
3. pora enia obustronne (wszystkich czterech ko czyn
- diplegia - uadriplegid).
Wyst puj trzy typy pora :
kurczowe,
atetotyczne,
ataktyczne.
162
Typ kurczowy
Przyczyn kurczowego pora enia jest zjawisko polega-
ce na wyzwoleniu o rodków pobudzaj cych od wp ywu nie
dzia aj cych normalnie mechanizmów hamuj cych, w wyniku
czego nast puje zwi kszenie napi cia mi ni.
Na pocz tku choroby mi nie mog wygl da normal-
nie, jednak po pewnym czasie dochodzi do zmian wtórnych,
zaników, przykurczy. U dzieci z tego typu pora eniem ruchy s
powolne, niekontrolowane, nie s p ynne. W pora eniu obu-
stronnym lub paraplegii rozwój dziecka ulega opó nieniu.
Wiele odruchów z okresu niemowl cego utrzymuje si przez
ca e ycie dziecka, nie nabywa ono natomiast bardziej skom-
plikowanych odruchów. Czasem wyst puje chód no yco waty.
Ucisk na podeszwy prowadzi do prostowania i krzy owania
ko czyn dolnych, s one silnie przywiedzione i wyprostowane.
Ze wzgl du na stan kurczowy ydki dziecko nie mo e oprze
pi t o pod og . Odruch ten pojawia si w czasie rozci gania
kr gos upa, cz sto cznie ze zgi ciem ramion. W wyniku
stanu kurczowego mo e dochodzi do rozwoju zniekszta ce ,
a szczególnie stopy ko skiej. Mo e tak e wyst pi afazja.
ównym celem leczenia jest zapobieganie przykur-
czom, wywo anym nieproporcjonalnym rozci ganiem i wtór-
nym skracaniem przykurczonych mi ni, lub usuwanie, je li
do nich ju dosz o. Wa ne równie jest osi gni cie jak naj-
wi kszego rozlu nienia mi ni, os abienie stanu kurczowego
i nauczenie dziecka podstawowych czynno ci.
W leczeniu mog by stosowane szyny, aparaty, szelki.
Nale y przy tym pami ta , aby nie dopu ci do rozwoju
bocznego skrzywienia kr gos upa. Przy znacznych zniekszta -
ceniach stosuje si zabieg chirurgiczny.
Dla odzyskania ruchomo ci i jej zachowania wa ne jest
stosowanie ruchów biernych. Pomagaj one tak e os abi stan
kurczowy i ucz dziecko hamowa odruch z rozci gania.
163
Nale y nauczy dziecko, tak e w mo liwie najwi kszym stop-
niu, rozlu nia mi nie celem odpoczynku oraz wykonywa
proste ruchy, zespo y ruchów i codzienne czynno ci. Z chory-
mi dzie mi nale y przeprowadza wiczenia prostych ruchów
czynnych przy u yciu spastycznych mi ni i ich s abych anta-
gonistów. wiczenia rozpoczynamy od pojedynczych sta-
wów, pó niej przeprowadzamy je w kilku stawach jednocze-
nie.
Nauk czynno ci codziennych rozpoczynamy od nauki
unoszenia g owy, siedzenia oraz przewracania si z pozycji
le cej na grzbiecie na brzuch i odwrotnie. Gdy dziecko
nauczy si panowa nad wszystkimi ko czynami, musimy je
nauczy stawa i chodzi . Stopniowo w czamy nauk umie-
tno ci potrzebnych w codziennym yciu. Zapoznajemy go
tylko z jedn czynno ci na raz.
Niekiedy aby zmniejszy przykurcz mi ni ydki, przy-
wodzicieli itp., wykonuje si operacje chirurgiczne.
Typ atetotyczny
Tego typu pora enie jest wywo ane uszkodzeniem cia a
pr kowanego. U dziecka wyst puj ruchy mimowolne. S to
dziwaczne, wij ce si ruchy r k, ramion czy innych cz ci
cia a. Dziecko przybiera bardzo dziwne pozycje. Odruchy s
normalne. Ze wzgl du na sztywno mi ni wywo any przez
nie ruch jest nienormalnie powolny. W przypadku kiedy zmia-
ny obejmuj ko czyny górne i dolne, bardziej nasilone s one
w górnych. Przedrami zazwyczaj ustawione jest w nawróce-
niu, a rami odci gni te do ty u. Stopy mog by odwrócone,
a palce u nóg nadmiernie wyprostowane. G ow dziecko
odchyla do ty u, usta ma rozwarte z wystaj cym j zykiem i
sprawia wra enie niedorozwini tego umys owo. wacze i
mi nie mowy tak e mog by obj te pora eniem.
164
 ównym zadaniem w leczeniu jest zmniejszenie sztyw-
no ci mi ni oraz nauka panowania nad niecelowymi ruchami.
Aby to osi gn uczymy dziecko wiadomego rozlu niania
mi ni i wykonywania ruchów w takim w nie stanie. Rozlu-
nienie mi ni mo emy osi gn stosuj c nagrzewanie, ma-
sa , ruchy bierne. Pó niej do czamy nauk wiadomego roz-
lu niania mi ni jednego stawu, poczynaj c od g owy i sta-
wów bli szych (najmniej dotkni tych zmianami chorobowy-
mi), a nast pnie przechodzimy do stawów dalszych (silniej
zaatakowanych). Po uzyskaniu panowania nad mi niami roz-
poczynamy wykonywanie ruchów czynnych przy zachowaniu
rozlu nionej pozycji cia a. Ruchy te nale y wykonywa powoli
i ogranicza si do prostych ruchów w jednym stawie.
Stopniowo zwi kszamy ich szybko i ilo stawów obj tych
wiczeniem.
Nauk czynno ci codziennych przeprowadza si tak, jak
u dzieci z pora eniem typu spastycznego.
Typ ataktyczny
Jest to typ l ejszej odmiany pora enia, który wykazuje
sk onno do poprawy. Zak ócenia dotycz równowagi. Wy-
st puje obni one napi cie mi ni, mo e wyst pi oczopl s i
mowa skandowana. Najcz ciej u dzieci z pora eniem obu-
stronnym wyst puje niedorozwój umys owy. Objawy maj
charakter mó kowy. Stosuje si takie leczenie, jak w bez a-
dzie mó kowym i wi dzie rdzenia.
Zadaniem fizjoterapeuty jest nauczenie dziecka przysto-
sowania si do kalectwa.
165
Stosowane zabiegi
Fizykoterapia
U starszych dzieci mo na stosowa zabiegi fizykotera-
pii. Do najcz ciej wykonywanych nale : elektrostymulacja
wg Hufschmidta, ultrad wi ki metod impulsow wg Ho-
fmanna, krioterapia (zastosowanie jest uzale nione od reak-
tywno ci chorego), galwanizacja, magnetoterapia.
Masa
Najskuteczniejsz i obecnie najcz ciej stosowan me-
tod masa u jest hinduska metoda - masa Shantala.
Aby masa by skuteczny, musz by spe nione pewne
warunki.
1. Masa ma dostarczy wra czuciowych, ale ich
intensywno i ilo musz by dostosowane indywidualnie i
stopniowo zwi kszane w miar wykonywania zabiegów.
2. Aby wra enia odbierane przez dziecko by y dla niego
mi e i przynios y oczekiwany rezultat, najlepiej je li masa
wykonuje osoba bliska dziecku - matka. W przeciwnym wy-
padku przed rozpocz ciem serii zabiegów terapeuta musi
zosta poznany i zaakceptowany przez dziecko.
3. Nie wolno masowa dziecka przed up ywem jednej
godziny (ze wzgl du na cz ste spo ywanie posi ków), a najle-
piej po dwóch godzinach od spo ycia posi ku.
4. Ze wzgl du na fakt, e do masa u rozbieramy dziecko
do naga, wa ne jest, aby pomieszczenie by o odpowiednio
ogrzane.
5. Je li to mo liwe, przez ca y czas nale y utrzymywa
z dzieckiem kontakt wzrokowy i s owny.
166
6. W przypadku ma ych dzieci zabieg wykonujemy uk a-
daj c je na w asnych udach. Dzieci starsze mo emy masowa
na materacu u onym na pod odze. Nie nale y wykonywa
masa u na kozetce, gdy dziecko w obawie przed spadni ciem
dzie spi te.
7. Masa wykonujemy lekko, wolno i co najwa niejsze
- w sta ym rytmie oraz bez odrywania d oni od cia a pacjenta.
8. Ka dy ruch masa u powtarzamy od 3 do 5 razy.
9. W trakcie masa u opracowujemy kolejno: klatk
piersiow , ko czyny górne, brzuch, ko czyny dolne, grzbiet i
twarz.
Masa klatki piersiowej
Masa ysta siedzi na pod odze z wyprostowanymi i z -
czonymi nogami. Ze wzgl du na mo liwo opró nienia dziecka
podczas masa u na nogi uk adamy ceratk i roz on pielu-
ch . Uk adamy dziecko na plecach wzd nóg masa ysty tak,
e g ówka dziecka znajduje si przy kolanach masa ysty.
1.
Uk adamy d onie obok siebie na klatce piersiowej dziec-
ka tak, e palce s zwrócone w kierunku g ówki dziecka (Rys.
20). Rozsuwaj c d onie na boki, równocze nie dwoma r kami
aszczemy od linii rodkowej do linii pachowych. Nast pnie,
aszcz c nieco s abiej, wracamy do pozycji wyj ciowej.
2.
Teraz r ce b pracowa y na zmian . Prawa r ka g a-
szcze od lewej po owy klatki piersiowej lekko skosem do góry,
wychodz c na prawe rami dziecka. Wa ne jest, aby posuwa-
c si obok szyi delikatnie j musn pi tym palcem.
167
Rys. 20
Rys. 22
Rys. 23
169
Nast pnie lewa r ka masa ysty g aszcze od lewego ramienia
dziecka lekko skosem w dó , dochodz c do prawej po owy
klatki piersiowej (Rys.21). I znów, posuwaj c si obok szyi
nale y j delikatnie musn pi tym palcem. Nast pnie, nie
odrywaj c r k, lecz g aszcz c nieco s abiej, przesuwamy r ce
do pozycji wyj ciowej.
Masa ko czyny górnej
Uk adamy dziecko na dowolnym boku wzd nóg ma-
sa ysty. G ówka dziecka w dalszym ci gu znajduje si przy
kolanach masa ysty. Nie ma znaczenia, któr r czk b dziemy
masowa najpierw.
1.
dziecka unosimy do góry i trzymamy jedn r za
ródr cze. Drug r wykonujemy g askanie pier cieniowe,
posuwaj c si od barku do nadgarstka. Po doj ciu do nadgar-
stka r ka wykonuj ca g askanie przejmuje do trzymania r cz-
dziecka, a r ka, która trzyma a - uchwytem pier cieniowym
najpierw delikatnie zg askuje od nadgarstka do barku, a na-
st pnie (nieco mocniej) wykonuje g askanie od barku do nad-
garstka, i tak r ce pracuj na zmian (Rys. 22).
2.
Jest to rodzaj lekkiego rozcierania. R ce pracuj jedno-
cze nie, lecz w przeciwnych kierunkach.
Obejmujemy rami dziecka tak jak do g askania pier-
cieniowego, ale dwoma r kami (jedna powy ej drugiej).
Wykonuj c ruchy poprzeczne, posuwamy si jednocze nie w
kierunku nadgarstka. Po doj ciu do nadgarstka zatrzymujemy
si d ej w tym miejscu i stopniowo zmniejszamy tempo a do
zatrzymania si (Rys. 23). W dalszej kolejno ci zmniejszamy
ucisk i zg askujemy r kami do stawu ramiennego.
170
Rys. 24
Rys. 25
171
Rys. 26
3.
Teraz przyst pujemy do masa u d oni. Je eli d dziec-
ka jest zwini ta, dajemy mu do trzymania palec wskazuj cy, a
kciukiem tej samej r ki g aszczemy od nadgarstka do ko ców
palców po stronie grzbietowej d oni (Rys. 24).
Po kilku g askaniach d dziecka powinna si otwo-
rzy " na tyle, e mo na j po na naszej d oni, a drug
wykona g askanie ca d oni po stronie grzbietowej
od nadgarstka do palców (Rys. 25). Nast pnie odwracamy
i wykonujemy g askanie po stronie d oniowej (Rys. 26).
W analogiczny sposób opracowujemy drug ko czyn
górn . Oczywi cie wcze niej musimy odwróci dziecko na
drugi bok.
172
Masa brzucha
Ponownie uk adamy dziecko na plecach wzd nóg
masa ysty tak, e g ówka dziecka znajduje si przy kolanach
masa ysty.
1.
mi u onymi poprzecznie na zmian (raz jedna raz
druga) wykonujemy g askania od wyrostka mieczykowatego
do spojenia onowego (Rys. 27). Po doj ciu do spojenia ono-
wego nie odrywamy r ki, lecz - g aszcz c nieco s abiej -
bokiem (ust puj c miejsca drugiej r ce) przesuwamy r do
pozycji wyj ciowej.
2.
Przedramieniem jednej r ki, u onym w poprzek cia a
dziecka, g aszczemy od wyrostka mieczykowatego do spoje-
nia onowego. W tym samym czasie druga r ka unosi nó ki
dziecka pod k tem 45° - 60° (Rys. 28). Po doj ciu do spojenia
onowego nie odrywamy r ki, lecz g aszcz c nieco s abiej -
przesuwamy j do pozycji wyj ciowej.
Masa ko czyn dolnych
Post powanie jest analogiczne do omówionego przy
masa u ko czyny górnej. Dziecko le y na plecach. G ówka
dziecka znajduje si przy kolanach masa ysty. Nie ma znacze-
nia, któr nó b dziemy masowa najpierw.
173
Rys. 27
Rys. 28
174
Masa grzbietu
Przy masa u grzbietu musimy zmieni kierunek u e-
nia dziecka. Nale y je u na brzuszku w poprzek naszych
nóg.
1.
Wykonujemy g askanie poprzeczne podobne do g aska-
nia pi owego", posuwaj c si stopniowo w kierunku po lad-
ków. R ce masa ysty u one sana kr gos upie na wysoko ci
karku. Równocze nie dwoma r kami wykonujemy g askania,
posuwaj c si od boku do boku pleców dziecka. Przy ka dej
zmianie kierunku g askania r ce nieznacznie przesuwaj si w
dó (do po ladków dziecka) tak, e po kilkakrotnej zmianie
kierunku ruchu r ce masa ysty znajd si na po ladkach
(Rys.29). Kontynuuj c zabieg, nieco s abiej i bez ruchów na
boki, g aszczemy przesuwaj c si do pozycji wyj ciowej (do
karku).
2.
Wykonujemy g askanie pod ne jedn r . R ka bli -
sza ko czyn dolnych dziecka stabilizuj e po ladki, a r ka druga,
ona poprzecznie, wykonuje g askanie od wysoko ci karku
do po ladków (Rys.30). Po doj ciu do po ladków nie odrywa-
my r ki, lecz nieco s abiej g aszczemy z powrotem w kierunku
karku.
3.
ka bli sza ko czyn dolnych dziecka stabilizuje pi ty.
Druga r ka, u ona poprzecznie, wykonuje g askanie od
karku przez po ladki do pi t. Nie odrywamy r k, lecz nieco
abiej g aszczemy, przesuwaj c r do pozycji wyj ciowej
(Rys.31).
175
Rys. 29
Rys. 30
176
Rys. 31
Masa twarzy
Uk adamy dziecko ponownie na plecach wzd nóg
masa ysty tak, e g ówka dziecka znajduje si przy kolanach
masa ysty.
1.
Ca ymi d mi u onymi na czubku g owy g aszczemy
na boki, przez uszy, po bokach szyi i do wyrostków barkowych
(Rys. 32).
2.
mioma palcami g aszczemy od rodka czo a na boki i
do skroni (Rys. 33).
177
3.
Kciukami: od nasady nosa po ukach brwiowych, po
zewn trznych k tach oczu do k cików ust i z powrotem po
policzkach do skroni (Rys. 34).
4.
Kciukami: od nasady nosa po bokach do podstawy nosa
i z powrotem (Rys. 35).
5.
Kciukami: od nasady nosa po bokach nosa do k cików
ust i stamt d po policzkach do skroni (Rys. 36).
178
Rys. 55
Rys. 56
179
Na zako czenie masa u Shantala wykonujemy trzy
wiczenia.
1.
Chwytamy dziecko za nadgarstki i krzy ujemy r ce
dziecka na klatce piersiowej. Nast pnie wracamy do pozycji
wyj ciowej. wiczenie powtarzamy kilkakrotnie, za ka dym
razem zmieniaj c r znajduj si na wierzchu.
2.
Chwytamy jedn r lew nog dziecka w okolicy
kolana, a drug r praw r dziecka w okolicy okcia.
Doci gamy kolano do okcia, a nast pnie wracamy do pozycji
wyj ciowej. Teraz chwytamy jedn r praw nog dziecka w
okolicy kolana, a drug r lew r dziecka w okolicy
okcia. Doci gamy kolano do okcia, a nast pnie wracamy do
pozycji wyj ciowej. wiczenie powtarzamy kilkakrotnie, za
ka dym razem zmieniaj c ko czyny.
3.
Chwytamy stopy dziecka najlepiej na wysoko ci stawów
skokowych. Ustawiamy zgi cie w stawach kolanowych oraz
zgi cie i odwiedzenie w stawach biodrowych. W tym ustawie-
niu krzy ujemy podudzia i delikatnie dopychamy kolana do
brzucha. Nast pnie zwalniamy ucisk i prostujemy nogi w
stawach kolanowych (w stawach biodrowych ca y czas ustalo-
ne jest zgi cie i odwiedzenie). wiczenie powtarzamy kilka-
krotnie, za ka dym razem zmieniaj c podudzie znajduj ce si
na wierzchu.
181
Kinezyterapia
Zadania kinezyterapii zale od postaci i objawów
wynikaj cych z rodzaju, lokalizacji, rozleg ci i stopnia
uszkodzenia o rodkowego uk adu nerwowego. W ka dym
przypadku nale y jednak przestrzega nast puj cych zasad.
1. Usprawnienie nale y rozpocz jak najwcze niej, nawet
je li nie ma pewno ci co do rozpoznania (prowadzone zabiegi
nie s przeciwwskazane u dzieci zdrowych).
2. Niezmiernie wa rzecz jest pe ne zaanga owanie rodzi-
ców w proces rehabilitacji.
3. W rehabilitacji niezb dna jest ci i systematyczno .
4. Metody post powania rehabilitacyjnego musz by dobiera-
ne indywidualnie do ka dego dziecka w zale no ci od stanu
rozwoju psychomotorycznego.
5. Nale y ci le przestrzega kolejno ci usprawniania rucho-
wego zgodnie z fizjologicznymi etapami rozwoju dziecka.
Usprawnienie zaczyna si przewa nie w 6 - 8 miesi cu
ycia, stosujemy jedn wybran metod lub modyfikacj
kilku metod. Ka da z tych metod polega na wyrabianiu
odruchów postawno-równowa nych, koniecznych do
osi gni cia przez chore dziecko odpowiednich odruchów
lokomocyjnych i umo liwiaj cych wykonanie ruchów
czynnych dowolnych.
Me t oda Phe l ps a
Phelps stosowa masa e, ruchy bierne, ruchy czynne w
odci eniu, wolne lub oporowe, ruchy uwarunkowane, ruchy
182
samoczynne lub czone, leczenie spoczynkowe, rozlu nianie
mi ni, ruch z pozycji rozlu nienia, si ganie i chwytanie oraz
wykonywanie ró nych czynno ci.
Zasad jego metody jest przywracanie czynno ci poje-
dynczych mi ni i stopniowe przechodzenie do wykonywania
ró nych czynno ci. Leczenie dzieci z pora eniem typu spa-
stycznego rozpoczynamy od wolnych ruchów biernych, potem
cza si ruchy czynne, zwi kszaj c stopniowo ich szybko .
Pocz tkowo wiczenia odbywaj si w pojedynczych stawach,
pó niej w dwóch lub wi cej jednocze nie. W przypadku mi -
ni zwiotcza ych z przyczyn korowych stosuje si ruchy samo-
czynne.
Me t oda Te mpl - Fa ya
Wed ug Faya, ka dy osobnik przechodzi przez pewne
etapy rozwoju w zakresie wykonywanych ruchów. Normalne,
zdrowe niemowl pe znie jak p az, potem porusza si jak gad,
na koniec jak ssak.
Jego metoda polega na przeprowadzaniu ci gle rozbu-
dowywanych wicze opartych o ruchy prymitywne. wicze-
nia te u atwiaj w pó niejszym okresie zapoznanie dziecka z
czynno ciami cz owieka - stawaniem i chodzeniem.
wiczenia te maj by uzupe nieniem innych form le-
czenia.
M e t o d a D o m a n - D e l akat o
Metoda ta jest ma o znana w naszym kraju. Rozwin a
si w Filadelfii w po owie lat 50-tych. Punktem wyj cia by y
teoretyczne opracowania Templ-Faya.
Met oda Bobat h
W metodzie tej leczenie musi by nastawione na zwi k-
szenie kontroli hamowania wyolbrzymionych odruchów utrzy-
183
mywania postawy. G ównym jego celem jest nauczenie pano-
wania nad prymitywnymi czynno ciami odruchowymi. Uzy-
skuje si to dzi ki specjalnej technice przeprowadzania ru-
chów biernych, nie pozwalaj cej na aden odruchowy skurcz.
W miar zwi kszania si rozlu nienia mi ni i polepszenia
kontroli chory stopniowo u wiadamia sobie dochodz ce w
czasie leczenia normalne pobudzenie czuciowe. Nast pnie
chory uczy si , jak wykorzysta te nowe pobudzenia, które s
podstaw uzyskania normalnych zespo ów ruchowych.
Metoda Kabata
Polega ona na proprioceptywnym pobudzaniu uk adu
nerwowo-mi niowego.
Szczególne zastosowanie ma metoda odwrotnego roz-
lu nienia".
M e t o d a V oj ty
Jest oparta na pierwotnych odruchach pe zania i przeta-
czania w specjalnych pozycjach. Ruch dowolny jest wywo y-
wany przez ucisk na pewne punkty (g ówne i pomocnicze),
tzw. strefy wyzwolenia".
Zalet tej metody jest mo liwo stosowania jej bardzo
wcze nie, gdy nie wymaga ona kontaktu z chorym. Stymulu-
c rozwój psychomotoryczny dziecka umo liwia si wczesne
wypracowanie wzorców ruchowych, nie dopuszczaj c do utrwa-
lenia si odruchów patologicznych.
M e t o d a P to
Metoda powsta a w latach powojennych na W grzech.
Istota jej polega na czeniu w jedn ca usprawniania
ruchowego z oddzia ywaniem psychopedagogicznym. W za-
kresie tego ostatniego du rol przywi zuje si do
wzajemnego oddzia ywania na siebie cz onków grupy
poddawanej le-
184
czeniu. Proces usprawnienia ruchowego opiera si na wiado-
mej kontroli postawy i ruchów, przy czym nacisk k adzie si na
maksymaln koncentracj uwagi na przeprowadzanych wi-
czeniach.
Zastosowanie muzyki w leczeniu
Muzyka ma szczególne zastosowanie w leczeniu dzieci
z pora eniami. Prze amuje ona zahamowania i wyzwala skryte
uczucia, oddzia ywuje na uczuciowo i wyobra ni , popra-
wia rytmiczno ruchów. Oprócz oddzia ywania na koordyna-
cj i opanowanie mi ni muzyka sprawia dzieciom przyjem-
no . Dzi ki niej szczególnie dzieci ataktyczne mog si
odpr i roz adowa frustracje psychiczne.
4.1.3. PORA ENIE SPASTYCZNE SPOWODOWANE
USZKODZENIAMI RDZENIA KR GOWEGO
Do pora enia dochodzi pod wp ywem urazu, który po-
woduje zgniecenie lub przerwanie rdzenia. Przyczyn mo e
by równie guz lub zapalenie rdzenia. Je eli uszkodzenie
znajduje si w cz ci szyjnej dochodzi do pora enia wszyst-
kich ko czyn, je li le y poni ej - do pora enia ko czyn dol-
nych, je li umiejscawia si w cz ci piersiowej - pora enie
tu owia. Jest to pora enie o charakterze spastycznym.
Wyró niamy pora enie zgi ciowe i wyprostne.
Pora enie zgi ciowe
Pora enie to charakteryzuje si skurczami zginaczy oraz
sk onno ci do przykurczów, które mog doprowadzi do
trwa ego usztywnienia ko czyn dolnych w pozycji zupe nego
zgi cia.
185
Poziom Zakres Mo liwo ci adaptacji
pora
uszkodzenia
mi ni
do poziomu szyja, barki, brak samodzielno ci ruchowej,
C4 ko czyny, tu ów mo liwo niepe nego przystosowania
do wózków inwalidzkich codzienne
pionizowanie przez 1-2 godziny
poni ej ramiona, brak samodzielno ci ruchowej,
C5 przedramiona, mo liwo niepe nego przystosowania
tu ów, ko czyny do wózków inwalidzkich codzienne
dolne pionizowanie przez 1-2 godziny
poni ej ce, tu ów, mo liwo cz ciowej samoobs ugi
przy u yciu pomocy ortopedycznych i
C7 ko czyny dolne
praca r czna w domu w pozycji
siedz cej
poni ej brzuch, grzbiet pe na samoobs uga, chód kangurowy
Th6 (dolny odcinek), po równym pod u w obr bie
miednica, pomieszcze
ko czyny dolne
poni ej miednica, chód kangurowy lub 2-4 taktowy z
Th12 ko czyny dolne mo liwo ci pokonania nierówno ci
terenu i niewysokich schodów,
prowadzenie samochodu, praca
poza domem
poni ej podudzia, stopy, chód samodzielny po ka dym terenie i
L2 cz ciowo uda i schodach, korzystanie z komunikacji
miednica publicznej
poni ej podudzia, stopy chód samodzielny po ka dym terenie i
L4 schodach, korzystanie z komunikacji
publicznej
Tab. 3. Zakres osi galnej adaptacji przy ró nych poziomach
uszkodzenia rdzenia
186
Pora enie wyprostne
Jest to pierwsze stadium w przypadku guza lub choroby
rdzenia. Objawia si ono najpierw os abieniem grzbietowych
zginaczy stopy, pó niej os abieniem w ca ej grupie zginaczy,
a na koniec kurczowym stanem dolnych ko czyn. Przybieraj
one ustawienie wyprostne w po czeniu z przywiedzeniem.
W obu typach pora wyst puje anestezja pora onej
okolicy, po czona ze zmianami troficznymi. Pojawia si
sk onno do obrz ku ko czyn na skutek braku napi cia mi -
niowego. Pora enie obejmuje równie p cherz moczowy i
jelita.
Bardzo wa ne jest jak najszybsze ustalenie rozpoznania
i podj cie decyzji o sposobie leczenia. Je eli przyczyn uszko-
dzenia jest uraz, w post powaniu d y si do ustalenia prawi-
owych stosunków anatomicznych poprzez: u enia
koryguj ce, r czn repozycj w znieczuleniu ogólnym, wyci g
przed ony lub repozycj operacyjn . Niekiedy po
nastawieniu z amania i usuni ciu zwichni cia stosuje si
unieruchomienie chorego w opatrunku gipsowym na okres od
3 do 6 miesi cy.
Na pierwszy plan wysuwa si zapobieganie powik a-
niom p ucnym przez systematyczne wiczenia oddechowe,
które nale y rozpocz bezpo rednio po przyj ciu chorego do
szpitala i powtarza co godzin , zmniejszaj c cz stotliwo w
miar poprawy stanu zdrowia.
Drugim niezmiernie wa nym zadaniem jest zapobiega-
nie odle ynom, które u tych chorych mog si pojawi ju w
kilka godzin po uszkodzeniu rdzenia. Najskuteczniej sza jest tu
cz sta zmiana u enia chorego pocz tkowo co dwie, a pó niej
co trzy godziny. Cia o chorego nale y my wod z myd em,
potem delikatnie naciera spirytusem i pudrowa . Mo na
zastosowa lekki masa i oklepywanie. Miejsca szczególnie
wra liwe zabezpiecza si stosuj c podk adki futrzane lub
pier cienie.
187
Po ustabilizowaniu uszkodzonego odcinka kr gos upa i
podj ciu dzia zapobiegaj cych powik aniom p ucnym i
odle ynom rozpoczyna si systematyczne usprawnienie lecz-
nicze. Program usprawnienia jest ustalany indywidualnie w
zale no ci od ogólnego stanu zdrowia, poziomu uszkodzenia
i stopnia zaburze .
W przebiegu zmian pourazowych wyró niamy cztery
zasadnicze okresy:
okres wstrz su rdzeniowego (od pierwszego dnia do 3-
6 tygodni),
okres pojawienia si automatyzmu rdzeniowego (3-4
miesi ce),
okres stabilizacji fizjopatologicznej - utrwalenie si
zmian nieodwracalnych (od 6 do 24 miesi cy),
okres adaptacji psychosomatycznej i spo eczno-zawo-
dowej.
Dla procesu rehabilitacji leczniczej szczególne znacze-
nie ma pierwszy i drugi okres.
Stosowane zabiegi
OKRES WSTRZ SU RDZENIOWEGO
Fizykoterapia
W przypadkach zapale pourazowych mo na stosowa
diatermi krótkofalow jako przygotowanie do kinezyterapii.
Masa
Nale y zda sobie spraw , e masa jest w tych przypad-
kach tylko metod pomocnicz . G ówne dzia anie lecznicze
spoczywa na kinezyterapii. Je eli jednak stan pacjenta na to
188
zezwala, mo emy za zgod lekarza prowadz cego nawet 3
razy dziennie wykonywa zabieg drena u limfatycznego w
obr bie klatki piersiowej, brzucha i ko czyn. W przypadku
uszkodzenia odcinka szyjnego rdzenia dodatkowo mo na wy-
konywa delikatne oklepywanie eczkowe klatki piersiowej
w celu u atwienia usuwania nadmiernej ilo ci luzu z drzewa
oskrzelowego.
Kinezyterapia
ównymi zadaniami kinezyterapii w tym okresie s :
niedopuszczenie do powik uk adu oddechowego,
zapobieganie przykurczom i zanikom mi niowym,
zapobieganie odle ynom.
Zadania te realizuje si poprzez stosowanie:
wicze oddechowych, które spe niaj zasadnicz rol
zw aszcza w przypadku uszkodzenia rdzenia w odcinku
szyjnym.
W ramach tych wicze wykonuje si :
- wiczenia oddechowe statyczne i dynamiczne (czas
wicze - 3 do 5 min co godzin ),
- w zale no ci od potrzeb mo na stosowa oklepywanie
klatki piersiowej.
wicze biernych - wykonuj c ruchy ka dego pora onego
mi nia z doci ni ciem powierzchni stawowych w celu pobu-
dzenia uk adu proprioceptywnego. wiczenia te prowadzi si
w seriach: po 10 ruchów w serii; 2-3 serie; 2-4 razy dziennie.
W zale no ci od stanu chorobowego przy leczeniu pora bez
powik po oko o dwóch tygodniach od zachorowania mo na
przyst pi do wicze czynnych mi ni niepora onych (nie
wielka ilo powtórze kilka razy dziennie).
189
OKRES POJAWIENIA SIE AUTOMATYZMU
RDZENIOWEGO
Fizykoterapia
W ramach fizykoterapii mo na stosowa :
elektrostymulacj antagonistów mi ni spastycznych,
galwanizacj rdzenia kr gowego, galwanizacj p cherza
moczowego, masa podwodny, k piele (solankowe,
kwasow glowe, siarczkowo-siarkowodorowe, aromatyczne).
Masa
Zdania na temat rodzaju wykonywanego masa u mi ni
pora onych spastycznie s podzielone.
Mo na stosowa masa oparty na technikach klasycz-
nych (g askania i uciski jednoczesne), jednak b dzie on sku-
teczny tylko wtedy, kiedy dostarczone bod ce b
podprogowe. W przeciwnym wypadku masa b dzie wzmaga
spastyk . Ryzyko jest wi c niewspó mierne do korzy ci.
Mo na próbowa wykonywa masa antagonistów mi -
ni spastycznych, jednak i tu ze wzgl du na zniesienie odruchu
z mi ni pobudzanych do mi ni antagonistycznyeh, polegaj -
cego na obni eniu napi cia tych drugich, efekt masa u b dzie
niewielki.
uszniejszym wydaje si zatem wykonywanie w dal-
szym ci gu drena u limfatycznego w celu maksymalnego
usprawnienia procesów od ywczych, umo liwiaj c uzyskanie
lepszego efektu w kinezyterapii.
Je eli oka e si , e nawet drena limfatyczny wzmaga
spastyk , nale y bezwzgl dnie zaprzesta wykonywania ja-
kiegokolwiek masa u mi ni spastycznych.
190
W obr bie mi ni zdrowych nale y wykonywa masa
klasyczny o charakterze pobudzaj cym wykorzystuj c: g a-
skania, rozcierania pod ne i porzeczne, ugniatanie pod ne
i poprzeczne, delikatne oklepywania, wibracje, roztrz sanie i
wa kowania. W miar mo liwo ci masa em nale y wzmocni
mi nie brzucha oraz mi nie grzbietu (szczególnie: prostow-
niki grzbietu, mi sie czworoboczny l wi, mi sie najszer-
szy grzbietu).
Kinezyterapia
Zadaniem kinezyterapii w tym okresie jest przede wszy-
stkim:
zmniejszenie stanu spastyczno ci,
wyrobienie automatyzmu p cherza moczowego i odbytu,
wzmocnienie napi cia mi ni powracaj cych do czynno ci,
wzmocnienie mi ni zdrowych,
pionizacja i nauka chodzenia,
nauka czynno ci samoobs ugi.
Zadania te realizuje si poprzez stosowanie:
wicze biernych prowadzonych jak w poprzednim okresie,
lecz z wi ksz intensywno ci (prowadzi si wiczenia zespo-
ów mi niowych).
Rytmicznego ucisku w okolicy p cherza moczowego, powo-
duj ce wyciskanie moczu (systematycznie o tej samej porze).
wiczenia czynne i czynne z oporem dla mi ni zdrowych.
wiczenia ogólnousprawniaj ce prowadzone w ku lub na
stole w pozycjach le enia ty em, przodem, w podporze przo-
dem, bokiem oraz w kl ku podpartym.
Pionizacji biernej na stole pionizacyjnym.
191
 Nauki chodzenia (je eli wysoko pora enia na to pozwala)
zaczynaj c od stania w por czach ze stabilizacj kolan, bioder,
ewentualnie w uskach lub aparatach (w zale no ci od rozle-
ci pora ).
4.2. USZKODZENIA DOLNEGO NEURONU
RUCHOWEGO
4.2.1. OSTRE ZAPALENIE ROGÓW PRZEDNICH
RDZENIA KR GOWEGO
(NAGMINNE PORA ENIE DZIECI CE)
(POLIOMYELITIS ANTERIOR ACUTA; PARALYS1S EPIDEMICAINFANTIUM)
(CHOROBA HEINEGO - MEDINA)
Jest to zapalenie rogów przednich istoty szarej rdzenia
kr gowego wywo uj ce pora enie wiotkie.
Przyczyn choroby jest jeden z kilku wirusów atakuj cy
i niszcz cy przede wszystkim komórki rogów przednich rdze-
nia kr gowego, chocia mo e tak e wywo zmiany w istocie
szarej pnia mózgu i komórkach ruchowych kory mózgowej.
Choroba mo e mie charakter epidemiczny lub spora-
dyczny, pojawiaj c si zazwyczaj pó nym latem lub w jesieni.
Posta epidemiczna atakuje zarówno dzieci, jak i doro-
ych i cz sto jest miertelna ze wzgl du na pora enie przepo-
ny i mi ni mi dzy ebrowych. W zwi zku z prowadzonymi
szczepieniami ochronnymi w Polsce przez ostatnie 40 lat nie
zanotowano oznak epidemii.
Posta sporadyczna bardzo rzadko jest miertelna, cho
mo e pozostawia po sobie fatalne nast pstwa.
Zaka enie nast puje drog kropelkow , drog
pokarmow lub przez kontakt. Okres wyl gania choroby
wynosi 7 do 14 dni.
192
Wirus atakuje rogi przednie rdzenia. Naczynia krwiono-
ne ulegaj rozszerzeniu, rozwija si proces zapalny i dochodzi
do przekrwienia opon wokó zaj tej cz ci rdzenia. Pocz tko-
wo komórki ruchowe przednich rogów rdzenia powi kszaj
si , a nast pnie wyrodniej . Zwyrodnienie przechodzi na ko-
rzenie nerwowe brzuszne i pocz tkowe odcinki nerwów. Do-
chodzi w ten sposób do rozpadu elementów tkanki nerwowej,
a ich miejsce zajmuje tkanka glejowa. Wskutek zniszczenia
neuronów mi nie pozbawione o rodków troficznych równie
wykazuj objawy zwyrodnienia, ulegaj c zwiotczeniu i zani-
kowi. Je li zostanie zniszczony ca y mi sie , pozostaje po nim
jedynie w óknista lub t uszczo wata masa.
Wyró niamy trzy postacie choroby:
posta mózgowa (opuszkowa) - dochodzi do zaj cia
nerwów czaszkowych, szczególnie nerwu twarzowego i
odwodz cego;
posta b e z p o r a e n n a (poronna) - wyst puje
gor czka lub pojawiaj si przemijaj ce objawy przypo-
minaj ce zapalenie opon mózgowych;
posta p o r a e n n a (rdzeniowa).
Masa ysta przewa nie styka si z postaci pora enna
choroby. Wyró niamy tu trzy okresy choroby:
okres ostry,
okres zdrowienia,
okres przewlek y (trwa ego kalectwa).
Okres ostry mo emy podzieli na dwa podokresy:
przedpora enny,
pora enny.
Podokres przedpora enny rozpoczyna si zazwyczaj
ostro, z gor czk osi gaj najwy sz warto oko o trzecie-
go dnia. Okres ten mo e by poprzedzony okresem z ego
193
samopoczucia, bólu g owy lub gard a trwaj cym od czterech
do siedmiu dni. Po kilku dniach pojawia si przeczulica,
sztywno karku, wra liwo ko czyn na ucisk, wymioty,
drgawki i pora enie. Bolesno ko czyn utrzymuje si przez
kilka tygodni i nasila si podczas wykonywania ruchu. Po
wyst pieniu pora enia w mi niach nast puje skurcz.
Podokres pora enny. Na pocz tku pora enie jest cz sto
bardzo rozleg e i mo e obejmowa cztery ko czyny i tu ów. W
miar ust powania zaka enia zmniejsza si skurcz i przeczu-
lica mi ni. Proces ten trwa od dwóch do pi ciu tygodni. Po
tym czasie rozpoczyna si okres zdrowienia.
Okres zdrowienia. Zasi g pora jest bardzo zmienny,
mog one w ró nym stopniu obejmowa wszystkie ko czyny,
jedn grup mi ni lub tylko poszczególne mi nie. Zmiany
dotycz cz ciej ko czyn dolnych, zw aszcza grupy przedniej
mi ni podudzia, mi ni strza kowych, mi nia czworog owe-
go uda i mi ni po ladkowych. W obr bie ko czyny górnej
najcz ciej pora ony bywa mi sie naramienny. Przewa nie
pora enie nie jest symetryczne. Mo e ono obejmowa mi nie
grzbietu, brzucha i oddechowe.
Okres przewlek y. Pora ona cz cia a pocz tkowo
nie ró ni si od tkanek zdrowych. Stopniowo uwidacznia si
zanik. Je eli zmiany dotycz ca ej ko czyny, to ulega ona
zasinieniu i staje si zimna. W okolicach obj tych pora eniem
dochodzi do utraty odruchów oraz zmian troficznych, które
mog by przyczyn niedorozwój u ko czyny. W pó niejszym
okresie wskutek zak ócenia równowagi si mo e dochodzi do
zniekszta ce zarówno w obr bie ko czyny, jak równie w
kr gos upie (skrzywienia).
194
Stosowane zabiegi
OKRESOSTRY
Okres ten obejmuje pocz tek choroby i trwa od dwóch do
sze ciu tygodni.
W tym okresie najwa niejsze jest leczenie spoczynkowe
po czone ze stosowaniem w ciwych rodków leczniczych i
odpowiednim piel gnowaniem. Nale y zachowa ostro no ,
aby zapobiec zaka eniom.
Dopóki ko czyny s bolesne i wra liwe na dotyk, g ów-
nym celem leczenia jest zmniejszenie bólu i skurczu oraz
zapobieganie zniekszta ceniom i wytworzenie przekrwienia
czynnego, aby zmniejszy post puj ce zaniki mi niowe.
Fizykoterapia
W ramach fizykoterapii stosuje si : kocowanie (wg
siostry Kenny), parafinoterapi , elektrostymulacj mi ni po-
ra onych.
Masa
Masa mo emy wykonywa dopiero po ust pieniu
nadwra liwo ci na czynniki mechaniczne. Zadaniem masa u
jest podtrzymanie kr enia w pora onych mi niach.
Stosujemy du o g aska , delikatne rozcierania w okoli-
cy stawów oraz delikatne uciski jednoczesne. Pocz tkowo
masa powinien trwa maksymalnie 5 min i dopiero w miar
poprawy stanu zdrowia mo na go wyd , nie bardziej
jednak (w tym okresie) ni do 10 min. Dodatkowo w celu
stymulacji, kilka razy dziennie, mo na wykonywa muskania
grzbietow stron palców na obszarze obj tym pora eniem.
195
Nale y zaznaczy , e w ka dym przypadku pora enia
wiotkiego, szczególnie we wczesnym okresie, bardzo atwo
mo na uszkodzi mi nie pora one. St d te masa musi by
wykonywany szczególnie delikatnie. Nale y tak e pami ta ,
e atwo jest przedawkowa masa , doprowadzaj c do nad-
miernego rozszerzenia naczy krwiono nych, które wskutek
pora enia nie s w stanie powróci do fizjologicznej wielko ci.
W ten sposób mo na pog bi skutki pora enia.
Kinezyterapia
Podstawowym zadaniem kinezyterapii jest w tym okresie
przeciwdzia anie bólowi i tworz cym si przykurczom.
Uzyskuje si to przez:
Odpowiednie u enie chorego, zapobiegaj ce nadmierne-
mu rozci ganiu mi ni i nerwów oraz deformacji w stawach,
polegaj ce na hiperkorekcji ustawienia ko czyn.
wiczenia oddechowe (w przypadku zalegania i stanów
zapalnych stosuje si drena u eniowy i oklepywanie klatki
piersiowej jak przy zapaleniu oskrzeli).
wiczenia bierne, po przygotowaniu zabiegami fizykotera-
peutycznymi i masa em, prowadzone bardzo ostro nie, bez
nadmiernego rozci gania i powodowania bólu.
OKRES ZDROWIENIA
Okres ten trwa od 2. miesi ca do dwóch lat. Czas ten ma
najwi ksze znaczenie z punktu widzenia fizjoterapeuty, gdy
zdrowienie mo na nie tylko przyspieszy , ale uczyni je kom-
pletnym. Prawdziwe zdrowienie odbywa si w ci gu pierw-
szych sze ciu miesi cy, ale widoczne polepszenie sprawno ci
ruchowej jest zauwa alne w przeci gu dwóch lat od rozpocz -
cia leczenia.
196
Zadaniem stosowanych w tym okresie zabiegów jest
zapobieganie rozwojowi przykurczów i zniekszta ce , zaha-
mowanie zaniku mi ni i mo liwie najwi ksze usprawnienie
chorego.
ciwie dopiero w tym okresie mo na ustali rzeczy-
wisty stopie uszkodzenia. Uszkodzone mi nie mo na po-
dzieli na trzy grupy:
mi nie, których czynno najprawdopodobniej nie
dzie przywrócona ze wzgl du na zupe ne zniszczenie
zwi zanych z nimi komórek przednich rogów rdzenia
kr gowego;
mi nie, które b mog y w pewnym stopniu odzyska
czynno , mimo e unerwiaj ce je komórki zosta y powa nie
uszkodzone;
mi nie, które powinny ca kowicie odzyska czynno , gdy
unerwiaj ce je komórki nerwowe zosta y jedynie lekko
uszkodzone.
Do podtrzymywania ko czyn wa ne jest stosowanie
odpowiednich szyn lub podpórek: po pierwsze dla zapobie e-
nia skróceniu zdrowych mi ni, po drugie w celu unikni cia
rozci gania mi ni pora onych. Je eli pora enie obejmuje
równie mi nie grzbietu, mo e okaza si konieczne nosze-
nie gorsetu.
Fizykoterapia
Stosuje si : k piele gor ce (temp. 37° do 42°C), k piele
w ciep ych basenach kinezyterapeutycznych, galwanizacj ,
jontoforez , masa podwodny, masa wirowy, k piele leczni-
cze (solankowe, siarczane, aromatyczne), pelodoterapi (ok a-
dy borowinowe).
197
Masa
Przy opracowaniu mi ni pora onych stosujemy: du o
aska , rozcierania, lekkie ugniatania poprzeczne, uciski jed-
noczesne i wibracj pod . Czas masa u wyd a si (w
stosunku do poprzedniego okresu), tzn. masa trwa oko o 20
min. Nale y pami ta , e w tym okresie równie atwo mo na
uszkodzi mi nie pora one. Tak wi c masa musi by wyko-
nywany delikatnie, aczkolwiek mocniej ni w poprzednim
okresie.
Opracowanie cz ci cia a nie obj tych pora eniem jest
uzale nione od sprawno ci ogólnej pacjenta i potrzeb (np.
masa ko czyn górnych, aby pacjent móg sprawnie porusza
si o kuli lub kulach). Oczywi cie w stosunku do tkanek
zdrowych nie ma adnych ogranicze do wykonywania masa-
u. Stosuje si post powanie klasyczne z wykorzystaniem
wszystkich technik.
Kinezyterapia
Po up ywie 4-6 tygodni i ust pieniu ostrych objawów mo na
przyst pi do wykonywania wicze biernych (intensywniej-
szych ni w pierwszym okresie) z jednoczesnym biernym
rozci ganiem przykurczonych mi ni.
Reedukacja metod torowania proprioceptywnego, np.
metod Kabata.
W zale no ci od si y (wg skali Lovetta) wprowadza si
stopniowo:
- wiczenia izometryczne - dla mi ni bardzo s abych,
zdolnych jedynie do wykonywania czynnego skurczu;
- wiczenia w odci eniu - z zastosowaniem ró nych
technik odci enia.
198
 Hydrokinezyterapia - czas trwania od 5 do 30 min, temp.
wody 36° do 37°C.
wiczenia czynne w ciwe i wolne w ró nych pozycjach
izolowanych dla mi ni, które mog pokona ci ar odcinka
wiczonego.
wiczenia ogólnie usprawniaj ce w pozycjach niskich, pro-
wadzone w umiarkowanym rytmie i przeplatane wiczeniami
oddechowymi.
wiczenia korekcji postawy oraz koordynacji potrzebnej do
nauki chodzenia.
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
Wykonuje si zabiegi wybrane z pierwszego i drugiego
okresu choroby, szczególnie parafinoterapi .
Masa
W tym okresie pacjent rzadko korzysta z masa y, gdy
nie jest on niezb dny. Je eli jednak chory zdecyduje si na
zabiegi masa u, g ównie w celu poprawy kr enia w pora o-
nych mi niach, stosujemy post powanie klasyczne z wyko-
rzystaniem wszystkich technik, ze szczególnym uwzgl dnie-
niem: rozciera , ugniata , oklepywa i wibracji (mo liwo
uszkodzenia tkanek jest teraz niewielka).
Mo na wybra jeden ze sposobów post powania:
ustali trzy lub tylko dwa zabiegi w tygodniu i stosowa je
przez d szy okres czasu,
zdecydowa si na wykonanie serii 20 zabiegów w kolejnych
dniach, po których nast pi np. pó roczna przerwa.
199
Kinezyterapia
Pacjent umie pos ugiwa si protez oraz wie, jakie
wiczenia ma wykonywa w celu utrzymania sprawno ci
ogólnej. Nie ma zatem potrzeby organizowania dodatkowych
zabiegów z udzia em kinezyterapeuty.
5. CHOROBY NEURONÓW CZUCIOWYCH
5.1.WI D RDZENIA
(TABES DORSALIS, ATAXIA LOCOMOTORIA)
Choroba polega na post puj cym zwyrodnieniu tylnych
korzonków nerwowych, zwojów rdzeniowych, p czka smu-
ego i p czka klinowatego.
Wi d rdzenia jest zazwyczaj pó nym nast pstwem ki y
i od czasu wprowadzenia antybiotyków wyst puje stosunkowo
rzadko. Mo liwe, e w sporadycznych przypadkach wyst pie-
nie wi du rdzenia wywo uje jaka inna trucizna.
Choroba wyst puje cz ciej u m czyzn ni u kobiet i
pojawia si mi dzy dwudziestym a pi dziesi tym rokiem
ycia.
W procesie zwyrodnienia dochodzi do zniszczenia w ó-
kien nerwowych i zwi kszenia si ilo ci tkanki glejowej.
W niektórych przypadkach stwardnienie mo e przecho-
dzi na inne s upy doprowadzaj ce, takie jak droga rdzeniowo-
wzgórzowa boczna lub droga rdzeniowo-mó kowa tylna.
Zmiany chorobowe mog obejmowa nerw wzrokowy oraz
nerwy ruchowe ga ki ocznej.
200
Pocz tek choroby jest trudny do ustalenia, a jej przebieg
bardzo powolny. Choroba w zwyk ej postaci niekiedy zatrzy-
muje si w zaawansowanym stadium.
W przebiegu wi du rdzenia mo na wyró ni trzy okresy,
z których ka dy trwa oko o 10 lat:
okres poprzedzaj cy niezborno ,
okres z niezborno ci ,
okres pora eniowy.
Okres poprzedzaj cy niezborno charakteryzuje si
wyst pieniem:
boli strzelaj cych skierowanych prostopadle do osi ko czyny
i sprawiaj cych wra enie pchni cia no em,
uczucia opasania, które mo e by tak rozlane, e sprawia
wra enie pancerza,
parestezji, najcz ciej polegaj cych na dr twieniu pode-
szwowych powierzchni stóp,
objawów ocznych:
- brak reakcji renicy na wiat o przy zachowanej ako-
modacji,
- opadanie górnej powieki,
- podwójne widzenie,
- zw enie renic,
- lepota.
Zarówno parestezje jak i objawy oczne mog pojawi
si w nast pnym okresie.
Okres z niezborno ci charakteryzuje si brakiem ko-
ordynacji spowodowanym utrat czucia mi niowego i stawo-
wego. Chory maj c zamkni te oczy, nie jest w stanie okre li
pozycji stawów ani zasi gu swoich ruchów. Równie przy
zamkni tych oczach nie mo e sta ze z czonymi stopami,
201
poniewa chwieje si i upada. Podczas chodzenia chory unosi
stopy zbyt wysoko, wyrzuca je do przodu z nadmiern si i,
stawiaj c najpierw pi ty, mocno uderza nimi o ziemi . W celu
atwienia sobie utrzymania równowagi chory rozstawia nogi
i przewraca si , gdyje z czy. Wielk trudno sprawia pacjen-
towi omini cie przeszkody. W okresie tym pojawiaj si
równie zmiany polegaj ce na:
obni eniu lub utracie napi cia mi niowego,
zniesieniu odruchów,
pog bieniu si parestezji i przej ciu w anestezj ,
zmianach troficznych (cz sto rozwija si wrzód dr cy
stopy),
pojawianiu si w ró nych narz dach ataków bólu - tzw.
prze omów (np.: dkowe z bólem i wymiotami, krtaniowe z
atakami kaszlu i duszno ci , nerkowe, trzewne itd),
zaburzeniach w funkcjonowaniu p cherza moczowego
(zatrzymania moczu lub os abienie kontroli nad zwiera-
czami).
W okresie pora eniowym dolegliwo ci nasilaj si do
tego stopnia, e pacjent nie mo e chodzi i zostaje unierucho-
miony w ku. Nasilaj ce si zaburzenia p cherza mog
doprowadzi do jego zapalenia lub choroby nerek. Chory
zazwyczaj umiera albo z tego powodu, albo na skutek innej
choroby - przewa nie zapalenia p uc.
Stosowane zabiegi
Chory powinien by wolny od zmartwie , nie doprowa-
dza do wyczerpania organizmu i dobrze si od ywia .
W leczeniu nale y d do usprawnienia pozosta ci
czucia mi niowego, a je li pacjent jest go pozbawiony, to
202
nale y nauczy go pos ugiwa si zast pczo wzrokiem i s u-
chem. Ca y czas musimy dba o ogólny stan fizyczny pacjenta.
Podczas prowadzonej rehabilitacji pami tamy, e nie wolno
czy chorego, jednak nie nale y przywi zywa uwagi do
uczucia zm czenia zg aszanego przez pacjenta.
Masa
Masa ma tu niewielkie znaczenie. Je eli lekarz tak
zadecyduje, nale y wykonywa masa o charakterze lekko
pobudzaj cym. Mo na stosowa : g askania, ugniatania po-
ne i poprzeczne, uciski jednoczesne i naprzemienne oraz
delikatne oklepywania w obr bie ko czyn. W przypadku poja-
wienia si boli strzelaj cych zaatakowan okolic masujemy
stosuj c g askania odsercowe i uciski jednoczesne.
Kinezyterapia
Chorego leczy si tylko wiczeniami Frenkela. Sk adaj
si one z serii zaplanowanych wicze , maj cych na celu
umo liwienie choremu u ywania pozosta ego mu czucia mi -
niowego.
203
6. INNE CHOROBY MÓZGU I RDZENIA
KR GOWEGO
6.1. CHOROBA PARKINSONA
DR CZKA PORA NA
(MORBUS PARKINSON)
(PARALYSIS AGITANS)
Jest to choroba zwi zana z uszkodzeniem zwojów pod-
stawy. Poniewa pojawia si zazwyczaj po 50 roku ycia,
przyjmuje si , e jest form zwyrodnienia starczego. Choroba
wyst puje cz ciej u m czyzn ni u kobiet, post puje powoli
i jest nieuleczalna.
W istocie czarnej ródmózgowia i w ciele pr kowanym
zachodz zmiany zwyrodnieniowe polegaj ce na utworzeniu
si jamek. W zwi zku z uszkodzeniem tych struktur dochodzi
do utraty ruchów automatycznych (np. ruchy r kami podczas
chodzenia), sztywno ci i dr enia.
Sztywno
W wyniku utraty kontroli napi cia mi niowego docho-
dzi do jego wzmo enia we wszystkich grupach mi niowych,
co daje obraz rozlanej sztywno ci zwanej sztywno ci rury
owianej" (podczas ruchów biernych w ca ym zakresie utrzy-
muje si taki sam opór). Zmiany te powoduj charakterystycz-
ny chód i postaw oraz wyraz twarzy.
Chód okre la si jako przyspieszony. Chory drobi krocz-
ki" (chodzi coraz szybszymi, drobnymi krokami). Brak jest
balansowania r kami.
Twarz przybiera maskowaty wygl d (staje si nierucho-
ma i bez wyrazu).
204
Mowa mo e by ostra i monotonna lub po pewnym
wahaniu pacjent zaczyna mówi gwa townie i szybko.
Os abienie mi ni powoduje szybkie ich m czenie. Os a-
bienie i zaburzenia koordynacji charakteryzuj si najsilniej
utrat precyzji ruchów, zw aszcza r k.
Dr enie
Zaczyna si od jednej r ki i jest charakterystyczne dla tej
jednostki chorobowej. Polega na naprzemiennym zginaniu i
prostowaniu palców, szczególnie w stawach ródr czno-pal-
cowych. Kciuk w tym czasie oparty jest o palec wskazuj cy i
pojawiaj si ruchy jak przy ulepianiu ma ej kuleczki z plaste-
liny. Dr enie to utrzymuje si przewa nie w spoczynku, nato-
miast znika przy wykonywaniu ruchów zamiarowych. Nasila
si w okresach podenerwowania, a ustaje podczas snu.
Wszystkie wymienione objawy okre la si wspólnym
mianem - par ki nsoni zm.
Stosowane zabiegi
Zabiegi fizykalne stanowi jedynie leczenie pomocni-
cze.
Celem ich stosowania jest obni enie wzmo onego napi cia
mi niowego, poprawa miejscowej przemiany materii, a tak e
wp yw na p ytki ko cowe nerwów ruchowych oraz na procesy
depolaryzacji potencja u b on komórkowych.
Fizykoterapia
W ramach fizykoterapii stosuje si : elektrostymulacj
pr dami ma ej cz stotliwo ci metod Hufschmidta, ultrad wi -
ki, masa podwodny, k piele lecznicze (pere kowe, kwasow -
glowe, solankowo-pere kowe, radonowe).
205
Masa
Nale y zwróci szczególn uwag , aby w trakcie wyko-
nywania masa u pomieszczenie mia o odpowiedni tempera-
tur . Chorzy s bardzo wra liwi na zimno, które nie tylko
zwalnia powierzchniowe kr enie, ale tak e wywo uje skurcz
mi ni.
Masa wykonuje si w celu poprawy kr enia oraz dla
uzyskania rozlu nienia mi ni.
W zale no ci od potrzeb stosuje si masa ogólny lub
masa samych ko czyn. W masa u wykorzystujemy: g aska-
nia dosercowe, delikatne rozcierania (je eli pacjent toleruje),
lekkie i powolne ugniatanie pod ne, uciski jednoczesne i
askania odsercowe.
Je eli takie po czenie technik nie daje efektu rozlu nie-
nia, nale y zrezygnowa z ugniatania pod nego.
Kinezyterapia
Podstawowymi celami w kinezyterapii s :
zmniejszenie napi cia mi niowego,
poprawa koordynacji ruchowej,
poprawa ogólnej sprawno ci i wydolno ci chodu. Cele te
osi ga si przez stosowanie:
wicze biernych w wolnym rytmie, w pe nym zakresie
ruchów prowadzone we wszystkich stawach;
wicze metod Kabata (skurcz izotoniczny po skurczu
izometrycznym),
wicze czynnych wolnych w pe nym zakresie ruchu z
kontrol rytmu, najlepiej z g nym liczeniem lub z wykorzy-
staniem rytmicznej muzyki (pacjenci maj tendencj do gubie-
nia rytmu i sp ycania ruchów);
wicze Frenkela,
206
 gimnastyki zbiorowej ogólnie usprawniaj cej w grupach
jednorodnych (5-8 osób), z du ilo ci wicze oddecho-
wych i bez wicze intensywnych;
wicze samoobs ugi,
wiczenia chodzenia po wyznaczonych odcinkach z kontrol
tempa (nale y pilnowa , aby pacjent nie przyspiesza chodu) i
odpoczynkiem na ko cu odcinka.
6.2. STWARDNIENIE ROZSIANE (SM)
(SCLEROSIS MULTIPLEX; SCLEROSIS DISSEMINATA)
Choroba polega na powstaniu ognisk zapalnych, a pó -
niej stwardnie rozrzuconych (rozsianych) w obr bie uk adu
nerwowego. Zmiany pocz tkowo lokalizuj si w istocie bia-
ej, a z czasem równie w istocie szarej. W wi kszo ci przy-
padków ogniska zapalne pojawiaj si najpierw w rdzeniu
kr gowym, a pó niej rozsiewaj si w innych cz ciach
uk adu nerwowego, jednak zmiany te bardzo rzadko
wyst puj w o rodkach o yciowym znaczeniu. W
powsta ych ogniskach zapalnych stopniowo rozwija si
zwyrodnienie, prowadz c do stwardnie i martwicy.
Choroba wyst puje cz ciej u kobiet i pojawia si po-
mi dzy 20 a 40 rokiem ycia. Przyczyna choroby nie jest znana,
natomiast jej atak mo e wyst pi po du ym urazie, stresie,
niektórych swoistych chorobach zaka nych czy po okresie
ci y.
Przebieg choroby jest d ugi i powolny. W trakcie jej
trwania obserwuje si okresy zaostrze (rzutów) i okresy
zwolnienia (remisji). Pocz tkowo rzuty wyst puj rzadko, a
powsta e w okresie ich trwania zmiany cofaj si prawie
ca kowicie w okresie remisji, do tego stopnia, e sam chory ich
nie zauwa a. Ka dy kolejny rzut jest nieco gorszy. Trwa
ej, pozostawiaj c coraz wi ksze uszkodzenia.
207
Pierwszymi dolegliwo ciami, które sprawiaj , e pa-
cjent udaje si do lekarza, s : os abienie nóg, du a m czliwo
w czasie chodzenia po czona z pow óczeniem jednej ko czy-
ny. Ju w tym okresie mog pojawi si dolegliwo ci w
ko czynach górnych polegaj ce na utracie zr czno ci i precy-
zji ruchów, zw aszcza w obr bie palców. Wa cech rozpo-
znawcz s objawy oczne (zamglone lub podwójne widzenie,
a nawet przej ciowa utrata wzroku) spowodowane uszkadza-
niem j dra nerwu wzrokowego i nerwów ruchowych mi ni
ga ek ocznych. W pó niejszym okresie choroby mo e si
pojawi czasowa utrata kontroli nad p cherzem moczowym i
odbytnic za spraw zaburze w funkcjonowaniu zwieraczy.
W okresie pó nym choroby obserwuje si trzy charakte-
rystyczne objawy uznawane za rozpoznawcze. S to:
oczopl s - polegaj cy na pojawieniu si ywaj cych ga ek
ocznych" podczas patrzenia w bok,
dr enie zamiarowe - pojawiaj ce si tylko w czasie
wykonywania jakiego okre lonego ruchu,
mowa skandowana - chory wymawia oddzielnie kolejne
sylaby ka dego s owa.
W obr bie mi ni pojawia si stan kurczowy wyprostny,
przewa nie niesymetryczny (tzn. bardziej nasilony w jednej z
ko czyn), który w bardzo pó nych okresach choroby przecho-
dzi w stan kurczowy zgi ciowy. Chód chorego mo e mie
charakter spastyczny (jak w pora eniu po owiczym), cz ciej
jednak jest podobny do chodu no ycowego lub jest niezborny
(chwiejny i zataczaj cy si ) jak w wi dzie rdzenia. We wszy-
stkich przypadkach pojawia si utrata si y mi niowej. Cha-
rakterystyczne dla tej jednostki chorobowej s zmiany intelek-
tu oraz zmiany charakterologiczne (chory staje si euforyczny,
sk onny do miechu z byle powodu). W miar post pu choroby
utrata panowania nad zwieraczami staje si nieodwracalna, tak
e chory nie trzyma moczu i ka u.
208
W procesie leczenia nale y zdawa sobie spraw ze
ono ci objawów, które mog wyst pi . Aby proces lecze-
nia by skuteczny, nale y uwzgl dni co najmniej dwa, a
przewa nie trzy rodzaje leczenia:
1. Leczenie agodz ce (paliatywne) - polegaj ce na usprawnie-
niu ko czyny obj tej zmianami.
2. Leczenie wyrównawcze - polegaj ce na odpowiednim
wzmocnieniu i usprawnieniu cz ci cia a nie dotkni tych cho-
rob , aby mog y przej funkcj lub u atwi wykonywanie
czynno ci przez cz ci cia a zmienione chorobowo.
3. Leczenie zapobiegawcze - polegaj ce na zachowaniu do-
tychczasowej sprawno ci lub, je li to mo liwe, poprawieniu
funkcjonowania cz ci cia a, na które choroba jeszcze nie
podzia a lub podzia a w niewielkim stopniu.
Zadaniem fizjoterapeuty jest mo liwie jak najd ej
utrzymywa niezale no czynno ciow chorego, gdy tylko
mo na, zwi ksza j albo pomóc mu odzyska pewien zakres
tej niezale no ci. W tym celu przed rozpocz ciem leczenia
nale y bardzo dok adnie zbada chorego. Nale y rozpocz od
obserwacji jego zachowa , sposobu poruszania si i wykony-
wania ró nych czynno ci; najlepiej je eli pacjent nie wie, e
jest obserwowany. Spostrze enia pozwol ukierunkowa dal-
sze badanie. Nast pnie, w pozycji le cej lub pó le cej,
nale y zbada zakres ruchów (biernych i czynnych) we wszyst-
kich stawach. Badanie to pozwoli na ustalenie: co chory mo e
robi , czego robi nie mo e i dlaczego.
Stosowane zabiegi
Szczególnie w tej chorobie przy ustalaniu zabiegów
niezb dne jest bardzo indywidualne podej cie do pacjenta.
Nale y równie pami ta , e powa nym problemem u wszyst-
kich chorych jest zm czenie. W procesie leczenia nale y zatem
209
uwzgl dnia okresy odpoczynku, a nawet w miar potrzeb
zmienia charakter leczenia. Zbyt du e obci enie uk adu
nerwowo-mi niowego mo e prowadzi do zaostrzenia cho-
roby.
Leczenie nale y stosowa bardzo ostro nie i nigdy w
okresie rzutu choroby.
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii stosuje si : krioterapi (ok ady
z lodu), elektrostymulacj metod Hufschmidta, ultrad wi ki
metod Seltzera, k piele ca kowite lub pó piele ch odne,
piele lecznicze (solankowe, pere kowe, z jonami: siarki,
magnezu, chloru, potasu, elaza, fosforu, pochodnych manga-
nu), paloidoterapi (ok ady z pasty borowinowej), magnetote-
rapi .
Masa
Celem stosowania masa u jest usprawnienie kr enia i
od ywienia tkanek zmienionych chorobowo. Podobnie jak
innych zabiegów nie wykonuje si go w okresie rzutu choroby.
Nale y cz sto konsultowa si z lekarzem w celu ewentualnej
zmiany sposobu czy zakresu masa u.
Wyró niamy dwa sposoby post powania.
Pierwszy sposób - klasyczny, w którym w zale no ci od
potrzeb wykonuje si masa ogólny lub masa wybranych
cz ci cia a.
W pocz tkowym okresie stosujemy: g askania doserco-
we, lekkie i powolne rozcierania, lekkie i powolne ugniatanie
pod ne, uciski jednoczesne i g askania odsercowe.
W pó niejszym okresie choroby mo e si okaza , e
ugniatanie pod ne, a nawet delikatne rozcierania powoduj
zm czenie mi ni i nasilenie spastyki. W takim przypadku
nale y zrezygnowa z ich wykonywania.
W miar potrzeb do masa u mo na do czy opracowa-
nie podbrzusza z wykorzystaniem g aska i rozciera (z tech-
nik klasycznych) oraz chwytu na p cherz (z technik segmentar-
nych).
UWAGA!
Dodatkowo mo na wykonywa g askania i delikatne
rozcierania mi ni przykr gos upowych i mi ni czworobocz-
nych bezpo rednio przed zabiegiem ultrad wi ków, co zwi k-
szy efekt zabiegu.
Drugi sposób polega na wykonywaniu zabiegów drena-
u limfatycznego cz ciowego lub ogólnego w zale no ci od
potrzeb.
Kinezyterapia
Przy wyst powaniu spastyczno ci mi ni stosuje si
rozlu nienie treningiem autogennym Schultza lub technikami
proprioceptywnego torowania wg Bobathów, Vossa, Knotha
lub Kabata.
Przy wyst powaniu niezborno ci ruchu prowadzi si
wiczenia koordynacji i równowagi w ró nych pozycjach cia a
z zamkni tymi i otwartymi oczami. Zaleca si równie wicze-
nia Frenkela.
Przy os abionej sile mi niowej prowadzi si wiczenia
wzmacniaj ce w zale no ci od si y mi ni.
Przez ca y okres choroby prowadzi si wiczenia chodu,
dobieraj c aparaty ortopedyczne do aktualnych mo liwo ci
pacjenta.
W celu poprawienia ogólnej sprawno ci chorego i jego
samopoczucia stosuje si wiczenia czynne wolne zdrowych
mi ni.
211
W okresie pó niejszym, kiedy wyst puj znaczne przy-
kurcze, mo na stosowa lekk redresj (po przygotowaniu
zabiegami fizykalnymi), po której zak ada si szyny lub uski
stabilizuj ce w pozycjach fizjologicznych.
6.3. POPRZECZNE ZAPALENIE RDZENIA
(MYELITIS TRANSVERSA)
Choroba polega na ostrym zapaleniu rdzenia kr gowego
w obr bie istoty bia ej i szarej b tylko szarej.
Przyczyny choroby mog by ró norodne. Mo e wyst -
pi w nast pstwie ró nych ostrych zaka lub urazów rdze-
nia, a nawet zmarzni cia. Mog j równie wywo bakterie
lub toksyny. Choroba wyst puje cz ciej u m czyzn ni u
kobiet i atakuje ludzi niezale nie od ich wieku.
Uszkodzenia szyjnej cz ci rdzenia zazwyczaj ko cz
si mierci ze wzgl du na zaj cie nerwu przeponowego i
pora enie przepony. Do zgonu mog równie doprowadzi
powik ania zapalenia rdzenia w postaci zapalenia nerek lub
cherza moczowego. Je li dochodzi do wyzdrowienia, to
rzadko jest ono ca kowite. Najpierw ust puje anestezja, a po
pewnym czasie w wi kszym lub mniejszym stopniu tak e
pora enie.
Zasady leczenia zale od rodzaju pora enia. Wa ne
jest zapobieganie przykurczom i zniekszta ceniom poprzez
odpowiednie u enie chorego, a nawet, je li istnieje taka
potrzeba, przez zastosowanie odpowiednich szyn i usek.
Nale y równie pami ta o mo liwo ci powstawania
odle yn.
Stosowane zabiegi
Do leczenia mo na przyst pi po ust pieniu stanu ostrego.
212
U chorych z pora eniem wiotkim stosuje si post powanie
omówione przy zapaleniu rogów przednich rdzenia.
Zgrubienie szyjne Dolny odcinek Zgrubienie
piersiowy wiowe
ko czyny - pora enie wiotkie bez zmian bez zmian
ko czyn górnych,
górne
- zanik i inne zmiany
od ywcze,
- utrata odruchów,
- ca kowita anestezja
tu ów - mo liwe jest zaj cie prawdopodobnie bez zmian
nerwu przeponowe- wyst pi uczucie
go, prowadz ce do opasania o
zgonu umiejscowieniu
odpowiadaj cym
górnej granicy
uszkodzenia
ko czyny - spastyczne pora e - spastyczne pora e - pora enie wiotkie,
nie obu ko czyn z nie obu ko czyn z -zanik mi ni i inne
dolne
przykurczami, przykurczami, zmiany od ywcze
- zmiany od ywcze - zmiany od ywcze (odle yny),
spowodowane utrat spowodowane utrat - zniesienie odru-
czucia, czucia, chów,
- wygórowanie - wygórowanie - ca kowita anestezja
odruchów: klonus i odruchów: klonus i
objaw Babi skiego, objaw Babi skiego,
- ca kowita - ca kowita
anestezja anestezja
zwieracze - p cherz moczowy: - p cherz moczowy: cherz i odbytnica:
zatrzymanie moczu zatrzymanie moczu ca kowite
spowodowane spowodowane nietrzymanie moczu i
stanem kurczowym, stanem kurczowym, stolca spowodowane
pó niej nietrzymanie pó niej nietrzymanie zaj ciem ich
moczu, moczu, rodków w rdzeniu
- odbytnica: - odbytnica: kr gowym
zaparcie, pó niej zaparcie, pó niej
nietrzymanie stolca nietrzymanie stolca
Tab. 4. G ówne, typowe objawy wyst puj ce w poprzecznym
zapaleniu rdzenia kr gowego (istoty bia ej i szarej)
213
Pora enie spastyczne, z którym mamy do czynienia
cz ciej ni z wiotkim (poniewa choroba cz ciej atakuje
rdze kr gowy w dolnym odcinku piersiowym), jest trudniej-
sze do leczenia ze wzgl du na wyst puj cy cz sto gwa towny
skurcz, nawet przy lekkim dotyku. Post powanie rehabilita-
cyjne jest wtedy takie jak w przypadku pora enia spastyczne-
go spowodowanego uszkodzeniami rdzenia kr gowego" z
okresu adekwatnego do stanu zdrowia pacjenta.
Przy uszkodzeniach nieca kowitych post powanie reha-
bilitacyjne jest dostosowane do objawów chorobowych.
7. USZKODZENIA NERWÓW
OBWODOWYCH
W sk ad obwodowego uk adu nerwowego wchodz :
nerwy obwodowe,
sploty nerwowe,
korzenie rdzeniowe.
Uszkodzenia której kol wiek cz ci tego uk adu prowadzi
do charakterystycznych zmian patologicznych.
Najcz stszymi przyczynami tego stanu rzeczy s :
urazy mechaniczne (przeci cie, zgniecenie, st uczenie,
rozci gni cie, niedokrwienie, cz sto powtarzaj ce si
mikrourazy),
procesy zapalne,
procesy zwyrodnieniowe.
Rozpoznanie ustala si na podstawie wywiadu i badania,
w których stwierdza si :
pora enie wiotkie lub niedow ad w obr bie mi ni zaopatry-
wanych przez dany nerw,
upo ledzenie czucia w tym samym obszarze,
214
Typ Zmiany patologiczne Objawy kliniczne
uszkodzenia
Neuropraksja przej ciowe przerwanie przej ciowe pora enie lub
czynno ci nerwowej bez niedow ad, przej ciowe
zmian strukturalnych nieznaczne zaburzenie
czucia, brak zaniku mi ni i
odczynu zwyrodnienia, brak
zmian elektromiograficznych
Axonotmesis ca kowite przerwanie pe ny obraz pora enia
ókien osiowych przy obwodowego z zanikiem
mi ni i odczynem zwyro-
zachowaniu os onek
dnienia,
mo liwy powrót do stanu
prawid owego po d szym
okresie leczenia
Neurotmesis przerwanie ca kowite obraz trwa ego i ca kowitego
ókien osiowych i ich pora enia obwodowego, brak
mo liwo ci powrotu do stanu
os onek
prawid owego, cz sto
stwierdza si obecno
nerwiaków i konieczno
leczenia chirurgicznego
Tab. 5. Zmiany patologiczne i kliniczne w uszkodzeniu nerwów
obwodowych wg S. Grochmala
zaburzenia przewodnictwa nerwowego,
zaburzenia naczynioruchowe,
bóle i parestezje.
Kompensacji mog ulega uszkodzenia niepe ne. Wa-
runkiem powrotu funkcji ruchowej, wskutek regeneracji ner-
wu, jest zachowanie komórki ruchowej i czno ci z ni
uszkodzonego odcinka nerwu, przynajmniej za po rednic-
twem zachowanej os onki cznotkankowej.
215
Ca kowita regeneracja nast puje w tych przypadkach
dopiero po wielu miesi cach (zale nie od rozleg ci uszko-
dzenia), poniewa w ókna osiowe odrastaj z szybko ci oko-
o 1 mm na dob , a sam proces regeneracji rozpoczyna si po
up ywie oko o 50 dni od uszkodzenia.
W przypadkach zniszczenia komórek ruchowych w ro-
gach przednich rdzenia lub pe nego przerwania czno ci z
pniem nerwu nie mo na si spodziewa pe nej regeneracji
uszkodzonych jednostek ruchowych. Rokowanie w tych przy-
padkach zale y od liczby zachowanych komórek ruchowych
oraz od mo liwo ci wytworzenia przez nie sieci dodatkowych
rozga zie i przej cia kontroli nad jak najwi ksz liczb
odnerwionych w ókien mi niowych.
Poniewa proces pe nego zwyrodnienia nerwu nast puj e
oko o 3 miesi ca od uszkodzenia, wykonanie bada dodatko-
wych w nie po tym okresie pozwoli oceni nie tylko stopie
i dynamik pora enia, ale tak e rokowanie. Brak zauwa alne-
go post pu w sprawno ci mi ni nie daje pomy lnych roko-
wa . Równie niepomy lnie rokuje obecno mi ni jednoli-
cie zanik ych w obr bie grupy funkcjonalnej. Pojawienie si
nawet niewielkiej funkcji w mi niach uprzednio bezw ad-
nych rokuje dalsz popraw stanu zdrowia przy odpowiednio
prowadzonej rehabilitacji.
Zale nie od stopnia i rozmiaru nieodwracalnych zmian
ustala si wskazania do zabiegów operacyjnych lub, je li
operacja nie jest mo liwa do przeprowadzenia, rodzaju zaopa-
trzenia ortopedycznego, które pozwoli na przystosowanie si
pacjenta do inwalidztwa.
Zasady leczenia urazowych uszkodze nerwów obwo-
dowych pozostaj wspólne dla wszystkich postaci i s to:
1. Zapobieganie przykurczom. Jest ono szczególnie wa ne,
poniewa odnerwione mi nie gwa townie zanikaj i kurcz
216
si . Przewa nie dla opanowania przykurczu wystarczy stoso-
wanie masa u i wicze biernych w pe nym zakresie we
wszystkich stawach. Nale y przy tym uwa , aby nie dopro-
wadzi do nadmiernego rozci gania nerwu.
2. Zapobieganie zanikom mi niowym. Je eli masa em i wi-
czeniami biernymi nie uda si zapobiec zanikom mi niowym,
mo e doj do zw óknienia mi ni odnerwionych i nawet
powrót do pe nej sprawno ci nerwu nie przywróci czynno ci
tych mi ni. Utrzymanie masy mi ni osi ga si przez wspo-
maganie masa u i kinezyterapii zabiegami pr dowymi, stosu-
c przede wszystkim pr d sta y przerywany. W przypadku
pora enia ko czyny bardzo wa ne jest równie zlikwidowanie
obrz ku, który powstanie, gdy ze wzgl du na utrat napi cia
mi ni rozszerzaj si naczynia krwiono ne i wzrasta ich
przepuszczalno do przestrzeni ródmi szowych. Uzyskuje
si to przez stosowanie: masa u (drena u limfatycznego),
wicze biernych, odpowiedniego u enia ko czyny i opasek
elastycznych.
3. Usprawnianie mi ni podczas powrotu nerwu do czynno ci
osi ga si kinezyterapi wspomagan zabiegami masa u.
UWAGA!
Dla celów rehabilitacji, a szczególnie masa u, wa ne
jest ró nicowanie uszkodze nerwów przebiegaj cych z pora-
eniem mi ni, z uszkodzeniami, w których pora enia nie
wyst puj . W tym drugim przypadku mamy do czynienia z
zapaleniami czy nerwobólami, w których sposób post powa-
nia ró ni si zasadniczo od post powania w uszkodzeniach z
pora eniem.
Post powanie w zapaleniach nerwów i splotów oraz w
nerwobólach jest omówione w rozdziale 8.
217
W uszkodzeniach przebiegaj cych z pora eniem mi ni
mo emy wyró ni trzy podstawowe okresy:
okres pora ,
okres kompensacji,
okres adaptacji.
7.1. PORA ENIE NERWU OKCIOWEGO
(C8 - Thl)
(PARALYSIS NERVI ULNARIS)
Nerw okciowy najcz -
ciej ulega uszkodzeniu w obr -
bie okcia.
Przyczyn uszkodzenia
przewa nie:
zwichni cie stawu,
rozerwanie w czasie z amania,
ugotrwa y ucisk.
Rzadziej, przewa nie
wskutek zranienia, mo e docho-
dzi do uszkodzenia w obr bie
nadgarstka.
Pora one s : mi nie mi -
dzykostne i glistowate po stro-
nie okciowej, mi nie k bika,
mi sie przywodziciel kciuka.
Przy uszkodzeniu w obr bie ok-
cia dodatkowo pora one s : mi -
sie zginacz okciowy nadgarst-
ka i mi sie zginacz g boki pal-
ców.
Rys. 37. Przebieg nerwu
okciowego
218
Chory nie mo e przywodzi i odwodzi IV i V palca,
zgina ich w stawach ródr czno-paliczkowych, prostowa w
stawach mi dzypaliczkowych, a tak e przywodzi kciuka.
ka przyjmuje u enie szponiaste.
W przypadku uszkodzenia nerwu na wysoko ci okcia
wyst puje zaburzenie czucia po stronie okciowej r ki. Przy
uszkodzeniach w obr bie nadgarstka przewa nie czucie pozo-
staje niezaburzone.
Stosowane zabiegi
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. Nie stosuje si adnych zabiegów,
natomiast nale y jak najszybciej za pacjentowi szyn
korekcyjn .
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W tym okresie mo na ju wykonywa zabiegi. W zakre-
sie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie podczerwone (z
niebieskim filtrem), galwanizacj miejscow , jontoforez , pr dy
interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k piele lecznicze (so-
lankowe, siarczane). Podstawowym zabiegiem jest elektrosty-
mulacja.
Masa
W przypadku pojawienia si obrz ku podczas kilkuna-
stu pierwszych zabiegów nale y wykonywa drena limfa-
tyczny.
219
W innych przypadkach od pocz tku stosuje si opracowanie
klasyczne.
W przypadku uszkodzenia nerwu w okolicy stawu ok-
ciowego masa em obejmujemy d , staw promieniowo-nad-
garstkowy, przedrami i rami a w pó niejszym okresie - staw
okciowy.
W przypadku uszkodzenia nerwu w okolicy nadgarstka
opracowujemy: d i przedrami a w pó niejszym okresie -
staw promieniowo-nadgarstkowy.
Pocz tkowo leczenie polega na wykonywaniu masa u
poni ej i powy ej miejsca uszkodzenia. Samego miejsca uszko-
dzenia nie masujemy, aby nie zaburzy procesu regeneracji,
czy nawet dodatkowo nie uszkodzi nerwu.
W pobli u uszkodzenia masa wykonujemy delikatnie i
wolno oraz bez nadmiernego naci gania tkanek.
Poni ej miejsca uszkodzenia szczególnie wa ny jest
masa d oni. Wykonujemy: g askania ca ej d oni, delikatne
rozcierania wszystkich palców, a szczególnie IV i V, delikatne
ugniatanie pod ne mi ni k bika oraz uciski na przestrzenie
mi dzykostne.
Masa tkanek powy ej miejsca uszkodzenia ma mie
dzia anie przede wszystkim od ywcze. Stosuje si : g askania,
rozcierania powierzchowne, uciski jednoczesne i wibracj
poprzeczn .
Rozpoczynaj c od masa u bardzo delikatnego (przy
pierwszych zabiegach), stopniowo zwi kszamy si i czas
trwania masa u. Stopniowo te wprowadzamy opracowanie
rozci gna d oniowego. Polega ono na wykonywaniu du ej
ilo ci rozciera (przede wszystkim poprzecznych) i wibracji
poprzecznej.
Po pojawieniu si oznak regeneracji nerwu do czamy
opracowanie miejsca uszkodzenia. Polega ona na wykonywa-
niu delikatnych g aska pod nych i okr nych rozciera
powierzchownych (ca d oni ) oraz ucisków jednoczesnych.
220
W miejscach oddalonych od miejsca uszkodzenia (za-
równo powy ej jak i poni ej) w obr bie mi ni pora onych
stopniowo wprowadzamy ugniatania poprzeczne i pod ne,
uciski naprzemienne i wibracj pod . W obr bie tkanek
zdrowych stosujemy: g askania, rozcierania, ugniatania pod -
ne i uciski jednoczesne. Tkanki nie obj te pora eniem masu-
jemy s abiej ni pora one, musimy bowiem pami ta , e
mi nie zdrowe zareaguj na bod ce mocniej ni mi nie
pora one.
Kinezyterapia
W zakresie kinezyterapii (w okresie wczesnym) stosuje
si wiczenia bierne zapobiegaj ce zw óknieniu rozci gna
oniowego i zrostom pomi dzy ci gnami i ich pochewkami
w obr bie IV i V palca. W okresie pó niejszym, kiedy pojawia
si ruchomo palców, g ówny nacisk k adzie si na:
odwodzenie i przywodzenie palców,
poruszanie palcami oddzielnie i jednocze nie,
przeciwstawianie kciuka palcom (kolejno II, III, IV, V),
przywodzenie kciuka i pozosta ych palców,
prostowanie palców po kolei,
czynno ci manipulacyjne (pisanie, sznurowanie bu-
tów, zapinanie guzików).
OKRES ADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektrostymulacj .
221
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. Do masa u w miejscu uszkodzenia stopniowo w czamy
ugniatania pod ne i poprzeczne. W miejscach oddalonych,
przy masa u mi ni pora onych, wykorzystujemy ju wszyst-
kie techniki z wyj tkiem oklepywa . Du o uwagi po wi camy
ugniataniom, zarówno poprzecznym, jak i pod nym, oraz
wibracji.
Kinezyterapia
Zabiegi kinezyterapii s kontynuacj post powania z
okresu kompensacji. G ówny nacisk k adzie si na czynno ci
manipulacyjne, które umo liwi samodzieln obs ug pacjen-
ta.
7.2. PORA ENIE NERWU PO RODKOWEGO
(C5 - Thl)
(PARALYSIS NERVI MEDIANI)
Wyst puje przewa nie w obr bie przedramienia i nad-
garstka. W tym przypadku pora eniu ulegaj jedynie wewn -
trzne mi nie d oni, mi nie k bu i mi nie glistowate.
Rzadko dochodzi do uszkodzenia w dole pachowym i w
obr bie okcia. Wówczas pora eniu ulegaj : mi nie nawraca-
ce, zginacz promieniowy nadgarstka, zginacz g boki pal-
ców, mi nie kciuka, mi nie glistowate po stronie promienio-
wej.
Chory nie mo e odwodzi , przeciwstawia i zgina
kciuka. Drugi i trzeci palec mo e zgina jedynie w stawach
222
 ródr czno - paliczkowych, a czwarty i pi ty we wszystkich
stawach, cho s abiej ni normalnie. Ze wzgl du na obni enie
i u enie kciuka w p aszczy nie pozosta ych palców r ka
przybiera kszta t ki ma piej".
W uszkodzeniu nerwu po rodkowego mo e dochodzi
do zaburze naczynioruchowych (obrz k), przykurczu Volk-
manna, objawów zespo u kana u nadgarstka z parestezjami w
obr bie I, II i III palca oraz upo ledzeniem przewodnictwa
nerwowego.
Stosowane zabiegi
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. Nie stosuje si adnych zabiegów,
natomiast nale y jak najszybciej za pacjentowi szyn
korekcyjn z cz ciowym zgi ciem palców, odwiedzeniem i
przeciwstawieniem kciuka.
W ci szych przypadkach, przy du ym nasileniu bólów
kauzalgicznych, stosuje si zabieg sympatektomii.
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie
podczerwone (z niebieskim filtrem), ga wanizacj miejscow ,
jontoforez , pr dy interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k -
piele lecznicze (solankowe, siarczane). Podstawowym zabie-
giem jest elektrostymulacja. W przypadku pojawienia si
223
kauzalgii stosuje si zimne, wilgotne ok ady lub jontoforez
lignokainow .
Masa
Niezale nie od miejsca uszkodzenia masa em obejmu-
jemy ca ko czyn .
Poniewa w tym uszkodzeniu cz sto dochodzi do zabu-
rze naczynioruchowych (obrz k), podczas pierwszych 15 do
20 zabiegów wykonujemy drena limfatyczny powy ej i poni-
ej miejsca uszkodzenia.
Po tym okresie wykonujemy
masa klasyczny, omijaj c
pocz tkowo miejsce uszkodzenia. W
masa u stosujemy: g askania,
rozcierania (w pobli u uszkodzenia
tylko powierzchowne), uciski
jednoczesne i wibracj poprzeczn .
Du o uwagi po wi camy opracowaniu
palców i grzbietu d oni, do czaj c
stopniowo do omówionych technik:
rozcierania poprzeczne strony
grzbietowej i d oniowej r ki,
ugniatania pod ne k bu i k bika,
uciski naprzemienne mi ni d oni i
uciski na przestrzenie mi dzykostne.
Rozpoczynaj c od masa u
bardzo delikatnego (przy
Rys. 38. Przebieg nerwu
pierwszych zabiegach), stopniowo
po rodkowego
zwi kszamy si i czas trwania
masa u.
224
Od momentu pojawienia si oznak regeneracji stosuje-
my post powanie klasyczne z opracowaniem miejsca uszko-
dzenia.
Poni ej miejsca uszkodzenia, w obr bie mi ni pora o-
nych, wykonujemy: g askania, rozcierania, ugniatania poprzecz-
ne, uciski naprzemienne i wibracj pod .
W obr bie tkanek zdrowych wykonujemy masa l ejszy
ni pora onych. W masa u wykorzystujemy: g askania, roz-
cierania, ugniatanie pod ne, uciski jednoczesne i wibracj
poprzeczn .
W obr bie r ki, w kolejnych zabiegach, stopniowo zwi k-
szamy intensywno masa u i do czamy ugniatanie poprzeczne
bu i k bika oraz uciski naprzemienne i wibracj poprzecz-
grzbietu r ki.
Od tej chwili masujemy równie miejsce uszkodzenia.
Stosujemy pocz tkowo: g askania pod ne i okr ne oraz
rozcierania powierzchowne. W miar wzrastania ilo ci zabie-
gów zwi kszamy intensywno masa u wprowadzaj c g bo-
kie rozcierania i delikatne ugniatanie pod ne, uciski jedno-
czesne oraz wibracj poprzeczn .
Powy ej miejsca uszkodzenia, je eli nie ma innych
przeciwwskaza , wykonujemy masa stosuj c wszystkie tech-
niki klasyczne z wyj tkiem oklepywa .
UWAGA!
Przy pojawieniu si kauzalgii zabiegi nale y bezwzgl -
dnie przerwa .
Kinezyterapia
Stosuje si wiczenia o charakterze terapii zaj ciowej
(chwytanie i przenoszenie drobnych przedmiotów, ugniatanie
pi ek gumowych itp.). W przypadku k opotów z czynno ci
chwytn r k stosuje si specjalne aparaty, które j przywracaj .
225
UWAGA!
Przy pojawieniu si kauzalgii zabiegi nale y przerwa .
OKRES ADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektrostymulacj .
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. W masa u wykorzystujemy wszystkie techniki z wyj t-
kiem oklepywa . Du o uwagi po wi camy ugniataniom, za-
równo poprzecznym, jak i pod nym, oraz wibracji.
Kinezyterapia
Okres ten jest kontynuacj wicze z okresu kompensa-
cji. Stosuje si przede wszystkim wiczenia o charakterze
terapii zaj ciowej.
7.3. PORA ENIE NERWU PROMIENIOWEGO
(C5 - C8)
(PARALYSIS NERVI RADIALIS)
Nerw promieniowy lub jego odga zienia mog zosta
uszkodzone: 1. W obr bie do u pachowego (zazwyczaj pod
wp ywem
226
ucisku np. kul). Pora enie w tym przypadku obejmuje:
mi sie trój g owy ramienia (zniesienie prostowania okcia),
mi sie ramienno-promieniowy (os abienie zginania okcia),
mi sie odwracacz przedramienia (zniesienie odwracania, z
wyj tkiem gdy przy zgi tym okciu ruch ten wykonuje mi sie
dwug owy ramienia),
wszystkie mi nie prostowniki
ki oraz mi nie prostowniki
ugie palców i kciuka (zniesienie
prostowania r ki, wszystkich
stawów kciuka i stawów ród-
czno-paliczkowych pozosta ych
palców).
2. W bru dzie nerwu promie-
niowego lub poni ej okcia (przy
amaniach ko ci ramiennej lub
przy urazach stawu okciowego).
Pora enie w tym przypadku
obejmuje:
wszystkie prostowniki nadgarstka
(z wyj tkiem mi nia prostownika
promieniowego d ugiego
nadgarstka, który mo e wykona
bardzo s abe zgi cie nadgarstka),
prostowniki palców i kciuka
(zniesienie prostowania wszystkich
stawów kciuka i stawów
ródr czno-paliczkowych pozo-
sta ych palców),
Rys. 39. Przebieg nerwu

promieniowego
mi s
ie odwracacz przedramienia
(os abienie odwracania).
227
Charakterystyczna dla tego uszkodzenia jest tzw. r ka
opadaj ca". Pacjent trzyma ko czyn zgi w stawie okcio-
wym (nawet pod k tem 90°) oraz r w nawróceniu ze
zgi tymi stawami ródr czno-paliczkowymi. Podczas próby
wyprostu palców nast puje zgi cie nadgarstka przez mi nie
synergistyczne.
Ze wzgl du na liczne po czenia nerwu promieniowego
z innymi nerwami rzadko dochodzi do zaburze czucia. Je li
takie zaburzenia wyst puj , to obejmuj okolic zaopatrywan
przez odga zienie nerwu promieniowego - nerw skórny tylny
przedramienia.
Zmiany od ywcze przewa nie s niewielkie.
Rokowanie przy urazach nerwu promieniowego (nawet
przy jego przerwaniu) jest znacznie lepsze ni w przypadkach
uszkodzenia nerwu po rodkowego czy nerwu okciowego.
Stosowane zabiegi
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. R w ustawieniu fizjologicznym
uk ada si na specjalnej szynie. Stawy ródr czno-paliczkowe
mog by podtrzymywane w pozycji niewielkiego (fizjolo-
gicznego) zgi cia. Pozosta e palce powinny zosta swobodne.
Kciuk powinien by odwiedziony i wyprostowany.
228
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W tym okresie mo na ju wykonywa zabiegi. W zakre-
sie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie podczerwone (z
niebieskim filtrem), galwamzacj miej scow jontoforez , pr dy
interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k piele lecznicze (so-
lankowe, siarczane). Podstawowym zabiegiem jest elektrosty-
mulacja.
Masa
Je eli dosz o do uszkodzenia w okolicy do u pachowe-
go, masa em obejmujemy pocz tkowo tylko tkanki poni ej
miejsca uszkodzenia. Miejsce uszkodzenia omijamy. Wa ne
jest dok adne opracowanie r ki, stawupromieniowo-nadgarst-
kowego, przedramienia (szczególnie strona grzbietowa) oraz
grupy prostowników i zginaczy stawu okciowego.
Przy opracowywaniu r ki stosujemy: g askania, delikat-
ne rozcierania, ugniatania pod ne k bu i k bika oraz uciski
na przestrzenie mi dzykostne.
Masuj c staw promieniowo-nadgarstkowy i okciowy
koncentrujemy si na: g askaniach, rozcieraniach i uciskach
jednoczesnych.
Przy opracowywaniu przedramienia wykorzystujemy:
askania, rozcierania, delikatne ugniatania pod ne (po stro-
nie grzbietowej), uciski jednoczesne oraz wibracj poprzecz-
.
W obr bie ramienia nie wykonujemy rozciera g bo-
kich i ugniata , gdy mog one poprzez du e przesuni cia
tkanek poci ga nerw i doprowadzi do pog bienia uszkodze-
nia. Stosujemy: g askania, delikatne rozcierania powierzchow-
ne i bardzo delikatne uciski jednoczesne.
229
Rozpoczynaj c od masa u bardzo delikatnego (przy
pierwszych zabiegach), stopniowo zwi kszamy si i czas
trwania masa u.
Po oko o 10 zabiegach mo emy do czy delikatny ma-
sa klasyczny okolicy opatki stosuj c g askania okr ne,
rozcierania okr ne i uciski punktowe wokó opatki (czas
jednego ucisku 5 do 10 sekund, odleg punktów od siebie
oko o 2 cm) po kilkunastu zabiegach je li pacjent toleruje takie
opracowanie opatki mo na stopniowo wprowadza techniki
segmentarne (chwyt oko opatkowy, chwyt na mi sie nad-
grzebieniowy, podgrzebieniowy i dolny k t opatki oraz chwyt
pod opatkowy).
Po pojawieniu si oznak regeneracji nerwu do czamy
opracowanie miejsca uszkodzenia. Polega ono na wykonywa-
niu delikatnych g aska pod nych i okr nych oraz rozciera
powierzchownych (ca d oni ) i ucisków jednoczesnych.
W obr bie mi ni pora onych do czamy: g bokie roz-
cierania a w miar wzrastania ilo ci zabiegów: ugniatanie
poprzeczne, uciski naprzemienne oraz wibracj pod .
Tkanki nie obj te pora eniem masujemy s abiej ni
pora one.
W masa u wykorzystujemy: g askania, rozcierania,
ugniatania pod ne, uciski jednoczesne i wibracj poprzecz-
.
W przypadku uszkodzenia w okolicy stawu okciowego
pocz tkowo wykonujemy tylko masa tkanek poni ej i powy-
ej miejsca uszkodzenia. Samego miejsca uszkodzenia nie
masujemy, aby nie zaburzy procesu regeneracji czy nawet
dodatkowo nie uszkodzi nerwu.
Poni ej miejsca uszkodzenia szczególnie wa ny jest
masa r ki i stawu promieniowo-nadgarstkowego. Wykonuje-
my: g askania, delikatne rozcierania pod ne i poprzeczne,
uciski jednoczesne i wibracj poprzeczn .
230
Przy opracowywaniu przedramienia stosuje si : g aska-
nia, delikatne rozcierania, uciski i delikatn wibracj .
Masa tkanek powy ej miejsca uszkodzenia ma mie
dzia anie przede wszystkim od ywcze. Stosuje si : g askania,
rozcierania powierzchowne, uciski jednoczesne i wibracj
poprzeczn .
W tym okresie nie wykonujemy rozciera g bokich i
ugniata szczególnie w pobli u uszkodzenia, gdy mog one,
poprzez du e przesuni cia tkanek poci ga nerw i doprowa-
dzi do pog bienia uszkodzenia.
Rozpoczynaj c od masa u bardzo delikatnego (przy
pierwszych zabiegach) stopniowo zwi kszamy si i czas
trwania masa u.
Po pojawieniu si oznak regeneracji nerwu do czamy
opracowanie miejsca uszkodzenia. Polega ono na wykonywa-
niu delikatnych g aska pod nych i okr nych oraz rozciera
powierzchownych (ca d oni ).
W obr bie mi ni pora onych stopniowo do czamy:
ugniatania poprzeczne i pod ne, uciski naprzemienne i wi-
bracj pod .
Tkanki nie obj te pora eniem masujemy s abiej ni
pora one. W masa u wykorzystujemy: g askania, rozcierania,
ugniatanie pod ne, uciski jednoczesne i wibracj poprzecz-
.
W miejscach powy ej uszkodzenia do czamy rozciera-
nia g bokie oraz ugniatania poprzeczne i pod ne.
Kinezyterapia
wiczenia obejmuj g ównie prostowniki okcia, r ki,
palców i kciuka. wiczenia czynne chwytne wykonuje si w
aparacie stabilizuj cym. Do wicze biernych zdejmuje si
aparat.
231
W miar powrotu czynno ci mi ni wiczenia prowadzi
si w pozycji siedz cej przy stole, z ustabilizowanym ramie-
niem i nadgarstkiem. wiczenia polegaj na wykonywaniu
ruchów wyprostnych.
OKRES ADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektrostymulacj .
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. W masa u wykorzystujemy wszystkie techniki z wyj t-
kiem oklepywa . Du o uwagi po wi camy ugniataniom (za-
równo poprzecznym jak i pod nym) oraz wibracji, szczegól-
nie w obr bie mi ni pora onych.
Przy uszkodzeniach w obr bie do u pachowego mo na
w tym okresie do czy opracowanie stawu barkowego i karku.
Masa (o charakterze rozlu niaj cym, z przewag rozciera )
tych okolic ma likwidowa zesztywnienia" i os abienia mi -
ni z nieczynno ci.
Kinezyterapia
Okres ten jest kontynuacj wicze z okresu kompensa-
cji. Dodatkowo wprowadza si wiczenia o charakterze terapii
zaj ciowej ( gra na pianinie", rozwieranie palców, przepycha-
nie palcami po stole drobnych przedmiotów, prztykanie"
232
palcami, ci cie no yczkami, chwytanie drobnych przedmio-
tów).
7. 4. PORA ENIE ERBA
(C5 - C6)
(PARALYSIS ERB)
Pora enie spowodowane jest uszkodzeniem pi tego i
czasami cz ci szóstego korzonka szyjnego (górna cz splo-
tu ramiennego). Najcz ciej wyst puje w wyniku urazu poro-
dowego, spowodowanego rozci gni ciem tkanek pomi dzy
ow a barkiem dziecka. U osób doros ych pora enie mo e
wyst pi w wyniku obra . Wa ne jest ustalenie przyczyny
pora enia, poniewa podobny obraz chorobowy mo e wywo-
ebro szyjne.
W przypadku uszkodzenia pi tego korzonka szyjnego
pora eniu ulegaj mi nie: równoleg oboczne, naramienny,
nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, ob y mniejszy, dwug o-
wy ramienia, ramienno-promieniowy, odwracacz. W konse-
kwencji dochodzi do zniesienia: przywodzenia opatki do
kr gos upa, odwodzenia ramienia, obracania na zewn trz ra-
mienia, zginania stawu okciowego i odwracania przedramie-
nia.
Je eli zostanie uszkodzony szósty korzonek szyjny, to
wówczas pora enie mo e obj niektóre prostowniki nadgar-
stka (po stronie promieniowej).
Ko czyna zwisa lu no przy boku chorego, przedrami
jest wyprostowane, maksymalnie nawrócone, tak e d
zwrócona jest na zewn trz. Przy braku leczenia zapobiegaw-
czego mo e wyst pi przykurcz mi nia pod opatkowego i
wi zad a kruczo-ramiennego.
233
Zaburzenia czucia wyst -
puj bardzo rzadko. Je eli si
pojawi , to obejmuj obszar
unerwiany przez w ókna wycho-
dz ce z pi tego korzenia szyjne-
go-
Zmiany od ywcze nie wy-
st puj ub s minimalne.
Je li mamy do czynienia z
noworodkiem, ko czyn usta-
wia si w szynie w odwiedzeniu
na poziomie barku i w odwróce-
niu ze zgi tym do po owy sta-
wem okciowym oraz z odwró-
conym przedramieniem i wy
prostowanym nadgarstkiem
Rys. 40 (Rys.40).
Wi kszo dzieci leczonych w ten sposób od urodzenia
powraca do zdrowia po 3 - 6 miesi cach.
Chorych doros ych, u których uszkodzenie spowodowa-
ne jest urazem, mo na leczy za pomoc ramy odwodz cej lub
szyny. Przewa nie jednak konieczny jest zabieg chirurgiczny.
Stosowane zabiegi
W przypadku noworodków, je li opiek rozpocz to za-
raz po urodzeniu, poza kontrolowaniem szyny i jej zmian w
miar wzrostu dziecka nie stosuje si leczenia metodami
fizycznymi. W celu zapobiegania przykurczom mo na wyko-
nywa delikatne ruchy bierne i powodowa , aby dziecko
wykonywa o ruchy np. si gaj c po zabawki.
234
W przypadku osób doros ych, u których uszkodzenie jest
spowodowane nag ym urazem, leczenie przebiega z zachowa-
niem zasad post powania rehabilitacyjnego uwzgl dniaj cych
trzy okresy.
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. R uk ada si na specjalnej szynie.
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W tym okresie mo na ju wykonywa zabiegi. W zakre-
sie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie podczerwone (z
niebieskim filtrem), galwanizacj miejscow , jontoforez , pr dy
interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k piele lecznicze (so-
lankowe, siarczane). Podstawowym zabiegiem jest
elektrostymulacja.
Masa
Od momentu rozpocz cia masa y du o uwagi po wi ca-
my opracowaniu opatki, utrzymuj c w trakcie zabiegu
zalecan pozycj z eniow ko czyny chorej. Stosujemy
askania, rozcierania i ugniatania pod ne, nie
przekraczaj c linii wyznaczonej przez grzebienie opatek.
Je eli istnieje taka potrzeba, wykonujemy masa w obr bie
ki, nadgarstka, przedramienia, stawu okciowego i ramienia
z zastosowaniem: g aska , rozciera , ugniata pod nych,
ucisków jednoczesnych, wibracji i delikatnego roztrz sania.
W obr bie ramienia rezy-
235
gnujemy z wykonywania technik, które mog podra ni uszko-
dzone korzonki poprzez poci ganie tkanek.
Po pojawieniu si oznak regeneracji mo emy przyst pi
do opracowywania tkanek powy ej linii wyznaczonej przez
grzebienie opatek i do czy opracowanie stawu ramiennego.
Równie w obr bie ko czyny mo emy zintensyfikowa masa
zwi kszaj c si zabiegu oraz wprowadzaj c techniki o dzia a-
niu pobudzaj cym przede wszystkim ugniatania poprzeczne i
uciski naprzemienne.
Kinezyterapia
Stosuje si :
wiczenia odwodzenia w pozycji le cej na grzbiecie i na
brzuchu,
wiczenia nawracania w u eniu na wznak i na zdrowym
boku,
wiczenia odwracania w pozycji le cej, a w pó niejszym
okresie siedz cej, z u eniem ko czyny jak przy unierucho-
mieniu w okresie pora enia,
wiczenia zginania stawu okciowego w pozycji le cej a w
pó niejszym okresie siedz cej z u eniem ko czyny jak przy
unieruchomieniu w okresie pora enia.
OKRES ADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektrostymulacj .
236
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. W masa u wykorzystujemy wszystkie techniki z wyj t-
kiem oklepywa . Du o uwagi po wi camy ugniataniom (za-
równo poprzecznym, jak i pod nym) oraz wibracji, szcze-
gólnie w obr bie mi ni pora onych. W tym okresie mo emy
do czy klasyczne opracowanie karku i mi nia czworobocz-
nego po stronie uszkodzonej z do czeniem technik masa u
segmentarnego takich jak: chwyt oko opatkowy, chwyt na
mi sie nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy i dolny k t opat-
ki oraz chwyt pod opatkowy.
Kinezyterapia
Stosowane zabiegi s kontynuacj post powania z okre-
su kompensacji. Stopniowo przechodzi si od wicze w
pozycjach le cych do wicze w pozycjach siedz cych. W
miar poprawy stanu zdrowia wiczenia wykonuje si z
odpowiednim oporem.
UWAGA!
U starszych dzieci, u których zaniedbano wczesne lecze-
nie, oraz u osób doros ych, u których uszkodzenie jest rozleg e
lub dopuszczono do skrócenia mi ni i wi zade po wewn trz-
nej stronie stawu ramiennego, stosuje si post powanie opera-
cyjne.
W ramach zabiegu chirurgicznego mo na wykona :
przeci cie mi nia pod opatkowego i wi zad a kruczo-
ramiennego,
237
 otwarcie torebki stawowej i przestawienie g owy ko ci
ramiennej,
zszycie przerwanych nerwów.
Dalsze post powanie jest omówione w rozdziale 7.10.
7. 5. PORA ENIE KLUMPKEGO
(C8-Thl)
(PARALYSIS KLUMPKE)
Pora enie tego typu jest spowodowane uszkodzeniem
ósmego korzonka szyjnego i pierwszego korzonka piersiowe-
go (dolna cz splotu ramiennego). Do uszkodzenia dochodzi
przewa nie wskutek zadzia ania si wyrywaj cych ko czyn .
Je eli uszkodzeniu uleg y oba korzenie, mamy do czy-
nienia z ca kowitym pora eniem i zanikiem wszystkich mi ni
grupy rodkowej r ki oraz d ugich zginaczy nadgarstka i
palców. Pora enie jest podobne do wyst puj cego przy uszko-
dzeniu nerwu po rodkowego i okciowego na poziomie okcia.
Zostaj zniesione wszystkie ruchy r ki z wyj tkiem prostowa-
nia w stawach ródr czno-paliczkowych i prostowania wszy-
stkich stawów kciuka. Wyst puje równie niemo no zgina-
nia nadgarstka.
Ustawienie r ki stanowi po czenie r ki ma piej" i r ki
szponiastej. Palce s szponiaste, a kciuk le y w p aszczy nie
pozosta ych palców. Wyst puje zanik i zwiotczenie ca ej r ki,
a w okolicy unerwionej przez uszkodzone korzenie przewa -
nie pojawia si anestezja.
238
Stosowane zabiegi
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. R w ustawieniu fizjologicznym
uk ada si na specjalnej szynie. Palce musz by zgi te w
stawach ródr czno - paliczkowych i tylko lekko zgi te w
stawach mi dzypaliczkowych. Kciuk musi by zgi ty i prze-
ciwstawiony w pozycji po redniej pomi dzy przy wiedzeniem
i odwiedzeniem. Nadgarstek powinien by lekko zgi ty.
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W tym okresie mo na ju wykonywa zabiegi. W zakre-
sie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie podczerwone (z
niebieskim filtrem), galwanizacj miejscow , jontoforez , pr dy
interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k piele lecznicze (so-
lankowe, siarczane). Podstawowym zabiegiem jest elektrosty-
mulacja.
Masa
W przypadku pojawienia si obrz ku, podczas kilkuna-
stu pierwszych zabiegów mo na wykonywa drena limfa-
tyczny.
W innych przypadkach od pocz tku stosuje si opraco-
wanie klasyczne.
Masa em obejmujemy d , stawpromieniowo-nadgar-
stkowy, przedrami , staw okciowy i rami . Samego miejsca
uszkodzenia nie masujemy, aby nie zaburzy procesu regene-
racji, czy dodatkowo nie uszkodzi nerwu.
239
Poni ej miejsca uszkodzenia szczególnie wa ny jest
masa d oni. Wykonujemy: g askania ca ej d oni, delikatne
rozcierania wszystkich palców, delikatne ugniatanie mi ni
bu i k bika oraz uciski przestrzeni mi dzykostnych.
W obr bie przedramienia stosuje si : g askania, rozcie-
rania, ugniatanie pod ne, uciski jednoczesne oraz wibracj
poprzeczn .
W obr bie ramienia stosuje si : g askania, rozcierania
powierzchowne, uciski jednoczesne i wibracj poprzeczn .
Rozpoczynaj c od bardzo delikatnego masa u (przy
pierwszych zabiegach), stopniowo zwi kszamy jego si i czas
trwania. Stopniowo te wprowadzamy opracowanie rozci gna
oniowego. Polega ono na wykonywaniu du ej ilo ci rozcie-
ra (przede wszystkim poprzecznych), ugniatan i wibracji
poprzecznej.
Po pojawieniu si oznak regeneracji zwi kszamy inten-
sywno masa u i wprowadzamy techniki o charakterze pobu-
dzaj cym:
w obr bie przedramienia - ugniatania poprzeczne i uciski
naprzemienne,
w obr bie ramienia - delikatne ugniatania poprzeczne i
pod ne.
Kinezyterapia
Pocz tkowo wykonuje si ruchy bierne we wszystkich
stawach r ki:
zginanie kciuka i palców w pe nym zakresie z przytrzyma-
niem nadgarstka w fizjologicznym u eniu,
przeciwstawianie, odwodzenie i przywodzenie kciuka,
odwodzenie i przywodzenie poszczególnych palców,
pe ne zgi cie w stawie nadgarstkowym,
prostowanie stawów mi dzypaliczkowych przy zgi tych
stawach ródr czno - paliczkowych.
240
OKRES ADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektrostymulacj .
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. W masa u wykorzystujemy wszystkie techniki z wyj t-
kiem oklepywa . Du o uwagi po wi camy ugniataniom, za-
równo poprzecznym, jak i pod nym, oraz wibracji. Mo na
do czy opracowanie stawu barkowego, karku i opatki. Ma-
sa tych okolic (o charakterze rozlu niaj cym z przewag
rozciera ) ma likwidowa zesztywnienia" (szczególnie w
obr bie opatki) i os abienia mi ni z nieczynno ci.
Kinezyterapia
Okres ten jest kontynuacj wicze z okresu kompensa-
cji. Stopniowo wprowadza si wiczenia o charakterze terapii
zaj ciowej.
7. 6. PORA ENIE NERWU UDOWEGO
(L2 - L4)
(PARALYSIS NERVI FEMORALIS)
Urazy nerwów w obr bie ko czyny dolnej spowodowa-
ne s przewa nie wypadkami komunikacyjnymi lub niektóry-
mi chorobami neurologicznymi.
241
Uszkodzenie nerwu udowego
wyst puje stosunkowo rzadko.
Dochodzi do pora enia i zaniku
mi nia czworog owego uda
(szczególnie g owy przy rodkowej) i
mi nia krawieckiego. O ile
pora enie mi nia krawieckiego nie
ma wi kszego znaczenia, to
pora enie mi nia czworog owego
uniemo liwia prostowanie kolana.
W konsekwencji mo e doj do
przykurczu zgi ciowego w stawie
kolanowym.
Je eli uszkodzeniu ulegn
odga zienia id ce do mi nia
biodrowego (przy urazach w
Rys. 41. Nerw udowy
obr bie miednicy), dochodzi do
os abienia zginania biodra wskutek pora enia mi nia biodro-
wo-udowego, mi nia prostego uda i mi nia krawieckiego.
Zniesienie czucia wyst puje na:
przy rodkowej i przedniej powierzchni uda,
przy rodkowej i przedniej powierzchni podudzia,
kostce przy rodkowej,
przy rodkowym brzegu stopy.
Stosowane zabiegi
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. Kolano powinno by ustawione w
242
minimalnym zgi ciu. Zarówno na dzie , jak i na noc na
ko czyn zak ada si szyn obejmuj nog od ty u i zacho-
dz na stop . Nie wolno jednak dopu ci do uci ni cia
pora onego mi nia obejmami czy opaskami mocuj cymi
szyn .
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W tym okresie mo na ju wykonywa zabiegi. W zakre-
sie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie podczerwone (z
niebieskim filtrem), galwanizacj miejscow , jontoforez , pr dy
interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k piele lecznicze (so-
lankowe, siarczane). Podstawowym zabiegiem jest elektrosty-
mulacja.
Masa
Pocz tkowo omijamy miejsce uszkodzenia. Masa em
obejmujemy stop , staw skokowy, podudzie i staw kolanowy.
Poniewa te cz ci cia a s zdrowe, nie ma przeciwwskaza do
wykonywania masa u z zastosowaniem wszystkich technik
klasycznych. Jedynie nieco s abiej masujemy w miejscach, w
których jest zaburzone lub zniesione czucie.
Je li istnieje taka potrzeba, przynajmniej dwa razy w
tygodniu, a pó niej nawet codziennie, nale y wykonywa
masa ko czyn górnych i ewentualnie zdrowej ko czyny dol-
nej oraz kr gos upa, aby wzmocni mi nie i przygotowa
pacjenta do chodzenia z aparatem podporowym.
W obr bie mi ni tylnej i bocznej strony uda stosujemy
masa o charakterze rozlu niaj cym z wykorzystaniem: g a-
ska , delikatnych rozciera , powolnych lecz g bokich ugnia-
ta pod nych.
243
Na stronie przedniej i przy rodkowej uda wykonujemy
askania, rozcierania powierzchowne, uciski jednoczesne i
wibracj poprzeczn .
Stopniowo zwi kszamy si i czas trwania masa u, szcze-
gólnie w obr bie przedniej i przy rodkowej strony uda, a po
pojawieniu si oznak regeneracji wprowadzamy sukcesywnie
techniki o dzia aniu pobudzaj cym: intensywne, g bokie roz-
cierania, ugniatanie poprzeczne, uciski naprzemienne, wibra-
cj pod i roztrz sanie. Do masa u do czamy rozlu nia-
nie i gimnastyk rzepki.
Gimnastyk rzepki (Rys.42,43) przeprowadzamy po jej
rozlu nieniu. Palcami skierowanymi w stron g owy pacjenta
i u onymi wzd ko czyny masowanej zahaczamy za rzep-
i delikatnie poci gamy w kierunku stóp pacjenta. Nast pnie
polecamy pacjentowi napi mi nie uda tak, aby podci gn y
one rzepk powoduj c zeskoczenie naszych palców.
Od chwili kiedy pacjent zaczyna chodzi , nale y do -
czy opracowanie stawu biodrowego i odcinka l wiowo-
krzy owego kr gos upa.
Kinezyterapia
Pocz tkowo wiczenia przeprowadza si w u eniu na
zdrowym boku. Pomi dzy nogi pacjenta wk ada si deseczk
posypan talkiem (u atwia przesuwanie nogi) i pacjent wiczy
ruch wyprostu w stawie kolanowym. Deseczka mo e by
ustawiana pod ró nymi k tami, utrudniaj c b u atwiaj c
wykonanie ruchu. wiczenia te mo na równie przeprowa-
dza z ko czyn podwieszon na podwieszkach.
Stopniowo przechodzi si do wykonywania wicze w
pozycji siedz cej. Prowadzi si równie wiczenia wzmacnia-
ce ko czyny zdrowej i ko czyn górnych aby u atwi chodze-
nie z aparatem podporowym.
244
Rys. 42
Rys. 43
245
W miar poprawy stanu zdrowia i przyrostu si y wprowadza si
nauk chodzenia.
OKRESADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektro stymulacj .
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. W masa u przedniej i przy rodkowej strony uda wyko-
rzystujemy wszystkie techniki z wyj tkiem oklepywa . Stron
tyln i boczn uda masujemy o wiele s abiej. Du o uwagi
po wi camy ugniataniom, zarówno poprzecznym, jak i pod -
nym, wibracji, roztrz saniu i wa kowaniu.
Kinezyterapia
Prowadzone wiczenia s kontynuacj zabiegów z po-
przedniego okresu. W miar poprawy stanu zdrowia uczymy
pacjenta obywa si bez aparatu podporowego.
246
7. 7. PORA ENIE NERWU STRZA KOWEGO
WSPÓLNEGO (L4 - S2)
(PARALYSIS NERVI PERONEI; FIBULARIS)
Pora enie nerwu strza kowego wspólnego jest najcz -
ciej wyst puj cym w ród pora nerwów obwodowych.
Do pora enia dochodzi przewa nie w przypadku z amania
okolicy g ówki strza ki. Czasami do uszkodzenia dochodzi
przed lub w czasie porodu wskutek ucisku miednicy na t cz
nerwu kulszowego, która zawiera w ókna przechodz ce do
nerwu strza kowego.
Obserwuje si pora enie i zanik przedniej grupy mi ni
goleni, mi nia krótkiego prostownika palców i mi ni strza -
kowych. Wskutek pora enia chory nie mo e chodzi na pi -
tach (chód brodz cy), przy czym stopa zwisa w u eniu
ko sko-szpotawym.
Nast puje zniesienie: zgi cia
grzbietowego w stawie skokowym,
prostowania palców, nawracania stopy i
os abienie odwracania (mo liwe tylko w
zgi ciu grzbietowym). Na bocznej
powierzchni podudzia (dolne 2/3),
grzbiecie stopy i palców (z wyj tkiem
ostatnich paliczków) obserwuje si
zniesienie czucia. Wskutek zaburzenia
procesów od ywczych pojawiaj si
N. skórny grzbietowy
przy rodkowy
zmiany w obr bie skóry i paznokci, a
N. skórny grzbietowy
boczny
na podudziu cz sto tworz si
owrzodzenia. Rys. 44. Nerw
strza kowy wspólny
247
Stosowane zabiegi
OKRES PORA ENIA
Jedyn terapi w tym okresie, trwaj cym od 5 do 12 dni,
jest terapia spoczynkowa. Stosuje si szyn gipsow lub spr -
yn podtrzymuj palce i stop w zgi ciu grzbietowym,
czasami z lekkim odwróceniem.
OKRES KOMPENSACJI
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii stosuje si : promieniowanie
podczerwone (z niebieskim filtrem), galwanizacj miejscow ,
jontoforez , pr dy interferencyjne, pr dy diadynamiczne, k -
piele lecznicze (solankowe, siarczane). Podstawowym zabie-
giem jest elektrostymulacja.
Masa
Przy pojawieniu si zmian skórnych i owrzodze podu-
dzi ko czyny chorej nie masujemy. Je eli nie ma innych
przeciwwskaza , mo emy wykonywa masa ko czyny zdro-
wej wywieraj c wp yw konsensualny. W masa u wykorzystu-
jemy wszystkie techniki klasyczne.
Je eli zmiany od ywcze nie wyst puj lub s nieznacz-
ne, za zgod lekarza prowadz cego mo emy wykonywa ma-
sa .
Przy uszkodzeniu oko oporodowym masa em obejmu-
jemy ca ko czyn .
248
Je eli do uszkodzenia dosz o w okolicy g ówki strza ki,
pocz tkowo omijamy to miejsce. Masa em obejmujemy sto-
, staw skokowy, dolne 2/3 podudzia i udo. Masa ma
charakter od ywczy. Stosujemy g askania, delikatne rozciera-
nia i uciski jednoczesne. Stopniowo w czamy mocniejsze
rozcierania i ugniatania pod ne. W obr bie stawu skokowe-
go stosujemy du o rozciera poprzecznych w celu zapobie e-
nia zesztywnieniu pochewek ci gnistych, ci gien i torebki
stawowej.
Od chwili pojawienia si oznak regeneracji ró nicujemy
masa mi ni zdrowych (techniki rozlu niaj ce) od masa u
mi ni pora onych (stopniowo wprowadzamy techniki pobu-
dzaj ce: ugniatanie poprzeczne, uciski naprzemienne, wibra-
cj pod ).
Masa em obejmujemy równie miejsce uszkodzenia.
Stopniowo od technik lekkich i powierzchownych (g askania
i powierzchowne rozcierania) przechodzimy do technik moc-
niejszych (delikatne ugniatania pod ne, uciski naprzemien-
ne).
Kinezyterapia
Pocz tkowo wykonuje si ruchy bierne w obr bie pal-
ców (zginanie i prostowanie), stawów ródstopno-palcowych
i stawu skokowego w pe nym zakresie.
W miar poprawy stanu zdrowia przechodzi si do
wicze czynnych, a przede wszystkim prostowania palców i
zginania grzbietowego stopy.
Pod koniec tego okresu wprowadza si wiczenia jak
przy stopie p askiej, wykonywane w pozycji siedz cej lub
stoj cej, oraz nauk chodzenia (z klinem ko lawi cym).
249
OKRES ADAPTACJI
Fizykoterapia
Stosuje si wybrane zabiegi z okresu kompensacji, a
szczególnie elektrostymulacj .
Masa
ówny nacisk k adzie si na zwi kszenie masy i si y
mi ni oraz uaktywnienie przep ywu krwi przez mi nie pora-
one. Du o uwagi po wi camy ugniataniom zarówno po-
przecznym, jak i pod nym, wibracji, roztrz saniu i wa ko-
waniu.
Kinezyterapia
Prowadzone wiczenia s kontynuacj z poprzedniego
okresu.
7. 8. PORA ENIE NERWU KULSZOWEGO
(L4 - S3)
(PARALYSIS NERVIISCHIADICI)
Przyczyn uszkodzenia nerwu mog by : rany ci te i
postrza owe, z amanie ko ci miednicy i uda, guzy miednicy,
ucisk g owy p odu podczas porodu, niew ciwe wykonanie
iniekcji domi niowej do po ladka. W tym ostatnim przypad-
ku bezpo rednio po iniekcji rozwija si niedow ad stopy, a po
kilku godzinach lub kilku dniach pojawia si ból.
250
Stosowane zabiegi
Post powanie rehabilitacyjne jest takie samo jak przy
pora eniu nerwu strza kowego.
7. 9. PORA ENIE NERWU TWARZOWEGO
(PARALYSIS NERVI FACIALIS)
Nerw twarzowy jest VII. nerwem czaszkowym unerwia-
cym mi nie mimiczne poza mi niem d wigaczem powieki
górnej. Nerw ma tylko jedno odga zienie czuciowe, które
odbiera pobudzenie z przednich 2/3 j zyka. J dro ruchowe
nerwu twarzowego stanowi grupa komórek w mo cie, b ca
pocz tkiem neuronu dolnego nerwu twarzowego. J dro jest
po czone z kor mózgow za po rednictwem w ókien stano-
wi cych neuron górny.
Nerw twarzowy mo e ulec uszkodzeniu w ró nych od-
cinkach:
Górny neuron - mo e zosta uszkodzony w przypadku krwo-
toku, zakrzepu, guza itp. Uszkodzenie takie wyst puje zazwy-
czaj przy pora eniu po owiczym. Jest ono najbardziej widocz-
ne w dolnej cz ci twarzy, gdy do górnej dochodz w ókna
nerwowe z obu pó kul, a do dolnej tylko z pó kuli pora onej po
przeciwnej stronie.
Dolny neuron -j dro nerwu lub jego w ókna w obr bie mostu
zostaj czasami zaatakowane przez chorob Heinego-Medina
lub uszkodzone przez krwotok, guzy itp.
W ókna obwodowe - po wyj ciu z mostu mog zosta
uszkodzone albo w kanale nerwu twarzowego, albo po przej-
251
 ciu do mi ni twarzy. S to przypadki, z którymi b dziemy
mieli najcz ciej do czynienia. Mog one by wynikiem zapa-
lenia ucha rodkowego, ran, z ama czaszki, stanu zapalnego
tkanek w obr bie otworu rylcowo-sutkowego, przech odzenia,
st uczenia itp.
W tym miejscu omówimy objawy i leczenie obwodowej
postaci pora enia nerwu twarzowego nazywanej cz sto pora-
eniem Bella.
Uszkodzenie nerwu w otworze rylcowo-sutkowym.
Wyst puje jednostronne pora enie wiotkie i zanik wszy-
stkich mi ni mimicznych po owy twarzy oraz zniesienie po
tej stronie ruchów wiadomych i emocjonalnych. W rezultacie:
Chory mo e otwiera oko, ale nie mo e go zupe nie
zamkn . Wskutek zniesienia odruchu mrugania oko nie jest
wystarczaj co chronione przed kurzem i dlatego wyst puje
sk onno do zawienia, a nawet stanów zapalnych spojówki.
Po stronie pora onej opada k cik ust i chory nie mo e go
unie . W czasie jedzenia pomi dzy z bami a policzkiem
zbiera si pokarm, poniewa chory nie mo e utrzyma
napi cia mi nia policzkowego, gdy jest on pora ony.
Chory nie mo e gwizda .
Upo ledzone jest wymawianie spó osek wargowych (m,n).
Po stronie pora onej chory nie mo e marszczy czo a ani w
kierunku poziomym, ani w pionowym. Je li przed pora eniem
pacjent mia zmarszczki, to teraz ulegaj one wyg adzeniu.
Nast puje wyg adzenie fa du nosowo-wargowego i
zniesienie wiadomego rozszerzania nozdrzy.
252
Uszkodzenie nerwu powy ej otworu rylcowo-sutkowego.
Poza wymienionymi objawami dochodzi do utraty czu-
cia smaku w przedniej cz ci j zyka, lub te , w zale no ci od
poziomu uszkodzenia, do nadwra liwo ci na pewne d wi ki.
Zmiany mog obejmowa równie nerw s uchowy.
Stosowane zabiegi
W przebiegu choroby trwaj cej dwa do trzech miesi cy
(w pora eniach na tle zapalnym) mo emy wyró ni trzy okre-
sy:
okres ostry,
okres podostry,
okres przewlek y.
OKKI.SOSIKY
Leczenie w tym okresie ma charakter objawowy. Pacjent
musi unika och odze , przeci gów i kurzu. Na oko zak ada si
opatrunek zabezpieczaj cy przed zabrudzeniem. W celu pod-
trzymania k cika ust stosuje si haczyk z drutu, zaczepiony za
ucho.
Nie wykonuje si masa u ani kinezyterapii.
Fizykoterapia
W tym okresie mo na stosowa miejscowo agodne
zabiegi cieplne.
253
1
OKRES PODOSTRY
Fizykoterapia
Poza stosowaniem zabiegów cieplnych wykonuje si
elektrostymulacj tylko za pomoc przerywanego pr du gal-
wanicznego, niezale nie od tego czy wyst puje odczyn zwy-
rodnienia, czy te nie. Nie stosuje si pr dów faradycznych,
gdy mog wywo wtórne przykurcze. Czasami zaleca si
stosowanie parafinoterapii, diatermii krótkofalowej. Mo na
tak e wykonywa jontoforez jodow .
Masa
Ze wzgl du na niebezpiecze stwo rozci gni cia mi ni
zaleca si w tym okresie stosowanie masa u twarzy metod
uciskow (patrz Masa klasyczny", wyd. II, str. 392).
Najwygodniejsze dla pacjenta jest wykonywanie masa-
u w pozycji le cej.
Kinezyterapia
W czasie wicze chory powinien by sam w pokoju
(aby nie by skr powany) wyposa onym w lustro. Patrz c w
lustro pacjent mo e kontrolowa poprawno wykonywanego
wiczenia. Chory powinien stara si wykonywa nast puj ce
ruchy:
zamykanie oczu,
miechanie si ,
gwizdanie i dmuchanie,
zaciskanie warg,
miechanie si z ods oni ciem z bów i uniesieniem wargi
górnej,
254
pionowe i poziome marszczenie czo a,
rozszerzanie nozdrzy, wykrzywianie ca ej
twarzy, wymawianie s ów zawieraj cych
spó oski.
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
Stosuje si zabiegi jak w poprzednim okresie.
Masa
Ze wzgl du na uzyskane w poprzednim okresie wzmoc-
nienie mi ni i ich powrót do czynno ci ryzyko rozci gni cia
jest du o mniejsze. Dlatego te zaleca si w tym okresie
stosowanie masa u klasycznego twarzy (patrz Masa kla-
syczny", wyd. II, str. 372). Nale y zwróci szczególn uwag
na techniki o charakterze pobudzaj cym (ugniatania i oklepy-
wania).
Kinezyterapia
Pacjent w dalszym ci gu wykonuje wiczenia jak w
poprzednim okresie. Przy niektórych wiczeniach mo na teraz
zastosowa lekki opór.
255
8. ZESPO Y BÓLOWE KORZENIOWE
Najcz stsz przyczyn tych dolegliwo ci s zmiany zwy-
rodnieniowe w obr bie kr gów, ich po cze stawowych, tarcz
mi dzykr gowych i wi zade . Zmiany te mog doprowadzi
do mechanicznego ucisku na korzenie nerwowe lub naczynia
krwiono ne z nast powym niedotlenieniem, obrz kiem tka-
nek i odruchowym napi ciem mi ni, które wzmaga objawy
bólowe wywo uj c objaw dnego ko a" przyczyn i skut-
ków.
Rzadsz przyczyn bólów kr gos upa s procesy zapal-
ne o charakterze zaka nym i nowotworowym.
Ustalenie w ciwej przyczyny jest cz sto bardzo trud-
ne, jednak niezb dne do prawid owego leczenia. Inne przyczy-
ny ni zmiany o charakterze zwyrodnieniowym wymagaj
specjalistycznego leczenia.
Omówimy tu jedynie leczenie dolegliwo ci, które s
nast pstwem procesów zwyrodnieniowych.
Zespo y bólowe kr gos upa mo na podzieli na:
szyjno-piersiowe,
wiowo-krzy owe.
Bólom w odcinku szyjno-piersiowym mog towarzy-
szy objawy niedomogi t tnicy kr gowej i podstawnej mózgu
z zaburzeniami równowagi, wzroku, s uchu, nudno ciami i
utratami przytomno ci.
Bólom w okolicy l wiowo-krzy owej, najcz ciej o
charakterze rwy kulszowej, mog towarzyszy zaburzenia
naczyniowe i objawy ubytkowe w postaci pora enia ko czyny
lub ko czyn.
256
8.1. RWA KULSZOWA
(ISCH1ALGIA)
(NEURALGIA NERVI ISCHIADICI)
(ISCHIAS)
Najcz stsz przyczyn
bólów w odcinku l wiowo-
krzy owym s zaburzenia o cha-
rakterze statyczno-dynamicz-
nym oraz zmiany zwyrodnienio-
we w aparacie kostno-wi zad o-
wym i kr kach mi dzykr go-
wych.
W pierwszej fazie choro-
by pojawiaj si nawracaj ce
bóle okolicy l wiowo-krzy o-
wej. Pocz tkowo s one t pe i
przewa nie pojawiaj si po
wysi ku lub pracy w pozycji po-
chylonej . Mog te wyst powa
bóle nocne. Pó niej do czaj
si okresowe (trwaj ce kilka
dni), ostre bóle po czone z
usztywnieniem kr gos upa i
przykurczem mi ni (postrza ).
Ten wst pny okres choroby roz-
ci ga si na wiele miesi cy, a
nawet lat. W ciwa rwa kulszo-
wa rozpoczyna si przewa nie
ostro, cz sto po d wigni ciu
znacznego ci aru, po przezi -
Rys. 45. Nerw kulszowy bieniu, a nawet kichni ciu.
257
Wyst puj ce w pocz tkowym okresie choroby urazy i
zmiany zwyrodnieniowo-zapalne prowadz do uszkodzenia
kr ków mi dzykr gowych. Uszkodzenie pier cienia w ókni-
stego w obr bie kr ka prowadzi do nierównomiernego naci-
sku kr gów na j dro mia yste, co powoduje jego wyci ni -
cie najcz ciej w kierunku wi zad a pod nego tylnego. Stan
taki okre lamy mianem wypukliny kr ka {protrusio disci). W
pó niejszym okresie zmiany mog si nasila i prowadzi do
przerwania pier cienia w óknistego oraz wypadni cia j dra
mia ystego do kana u kr gowego (prolapsus disci). Docho-
dzi do przepukliny dyskowej i ucisku na korzenie nerwowe,
wchodz ce w sk ad nerwu kulszowego (najcz ciej na pozio-
mie L5-S1 oraz L4-L5), z wtórnym obrz kiem i niedotlenie-
niem. Stan zapalny, który powstaje w tej sytuacji, cz sto
bardziej wp ywa na objawy chorobowe ni sam ucisk.
Rys. 46. Schematyczne przedstawienie wypadni cia j dra
mia ystego kr ka mi dzykr gowego
W badaniu stwierdza si zniesienie fizjologicznej lordo-
zy l wiowej, boczne skrzywienie kr gos upa (wypuk ci
258
w stron zdrow ) oraz objaw Lasegue'a*. Niekiedy wyst pu-
je niedow ad mi ni stopy i palców, zaburzenia czucia po-
wierzchniowego w odpowiednim zakresie oraz os abienie lub
zniesienie odruchu skokowego.
Stosowane zabiegi
OKRES OSTRY
W okresie ostrym zaleca si le enie w pozycjach prze-
ciwbólowych, czyli takich w których mi nie s maksymalnie
rozlu nione, a pacjent nie odczuwa adnego bólu lub tylko
minimalny. Dopuszczalne s u enia na plecach, brzuchu i
zdrowym boku z wykorzystaniem poduszek podk adanych
pod brzuch, plecy czy nogi. Najcz ciej stosowan pozycj
jest jednak u enie na plecach z nogami zgi tymi w stawach
biodrowych i w stawach kolanowych pod k tem prostym. Pod
nogi podk ada si du , tward , specjaln poduszk (Rys.47).
Fizykoterapia
Je eli lekarz prowadz cy zadecyduje, mo na stosowa :
pr dy diadynamiczne ( blokada" wg Konarskiej), galwaniza-
cj , diatermi mikrofalow , promieniowanie podczerwone (z
niebieskim filtrem), krioterapi , magnetoterapi , laserotera-
pi .
* Objaw Lasegue'a polega na tym, e gdy chory ma ca kowicie
wyprostowane kolano i stop ustawion w zgi ciu grzbietowym, wówczas
nie mo na mu zgi biodra, nawet w niewielkim stopniu, bez wywo ania
silnego bólu, spowodowanego bezpo rednim rozci gni ciem nerwu. To
samo zjawisko zachodzi przy ruchu tu owia, tak, e chory nie mo e pochyli
si do przodu w pozycji stoj cej lub usi z wyci gni tymi nogami.
259
Rys. 47
Masa
W okresie ostrym nie wykonujemy zabiegów.
Kinezyterapia
Mo na wykonywa wiczenia oddechowe.
OKRES PODOSTRY
Fizykoterapia
Do zabiegów z poprzedniego okresu mo emy teraz do-
czy ultrad wi ki, promieniowanie nadfioletowe (np. wg
epskiego), laseroterapi , magnetoterapi .
Masa
Pocz tkowo stosujemy tylko post powanie klasyczne.
Poniewa nie mo emy u pacjenta na brzuchu, nie da si
wykona masa u segmentarnego.
Wykonujemy masa klasyczny w u eniu pacjenta na
zdrowym boku. Nogi s zgi te w stawach biodrowych oraz
kolanowych i u one jedna na drugiej. W celu rozlu nienia
okolicy l wiowo-krzy owej pomi dzy kolana pacjenta wk a-
damy poduszk w kszta cie wa ka lub klina (Rys.48).
Rys. 48
W tym u eniu pacjenta wykonujemy:
1. G askania i ugniatania pod ne okolicy l wiowo-krzy o-
wej kr gos upa.
261
Rys. 49
2. Masa stawu biodrowego (patrz Masa klasyczny", wyd. II,
str. 267). W masa u stosujemy: g askania, ugniatanie pod ne
i uciski.
3. Masa uda wykonany analogicznie do opisanego w ksi ce
pt. Masa klasyczny", wyd. II, str. 257, z zastosowaniem:
aska , ugniatania pod nego i ucisków jednoczesnych.
4. Masa kolana i do u podkolanowego wykonany analogicz-
nie do opisanego w ksi ce pt. Masa klasyczny", wyd. II, str.
245, z wykorzystaniem technik stosowanych przy zgi tym
stawie kolanowym. W masa u stosujemy: g askania, ugniata-
nia pod ne i uciski.
262
5. Masa podudzia wykonany analogicznie do opisanego w
ksi ce pt. Masa klasyczny", wyd. II, str. 235. W masa u
stosujemy: g askania, ugniatanie pod ne i uciski jednocze-
sne.
6. Masa stawu skokowego wykonany analogicznie do opisa-
nego w ksi ce pt. Masa klasyczny", wyd. II, str. 228. W
masa u stosujemy: g askania, ugniatanie pod ne i uciski.
7. Masa stopy wykonany analogicznie do opisanego w ksi -
ce pt. Masa klasyczny", wyd. II, str. 209. W masa u stosuje-
my: g askania, ugniatanie pod ne i uciski.
8. Masa palców wykonany analogicznie do opisanego w
ksi ce pt. Masa klasyczny", wyd. II, str. 208, lub w miar
potrzeby - opisanego na str. 80.
9. Uciski punktowe (Rys.49):
pomi dzy wyrostkami kolczystymi od L4 - SI,
w zatoce pomi dzy ko ci biodrow krzy ow a trzonem
pi tego kr gu l wiowego.
w dole kulszowym (delikatny),
w rowku mi dzy guzem kulszowym a kr tarzem,
na tylnej stronie uda wzd przebiegu nerwu,
po bokach do u podkolanowego,
od punktu pod g ówk strza ki osiem punktów do kostki
zewn trznej (Rys.50).
10. Uciski punktowe (Rys.51):
na guzie pi towym,
pomi dzy guzem pi towym a punktem pod kostk
zewn trzn ,
pod kostk zewn trzn ,
263
Rys. 50
 od punktu znajduj cego si pomi dzy guzem pi towym
a punktem pod kostk zewn trzn dwa punkty w kierun-
ku stawu kolanowego, jeden od drugiego w odleg ci
oko o dwóch centymetrów,
od guza pi towego dwa punkty w kierunku stawu
kolanowego po ci gnie Achillesa, jeden od drugiego w
odleg ci oko o dwóch centymetrów.
UWAGA!
Je eli przy pierwszym zabiegu pacjent le reaguje na
masa w obr bie ko czyny, wówczas przez 3-5 zabiegów
opracowujemy tylko tkanki w okolicy l wiowo-krzy owej
kr gos upa.
W miar poprawy stanu zdrowia, kiedy pacjent mo e bez
bólu le na brzuchu, przechodzimy do wykonywania masa u
nie w tym u eniu. Pod brzuch, biodra i stopy podk ada-
my niewysokie poduszeczki, aby utrzyma nieznaczne zgi cie
w stawach biodrowych i kolanowych.
Mo emy teraz zdecydowa si na post powanie seg-
mentarne lub kontynuowa post powanie klasyczne.
W post powaniu segmentarnym wykonujemy masa
zgodnie z opisem przedstawionym w ksi ce pt. Masa
segmentarny", wyd. II, str. 197.
Post powanie klasyczne jest takie samo jak w u eniu
na boku. Na tym etapie leczenia mo na stopniowo wprowa-
dza technik rozcierania.
265
Kinezyterapia
wiczenia prowadzi si celem rozlu nienia napi mi -
niowych w obr bie grzbietu. S to przede wszystkim wicze-
nia czynne ko czyn dolnych, prowadzone w pozycjach z
ugi tymi kolanami.
W celu odbarczenia stosuje si ró nego typu wyci gi
(krzese kowy, za biodra, grawitacyjny itp.).
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
Stosuje si : parafinoterapi , galwanizacj , jontoforez ,
pr d Traberta, pr dy diadynamiczne, diatermi krótkofalow ,
diatermi mikrofalow , natrysk nitkowaty, natrysk deszczowy
(o zmiennej temperaturze), natrysk wachlarzowy, masa
podwodny, k piele solankowe, k piele siarczkowo-siarkowo-
dorowe, k piele aromatyczne, ok ady i zawijania borowinowe,
laseroterapi i magnetoterapi .
Masa
Mo emy kontynuowa post powanie segmentarne roz-
pocz te pod koniec poprzedniego okresu (bez wprowadzania
zmian) lub w dalszym ci gu bazowa na masa u klasycznym.
W post powaniu klasycznym do masa u z poprzednie-
go okresu (poza zmian pozycji do u enia na brzuchu)
do czamy pocz tkowo uciski oraz wibracje wykonywane
wzd przebiegu nerwu kulszowego, a w pó niejszym okresie
gimnastyk w rwie kulszowej.
266
Rys. 52
Rys. 53
267
Rys. 54
Rys. 55
268
Rys. 56
Rys. 57
269
Rys. 58
Rys. 60
Rys. 61
271
11. Uciski wzd przebiegu nerwu kulszowego od czwartego
kr gu l wiowego przez po ladek, tyln powierzchni uda,
dó podkolanowy, tyln powierzchni podudzia do guza pi to
wego i z powrotem do L4 (Rys.52):
jednoczesne kciukami (Rys.53),
naprzemienne kciukami (Rys.54),
czterema palcami z obci eniem (Rys.55),
mioma palcami jednoczesne (Rys.56),
mioma palcami naprzemienne (Rys.57),
rowerek" (Rys. 58,59).
12. Wibracia od guza pi towego do do u kulszowego. W dole
kulszowym przez d szy czas wibrujemy w miejscu, a nast p-
nie przechodzimy do wibracji pionowej (Rys.60) i grzebycz-
kowej (Rys.61).
Rys. 62
272
Rys. 63
Rys. 64
213
W miar poprawy stanu zdrowia mo emy zrezygnowa
z wykonywania ucisków punktowych (pkt. 9 i 10 post powa-
nia).
Kiedy stan zdrowia pacjenta jest zadowalaj cy, wykonujemy po
ka dym masa u gimnastyk w rwie kulszowej. Gimnastyka
polega na wykonywaniu:
zginania i prostowania nogi w stawie kolanowym przy
uniesieniu stopy niezb dnym do jej przesuni cia po
pod u,
zginania i prostowania nogi w stawie kolanowym ze
stopniowym jej unoszeniem (Rys.62),
unoszenia prostej nogi,
zgi cia nogi w kolanie, nast pnie wyprostowaniu do
góry i powolnym jej opuszczeniu na kozetk ,
zgi cia w stawie kolanowym i wyprostowaniu do góry,
nast pnie wykonaniu ruchów wahad owych (góra - dó )
w odpowiednim uchwycie (Rys.63),
zgi cia w stawie kolanowym, wyprostowaniu do góry
i wykonaniu naci gania nerwu kulszowego (w odpowie-
dnim uchwycie) poprzez poci ganie stopy do zgi cia
grzbietowego (Rys.64).
Kinezyterapia
W zakresie kinezyterapii prowadzi si wiczenia zbioro-
we w pozycjach odci aj cych kr gos up oraz wiczenia indy-
widualne wzmacniaj ce mi nie brzucha i grzbietu, prowa-
dzone ze wzrastaj cym oporem w pozycjach izolowanych.
Dobre efekty daj wiczenia w wodzie o temperaturze
oko o 30°C, prowadzone w celu rozlu nienia i uzyskania
pe nego zakresu ruchu w obr bie kr gos upa i ko czyny dol-
nej.
274
8. 2. NERWOBÓL MI DZY EBROWY
I ZAPALENIE NERWÓW
MI DZY EBROWYCH
(NEURALGIA INTERCOSTALIS)
(NEURITIS INTERCOSTALIS)
Schorzenie to wywo ane jest przewa nie go cem mi -
niowym lub urazem g bszych warstw mi ni grzbietu czy
mi ni mi dzy ebrowych. Mo e równie by spowodowane
zmianami dyskopatycznymi.
ównym objawem jest ostry newralgiczny ból, nasila-
cy si podczas g bokiego wdechu z powodu rozci gania
nerwów mi dzy ebrowych. Przewa nie ból wyst puje jedno-
stronnie ub, w przypadku obustronnego, jest silniejszy po
jednej stronie.
U chorych ze zmianami go cowymi, w mi niach wy-
czuwalne s guzki, bolesne przy dotyku. W przypadkach
urazowych - w przestrzeniach mi dzy ebrowych, wyst puj
miejsca o szczególnej wra liwo ci bólowej:
w pobli u wyrostka kolczystego,
w linii pachowej,
w pobli u mostka.
Stosowane zabiegi
OKRES OSTRY
Chory, umieszczony w ciep ym pomieszczeniu, powi-
nien le na zdrowym boku lub, je li dolegliwo jest obu-
stronna, na zmian na jednym i drugim.
275
Fizykoterapia
Bardzo korzystne jest stosowanie krioterapii, magneto-
terapii, laseroterapii, promieniowania podczerwonego, diater-
mii krótkofalowej.
Masa
W okresie ostrym zasadniczo nie wykonuje si masa u.
Jednak przy agodnym przebiegu nerwobólu ju w tym okresie,
za zgod lekarza prowadz cego, mo na wykonywa g askania
i delikatne uciski w przestrzeniach mi dzy ebrowych. Zabieg
wykonujemy w u eniu na boku. Rozpoczynamy od wykony-
wania g aska w przestrzeniach mi dzy ebrowych w kierunku
od mostka do linii pachowej, a nast pnie od kr gos upa do linii
pachowej. Nast pnie wykonujemy uciski w przestrzeniach
mi dzy ebrowych. Podobnie jak przy g askaniach rozpoczy-
namy od okolicy mostka i dochodzimy do linii pachowej, a
nast pnie rozpoczynamy od kr gos upa i równie dochodzimy
do linii pachowej. Uciski w okolicy mostka, kr gos upa i linii
pachowej wykonujemy s abiej.
Kinezyterapia
W ostrym przebiegu nerwobólu nie wykonujemy wi-
cze . Je eli przebieg jest agodny, ju w tym okresie mo na
zaleci pacjentowi wykonywanie skr tów i wolnych sk onów
tu owia na boki.
276
OKRES PODOSTRY
Fizykoterapia
Stosuje si : magnetoterapi , laseroterapi , promienio-
wanie podczerwone, diatermi krótkofalow .
Masa
Wyró niamy dwa sposoby post powania:
1. Stosujemy agodny masa klasyczny klatki piersio-
wej w u eniu na boku (patrz Masa klasyczny", wyd. II,
str.341) bez oklepywania, roztrz sania i wa kowania. Pocz t-
kowo rezygnujemy równie z rozciera .
2. Masa segmentarny klatki piersiowej bez chwytu
spr ynowania (patrz Masa segmentarny", wyd. II, str. 113).
Kinezyterapia
Po zmniejszeniu bólu wprowadza si wiczenia:
bokiego oddychania,
wyprostne (unoszenie ko czyn górnych lub wykonywanie
sk onów w bok w pozycji stoj cej w rozkroku lub siedz cej).
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
Mo na stosowa : magnetoterapi , laseroterapi , pro-
mieniowanie podczerwone, diatermi krótkofalow .
277
Masa
Wyró niamy dwa sposoby post powania:
1. Stosujemy masa klasyczny klatki piersiowej w u o-
eniu na boku (patrz Masa klasyczny", wyd. II, str.341) z
wykorzystaniem wszystkich technik.
2. Masa segmentarny klatki piersiowej (patrz Masa
segmentarny", wyd. II, str.l 13) z chwytem spr ynowania.
Kinezyterapia
Prowadzi si wszelkiego typu wiczenia uruchamiaj ce
klatk piersiow , wiczenia oddechowe i wzmacniaj ce mi -
nie kr gos upa.
8. 3. RWA BARKOWA
(BRACHIALGIA)
(NEURALGIA BRACHIALIS)
(NEURALGIA PLEXUS BRACHIALIS)
Rwa barkowa jest zespo em chorobowym charakteryzu-
cym si bólem, który promieniuje od karku do ramienia i
wzd ca ej ko czyny górnej, a niekiedy równie do opatki i
klatki piersiowej.
Do g ównych przyczyn nale :
zapalenia ko ci i stawów oraz zwyrodnienia zniekszta caj ce
w obr bie szyjnej cz ci kr gos upa,
dyskopatia,
obecno ebra szyjnego (leczenie chirurgiczne),
stany kurczowe i zw óknienia mi ni lub go ciec mi niowy.
278
Stosowane zabiegi
OKRES OSTRY
Jest to okres leczenia spoczynkowego. Chory powinien
pozostawa przez pewien czas w ku z ko czyn podpart
poduszkami lub podwieszon w p tli.
UWAGA!
Wszystkie osoby cierpi ce na to schorzenie s wra liwe
na zimno. Dlatego te zarówno odcinek szyjny kr gos upa, jak
i bark oraz ko czyna górna musz by trzymane w cieple.
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii mo na stosowa krioterapi .
Masa
W okresie ostrym nie wykonuje si masa u w obr bie
chorej ko czyny. Mo na masowa ko czyn symetryczn
uzyskuj c wp yw konsensualny. W tym przypadku stosujemy
masa klasyczny rozpoczynaj c od palców, a ko cz c na
stawie ramiennym z wykorzystaniem wszystkich technik ma-
sa u (je eli nie ma innych przeciwwskaza ).
Kinezyterapia
Je eli przyczyn rwy s zmiany dyskopatyczne i nie ma
przeciwwskaza , mo na stosowa wyci gi.
279
OKRES PODOSTRY
Fizykoterapia
W zakresie fizykoterapii mo na stosowa : promienio-
wanie podczerwone, galwanizacj , pr dy diadynamiczne, pr -
dy interferencyjne, diatermi krótkofalow , diatermi mikro-
falow ultrad wi ki, magnetoterapi , jontoforez , k piele lecz-
nicze (solankowe, jodo-bromowe, siarczkowo-siarkowodoro-
we), paloidoterapi (zawijania papk borowinow ).
Masa
UWAGA!
Podczas masa u chory powinien siedzie lub le z
ko czynami opartymi na poduszkach.
Poniewa konieczne jest utrzymanie ko czyny w cieple, w
czasie masa u nie nale y niepotrzebnie ods ania adnej cz ci
cia a.
Je eli podczas wykonywania masa u ból si pot guje, nale y
natychmiast przerwa zabieg.
Podczas kilku pierwszych zabiegów masa ograniczamy
do wykonywania ucisków w obr bie mi ni karku i obr czy
barkowej po stronie chorej.
W miar poprawy stanu zdrowia zwi kszamy obszar
obj ty masa em, wykonuj c uciski równie na ramieniu (w
kierunku od stawu okciowego do stawu ramiennego). Mo e-
my teraz do czy uciski punktowe rozlu niaj ce napi cia w
obr bie ko czyny górnej (Rys.65,66).
280
Rys. 65
Rys. 66
281
Nast pnie próbujemy uzupe ni post powanie o delikat-
wibracj i g askania (pocz tkowo tylko odsercowe, a pó -
niej w obydwu kierunkach). Mo e si okaza , e g askania
pot guj dolegliwo ci. W takim przypadku nale y jeszcze
poczeka z ich wykonywaniem.
Po kolejnych kilku do kilkunastu zabiegach w obr bie
mi ni karku i obr czy barkowej mo emy próbowa do czy
delikatne ugniatania pod ne. W obr bie przedramienia do -
czamy uciski, wibracj i ewentualnie g askania. Masa wyko-
nujemy w kierunku od stawu nadgarstkowego do stawu okcio-
wego.
W dalszej kolejno ci do czamy: g askania, uciski i
wibracj w obr bie d oni.
Stopniowo zaczynamy wykonywa ugniatania pod ne
na ramieniu, a nieco pó niej na przedramieniu i w obr bie
oni.
UWAGA!
Przy ka dym zabiegu obowi zuje tzw. kolejno seg-
mentarna". Na przyk ad, gdy masa em obj ta jest ca a ko czy-
na, opracowujemy w kolejno ci: mi nie karku i odcinek
szyjny kr gos upa, obr cz barkow po stronie chorej, staw
ramienny, rami , staw okciowy, przedrami , staw promienio-
wo-nadgarstkowy, ródr cze i palce. Jednocze nie zachowu-
jemy w masa u kierunek dosercowy, a wi c np. rami masuje-
my od stawu okciowego do stawu ramiennego.
Kinezyterapia
Na pocz tku okresu podostrego wprowadza si , bardzo
delikatnie wykonywane, wiczenia bierne. Powinny one mie
charakter ruchów rozlu nionych. Celem ich stosowania jest
282
zapobieganie powstaniu przykurczów i zesztywnie w obr bie
tkanek mi kkich i stawów.
W miar poprawy stanu zdrowia przechodzimy do wy-
konywania delikatnych wicze czynnych. Pocz tkowo s to
wiczenia w odci eniu wykonywane w zakresie nie wywo u-
cym bólu. Stopniowo przechodzimy do wicze wolnych
oraz wicze polegaj cych na wykonywaniu ruchów wahad o-
wych.
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
Podobnie jak w okresie podostrym mo na stosowa :
promieniowanie podczerwone, galwanizacj , pr dy diadyna-
miczne, pr dy interferencyjne, diatermi krótkofalow , diater-
mi mikrofalow , ultrad wi ki, magnetoterapi , jontoforez ,
piele lecznicze (solankowe, jodo-bromowe, siarczkowo-
siarko wodorowe), paloidoterapi (zawijania papk borowino-
).
Masa
W dalszym ci gu wykonujemy zabieg w tzw. kolejno-
ci segmentarnej". Masa em obejmujemy: odcinek szyjny
kr gos upa, mi nie karku i obr czy barkowej oraz ca ko -
czyn górn . Stosujemy ju wszystkie techniki masa u kla-
sycznego o dzia aniu rozlu niaj cym (g askania, rozcierania,
ugniatanie pod ne, uciski jednoczesne, wibracj i delikatne
roztrz sanie). Szczególn uwag zwróci nale y na dok adne
opracowanie stawów, ci gien i pochewek ci gnistych z
wykorzystaniem rozciera zarówno pod nych, jak i po-
przecznych.
283
Zwracamy tak e uwag na opracowanie napi w obr -
bie opatki. W tym celu poza ogólnym masa em grzbietu
stosujemy chwyt oko opatkowy oraz chwyt na mi sie nad-
grzebieniowy, mi sie podgrzebieniowy i dolny k t opatki
(techniki segmentarne). W pó niejszym okresie mo na, po
wykonaniu masa u grzbietu w pozycji le cej, przej do
opracowania opatki w pozycji siedz cej stosuj c: chwyt oko-
opatkowy, chwyt na mi sie nadgrzebieniowy, mi sie
podgrzebieniowy i dolny k t opatki oraz chwyt pod opatko-
wy.
Kinezyterapia
Poza kontynuacj wicze z poprzedniego okresu wpro-
wadza si ogólne wiczenia ko czyny, których celem jest
wzmocnienie mi ni i zmniejszenie sztywno ci, szczególnie w
obr bie obr czy barkowej w zakresie mi ni odwodz cych
rami .
Poza wiczeniami wolnymi stopniowo wykorzystuje si
wiczenia oporowe i rozci gaj ce.
284
IV. CHOROBY PRZEWODU
POKARMOWEGO
Dolegliwo ci ze strony przewodu pokarmowego zdarza-
si dosy cz sto. Zarówno przy chorobach organicznych
jak i zaburzeniach czynno ciowych objawy s bardzo
zbli one. Dlatego te masa ysta nie mo e podejmowa
leczenia, dopóki lekarz nie postawi w ciwej diagnozy.
Istnieje bowiem ca y szereg przeciwwskaza , których
zbagatelizowanie, b brak rozpoznania, mo e doprowadzi
do przykrych konsekwencji.
U du ej ilo ci pacjentów b dziemy mieli do czynienia z
przypadkami po przebytych zabiegach chirurgicznych, w któ-
rych zadaniem b dzie: zmi kczenie blizny, zlikwidowanie
zrostów, poprawa lokalnego kr enia i usprawnienie mi ni
brzucha.
W cz ci przypadków spotkamy si z zaburzeniami
wegetatywnymi, w których celem stosowania masa u b dzie
odruchowe uregulowanie czynno ci wydzielniczej i napi cia
cian cz ci przewodu pokarmowego.
W wi kszo ci przypadków wskazanych do masa u sto-
suje si post powanie segmentarne, które dok adnie omówio-
no w ksi ce Masa segmentarny", wyd. II, 1996 r.
285
1. CHOROBY DKA
1.1 NIE YT DKA
(GASTRITIS)
ównymi przyczynami nie ytu dka s stres i nieod-
powiednie od ywianie: posi ki zbyt s one, kwa ne, gor ce,
ci kostrawne, zbyt szybko jedzone (z niedostatecznym prze-
uwaniem). Mo e on równie towarzyszy dnie, gru licy,
cukrzycy, niedokrwisto ci, chorobom: serca, p uc, nerek czy
troby.
Niektóre produkty ywno ciowe dzia aj dra ni co na
on luzow dka. Inne, ci kostrawne pozostaj w o-
dku przez d ugi czas i ulegaj fermentacji, prowadz c rów-
nie do podra nienia b ony luzowej. Podra niona b ona lu-
zowa ulega przekrwieniu, co prowadzi do wzmo onego wy-
dzielania luzu. Nadmiar luzu zatyka uj cia gruczo ów produ-
kuj cych sok dkowy. Przewa nie najbardziej uszkodzone
gruczo y wpustu, wytwarzaj ce pepsyn i kwas solny.
Niedobór kwasu solnego sprzyja wi kszej fermentacji, która z
kolei pog bia podra nienie b ony luzowej. Ustala si dne
ko o" przyczyn i skutków.
Stosowane zabiegi
Najistotniejszym czynnikiem jest zmiana diety. Wska-
zane s odpowiednie wiczenia i regularny tryb ycia.
286
Rys. 67. Rzut dka na cian przedni brzucha
Wpust i od wierni/c s unieruchomione, natomiast wielko i po o-
enie innych cz ci dka s zale ne od stanu jego wype nienia,
napi cia mi niówki i postawy cia a. Dodatkowo istniej ró nice
osobnicze.
STAN OSTRY
Fizykoterapia
Stosuje si : ciep e, wilgotne lub suche ok ady na okolic
dka (temp. 32 - 37° C), diatermi krótkofalow i magneto-
terapi .
Masa
Mo liwe jest post powanie segmentarne (patrz: Masa
segmentarny", wyd. II, str. 160).
287
Wykonywanie masa u w tym okresie choroby wymaga
doskona ej umiej tno ci i ego dawkowania i usuni cia wszyst-
kich zmian odruchowych. Je eli masa ysta nie ma du ego
do wiadczenia, lepiej nie wykonywa masa u.
Kinezyterapia
Nie stosuje si adnych wicze .
OKRES PRZEWLEK Y
Fizykoterapia
W nie ytach dka stosuje si : kuracje pitne, promie-
niowanie nadfioletowe, diatermi któtkofalow , pr dy diady-
namiczne, promieniowanie podczerwone, natryski deszczo-
we, k piele kwasow glowe.
Masa
Wykonujemy masa segmentarny (patrz Masa seg-
mentarny", wyd. II, str. 160).
W nie ytach dka z nadkwa no ci przed przyst pie-
niem do usuwania zmian odruchowych w obr bie brzucha
musimy usun napi cia na grzbiecie w segmentach Th7-Th8
przy kr gos upie oraz w segmentach Th4-Th5 na dolnym k cie
opatki. Nieprzestrzeganie tej kolejno ci mo e spowodowa
zwi kszenie wydzielania soku dkowego.
W nie ytach dka z niedokwa no ci zaleca si wy-
konywanie tylko i wy cznie rozciera skóry na przedniej
cianie klatki piersiowej po stronie lewej w segmentach Th5-
Th9, do czasu wyrównania kwasowo ci.
288
Kinezyterapia
Zadaniem kinezyterapii jest poprawa kr enia wrotnego
i zmniejszenie przekrwienia dka.
W nie ycie dka z niedokwa no ci stosuje si :
wiczenia ogólnousprawniaj ce prowadzone w formie
gimnastyki porannej,
wiczenia czynne ko czyn dolnych i górnych prowa-
dzone pocz tkowo w pozycji le cej, w miar poprawy
stanu zdrowia w pozycji siedz cej, a nast pnie stoj cej,
wiczenia tu owia pocz wszy od wspomaganych ru-
chów prostowania tu owia ze stopniowym zwi ksza-
niem zakresów oraz p aszczyzn ruchu,
wiczenia t oczni brzucha po czone z wiczeniami
oddechowymi (torem przeponowym) i z koordynowany-
mi ruchami ko czyn.
UWAGA!
wicze tych nie wykonujemy w nie ycie dka z
nadkwa no ci .
Nie wykonuje si wicze mi ni przywodzicieli ud,
gdy prowadz one do du ego przekrwienia dka.
W nie ycie dka z nadkwa no ci stosuje si marsze
w zró nicowanym tempie oraz chwyty i rzuty pi . Tempo
wicze jest uzale nione od mo liwo ci chorego.
289
1.2. CHOROBA WRZODOWA DKA
(MORBUSULCEROSUSVENTRICULI)
Wrzód umiejscawia si przewa nie w okolicy od wier-
nika lub na krzywi nie mniejszej dka. Po zagojeniu si
wrzodu tkanka bliznowata rozwijaj ca si w tym miejscu mo e
doprowadzi do znacznego zniekszta cenia dka, a nawet
do niedro no ci od wiernika. Innym powik aniem mo e by
krwotok i przebicie wrzodu prowadz ce do zapalenia otrzew-
nej. Dlatego nigdy nie wolno wykonywa zabiegów fizykal-
nych bez uzyskania zlecenia od lekarza prowadz cego.
Pierwszymi objawami wrzodu s :
ból w podbrzuszu pojawiaj cy si zazwyczaj bezpo re-
dnio po jedzeniu,
wymioty po jedzeniu,
dobry apetyt,
wymioty krwawe.
W przypadku wyst pienia krwawych wymiotów nale y
chorego natychmiast po na plecach z uniesion g ow i
tu owiem. Chorego nie wolno porusza przed przybyciem
lekarza. W adnym wypadku nie wolno nic podawa doustnie!
Stosowane zabiegi
OKRESOSTRY
Wszelkie zabiegi fizjoterapeutyczne s bezwzgl dnie
przeciwwskazane.
290
OKRES REMISJI
Fizykoterapia
W po czeniu z uregulowanym i ci le okre lonym wy-
ywieniem stosuje si kuracj pitn . Poza tym zaleca si :
promieniowanie podczerwone, pr dy sinusoidalne modulo-
wane, jontoforez wapniow ogóln wg Wermela, pr dy inter-
ferencyjne, diatermi krótkofalow , diatermi mikrofalow
ultrad wi ki, terapuls, laseroterapi , magnetoterapi .
Masa
Stosujemy post powanie segmentarne omówione w
ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II, str. 160.
Kinezyterapia
Wykonuje si :
wiczenia ko czyn górnych i dolnych,
wiczenia oddychania przeponowego,
wiczenia tu owia pocz wszy od wicze izometrycznych
mi ni brzucha, grzbietu i obr czy biodrowej ze stopniowym
przej ciem do wicze czynnych tu owia i wicze koordyna-
cyjnych w pozycji siedz cej, a nast pnie stoj cej,
wiczenia rozlu niaj ce mi nie dolnego odcinka klatki
piersiowej.
UWAGA!
Przeciwwskazane s biegi i wszelkiego rodzaju skoki, a
wysi ek musi by dawkowany bardzo ostro nie.
291
1.3. ZABURZENIA NAPI CIA CIAN DKA
Przewa nie mamy do czynienia z zaburzeniami o
charakterze wegetatywnym. Jednak zawsze przed podj -
ciem leczenia musimy upewni si , e nie ma zmian orga-
nicznych, które wywo ywa yby ten stan ub by y przeciw-
wskazaniem do wykonywania masa u.
W zaburzeniach napi cia cian dka rzadko stosuje
si post powanie rehabilitacyjne, jednak stosowanie odpowie-
dniego masa u mo e w krótkim czasie doprowadzi do wy-
równania tonusu.
Mo emy mie do czynienia z dwoma ró nymi stanami:
1. podwy szone napi cie,
2. obni one napi cie.
Obydwa te stany zaburzaj prac dka, a przede
wszystkim procesy wydzielnicze wp ywaj ce na trawienie.
Mog równie wywo ywa objawy uogólnione w postaci:
zawrotów g owy, dolegliwo ci sercowych, bólów g owy, nud-
no ci, s abo ci, a nawet dr enia nóg, uczucia rozd cia",
trudno ci w wykonaniu g bokiego wdechu itp.
1.3.1. PODWY SZONE NAPI CIE CIAN DKA
Masa
Do masa u mo emy przyst pi najwcze niej po up ywie
dwóch godzin od spo ycia posi ku przez pacjenta.
292
W masa u mo emy wyró ni dwa sposoby post powa-
nia: segmentarne i klasyczne.
W post powaniu segmentarnym wykonujemy masa
omówiony w ksi ce pt. Masa segmentamy", wyd. II, str.
160.
W post powaniu klasycznym rozpoczynamy od wyko-
nania rozlu niaj cego masa u grzbietu i kr gos upa, szczegól-
nie odcinka szyjnego i piersiowego (patrz Masa klasyczny",
wyd.II, str. 289 do 336). Nale y wychwyci i usun ewentu-
alne napi cia po lewej stronie kr gos upa.
Nast pnie polecamy pacjentowi, aby u si na ple-
cach. W celu rozlu nienia pow ok brzusznych masa wykonu-
jemy przy ko czynach zgi tych w stawach biodrowych i kola-
nowych tak, aby udo tworzy o z pod em k t 30-60°. Pod
kolana podk adamy wa ek. W takim u eniu kolejno wykonu-
jemy:
Rys. 68
293
Rys. 69
1. G askanie brzucha
askanie wykonujemy pocz tkowo czterema palcami, w mia-
jak zataczane ko a s odpowiednio du e, g askanie wykonu-
jemy ca d oni . Rozpoczynamy na p pku. G aszcz c wokó
pka, zataczamy coraz wi ksze ko a i ko czymy po doj ciu
do prawego talerza biodrowego (Rys.68).
askanie powtarzamy minimum pi razy.
2. G askanie okolicy dka
W sposób pokazany na rysunku 69 ca d oni lub czterema
palcami jednej r ki wykonujemy g askanie od wyrostka mie-
czykowatego mostka ukiem do p pka.
askanie powtarzamy minimum pi razy.
294
Rys. 70
3. Rozcieranie spiralne okolicy dka
Wzd linii pokazanej na rysunku 69 czterema palcami wyko-
nujemy rozcieranie spiralne (klasyczne), posuwaj c si od
wyrostka mieczykowatego mostka ukiem do p pka.
4. Rozcieranie koliste okolicy dka
Wzd linii pokazanej na rysunku 69 czterema palcami wyko-
nujemy rozcieranie spiralne (segmentame), posuwaj c si od
wyrostka mieczykowatego mostka ukiem do p pka.
5. Uciski punktowe
Czterema palcami ustawionymi pionowo (w punktach zazna-
czonych na rysunku 70) wykonujemy uciski. Kolejno uci-
sków jest zaznaczona na rysunku 70.
295
Technika wykonania ucisku. Ustawiamy palce w
miejscu ucisku. W chwili kiedy pacjent wykonuje wydech i
brzuch si obni a, uciskamy z obci eniem oko o 0.5 kg.
Kiedy pacjent wykonuje wdech i brzuch si unosi, nie
pozwalamy, aby nasza r ka unios a si wraz z nim. Aby
utrzyma r na tej samej wysoko ci, musimy wi c
nieznacznie zwi kszy nacisk. Gdy pacjent ponownie wyko-
nuje wydech, zag biamy si wraz z brzuchem, a przy kolej-
nym wdechu znów nie pozwalamy, aby nasza r ka si unios a.
W chwili kiedy poczujemy twardy opór", nie zwi kszamy ju
nacisku, natomiast wykonujemy rozcieranie koliste w miejscu
najpierw w jedn , a potem w drug stron . Ca operacji
(ucisk z rozcieraniem w jednym punkcie) trwa 30 do 60
sekund. Po tym czasie bardzo delikatnie zwalniamy ucisk i
przenosimy r w miejsce kolejnego ucisku.
UWAGA!
W przypadku gdy ucisk w jakim punkcie jest dla pacjenta
bolesny, nale y ten punkt omin .
6. Rozcieranie spiralne okolicy dka
Wzd linii pokazanej na rysunku 69 czterema palcami wyko-
nujemy rozcieranie spiralne (klasyczne), posuwaj c si od
wyrostka mieczykowatego mostka ukiem do p pka.
7. Rozcieranie koliste okolicy dka
Wzd linii pokazanej na rysunku 69 czterema palcami wyko-
nujemy rozcieranie spiralne (segmentame), posuwaj c si od
wyrostka mieczykowatego mostka ukiem do p pka.
296
8. Roztrz sanie okolicy dka
asko u on r , tak aby p pek znajdowa si na
wysoko ci stawu ródr czno-paliczkowego kciuka, a palce
by y skierowane do g owy, wykonujemy bardzo delikatne, lecz
rytmiczne roztrz sanie.
9. G askanie brzucha
askanie wykonujemy pocz tkowo czterema palcami, w miar
jak zataczane ko a s odpowiednio du e, g askanie wykonu-
ejmy ca d oni . Rozpoczynamy na p pku. G aszcz c wokó
pka, zataczamy coraz wi ksze ko a i ko czymy po doj ciu
do prawego talerza biodrowego (Rys.68).
UWAGA!
Wszystkie techniki wykonujemy bardzo wolno i p yn-
nie.
1.3.1. OBNI ONE NAPI CIE CIAN DKA
Masa
Do masa u mo emy przyst pi najwcze niej dwie go-
dziny po spo yciu posi ku przez pacjenta.
W masa u wyró niamy dwa sposoby post powania:
segmentarne i klasyczne.
W post powaniu segmentarnym wykonujemy masa
omówiony w ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II, str.
160.
W post powaniu klasycznym rozpoczynamy od wyko-
nania rozlu niaj cego masa u grzbietu i kr gos upa, szczegól-
297
Rys. 71
Rys. 72
298
nie odcinka szyjnego i piersiowego (patrz Masa klasyczny",
wyd. II, str. 289 do 336). Nale y wychwyci i usun ewentu-
alne napi cia po lewej stronie kr gos upa.
Nast pnie polecamy pacjentowi, aby u si na ple-
cach. W celu rozlu nienia pow ok brzusznych masa wykonu-
jemy przy ko czynach zgi tych w stawach biodrowych i kola-
nowych tak, aby udo tworzy o z pod em k t 30-60°. Pod
kolana podk adamy wa ek.
W takim u eniu wykonujemy:
1. Energiczne rozcieranie czterema lub o mioma palcami
obszaru zaznaczonego na rysunku 71 na bia o. Rozcierania
wykonujemy w kierunku od linii bia ej do linii pachowej po
stronie lewej.
2. Wibracj pionowa gaj ca') - pionowo ustawion r w
kolejnych punktach zaznaczonych na rysunku 72.
2. CHOROBY DWUNASTNICY I JELIT
2.1. ZAPARCIE NAWYKOWE
(OBSTIPATIO HABITUALIS)
Zaburzenia przechodzenia tre ci pokarmowej dotycz
najcz ciej jelita grubego. Nale y pami ta , e opró nienie
normalne jest mo liwe jedynie wtedy, gdy wszystkie odcinki
przewodu pokarmowego s zdrowe i funkcjonuj prawid owo.
Pokarm opuszcza dek w 2 do 4 godzin po jego
spo yciu. Po up ywie oko o 5 godzin zaczyna przechodzi z
jelita cienkiego do jelita grubego, a w 15 do 20 godzin pó niej
nie wch oni te resztki wydalane s przez odbytnic . Rozd cie
299
Rys. 73. Rzut okr nicy na cian przedni brzucha oraz
najcz ciej spotykane warianty po enia a. po enie
prawid owe;b.po enie w ykowate;c.po enie wkszta cielitery U ";
d. po enie wkszta cie litery V ". Dodatkowo po enie okr nicy
poprzecznejzale yodstanu wype nieniaorazpostawycia a.
odbytnicy ka em wywo uje potrzeb wypró nienia, do którego
dochodzi wskutek rozlu nienia mi nia zwieracza odbytu oraz
mi ni g adkich esicy i odbytnicy. Dodatkowo skurcz mi ni
brzusznych i dna miednicy wspomaga proces opró nienia.
Najcz stszymi przyczynami zapar s :
1. Os abienie mi ni ciany jamy brzusznej.
Os abienie takie mo e by spowodowane: oty ci ,
niedorozwojem, siedz cym trybem ycia, ci , wyniszczaj -
chorob , operacj w obr bie brzucha lub brakiem odpowie-
dnich wicze .
300
2. B dy dietetyczne.
Pokarm, który po strawieniu i wch oni ciu substancji
od ywczych pozostawia zbyt ma o resztek, nie spowoduje
niezb dnego do wypró nienia rozd cia jelita grubego.
Pokarm, który pozostawia resztki dra ni ce jelito, mo e
doprowadzi do jego skurczu i w konsekwencji do zaparcia.
Przyczyn zapar mo e by równie pokarm zawieraj -
cy ma o p ynów. Tre jelita grubego jest zbyt sucha, co
zaburza ruchy perystaltyczne.
3. Sta e u ywanie rodków przeczyszczaj cych.
Zbyt cz sto u ywane rodki przeczyszczaj ce dra ni
mi niówk ciany jelita i zako czenia nerwów sympatycz-
nych sprawiaj c, e jelito staje si niewra liwe i nie mo e
pracowa normalnie bez tego typu dodatkowych bod ców.
4. Nawyk nieregularnego oddawania stolca.
Pobudzenie oddawania stolca jest wywo ane rozci gni -
ciem odbytnicy. W przypadku cz stego hamowania oddawa-
nia stolca mo e doj do wyga ni cia tego pobudzenia.
5. Uszkodzenie przewodu pokarmowego lub innych narz dów
zwi zanych z trawieniem.
Chodzi tu g ównie o uszkodzenia wp ywaj ce na wy-
dzielanie soków trawiennych lub ruchy jelit (np.: zapalenie
ony luzowej dka, zapalenie b ony luzowej jelit, choro-
by przebiegaj ce z wysok gor czk , uszkodzenia w troby,
zatrucia itp.).
6. Zastój tre ci jelitowej.
Zastój mo e by efektem ca kowitego lub cz ciowego
zamkni cia wiat a jelita. Niedro no mo e by spowodowa-
301
na np.: zagi ciem jelita, zrostami pomi dzy p tlami jelit,
guzem w obr bie wiat a jelita.
7. Zaburzenia nerwowe organiczne lub czynno ciowe.
Zaburzenia organiczne przewa nie wywo ane s uraza-
mi lub chorobami o rodkowego uk adu nerwowego. Zaburze-
nia czynno ciowe wyst puj najcz ciej w przebiegu nerwic,
neurastenii lub histerii.
Stosowane zabiegi
Leczenie zaparcia zale ne jest od przyczyny, która go
wywo uje. Jest to przede wszystkim leczenie internistyczne
lub chirurgiczne. Fizjoterapi stosuje si jako leczenie pomoc-
nicze i przede wszystkim w zaburzeniach wegetatywnych.
W praktyce mo emy spotka si z zaparciami typu
spastycznego lub wiotkiego.
2.1.1. ZAPARCIE TYPU SPASTYCZNEGO
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, k piel czte-
rokomorow galwaniczn , jontoforez ogóln wapniow wg
Wermela, pr dy diadynamiczne, elektrostymulacj pr dem
impulsowym ma ej cz stotliwo ci, pr dy interferencyjne, dia-
termi krótkofalow , ultrad wi ki, natrysk deszczowy (temp.
34-42°C), natrysk biczowy (temp. 3 8-42°C), nasiadówki (temp.
36-46°C), g bokie p ukanie jelit podwodne, k piele aroma-
tyczne i igliwiowe, kuracj pitn .
302
Masa
W masa u mo emy wyró ni dwa sposoby post powa-
nia: segmentarne i klasyczne.
Masa segmentarny wykonujemy w sposób omówiony
w ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II, str. 164.
Po masa u grzbietu i miednicy przyst pujemy do opra-
cowania okr nicy w kolejno ci:
zst pnica w kierunku do esicy,
poprzecznica w kierunku do zst pnicy,
wst pnica w kierunku do poprzecznicy.
Przy opracowaniu stosujemy: g askania, agodne rozcie-
rania, agodn wibracj oraz, je li nie ma przeciwwskaza ,
wstrz sanie miednicy.
W masa u klasycznym nale y uwzgl dni dwie fazy:
faza I - rozlu niaj cy masa narz dów jamy brzusznej, faza
II - przepychanie mas ka owych".
Masa narz dów jamy brzusznej
as kani a
1. G askanie okolicy dka (Rys.74)
W sposób pokazany na rysunku, czterema palcami jednej r ki
wykonujemy g askanie od wyrostka mieczykowatego mostka
ukiem do p pka.
2. G askanie okolicy w troby (Rvs.75)
W sposób pokazany na rysunku, czterema palcami jednej r ki
303
 aszczemy od wyrostka mieczykowatego mostka, wzd
uku eber do prawej linii pachowej.
3. G askanie brzucha I (Rys.76,77)
Rozpoczynamy czterema palcami. G aszcz c wokó p pka,
zataczamy coraz wi ksze ko a i ko czymy po doj ciu do
prawego talerza biodrowego. Teraz ca d oni g aszczemy do
prawego uku ebrowego. Skr camy d oni i g aszczemy do
momentu, kiedy palce masa ysty dojd do lewego uku ebro-
wego. Traktuj c czubki palców jak rodek obrotu, wykonuje-
my skr t r tak, e nasada d oni przesunie si z prawego
pod ebrza do lewego talerza biodrowego. Nast pnie wykonu-
c delikatny ucisk palcami, przesuwamy jednocze nie r ,
wsuwaj c koniuszki palców pod ebra. Nast pnie przesuwa-
my d , g aszcz c palcami od lewego uku ebrowego do
lewego talerza biodrowego.
4. G askanie brzucha II (Rys.76,78)
Podobnie jak przy poprzednim g askaniu rozpoczynamy czte-
rema palcami, wykonuj c okr ne ruchy o coraz wi kszym
promieniu. Po doj ciu do prawego talerza biodrowego zatrzy-
mujemy si i, pozostawiaj c palce przy prawym talerzu biodro-
wym, uk adamy ca d nasad w kierunku lewego talerza
biodrowego. G aszczemy teraz ca d oni do chwili doj cia
nasad d oni do lewego talerza biodrowego. Traktuj c nasad
oni jako rodek obrotu, przekr camy d g aszcz c tkanki
zgodnie z ruchem wskazówek zegara do momentu, kiedy palce
znajd si w okolicy lewego pod ebrza. Delikatnie uciskaj c
palcami, wsuwamy koniuszki palców pod ebra. Nast pnie
aszczemy ca d oni od lewego uku ebrowego do lewego
talerza biodrowego.
304
Rys. 74
Rys. 75
305
5. G askanie wzd okr nicy (Rys.79) askanie
wykonujemy rozpoczynaj c od prawego talerza biodrowego.
Posuwaj c si wzd wst pnicy, po doj ciu do prawego uku
ebrowego przestawiamy d na poprzecznic , traktuj c palce
jako rodek obrotu. G aszcz c dalej, ci gniemy palce po
poprzecznicy, a nast pnie zst pnicy do lewego talerza
biodrowego.
6. G askanie ca ymi d mi naprzemienne ( kierownica")
(Rys.80)
Lew r wykonujemy g askanie po ca ym brzuchu w kierun-
ku zgodnym z ruchem wskazówek zegara. Praw r równie
wykonujemy g askania w tym samym kierunku, jednak znaj-
duje si ona po przeciwnej stronie zataczanego ko a w stosun-
ku do r ki lewej. W chwili krzy owania si r k odrywamy na
moment r praw i przepuszczamy r lew , po czym
adziemy praw r i wykonujemy g askanie dalej. Ruchy
k przypominaj czynno ci wykonywane przez kierowc przy
ostrym skr cie kierownic w praw stron .
7. G askanie obur cz po okr nicy (Rys.81)
ce masa ysty u one s poprzecznie do wst pnicy, jedna
obok drugiej. W tym u eniu wykonujemy g askanie, docho-
dz c do prawego pod ebrza. Nie odrywaj c r k, zmieniamy
kierunek g askania i posuwamy si w kierunku zst pnicy. Przy
tym u eniu r k opracowany zostaje obszar zawarty pomi -
dzy ebrami a p pkiem. Po doj ciu do zst pnicy zmieniamy
kierunek g askania i posuwamy si teraz w dó w kierunku
talerza biodrowego.
8. G askanie paliczkowe
Grzbietow stron zgi tych i rozlu nionych palców g aszcze-
my od prawego talerza biodrowego po okr nicy do lewego
talerza biodrowego.
306
Rys. 76
Rys. 77
Rys. 78
Rys. 79
308
Rys. 80
Rys. 81
309
Rozci er ani a
1. Rozcieranie okolicy dka
W pa mie opisanym przy g askaniu okolicy dka wykonu-
jemy rozcieranie czterema palcami.
2. Rozcieranie okolicy w troby
W pa mie opisanym przy g askaniu okolicy w troby wykonu-
jemy rozcieranie czterema palcami.
3. Chwyt na w trob
Uk adamy d jak na rys. 82. Palec wskazuj cy znajduje si na
uku ebrowym. W chwili kiedy pacjent wykonuje wydech,
zwi kszaj c nieco nacisk przesuwamy r o oko o pi ciu cm
w kierunku linii pachowej. Kiedy pacjent wykonuje wdech,
zmniejszaj c nacisk cofamy nieznacznie r . Tak post puj c
dochodzimy do prawej linii pachowej.
4. Rozcieranie po okr nicy
Rozpoczynamy czterema palcami. G aszcz c wokó p pka,
zataczamy coraz wi ksze ko a i ko czymy po doj ciu do
prawego talerza biodrowego (Rys.76). Teraz do czamy drug
. Podk adamy j pod pierwsz (Rys. 83) i rozcieraj c dwo-
ma r kami naprzemiennie, opracowujemy okr nic .
5. Rozcieranie ca ymi d mi naprzemiennie ( kierownica")
Lew r wykonujemy rozcierania po ca ym brzuchu w
kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara. Praw r
równie wykonujemy rozcierania w tym samym kierunku,
jednak znajduje si ona po przeciwnej stronie zataczanego ko a
w stosunku do r ki lewej (Rys.84).
Rys. 82
Rys. 83
311
Rys. 84
Rys. 85
312
W chwili krzy owania si r k odrywamy na moment
praw i przepuszczamy r lew , po czym k adziemy
praw r i wykonujemy rozcieranie dalej. Ruchy r k (poza
ruchem rozcierania) przypominaj czynno ci wykonywane
przez kierowc przy ostrym skr cie kierownic w praw stro-
.
6. Rozcieranie grzebyczkowe" naprzemienne ( kierownica")
Sposób wykonania tego chwytu jest taki sam jak poprzednie-
go. Ró nica polega na tym, e zamiast ca ymi d mi rozcie-
ranie wykonujemy r kami zwini tymi w pi ci.
Uci s ki
1. Uciski kciukami w okolicy zagi cia ledzionowego (Rys.
85)
Uk adamy kciuki na zagi ciu ledzionowym jelita grubego i na
zmian (raz jednym, raz drugim kciukiem) wykonujemy uci-
ski.
2. Uciski pionowo ustawionymi rekami (Rys. 86) kami
ustawionymi jak na rysunku wykonujemy uciski dwoma
kami jednocze nie. Pocz tkowo uciskamy po wst pnicy do
momentu, kiedy jedna z r k znajdzie si przy uku ebro-
wym. Nast pnie nie zmieniaj c u enia r k uciskamy, posu-
waj c si stopniowo w kierunku zst pnicy. Po doj ciu do
zst pnicy, w dalszym ci gu nie zmieniaj c u enia r k, uci-
skamy posuwaj c si do lewego talerza biodrowego.
3. Uciski k bami
Technika wykonania tego chwytu jest taka sama jak poprze-
dniego. Ró nica polega na tym, e zamiast pionowo ustawio-
nymi palcami uciski wykonujemy k bami.
313
4.Uciski czterema palcami
W kolejno ci punktów i w kierunkach zaznaczonych na rys.87
wykonujemy uciski zsynchronizowane z oddechem pacjenta.
W momencie wydechu wykonujemy ucisk, a w momencie
wdechu zwalniamy ucisk.
5. Uciski o mioma palcami
W sposób identyczny jak przy uciskach czterema palcami
wykonujemy uciski w dwóch punktach jednocze nie, cz c
uciski punktów 1 i 3, 2 i 4 oraz 2 i 5.
5. Uciski punktowe
Czterema palcami ustawionymi pionowo (w punktach zazna-
czonych na rysunku 88) wykonujemy uciski.
Technika wykonania ucisku jest omówiona na stronie
296.
a godna wi br a c j a
oni po on p asko wykonujemy delikatn wibra-
cj . Rozpoczynamy od prawego talerza biodrowego. Opraco-
wuj c okr nic , dochodzimy do lewego talerza biodrowego.
Rozt r z s ani e
Stosuj c technik roztrz sania opracowujemy najpierw
zst pnic , potem poprzecznic i zst pnic , a nast pnie wst p-
nic , poprzecznic i zst pnic .
Je eli nie ma przeciwwskaza , mo na wykona wstrz -
sanie miednicy w pozycji le cej.
314
Rys. 86
Rys. 87
315
Rys. 88
Rys. 89
316
Faza II - Przepychanie mas ka owych
Przepychanie mas ka owych polega na wykonywaniu
specyficznego rozcierania (Rys.89). R u on jak na ry-
sunku wykonujemy g boki ruch zagarniania palcami. W ko-
lejno ci opracowujemy:
ko cowy odcinek zst pnicy,
doln 1/3 zst pnicy,
dolne 2/3 zst pnicy,
ca zst pnic ,
lew 1/3 poprzecznicy i zst pnic ,
lewe 2/3 poprzecznicy i zst pnic ,
ca poprzecznic i zst pnic ,
górn 1/3 wst pnicy, poprzecznic i zst pnic ,
górne 2/3 wst pnicy, poprzecznic i zst pnic ,
ca wst pnic , poprzecznic i zst pnic .
Opracowanie powtarzamy kilka, a nawet kilkana cie razy.
Kinezyterapia
ównym zadaniem jest rozlu nienie pow ok brzusznych
i mi ni miednicy przez:
wiczenia oddychania dolno ebrowego z lekk wibracj
mi ni brzucha w czasie wdechu,
roztrz sania mi ni brzucha i miednicy.
Nale y nauczy pacjenta umiej tno ci rozlu niania mi -
ni w ró nych pozycjach (le enie, siedzenie, kl czenie itp.).
317
2.1.2. ZAPARCIE TYPU WIOTKIEGO
Fizykoterapia
Zabiegi stosuje si w celu uzyskania bezpo redniego
wp ywu na motoryk jelita grubego poprzez pobudzenie mi -
niówki g adkiej do rytmicznych skurczów. Podstawowym
zabiegiem jest elektrostymulacja pr dem impulsowym ma ej
cz stotliwo ci wg Knauth lub Miki i Ku my. Dodatkowo
stosuje si : pr dy interferencyjne, natryski na brzuch o tempe-
raturze zmiennej (deszczowy, wachlarzowy), masa e podwod-
ne, ch odne k piele nasiadowe, zimne k piele nóg, g bokie
podwodne p ukanie jelit.
Masa
W masa u mo emy wyró ni dwa sposoby post powa-
nia: segmentarne i klasyczne.
Masa segmentarny wykonujemy w sposób omówiony
w ksi ce pt. Masa segmentarny", wyd. II, str. 164.
Po masa u grzbietu i miednicy przyst pujemy do opra-
cowania okr nicy w kolejno ci:
zst pnica w kierunku do esicy,
poprzecznica w kierunku do zst pnicy,
wst pnica w kierunku do poprzecznicy.
Przy opracowaniu stosujemy: g bokie g askania, roz-
cierania, g bokie ugniatania mi ni brzucha, siln wibracj
oraz wa kowanie.
318
W masa u klasycznym nale y uwzgl dni trzy fazy:
faza I - wyrównanie tonusu mi niowego (przygotowawcza),
faza II - przepychanie mas ka owych", faza III - energiczny
masa zwi kszaj cy napi cie mi niówki cian narz dów
wewn trznych jamy brzusznej.
Faza I - wyrównanie tonusu mi niowego
a s ka ni a
1. G askanie brzucha I (Rys.76,77)
Rozpoczynamy czterema palcami. G aszcz c wokó p pka,
zataczamy coraz wi ksze ko a i ko czymy po doj ciu do
prawego talerza biodrowego. Teraz ca d oni g aszczemy do
prawego uku ebrowego. Skr camy d oni i g aszczemy do
momentu, kiedy palce masa ysty dojd do lewego uku ebro-
wego. Traktuj c czubki palców jak rodek obrotu, wykonuje-
my skr t r tak, e nasada d oni przesunie si z prawego
pod ebrza do lewego talerza biodrowego. Nast pnie wykonu-
c delikatny ucisk palcami, przesuwamy jednocze nie r ,
wsuwaj c koniuszki palców pod ebra. Nast pnie przesuwa-
my d , g aszcz c palcami od lewego uku ebrowego do
lewego talerza biodrowego.
2. G askanie brzucha II (Rys.76,78)
Podobnie jak przy poprzednim g askaniu rozpoczynamy czte-
rema palcami, wykonuj c okr ne ruchy o coraz wi kszym
promieniu. Po doj ciu do prawego talerza biodrowego zatrzy-
mujemy si i, pozostawiaj c palce przy prawym talerzu biodro-
wym, uk adamy ca d nasad w kierunku lewego talerza
biodrowego. G aszczemy teraz ca d oni do chwili doj cia
nasad d oni do lewego talerza biodrowego. Traktuj c nasad
319
 oni jako rodek obrotu, przekr camy d g aszcz c tkanki
zgodnie z ruchem wskazówek zegara do momentu, kiedy palce
znajd si w okolicy lewego pod ebrza. Delikatnie uciskaj c
palcami, wsuwamy koniuszki palców pod ebra. Nast pnie
aszczemy ca d oni od lewego uku ebrowego do lewego
talerza biodrowego.
3. G askanie wzd okre nicy (Rys.79)
askanie wykonujemy rozpoczynaj c od prawego talerza
biodrowego. Posuwaj c si wzd wst pnicy, po doj ciu do
prawego uku ebrowego przestawiamy d na poprzecznic ,
traktuj c palce jako rodek obrotu. G aszcz c dalej, ci gniemy
palce po poprzecznicy, a nast pnie zst pnicy do lewego talerza
biodrowego.
4. G askanie ca ymi d mi naprzemienne ( kierownica")
(Rys.80)
Lew r wykonujemy g askanie po ca ym brzuchu w kierun-
ku zgodnym z ruchem wskazówek zegara. Praw r równie
wykonujemy g askania w tym samym kierunku, jednak znaj-
duje si ona po przeciwnej stronie zataczanego ko a w stosun-
ku do r ki lewej. W chwili krzy owania si r k odrywamy na
moment r praw i przepuszczamy r lew , po czym
adziemy praw r i wykonujemy g askanie dalej. Ruchy
k przypominaj czynno ci wykonywane przez kierowc przy
ostrym skr cie kierownic w praw stron .
Faza II - przepychanie mas ka owych"
Przepychanie mas ka owych polega na wykonywaniu
specyficznego rozcierania (Rys.89). R u on jak na ry-
sunku wykonujemy g boki ruch zagarniania palcami. W ko-
lejno ci opracowujemy:
320
 ko cowy odcinek zst pnicy,
doln 1/3 zst pnicy,
dolne 2/3 zst pnicy,
ca zst pnic ,
lew 1/3 poprzecznicy i zst pnic ,
lewe 2/3 poprzecznicy i zst pnic ,
ca poprzecznic i zst pnic ,
górn 1/3 wst pnicy, poprzecznic i zst pnic ,
górne 2/3 wst pnicy, poprzecznic i zst pnic ,
ca wst pnic , poprzecznic i zst pnic .
Opracowanie powtarzamy kilka, a nawet kilkana cie razy.
Faza III - energiczny masa zwi kszaj cy napi cie
mi niówki cian narz dów wewn trznych jamy brzusz-
nej
Rozci er ani a
1. Rozcieranie po okr nicy
Rozpoczynamy czterema palcami. G aszcz c wokó p pka,
zataczamy coraz wi ksze ko a i ko czymy po doj ciu do
prawego talerza biodrowego (Rys.76). Teraz do czamy drug
. Podk adamy j pod pierwsz (Rys. 83) i rozcieraj c dwo-
ma r kami naprzemiennie, opracowujemy okr nic .
2. Rozcieranie ca ymi d mi naprzemiennie ( kierownica")
Lew r wykonujemy rozcierania po ca ym brzuchu w
kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara. Praw r
równie wykonujemy rozcierania w tym samym kierunku,
jednak znaj duj e si ona po przeciwnej stronie zataczanego ko a
w stosunku do r ki lewej (Rys.84). W chwili krzy owania si
k odrywamy na moment r praw i przepuszczamy r
321
lew , po czym k adziemy praw r i wykonujemy rozciera-
nie dalej. Ruchy r k (poza ruchem rozcierania) przypominaj
czynno ci wykonywane przez kierowc przy ostrym skr cie
kierownic w praw stron .
3. Rozcieranie grzebyczkowe" naprzemienne ( kierownica"')
Sposób wykonania tego chwytu jest taki sam jak poprzednie
go. Ró nica polega na tym, e zamiast ca ymi d mi rozcie
ranie wykonujemy r kami zwini tymi w pi ci.
U gni at ani a
Wykonujemy ugniatania z opracowania pow ok brzu-
sznych (patrz Masa klasyczny", wyd.II, str. 365).
4. Ugniatanie po okre nicy
5. Ugniatanie w kszta cie litery V"
6. Ugniatanie ma e X"
7. Ugniatanie du e X"
8. Ugniatanie krzy owe
9. Ugniatanie pod ne
Uci s ki
10. Uciski pionowo ustawionymi rekami (Rys. 86)
kami ustawionymi jak na rysunku wykonujemy uciski dwo-
ma r kami jednocze nie. Pocz tkowo uciskamy po wst pnicy
do momentu, kiedy jedna z r k znajdzie si przy uku ebro-
322
wym. Nast pnie nie zmieniaj c u enia r k uciskamy, posu-
waj c si stopniowo w kierunku zst pnicy. Po doj ciu do
zst pnicy, w dalszym ci gu nie zmieniaj c u enia r k, uci-
skamy posuwaj c si do lewego talerza biodrowego.
11. Uciski k bami
Technika wykonania tego chwytu jest taka sama jak poprze-
dniego. Ró nica polega na tym, e zamiast pionowo ustawio-
nymi palcami uciski wykonujemy k bami.
Ene r gi c z na wi br a c j a
oni po on p asko wykonujemy energiczn wibra-
cj pionow . Rozpoczynamy od prawego talerza biodrowego.
Opracowuj c okr nic dochodzimy do lewego talerza bio-
drowego.
Rozt r z s ani e
Roztrz sanie wykonujemy jedn lub dwoma r kami
onymi na brzuchu pacjenta.
Kinezyterapia
W zale no ci od wieku i stanu zdrowia pacjenta wicze-
nia prowadzi si ze stopniowo wzrastaj cymi tempem i nat -
eniem. Wykonuje si :
wiczenia czynne wzmacniaj ce mi nie brzucha i miednicy,
wiczenia prawid owego wdechu i wydechu,
wiczenia napinania mi ni miednicy i zwieraczy odbytu,
wiczenia anty grawitacyjne mi ni prostowników grzbietu i
po ladków,
wiczenia sportowe: marsze, biegi, skoki, p ywanie itp.
323
2.2. INNE CHOROBY DWUNASTNICY I JELIT
Podobnie jak w chorobach dka masa jest metod
wspomagaj . Wi kszo tych dolegliwo ci daje stany wzmo-
onego lub obni onego napi cia mi niowego w segmentach
Th7-S3 i prawie zawsze istnieje wspó dzia anie odcinka C4.
Stosuje si tylko post powanie segmentarne. Ma ono na
celu zlikwidowanie dolegliwo ci i usuni cie zmian odrucho-
wych, utrzymuj cych si po ust pieniu stanu ostrego. Pierwsze
oznaki poprawy wyst puj ju po 4-7 zabiegach. Je eli po 10
zabiegach nie stwierdzono poprawy, zaleca si masa segmen-
tów szyjnych i g owy.
Wskazania, przeciwwskazania oraz sposób post powa-
nia segmentarnego omówione s w ksi ce pt. Masa segmen-
tarny", wyd. II, str. 164.
324
3. CHOROBY W TROBY, DRÓG
CIOWYCH
I P CHERZYKA CIOWEGO
ównym wskazaniem s cz ste zaburzenia ruchowe
przewodów ciowych. Do normalizacji tych zaburze do-
chodzi wy cznie w przypadkach, kiedy nie nast pi y nieod-
wracalne zmiany organiczne.
Stosuje si tylko post powanie segmentarne. Masa ,
powoduj c lepsze ukrwienie w troby i p cherzyka ciowe-
go, doskonale leczy przewlek e stany zapalne. Powi zania
trzewno-trzewne wymagaj uwzgl dnienia w toku leczenia
zaburze w funkcjonowaniu wszystkich narz dów jamy brzusznej,
a szczególnie dka i jelit.
Wskazania, przeciwwskazania oraz sposób post powa-
nia segmentarnego omówione s w ksi ce pt. Masa segmen-
tarny", wyd. II, str. 167.
325
V. CHOROBY UK ADU
MOCZOWEGO
1. KAMICA NERKOWA
(NEPHROLITHIASIS)
W przebiegu choroby dochodzi do tworzenia si w
miedniczkach nerkowych lub w samym mi szu nerkowym
twardych z ogów, zwanych kamieniami. Z ogi te powstaj z
substancji, które normalnie s w moczu ca kowicie rozpu-
szczone. Z miedniczek mog si one przesuwa do moczowo-
dów i do p cherza moczowego.
Sk onno do tworzenia si kamieni moczowych jest w
niektórych przypadkach uwarunkowana dziedzicznie.
Czynnikami sprzyjaj cymi wytwarzaniu kamieni mo-
czowych s :
zaka enia dróg moczowych,
zastój moczu,
wysokie st enie w moczu substancji kamicorodnych,
nadmierne wydalanie jonów fosforanowych, wapniowych i
kwasu moczowego.
Przypuszcza si , e wa rol odgrywa brak w moczu
lub zaburzenie równowagi tzw. koloidów ochronnych, prze-
ciwdzia aj cych wykrystalizowaniu si cia tworz cych z ogi.
326
W praktyce najcz ciej spotyka si kamienie z one ze
szczawianów, fosforanów i moczanów. Rzadziej wyst puj
kamienie cystynowe, ksantynowe, w glowo-wapniowe czy
magnezowe.
Objawy kliniczne mog by ró ne. S one zale ne przede
wszystkim od wielko ci i umiejscowienia z ogów. Drobne
kamienie, czyli tzw. piasek, mog przesuwa si przez drogi
moczowe. Du e kamienie zalegaj w miedniczkach nerko-
wych i cz sto przez wiele lat nie daj adnych dolegliwo ci
poza okresowymi niewielkimi pobolewaniami w okolicy l -
wiowej. Je eli jednak kamie jest na tyle du y, e mo e
wsun si do moczowodu, ale nie mo e przej przez ca
jego d ugo , to dochodzi do skurczów moczowodu objawia-
cych si niezwykle silnymi bólami (tzw. kolka nerkowa lub
moczowodowa). Bóle te umiejscawiaj si w okolicy l wio-
wej promieniuj c do podbrzusza, do zewn trznych narz dów
ciowych i do wewn trznych powierzchni ud. Bóle s tak
silne, e mog powodowa omdlenia, silne poty i niepokój
ruchowy. Zwykle pojawiaj si te nudno ci, a nawet wymioty.
W zale no ci od stanu chorobowego pacjenta leczenie
mo e by zachowawcze lub chirurgiczne.
Fizykoterapia
Po ust pieniu bólów w czasie napadu kolki stosuje si :
piele gor ce ca kowite (37-42°C), k piele nasiadowe gor -
ce, wlewy doodbytnicze, pr dy diadynamiczne wg Knauth,
diatermi krótkofalow , podwodne p ukanie jelit metod Bro-
scha, kuracje pitne, ultrad wi ki, masa podwodny.
327
Masa
W przypadku zastosowania zabiegu chirurgicznego w
masa u nale y uwzgl dni opracowanie blizny.
Przy leczeniu zachowawczym stosuje si post powanie
segmentarne.
Po wyszukaniu stref segmentarnych zmienionych choro-
bowo stosuje si opracowanie grzbietu i miednicy. Nast pnie
nale y usun napi cia nad grzebieniem biodrowym i w mi -
niu równoleg obocznym oraz zmiany w okolicy l wiowej.
Na zako czenie wykonuje si masa przedniej cz ci jamy
brzusznej (podbrzusze i spojenie onowe).
W schorzeniach, w których zale y nam na zwi kszeniu
wydzielania moczu, nale y dostarczy ciep a, szczególnie w
obr bie stref zmienionych odruchowo.
Kinezyterapia
Stosuje si wiczenia w celu poprawy ukrwienia mi nia
czworobocznego l wi i mi nia l wiowo-udowego oraz
w celu obni enia napi cia mi nia prostownika grzbietu od-
cinka l wiowego:
rytmiczne napinanie i rozlu nianie powi zi nerkowej tylnej,
wiczenia oddechowe czynne torem przeponowym w pozy-
cjach: le cej, siedz cej, kl cz cej i stoj cej,
wiczenia czynne wolne mi nia czworobocznego l wi i
mi nia l wiowo-udowego w pozycji kl ku podpartego,
wiczenia czynne izometryczne mi ni prostych i sko nych
brzucha w le eniu ty em z ugi tymi nogami (mi nie napina si
w fazie wydechu).
328
2. PRZEWLEK E ODMIEDNICZKOWE
ZAPALENIE NEREK
(PYELONEPHR1TIS CHRONICA)
Jest to przewlek e, najcz ciej obustronne, post puj ce
zapalenie miedniczek i mi szu nerkowego. Przewa nie jest
stanem zej ciowym zapalenia ostrego.
Nerki s zazwyczaj ma e (chyba e istnieje wodonercze),
ich powierzchnie pokrywaj blizny, kora pod bliznami jest
cie cza a, a ciany miedniczek s zaczerwienione.
W badaniu mikroskopowym obserwuje si wa eczki
koloidowe w wietle cewek i nacieki w mi szu nerek, z one
ównie z limfocytów i plazmocytów. W pewnych obszarach
mog pojawia si zmiany ropne.
Choroba rozwija si i trwa wiele lat. W przebiegu choro-
by obserwuje si okresy zaostrze na przemian z okresami
remisji. W okresie zaostrze wyst puj :
gor czka,
bóle w okolicy l wiowej,
nadci nienie,
w moczu - leukocyty, bakterie i w niewielkiej ilo ci
bia ko.
W okresie remisji objawy s sk pe, b nie wyst puj .
Po latach trwania zapalenia wytwarzaj si zmiany o
charakterze marsko ci, prowadz ce do nadci nienia i pe nej
niewydolno ci nerek z mocznic .
Czasami pojawiaj si objawy zapalenia p cherza mo-
czowego.
Leczenie jest d ugotrwa e, a do uzyskania pe nej ja o-
wo ci moczu.
329
Fizykoterapia
Stosuje si : promieniowanie podczerwone, gor ce k -
piele ca kowite, gor ce pó piele, nasiadówki, k piele kwa-
sow glowe i kuracj pitn . Je eli wyst pi zapalenie p cherza
moczowego, dodatkowo stosuje si diatermi krótkofalow na
cherz moczowy,
Masa
Stosowanie masa u wymaga post powania segmentar-
nego.
Po wyszukaniu stref segmentarnych zmienionych choro-
bowo stosuje si opracowanie grzbietu i miednicy. Nast pnie
nale y usun napi cia nad grzebieniem biodrowym i w mi -
niu równoleg obocznym oraz zmiany w okolicy l wiowej.
Na zako czenie wykonuje si masa przedniej cz ci jamy
brzusznej (podbrzusze i spojenie onowe).
W schorzeniach, w których zale y nam na zwi kszeniu
wydzielania moczu, nale y wykonywa du o rozciera , szcze-
gólnie w obr bie stref zmienionych odruchowo.
Kinezyterapia
Stosuje si :
wiczenia napinania zwieracza odbytu w pozycji kl ku
obuno nego rozkrocznego,
w tej samej pozycji wyj ciowej napinanie dna miednicy
ma ej,
w pozycji le enia ty em wiczenia czynne z oporem rotato-
rów wewn trznych oraz wiczenia izometryczne krótkie rota-
torów zewn trznych.
330
3. INNE CHOROBY UK ADU
MOCZOWEGO
Odruchowe objawy chorobowe w chorobach nerek wy-
st puj zarówno w przypadkach zaj cia miedniczek nerko-
wych i moczowodów, jak równie w schorzeniach mi szo-
wych.
Stosuje si tylko post powanie segmentarne.
Przy wykonywaniu masa u nale y pami ta , e dostar-
czenie ciep a, zw aszcza w obr bie stref, zwi ksza wydziela-
nie moczu, za ozi bienie - zmniejsza.
Wskazania, przeciwwskazania oraz sposób post powa-
nia segmentamego omówione s w ksi ce pt. Masa segmen-
tarny", wyd. II, str. 170.
331
VI. CHOROBY KOBIECYCH
NARZ DÓW P CIOWYCH
Wi kszo schorze kobiecych narz dów p ciowych
powoduje wyst powanie zmian odruchowych w okolicy l -
wiowej, w miednicy, na podbrzuszu oraz na udach.
Na cykl owulacyjny wp ywa mo na nie tylko przez
podawanie hormonów, ale równie przez oddzia ywanie na
sprz one segmentamie tkanki na powierzchni cia a w obr bie
zak óconego kr gu czynno ciowego.
Stosuje si tylko post powanie segmentarne.
Wskazania, przeciwwskazania oraz sposób post powa-
nia segmentamego omówione s w ksi ce pt. Masa segmen-
tarny", wyd. II, str. 173.
332
VII. CI A I PO ÓG
1. CI A
Ci a i poród s procesami fizjologicznymi, dlatego te
nie powinny by zaburzane czynnikami zewn trznymi. Cz sto
jednak zdarza si , e dochodzi do zmian chorobowych w
obr bie narz du ruchu lub zaburze czynno ciowych narz -
dów wewn trznych. Je eli lekarz zleci wykonywanie zabie-
gów, nale y pami ta , e jedyn dozwolon metod masa-
u w okresie ci y jest masa segmentarny.
Post powanie b dzie uzale nione od rodzaju zaburze .
I tak na przyk ad:
je eli dosz o do zmian w nerkach, zastosujemy post powanie
jak w chorobach uk adu moczowego,
je eli dosz o do zaburze naczyniowych (obrz ki ko czyn
dolnych), zastosujemy post powanie jak w chorobach naczy
obwodowych itd.
UWAGA!
Nie wolno uk ada kobiety ci arnej na brzuchu.
Nie stosuje si opracowania miednicy.
Przy opracowaniu ko czyn dolnych omijamy górn 1/3
przy rodkowej powierzchni uda.
Ka dy poród kryje w sobie niebezpiecze stwo uszko-
dzenia narz du rodnego, a nast pnie zaka enia. Do najcz st-
333
szych uszkodze porodowych nale y p kni cie krocza, po-
chwy i szyjki macicy. Dochodzi do nich przewa nie w przy-
padku porodu kleszczowego czy bardzo szybkich porodów itp.
sytuacje, kiedy poród naturalny mo e zagra zdrowiu, a
nawet yciu kobiety lub dziecka. W takich sytuacjach stosuje
si cesarskie ci cie. Je eli zachodzi konieczno bardzo szyb-
kiego wydobycia dziecka z ona matki, stosuje si znieczulenie
podpaj czynówkowe dzia aj ce natychmiast. Je li czas nie
nagli, mo na zastosowa znieczulenie zewn trzoponowe. W
przypadku gdy nie mo na zastosowa jednego z tych znieczu-
le (np. z powodu zwyrodnienia kr gos upa), kobieta jest
usypiana.
Najcz ciej wykonuje si poprzeczne naci cie pow ok
brzusznych i to nie tylko ze wzgl dów estetycznych. Naci cie
pod ne (od p pka do spojenia onowego stwarza niebezpie-
cze stwo powstania, nawet po wielu latach od zabiegu, prze-
pukliny .Naci cie pod ne jest jednak niezb dne na przyk ad
przy ci y mnogiej.
Po wydobyciu dziecka naci te narz dy i pow oki s
szyte.
2. PO ÓG
Na skutek licznych otar luzówki pochwy i macicy
bardzo atwo mo e doj do zaka enia po ogowego lub po-
wstania zmian zapalnych narz du rodnego. Ka dy z tych
stanów wymaga d szego leczenia i jest przeciwwskazaniem
do wykonywania masa u w okresie ostrym.
Jednym z ci szych powik poporodowych jest za-
krzep, który usadawia si najcz ciej w ko czynach dolnych.
Równie w tym przypadku leczenie wymaga bezwzgl dnego
spokoju przez okres kilku do kilkunastu tygodni i wszelkie
zabiegi masa u s zabronione.
334
Po wyleczeniu powik poporodowych lub je eli nie
wyst pi y, mo na stosowa masa , którego celem b dzie:
opracowanie blizny (je eli by o stosowane cesarskie ci cie),
likwidowanie rozst pów,
stymulacja wydzielania mleka.
2.1. OPRACOWANIE BLIZNY
W celu zmi kczenia blizny i zlikwidowania zrostów
stosujemy post powanie omówione w ksi ce pt. Masa w
wybranych jednostkach chorobowych cz. I", str.l 13.
2.2. LIKWIDOWANIE ROZST PÓW
W celu likwidowania rozst pów stosuje si specyficzne
post powanie sk adaj ce si z dwóch faz.
W pierwszej fazie pacjenta u onego na boku (naj-
pierw jednym, potem drugim) wykonujemy masa rozlu nia-
cy:
mi nia czworobocznego l wi,
mi ni sko nych brzucha,
mi nia poprzecznego brzucha.
Stosujemy g askania, du o rozciera i ugniatania pod -
ne. Po takim opracowaniu przechodzimy do fazy drugiej.
W drugiej fazie wykonujemy masa w u eniu pacjenta
na wznak. W pasmach zaznaczonych na fot. 90 opracowujemy
tkanki, posuwaj c si od boku do linii bia ej. Przy opracowaniu
pasma na bli szym boku uk adamy r ce jak na fot. 91.
Palcami r k zagarniamy tkanki, posuwaj c si tym samym w
kierunku linii bia ej.
335
Fot. 90
Fot. 91
336
Fot 92
Fot. 93
337
Kciuki s nieruchome i stanowi spychacz" ci gni ty
przez pozosta e palce. Po doj ciu do linii bia ej ugniatamy
poprzecznie mi sie prosty brzucha od p pka do wyrostka
mieczykowatego (Fot. 92) oraz od p pka do spojenia onowe-
go-
Nast pnie przechodzimy do opracowania jednego pa-
sma na dalszym boku. Uk adamy r ce jak na fot. 93. Teraz
kciuki zagarniaj tkanki powoduj c, e r ce przesuwaj si w
kierunku linii bia ej. Pozosta e palce s nieruchome i stanowi
spychacz" ci gni ty przez kciuki. Po doj ciu do linii bia ej
ponownie ugniatamy poprzecznie mi sie prosty brzucha od
pka do wyrostka mieczykowatego (Fot. 92) oraz od p pka do
spojenia onowego.
Teraz opracowujemy drugie pasmo na bli szym boku.
Nast pnie ugniatamy poprzecznie mi sie prosty brzucha,
potem opracowujemy drugie pasmo na dalszym boku itd.
2.3. STYMULOWANIE WYDZIELANIA MLEKA
W celu zwi kszenia wydzielania mleka stosuje si post -
powanie sk adaj ce si z trzech faz.
W fazie pierwszej wykonujemy g askania i rozcierania
mioma palcami naprzemiennie wokó gruczo ów piersio-
wych oraz g askania z delikatnymi uciskami wykonywane od
obwodu do brodawki.
W fazie drugiej wykonujemy masa ko czyn górnych.
W fazie trzeciej wykonujemy energiczne rozcierania w
segmentach Th4-Th6.
338
Masa mo e by wspomagany k pielami piersi na prze-
mian w zimnej i ciep ej wodzie. Polegaj one na stosowaniu
ok adów zmoczon gaz lub g bk . Poprzez naprzemienne
kurczenie si i rozkurczanie naczy dochodzi do pobudzenia
kr enia w obr bie gruczo ów i zwi kszenie wydzielania mle-
ka.
UWAGA!
Poza wymienionymi dzia aniami nale y uwzgl dni li-
kwidowanie zmian, które mog y towarzyszy ci y: kurcze,
obrz ki, ylaki, p askostopie, wady postawy, zaburzenia kr -
enia, ylaki odbytu itp.
Aby unikn powstania zakrzepu, je li tylko nie ma
przeciwwskaza , mo liwie jak najwcze niej nale y rozpocz
chodzenie. Je eli jest to niemo liwe, lekarz prowadz cy mo e
zleci wykonywanie masa u ko czyn dolnych. Omijaj c gór-
1/3 przy rodkowej powierzchni uda, wykonujemy masa z
zastosowaniem pocz tkowo: g aska , ugniata pod nych,
ucisków jednoczesnych, wibracji i roztrz sania. Po kilku za-
biegach do czamy rozcierania.
Od pocz tku okresu po ogu bardzo wa ne s wiczenia
oddechowe i wiczenia mi ni miednicy, stóp i podudzi.
Kobietom z nadmiernym wydzielaniem mleka nie wolno
wykonywa adnych wicze ko czyn górnych i obr czy
barkowej.
Bardzo wa ne jest prawid owe piel gnowanie piersi,
zw aszcza w pierwszych dniach, kiedy dziecko nie potrafi
jeszcze mocno ssa i gruczo y mog ulec przepe nieniu, a
przewody zatkaniu.
339
BEZWZGL DNE PRZECIWWSKAZANIA
DO WYKONYWANIA MASA U
Nie wykonujemy masa u:
u chorych gor czkuj cych,
w krwotokach lub przy zagro eniu ich wyst pienia,
w chorobach zaka nych,
w ostrych stanach zapalnych,
w chorobach skóry, którym towarzysz p cherze, wypryski i
przerwanie ci ci,
w III i IV stadium choroby Burgera,
w jamisto ci rdzenia,
w zapaleniu szpiku kostnego z przetokami,
w amliwo ci ko ci,
we wczesnych stanach po z amaniu ko ci,
przy zaka onym owrzodzeniu podudzi,
w stanach ropnych,
w zapaleniu ,
przy wie ych zakrzepach,
w daleko posuni tej mia ycy,
w niewyrównanych wadach serca,
przy wyst powaniu t tniaków,
w okresie ci y (z wyj tkiem post powania segmentamego),
w okresie menstruacji,
w chorobach nowotworowych.
Masa pow ok brzusznych jest przeciwwskazany:
w chorobie wrzodowej z krwawieniami,
w chorobach jelit z krwawieniami i przy przewlek ych nie-
dro no ciach,
w ostrych zapaleniach narz dów miednicy mniejszej.
341
SKOROWIDZ
A
acrocyanosis 120 afazja
145 anaesthesia 139
anestezja 139 angina
pectoris 94
arteriosclerosis 75
asthma bronchiale 33
ataksja 141 ataxia
locomotona 200
atherosclerosis 104
atonia 136
B
bez ad 141 brachialgia
278 bronchiectasis 29
bronchitis chronica 21
bronchopneumonia 50
C
choroba Burgera 106
- Heinego-Medina 194
- Parkinsona 204
- Raynauda 114
- wrzodowa dka 290
choroby wsierdzia 75
chromanie przestankowe 104
ci a 333
ci nienie wsteczne 76
cykl pracy serca 69 czucie
epikrytyczne 139 -
protopatyczne 139
D
dr enia 135
delirium 73
diplegia 162
drena u eniowy 28
dr czka pora na 204
dr czka pora na 204
dusznica bolesna 93, 94
dychawica oskrzelowa 33
dzia anie zastawek 69
dzieci ce pora enie mózgowe 162
E
elektryczny odczyn zwyrodnienia 141
emphysema pulmonum 40
endocarditis 72, 75 erythrocyanosis
120
F
fibrosis pulmonum 53
fibularis 247
G
gastritis 286
H
hemiplegia 145, 162
hiperestezja 139, 141
344
hipotonia 136
hyperaesthesia 139
I
infarctus cordis 96
infarctus myocardli 96
ischialgia 257 ischias 257
K
kamica nerkowa 326 klatka
piersiowa beczkowata 34, 41
kompensacja 77 kurcze kloniczne
136 -toniczne 136
L
likwidowanie rozst pów 335
lobektomia 61
M
masa Shantala 166
Metoda Bobath 157, 183
- Brunnstrom 158
- Doman - Delakato 183
-Kabata 158, 184 -Petó
184 -Phelpsa 182 -Rood
159
-Templ - Faya 183 -Vojty
184 mia yca 104
morbus Parkinson 204
- Raynaud 114
- ulcerosus ventriculi 290
myelitis transversa 212
myocarditis acuta 72
myodegeneratio cordis 72
N
nagminne pora enie dzieci ce 194
nephrolithiasis 326 nerwoból
mi dzy ebrowy 275 neuralgia
brachialis 278
- intercostalis 275
- nervi ischiadici 257
- plexus brachialis 278
neuritis intercostalis 275
niedodma 18, 50
niedomykalno zastawki 76
- czynno ciowa zastawki 77
- wzgl dna zastawki 77
- zastawek pó ksi ycowatych 78
- zastawki trójdzielnej 80
niedro no t tnic wie cowych 93
niezborno 141
nie yt dka 286
O
objaw Lasegue'a 259
obni one napi cie cian dka 297
obstipatio habitualis 299
odczyn paradoksalny 110
odma chirurgiczna 40
346
odma mi dzyzrazikowa 40
ostre zapalenie mi nia sercowego 91
- rogów przednich rdzenia kr gowego 192
P
parkinsonizm 205 paraesthesia
139 paralysis cerebralis infantilis
162
- agitans 204
- epidemica infantium 194 -
Erb 233
-Klumpke 238
- nervi facialis 251
-femoralis 243
- ischiadici 250
- mediani 222
- peronei 247 -
radialis 226
- ulnaris 218
paraplegia 162
parestezja 139, 140
pericardi is 72
- exsudativa 72
- fibrosa 72
phlebitis 121
pleuritis 55
- exsudativa 57 pneumoconiosis 67
pneumonektomia 61 pneumonia lobaris 44
podra nienie nerwów ruchowych 136
podwy szone napi cie cian dka 292
347
poliomyelitis anterior acuta 194
po óg 334
poprzeczne zapalenie rdzenia 212
pora enie ataktyczne 162 -atetotyczne
162
- Erba 233
- Klumpkego 238 -
kurczowe 162
- nerwu kulszowego 250
okciowego 218
- po rodkowego 222
- promieniowego 226
- strza kowego wspólnego 247 -
twarzowego 251
- udowego 241
-po owicze 145
- wiotkie z zanikiem 134
-wyprostne 187
-zgi ciowe 185
powstawanie i regulacja skurczów serca 69
pó ny stan kurczowy 148
przeczulica 139, 141
przewlek e odmiedniczkowe zapalenie nerek 329
- zapalenie osierdzia 74
przewlek y nie yt oskrzeli 21
pyelonephritis chronica 329
pylica p uc 67
Q
guadriplegia 162
348
R
rozedma p uc 40
- mi dzyzrazikowa 40
- p cherzykowa 40
- przerostowa 40
- starcza 40 -
zast pcza 40
rozrusznik serca 101
rozstrzenie oskrzeli 21, 29
ruchy atetotyczne 135 -
mimowolne 135 rwa
barkowa 278
- kulszowa 257
S
samoistna sinica ko czyn 119
sclerosis disseminata 207
-multiplex 207
skurcz serca 68 SM
207
spaczone czucie 139
stenosis 76 stwardnienie
rozsiane 207
-t tnic 75, 104 stymulowanie
wydzielania mleka 338
sympatektomia 113
T
tabes dorsalis 200 thrombagiitis
obliterans 106 thrombophlebitis
122
torakoplastyka 61
torakotomia 60
U
enia przeciwzrostowe 47
enie drena owe 19, 24
uszkodzenie mó ku 136
- zwojów podstawy 135
V
varices crurum 126
W
wady zastawki dwudzielnej 79
wczesny stan kurczowy 148
wi d rdzenia 200
wyros a brodawkowate 76
wysi kowe zapalenie op ucnej 57
wywiad 15
wzmo one napi cie mi ni 135
Z
zakrzepowe zapalenie 122
zakrzepowo - zarostowe zapalenie naczy 106
zapalenie osierdzia 72
- p uc odoskrzelowe 50
- p uc p atowe 44
- nerwów mi dzy ebrowych 275
- op ucnej 55
- osierdzia w óknikowe 72
-wysi kowe 73 -
wsierdzia 75
350
zapalenie 121
zaparcie nawykowe 299
- typu spastycznego 302
-typu wiotkiego 318
zawa serca 93, 96 zespó
Raynauda 116 znieczulenie
rozszczepione 140 zw enie
lewego uj cia ylnego 79
- t tnic wie cowych 93
-zastawki 76
zw óknienie p uc 53

ylaki podudzil 126
WYBRANE DIAGNOZY
Abscessus pulmonis Ropie p uca
Achlorhydria Bezkwa no soku dko-
wego
Kwasica nerkowa
Acidosis renalis Acne
Tr dzik pospolity m odzie -
vulgaris iuvenilis
czy
Acrocyanosis Samoistna sinica ko czyn
Adenoma bronchi Gruczolak oskrzela
Adipositas Oty
Adncxitis Zapalenie przydatków
Amyloidosis renum Skrobiawica nerek
Anaciditas Bezkwa no soku dko-
wego
Niedokrwisto - anemia
Anaemia
Angiitis rheumatica Reumatyczne zapalenie na-
czy krwiono nych
352
Angina Ostre zapalenie migda ków
podniebiennych
Angina pectoris Dusznica bolesna
Wady postawy
Anomaliae posturae
Anthracosis Pylica w glowa
Apoplexia cerebri Udar mózgu
Appendicitis Zapalenie wyrostka robacz-
kowego
Appendicitis acuta Ostre zapalenie wyrostka ro-
baczkowego
Apraxia Apraksja, niezdolno wyko-
nania ruchów wiadomych
Arrhythmia completa Niemiarowo ca kowita
Arrhythmia extrasystolica Niemiarowo polegaj ca na
dodatkowych skurczach ser-
ca
Arteriosclerosis Arthritis Stwardnienie t tnic
rheumatoidea Reumatoidalne zapalenie sta-
wów (RZS)
Dnawe zapalenie stawów,
Arthritis urica
dna stawowa
353
Arthrosis Choroba zwyrodnieniowa
stawów
Asthma bronchiale Dychawica oskrzelowa
Ataxia Niezborno ruchów, bez ad
Atelectasis pulmonum Niedodma p uc
Atheromatosis Mia yca t tnic
Atherosclerosis Mia ycowe stwardnienie
tnic, mia yca t tnic
Atherosclerosis obliterans Zarostowe, mia ycowe
stwardnienie t tnic, mia y-
ca zarostowa
Atrophia musculorum ex
Zanik mi ni z nieczynno ci
inactivitate
Atrophia nervi optici
Zanik nerwu wzrokowego
B
Brachialgia
Rwa ramienna
Bronchiectasia
Rozstrzenie oskrzeli
Bronchicctasis
Rozstrzenie oskrzeli
354
Zapalenie oskrzeli Ostre
Bronchitis
Bronchitis acuta zapalenie oskrzeli
Bronchopneumonia
Odoskrzelowe zapalenie p uc
Bursitis
Zapalenie kaletki maziowej
Byssinosis Pylica bawe niana
c
Calcar calcanei Ostroga pi towa
Candidiasis Zaka enie dro akowe
Candidomycosis Zaka enie dro akowe
Candidosis Zaka enie dro akowe
Carcinoma bronchi
Rak oskrzela
Carcinoma renis
Rak nerki
Carcinoma ventriculi
Rak dka
Carditis rheumatica
Reumatyczne zapalenie ser-
ca
Cephalgiae Bóle g owy
355
Cervicoarthrosis Choroba zwyrodnieniowa
kr gos upa szyjnego
Zapalenie dróg ciowych
Cholangitis
Ostre zapalenie dróg cio-
Cholangitis acuta
wych
Przewlek e zapalenie dróg
Cholangitis chronica
ciowych
Zapalenie p cherzyka cio-
Cholecystitis
wego
Ostre zapalenie p cherzyka
Cholecystitis acuta
ciowego
Kamica ciowa
Cholelithiasis
Pl sawica zwyk a
Chorea minor
Zapalenie naczyniówki oka
Chorioiditis oculi
Blizny
Cicatrices Cicatrix
Blizna
Cirrhosis hepatis
Marsko w troby
Climactcrium Colitis
Klimakterium, przekwitanie
Zapalenie jelita grubego
Colitis chronica Przewlek e zapalenie jelita
grubego
Colitis ulcerosa Wrzodziej ce zapalenie jeli-
ta grubego
Collapsus hemodynamicus Zapa kr enia pochodze-
nia hemodynamicznego
Combustio Commotio Oparzenie
cerebri Congelatio Wstrz nienie mózgu
Contractura Contractura Odmro enie
Dupuytren Przykurcz
Przykurcz rozci gna d onio-
Contractura ischaemica wego, choroba Dupuytrena
Volkmann
Przykurcz niedokrwienny
Volkmana
Contusio
St uczenie
Contusio cerebri
St uczenie mózgu
Contusio thoracis
St uczenie klatki piersiowej
Cor pulmonale chronicum
Serce p ucne przewlek e
Costa cervicalis
ebro szyjne
357
Biodro szpotawe
Coxa vara
Zapalenie stawu biodrowe-
Coxarthritis
go
Coxarthrosis Zwyrodnienie stawu biodro-
wego
Coxitis Zapalenie stawu biodrowe-
go
Cystis pulmonum Torbiel p uc
Cystitis Zapalenie p cherza moczo-
wego
Cystitis acuta Ostre zapalenie p cherza
moczowego
Cystopyelitis Zapalenie p cherza moczo-
wego i miedniczek nerko-
wych
D
Decubitus Odle yna
Decubitus massivi in Rozleg e odle yny w okoli-
regione sacrali cy krzy owej
Deformationes pedis Zniekszta cenia stopy
358
Deformationcs pedis Zniekszta cenia stopy naby-
acquisitae te
Dermatitis seborrhoica ojotokowe zapalenie skóry
Dermatomyositis Zapalenie skórno-mi niowe
Diabetes insipidus Moczówka prosta
Moczówka cukrowa, cukrzy-
Diabetes mellitus
ca
Diathesis urica Skaza moczanowa, skaza
dnawa, dna
Obustronne pora enie mó-
Diplcgia cerebralis
zgowe
Schorzenia kr ków mi dzy-
Discopathiae
kr gowych
Blok przedsionkowo-komo-
Dissociatio conductivitatis
rowy
atrioventricuIaris
Blok zatokowo-przedsionko-
Dissociatio conductivitatis
wy
sinoatrialis
Skr cenie
Distorsio
Ból grzbietu
Dorsalgia
Choroba zwyrodnieniowa
Dorsarthrosis
kr gos upa piersiowego
359
Dorsum concavum Plecy wkl e
Plecy p askie
Dorsum planum Dorsum
Plecy okr o-wkl e
rotundoconcavum Dorsum
Plecy okr e
rotundum Dyskinesis
Zaburzenie kurczliwo ci
biliaris
dróg ciowych, dyskineza
ciowa
Zaburzenia miesi czkowania
Dysmenorrhoea
Wrodzona dysplazja i zwich-
Dysplasia et luxatio coxae
ni cie stawu biodrowego
congenita
Post puj ca dystrofia mi ni
Dystrophia musculorum
progressiva
E
Zator t tnicy krezkowej
Embolta arteriae mesente-
ricae
Zator t tniczy
Embolia arterialis
Rozedma p uc
Emphysema pulmonum
360
Emphysema senile Starcza rozedma p uc
Empyema pleurae Ropniak op ucnej
Endocarditis Zapalenie wsierdzia
Endocarditis rheumatica Reumatyczne zapalenie
wsierdzia
Enteritis catarrhalis Nie yt jelit
Enteritis chronica Przewlek e zapalenie jelit
Enterobiosis Owsica
Enterocolitis acuta Ostre zapalenie jelita cien-
kiego i okr nicy
Przewlek e zapalenie jelita
Enterocolitis chronica
cienkiego i okr nicy
Zapalenia (nadk ykciowe)
Epicondylitis genus
oko ostawowe kolana
Zapalenie oko ostawowe ok-
Epicondylitis humcri
cia
Nad erka prosta szyjki ma-
Erosio simplex cervicis
cicy
uteri
Ró a
Erysipelas
361
Extrasystolae Dodatkowe skurcze serca,
niemiarowo ekstrasysto-
liczna
F
Febris rheumatica Gor czka reumatyczna
Fibrillatio atriorum Migotanie przedsionków
Fibrosis pulmonum Zw óknienie p uc
Fibrositis Zapalenie tkanki cznej
óknistej, go ciec pozasta-
wowy
Trzepotanie przedsionków
Flagellatio atriorum
Ostre ropne zapalenie miesz-
Folliculitis staphylogenes
ków w osowych
acuta
Folliculitis staphylogenes Przewlek e ropne zapalenie
chronica mieszków w osowych
Fractura amanie
amanie podstawy czaszki
Fractura basis cranii
amanie lewej ko ci strza -
Fractura fibulae sinistrae
kowej
amanie wielood amowe
Fractura multifragmenta-
prawej ko ci udowej
ris femoris dextri
362
Furunculosis cutis Czyraczno skóry
G
Gastritis Gastritis Nie yt dka
acuta Gastritis Ostry nie yt dka
chronica Genu Przewlek y nie yt dka
valgum Genu varum Kolano ko lawe
Glomerulonephritis Kolano szpotawe
Kl buszkowe zapalenie ne-
Glomerulonephritis acuta rek
Ostre k buszkowe zapale-
Glomerulonephritis chro- nie nerek
nica
Przewlek e k buszkowe za-
Glomerulonephritis suba- palenie nerek
cuta
Podostre k buszkowe zapa-
lenie nerek
Gonarthritis
Zapalenie stawu kolanowe-
go
Gonarthrosis
Zwyrodnienie stawu kolano-
wego
363
Hepatitis sine ictero
Gonitis
Zapalenie stawu Zapalenie w troby bez -
kolanowego
taczki
Hepatitis viralis
H
Wirusowe zapalenie w troby
(WZW)
Haemothorax
Herpes zoster
Pó pasiec
Krwiak op ucnej
Hydradenitis suppurativa
Hallux valgus et fixatus
Ropne zapalenie gruczo ów
Paluch ko lawy i
potowych
sztywny
Hemikrania
Po owiczy ból g owy,
migrena
Hemiplegia
Pora enie po owicze
Hemiplegia spastica
Kurczowe pora enie
po owicze
Hepatitis epidemica
Nagminne zapalenie
troby
Hepatitis infectiasa
Nagminne zapalenie
troby
Hypercorticalismus Nadczynno kory nadnerczy
Hyperparathyreoidismus Pierwotna nadczynno przy-
primarius tarczyc
Hypertensio arterialis Nadci nienie t tnicze
Hyperthyreosis Nadczynno tarczycy
Hypertonia arterialis Nadci nienie t tnicze
Hypertonia essentialis Nadci nienie samoistne
Przerost gruczo u krokowe-
Hypertrophia prostatae
go
Niedoczynno przytarczyc
Hypoparathyreoidismus
Hypoplasia apparatus Niedorozwój narz du p cio-
wego
genitalis
Obni one ci nienie krwi
Hypotensio
Niedoczynno tarczycy
Hypothyreosis
Obni one ci nienie krwi
Hypotonia
i
Rybia uska
Ichthyosis
365
Icterus Ileus taczka
Niedro no jelit, skr t jelit
Infarctus cordis
Zawa serca, mi nia serco-
wego
Infarctus myocardii
Zawa mi nia sercowego
Infarctus pulmonis
Infiltrationes post iniec- Zawa p uca
tionem
Nacieki po zastrzyku
Influenza
Grypa
Insufficientia circulatoria
Niewydolno kr enia
Insufficientia renum
Niewydolno nerek Ostra
Insufficientia renum
acuta
niewydolno nerek
Insufficientia respiratoria
Niewydolno oddechowa
Insufficientia valvulae
mitralis
Niedomykalno zastawki
dwudzielnej
Insultus cerebri
Udar mózgu
Iridocyclitis
Zapalenie t czówki i cia a
rz skowego
366
Ischialgia Rwa kulszowa
Rwa kulszowa
Ischias
K
Kyphosis iuvenilis Kifoza m odzie cza, choro-
ba Scheuermanna
Laesiones discorum inter- Uszkodzenia kr ków mi -
vertebralium dzy kr gowych
Laryngitis Zapalenie krtani
Leucaemia acuta Ostra bia aczka
Lichen ruber planus s. Liszaj czerwony p aski czyli
Wilson Wilsona
Lumbago Postrza
Lumbalisatio Lumbalizacja
Lupus erythematosus sys- Liszaj (tocze ) rumieniowa-
tematicus (disseminatus) ty uk adowy (uogólniony)
367
Luxatio Zwichni cie
Luxatio coxae congenita Wrodzone zwichni cie sta-
wu biodrowego
Luxatio humeri Zwichni cie stawu ramien-
nego
Luxatio iliaca coxae Wrodzone zwichni cie sta-
congenita wu biodrowego
Ziarnica z liwa
Lymphogranulomatosis
maligna
M
Mastitis puerperalis Zapalenie sutka po ogowe
Metritis Zapalenie macicy Bielnica,
Moniliasis kandydoza Zapalenie
Mononeuritis jednego nerwu Niedow ad
Monoparesis jednej ko czyny Pora enie
Monoplegia jednej ko czyny Odra
Morbilli
368
Morbus Burger Choroba Burgera Choroba
Morbus coronarius wie cowa Choroba
Duplayia Choroba Graves-
Morbus Duplayi
Basedowa Choroba
Morbus Graves-Basedow
nadci nieniowa Choroba
Morbus hypertonicus
Littlea
Morbus Little
Choroba Raynauda
Morbus Raynaud

Morbus rheumaticus
Choroba reumatyczna
Morbus Scheuermann
Choroba Scheuermanna
Morbus Sprengel
Choroba Sprengela
Morbus Sudeck
Choroba Sudecka
Morbus ulcerosus duode-
Choroba wrzodowa dwunast-
ni
nicy
Morbus ulcerosus ventri-
Choroba wrzodowa dka
culi
Morbus ulcerosus ventri-
Choroba wrzodowa dka
culi et duodeni
i dwunastnicy
Myalgia
Mi nioból
369
Myelitis Zapalenie rdzenia kr gowe-
go
Zapalenie mi nia sercowe-
Myocarditis
go
Przewlek e zapalenie mi -
Myocarditis chronica
nia sercowego
Reumatyczne zapalenie mi -
Myocarditis rheumatica
nia sercowego
Zwyrodnienie mi nia serco-
Myodegeneratio cordis
wego
Choroby mi ni
Myopathiae
Zapalenie mi nia (mi ni)
Myositis
Obrz k luzowaty
Myxoedema
>
N
Neoarthrosis Staw rzekomy, staw nowo
wytworzony
Nephritis Zapalenie nerek
Nephritis circumscripta Ogniskowe zapalenie nerek
370
Nephritis focalis Nephritis Ogniskowe zapalenie nerek
interstitialis Zapalenie nerek ródmi -
szowe
Nephrocalcinosis Wapnica nerek
Nephrolithiasis Kamica nerek
Nephropathia gravidarum Choroba nerkowa ci arnych
Nephrosclerosis vascularis Stwardnienie nerek naczy-
niopochodne (mia y copo-
chodne)
Neuralgia Neuralgia Nerwoból
brachialis Nerwoból splotu ramienne-
go
Neuralgia infercostalis Nerwoból mi dzy ebrowy
Neuralgia nervi ischiadici Nerwoból nerwu kulszowe-
go
Neuralgia nerv i trigemini Nerwoból nerwu trój dzielne-
go
Nerwoból nerwu potyliczne-
Neuralgia occipitalis
go
Neuralgia plexus brachia- Nerwoból splotu ramienne-
lis
go
371
Neuritis Zapalenie nerwu
Neuritis multiplex Zapalenie wielonerwowe
Neurosis Nerwica Ból karku
Nuchalgia
O
Obesitas Oty
Zaparcie stolca nawykowe
Obstipatio habitualis
Oedema malignum Obrz k z liwy, zgorzel ga-
zowa
Oedema pulmonum Obrz k p uc
Oedema Quincke Obrz k Quinckego
Choroba zwyrodnieniowa
Osteoarthrosis
stawów, go ciec zwyrodnia-
cy kostno-stawowy
Osteoarthrosis palmae Zmiany zwyrodnieniowo-
wytwórcze stawu d oni
Osteochondronecrosis Kifoza m odzie cza, choro-
deformans iuvenilis dorsi ba Scheuermanna
372
Osteochondrosis Zwyrodnienie kostno-
chrz stne
Osteomalacia Rozmi kanie ko ci
Martwica ko ci
Osteonecrosis
Osteoporosis Osteoporoza, zrzeszotnienie
ko ci
Osteoporosis senilis Osteoporoza starcza
Ostitis chronica Przewlek e zapalenie ko ci
Oxyuriasis Zaka enie owsikami
p
Panaritium Pancreatitis Zastrza , zanokcica
Ostre zapalenie trzustki
acuta Pancreatitis
chronica Przewlek e zapalenie trzust-
ki
Pancreatolithiasis Kamica trzustki
Paralysis plexus brachia- Pora enie splotu ramienne-
lis
go
373
Paralysis plexus brachia- Pora enie splotu ramienne-
lis et nervi mediani go i nerwu po rodkowego
Paralysis plexus brachia- Pora enie splotu ramienne-
lis et nervi radialis go i nerwu promieniowego
Paralysis plexus brachia- Pora enie splotu ramienne-
lis et nervi ulnaris go i nerwu okciowego
Paralyses plexus brachia- Pourazowe pora enia splotu
ramiennego
lis posttraumaticae
Paralysis Pora enie, bezw ad
Paralysis agitans Dr czkapora enna, dr cz-
ka pora na
Paralysis cerebralis infan- Mózgowe pora enie dzieci -
ce
tilis
Paralysis cerebralis infan- Mózgowe pora enie dzieci -
tium ce
Pora enie dzieci ce nagmin-
Paralysis epidemica
infantium ne, ostre zapalenie rogów
przednich rdzenia, choroba
Heinego-Medina
Pora enie nerwu strza kowe-
Paralysis nervi peronei
go
Pora enie obwodowe nerwu
Paralysis peripherica
twarzowego
nervi facialis
374
Paralysis s. paresis nervi Pora enie albo niedow ad
phrenici nerwu przeponowego
Parametritis et perimetri- Zapalenie przymacicza i
tis
omacicza
Paraparesis Niedow ad poprzeczny
Niedow ad obu ko czyn dol-
Paraparesis inferior
nych
Niedow ad obu ko czyn gór-
Paraparesis superior
nych
Pora enie poprzeczne
Paraplegia
Niedow ad
Paresis
Klatka piersiowa kurza
Pectus carinatum
Klatka piersiowa lejkowata
Pectus excavatum
Klatka piersiowa kurza
Pectus gallinaceum
Klatka piersiowa lejkowata
Pectus infundibuliforme
Zapalenie oko o t tnicze guz-
Periarteriitis nodosa
kowe
Zapalenie oko ostawowe sta-
Periarthritis coxae
wu biodrowego
375
Periarthritis genus Zapalenie oko ostawowe ko-
lana
Periarthritis humerosca- Zapalenie oko ostawowe bar-
pularis ku, zespó bolesnego barku
Pericarditis Zapalenie osierdzia
Pericarditis rheumatica Reumatyczne zapalenie
osierdzia
Periostitis Zapalenie okostnej
Peritendinitis Zapalenie oko ci gnowe
Peritonitis acuta circum- Ostre ograniczone zapalenie
scripta
otrzewnej
Peritonitis acuta diffusa Ostre rozleg e zapalenie
otrzewnej
Peritonitis diffusa chroni- Przewlek e rozleg e zapale-
ca nie otrzewnej
Perniones Odmroziny mnogie
Pes calcaneus Stopa pi towa
Pes calcaneus congenitus Stopa pi towa wrodzona
Pes equinovarus Stopa ko sko-szpotawa
376
Pes equinus Pes Stopa ko ska
excavatus Pes
Stopa wydr ona
planovalgus Pes
Stopa p asko-ko lawa
planus Pes valgus Pes
Stopa p aska
varus Pharyngitis
Stopa ko lawa
Pleuritis exsudativa
Stopa szpotawa
Zapalenie gard a
Pleuritis purulenta
Zapalenie op ucnej wysi ko-
Pleuritis sicca
we
Pneumoconiosis
Zapalenie op ucnej ropne
Pneumonia
Zapalenie op ucnej suche
Pneumonia lobaris
Pylica p uc
Pneumonia lobularis
Zapalenie p uc
Pneumonia pneumococci- Zapalenie p uc p atowe
ca
Zapalenie p uc zrazikowe
Zapalenie p uc pneumokoko-
we
377
Pneumothorax Odma op ucnowa
Poliomyelitis anterior Pora enie dzieci ce nagmin-
acuta ne, ostre zapalenie rogów
przednich rdzenia, choroba
Heinego-Medina
Pora enie dzieci ce nagmin-
Poliomyelitis anterior
ne, ostre zapalenie rogów
acuta infantilis
przednich rdzenia, choroba
Heinego-Medina
Katar sienny
Pollinosis
Reumatoidalne zapalenie sta-
Polyarthritis chronica
wów (RZS), go ciec przewle-
evolutiva
kle post puj cy (GPP)
RZS posta m odzie cza
Polyarthritis chronica
iuvenilis
Polyarthritis chronica Reumatoidalne zapalenie sta-
progressiva wów (RZS), go ciec przewle-
kle post puj cy (GPP)
Zapalenie wielonerwowe
Polyneuritis
Uszkodzenie wielu nerwów
Polyneuropathia
obwodowych
Polipowato jelita cienkie-
Polyposis intestini tenuis
go
378
Prostatitis Zapalenie gruczo u krokowe-
go
Prostatitis chronica Przewlek e zapalenie gruczo-
u krokowego
Pseudoarthrosis Staw rzekomy, staw nowo
utworzony
Pseudospondylolisthesis Kr gozmyk rzekomy
Psoriasis uszczyca
Zapalenie miedniczek nerko-
Pyelitis
wych
Ostre odmiedniczkowe zapa-
Pycloncphritis acuta
lenie nerek
Przewlek e odmiedniczkowe
Pyelonephritis chronica
zapalenie nerek
Zgaga
Pyrosis
R
Rachitis Krzywica
Radiculitis lumbosacralis
Zapalenie korzonków l -
wiowo-krzy owych
379
Retinitis Retrolisthesis Zapalenie siatkówki
Ty ozmyk kr gowy
Rhizarthrosis pollicis
Zmiany zwyrodnieniowe u
Rubeola podstawy I ko ci ródr cza
Ró yczka
Sacralisatio s
Sakralizacja
Sacroiliitis
Zapalenie stawu krzy owo-
biodrowego
Sarcoidosis
Sarkoidoza, ziarnica
Scapula alta congenita
opatka skrzyd owata"
Scleroderma
Twardzina skóry
Sclerodermia
Twardzina skóry
Sclerosis disseminata
Sclerosis latcralis amyo- Stwardnienie rozsiane (SM)
trophica
Stwardnienie boczne zaniko-
we
380
Sclerosis multiplex Stwardnienie rozsiane (SM)
Scoliosis Boczne skrzywienie kr go-
upa
Shock Wstrz s
Zatrucie krzemem, krzemica
Silicosis
Zapalenie zatok i oskrzeli,
Sinobronchitis
zespó zatokowo-oskrzelowy
Zapalenie p cherzyków na-
Spermatocystitis
siennych
Rozszczepienie kr gu, tar
Spina bifida
dwudzielna
Zesztywniaj ce zapalenie
Spondyloarthritis ankylo-
stawów kr gos upa (ZZSK)
poetica
Choroba zwyrodnieniowa
Spondyloarthrosis
stawów kr gos upa
Kr gozmyk
Spondylolisthesis
Os abienie wi za pomi dzy
Spondylolysis
kr gami
Choroba zwyrodnieniowa
Spondylosis
kr gos upa, zesztywnienie
kr gos upa
381
Status post amputationem Stan po amputacji ko czyn
extremitatum superiorum górnych i dolnych
et inferiorum
Status post operationes Stany pooperacyjne ko czyn
extremitatum superiorum górnych i dolnych
et inferiorum
Stan po wyci ciu dka
Status post resectionem
ventriculi
Stany pourazowe
Status posttraumatici
Stenocardia Dusznica bolesna
Stenosis intestinorum Przew enie j li
Stenosis ostii arteriosi Zw enie lewego uj cia t t-
sinistri niczego
Stenosis ostii venosi Zw enie lewego uj cia yl-
sinistri nego
Bezp odno
Sterilitas
Wole mi szowe toksyczne
Struma parenchymatosa
toxica
Syncope Omdlenie Zespó
Syndroma algodystrophi- bark-r ka
ca humerus-manus
382
Syndroma periarthritis Zespó bolesnego barku
humeroscapularis (PHS), zapalenie oko osta-
wowe barku
Zespó po wyci ciu p che-
Syndroma post cholecy-
rzyka ciowego
steotomiam
Zespó pozakrzepowy
Syndroma post phlebiti-
dem
Syndroma post phleboth- Zespó pozakrzepowy ko -
czyn dolnych
rombosim membrorum
inferiorum
Zespó serca p ucnego
Syndroma pulmocardiale
T
Tachycardia paroxysmalis Cz stoskurcz napadowy, na-
padowe ko atanie serca
Taenia saginata Tasiemiec nieuzbrojony
Taenia solium Tasiemiec uzbrojony
Tendinosis Zwyrodnienie ci gien
Tendoyaginitis Zapalenie pochewek ci gni-
stych
383
Tenosynovitis Zapalenie pochewek ci gni-
stych
Tetanus Tetraparesis ec
Tetraplegia Niedow ad czterech ko czyn
Thrombangitis obliterans Pora enie czterech ko czyn
Zakrzepowo-zarostowe za-
palenie naczy krwiono-
Thromboangitis oblite- nych, choroba Burgera
rans
Zakrzepowo-zarostowe za-
palenie naczy krwiono-
Thrombophlebitis nych, choroba Burgera
Zakrzepowe zapalenie
Thrombosis arteriae (ZZ )
coronariae cordis
Zakrzep t tnicy wie cowej
Thrombosis arteriae serca
mesentericae
Zakrzep t tnicy krezkowej
Thrombosis venae lienalis
Thrombosis venae portae Zakrzep y ledzionowej
Thyreoiditis Zakrzep y wrotnej
Zapalenie tarczycy
384
Thyreoiditis Hashimoto Zapalenie tarczycy typu Ha-
shimoto
Thyreoiditis subacuta de Podostre zapalenie tarczycy
Quervain typu Quervaina
Nadczynno tarczycy
Thyreotoxicosis
Tinnitus aurium Szum w uszach, dzwonienie
w uszach
Ostre zapalenie migda ków
Tonsillitis acuta
Kr cz szyi
Torticollis
Kr cz szyi nabyty
Torticollis acquisita
Kr cz szyi wrodzony pocho-
Torticollis congenita
myogenes dzenia mi niowego
Torticollis congenita Kr cz szyi wrodzony pocho-
osteogenes dzenia kostnego
Torticollis habitualis Kr cz szyi nabyty
ToxopIasmosis Toksoplazmoza
Zapalenie tchawicy
Tracheitis
Trauma cerebri Uraz mózgu
Trauma chronicum Uraz przewlek y
385
Trichinosis Tubeculosis nica
ossium Tuberculosis Gru lica ko ci
pulmonum Tuberculosis Gru lica p uc
renum
Gru lica nerek
u
Ulcus cruris varicosum
Zylakowate owrzodzenie
goleni
Uraemia
Mocznica
Urethritis idiopathica
Idiopatyczne zapalenie cew-
ki moczowej
Urolithiasis
Kamica moczowa
v
Varicella
Ospa wietrzna
Varices cruris
ylaki podudzia
386
Varices haemorrhoidales ylaki odbytu, guzy krwawi-
cze, hemoroidy
VarioIa vera Ospa prawdziwa
Venosclerosis Stwardnienie y ( )
Wady serca nabyte
Vitia cordis acquisita
Wady serca wrodzone
Vitia cordis congenita
Rany t uczone okolicy czo-
Vulnera contusa regionis
owej g owy i przedramienia
frontalis capitis et
antebrachii
Rana
Vulnus
Zapalenie sromu i pochwy
Vulvovaginitis
387
BIBLIOGRAFIA
1. ABC rehabilitacji dzieci, t. 1-2, Warszawa 1989
2. Blicharski J., Zarys chorób wewn trznych dla stomatolo-
gów, Warszawa 1980
3. Brain Bannister, Neurologia kliniczna, Bielsko-Bia a 1992
4. Cendrowski W., Stwardnienie rozsiane, Warszawa 1993
5. Choroby naczy , red. Rykowski H., Warszawa 1990
6. Choroby wewn trzne, red. Kokot F., Warszawa 1991
7. Choroby wewn trzne, red. P dich W., Warszawa 1989
8. Choroby wewn trzne, red. Wojtczak A., Warszawa 1995
9. Fuller G., Badanie neurologiczne - to proste, Warszawa
1995
10. Jakimowicz W., Neurologia kliniczna w zarysie, Warsza-
wa 1973
11. Mika T. fizykoterapia, Warszawa 1993
12. Mózgowe pora enie dzieci ce, red. Micha owicz R., War-
szawa 1993
13. Problemy uzdrowiskowe, zeszyt 1-6, Warszawa 1986
14. Prusi ski A., Neurologia praktyczna, Warszawa 1998
15. Rudnicki S., Smolis R., Rehabilitacja fizyczna po zawale
serca, Warszawa 1987
16. Siero A. i in., Magnetoterapia i laseroterapia, Katowice
1994
17. Straburzy ski G., Straburzy ska-Lupa A., Medycyna fizy-
kalna, Warszawa 1997
389
18. Tidy N. M., wiczenia poprawcze i masa leczniczy,
Warszawa 1965
19. Wald I., Cz onkowska A., Neurologia kliniczna, Warsza-
wa 1989
20. Warlow Ch., Neurologia, Warszawa 1996
21. Weiner H. L., Levitt L. P., Neurologia, Wroc aw 1997
22. Zborowski A., Drena limfatyczny, Kraków 1995
23. Zborowski A., Masa klasyczny, Kraków 1996
24. Zborowski A., Masa segmentarny, Kraków 1996
390