Zbigniew Przyrowski
Specjalistyczny Osrodek Szkolno-Wychowawczy TPO "Helen6w"
Warszawa-Miydzylesie
Tw6r~ teoni integracji sensorycznej byla nieZyj~cajui: Jean Ayres - psycholog i tarapeuta
zajyciowy pracownik naukowy Uniwersytetu Kalifomijskiego. W latach szeS&lziesi~tych
w oparciu 0 wiedzy z zakresu neurobiologii, neuroflzjologii, psychologii i wlasne doSwiadcze-
nia k1iniczne fOlIDuluje hipotezy wskazuj~ce na implikacje funkcji psychoneurologicznych
w procesach szeroko rozumianego uczenia siy (patrz tab. 1). przez kolejne lata badan i studi6w
teoretycznych opracowuje teoriy integracji sensory=ej. Dzis jest ona powszechnie znana
zar6wno w Stanach Zjednoczonych jak i w Europie Zachodniej. Teona ta jest ci~gle aktuali-
zawana przez kontynuator6w J. Ayres w miary rozwoju wiedzy z zakresu neuroflzjologi
i neurobiologii zar6wno w swej warstwie teoretyczn~j jak i praktycznej.
Termin integracja sensoryczna uzyty po raz pierwszy przez brytyjskiego neuroflzjolo-
ga, oznacza zdaniem J. Ayres proces neurologiczny organizuj~cy wrazenia plyn~ce z ciala
i srodowiska w taki spos6b by mogly byc ui:yte do celowego dzialania. W procesie tym
przestrzenne i czasowe aspekty informacji wejSciowych pochodz~ce z r6znych zmyslo-
wych modalnosci s~ interpretowane, t~czone i uniflkowane. Integracja sensoryczna jest
wiyc informacyjnym procesem przetw6rczym w kt6rym m6zg selekcjonuje, wzmacnia lub
hamuje, por6wnuje i I~czy informacje zmyslowe w elastyczny, stale zmieniaj~cy siy wz6r.
Teoria integracji sensorycznej opiera siy na kilku podstawowych zalozeniach pewne
z nich odwoluj~ siy do neurologii inne do teorii zachowania (patrz tab. 2):
1. Plastycznosc neuronalna oznaczaj~ca zdolnoSc m6zgu do zmian i modyflkacji ma
zasadnicze znaczenie dla teoretycznej bazy terapii integracji sensorycznej zakladaj~-
cej moąliwosc wzmocnienia funkcjonowania systemu nerwowego. Zmiany te zacho-
d~ pod wplywem kontrolowanej stymulacji systemu dotykowego, przedsionkowego
i proprioceptywnego.
2. Procesy integracji sensorycznej dokonuj~ siy w sekwencji rozwojowej. W normalnym
rozwoju procesy integracji sensorycznej dokonuj~ siy stopniowo wewn~trz oun
wzmacniaj~c zlozony proces rozwoju zachowania.
3. M6zg funkcjonuje jako integralna catosc obejmuj~ca hierarchicznie zorganizowane
systemy. Ayres w swych pracach podkresla funkcjonaln~jednoScsystemu nerwowe-
go jednoczesnie wskazuj~c na zaleznosc wyzszych korowych osrodk6w od prawid-
lowego funkcjonowania niZszych podkorowych struktur, w kt6rych dokonuj~ siy
gl6wne procesy integracji sensorycznej.
4. Reakcje adaptacyjne wptywaj9 na rozw6j integracji sensorycz:;e:, " :2-'=0 ::::.
integracji sensorycznej przyczyniaj9 si~ do pojawienia si~ reakcji aG.a~:2::.: .
Ayres definiuje odpowiedzi adaptacyjne jako wlasciwe zachowanie, W lacr;:;:: .:. ~.
widualne reakcje na wymagania otoczenia koncz9 si~ sukcesem. Reakcje adapt2c:,::: 0
wymagaj9 organizacji wraien, por6wnania ich z wczesniejszymi doswiadczeniam:,
dokl:adnego oS9du wymagan ptyn9cych z otoczenia i udzielenia kompetentnej adek-
watnej odpowiedzi. Pojawienie si~ reakcji adaptacyjnych opiera si~ na doswiadcze-
niach sensoryczno-motorycznych i prowadzi do rozwoju neuronalnego modelu
pami~ci tego jak "czuje si~" ruch. Ten neuronalny model moze bye nast~pnie liZyty
do planowania nowego bardziej kompleksowego zachowania adaptacyjnego. Orga-
nizacja zachow ania jest tym lepsza im wyZszy jest poziom organizacji reakcji adap-
tacyjnych, kt6re mog9 bye wywolywane przez kontrolowany doptyw bodzc6w
sensory czno-motorycznych.
5. Ludzie posiadaj9 "wewn~trzny popyd" do rozwoju integracji sensorycznej poprzez aktyw-
noSci sensoryczne. Szczeg61nie dzieci majl} wrodzoD9 motywacj~ do poszukiwania
doznan sensomotorycznych przyczyniaj9cych si~ do lepszej organizacji wraien.
Opieraj9c si~ na tych zalo:i:eniach Ayres i jej wsp6lpracownicy rozwin~li teori~ zawie-
raj9c9 trzy komponenty. Pierwszy to opis normalnych etap6w rozwojowych i prawidlo-
woSci funkcjonowania proces6w integracji sensorycznej w obr~bie osrodkowego uktadu
nerwowego. Drugi definiuje dysfunkcje integracji sensorycznej wskazuj9c na sposoby ich
diagnozy i wreszcie trzeci opisuje odpowiednie techniki interwencyjne. Postulat pierwszy
wskazujena to, ze uczeniesiy jestzalezne odzdolnosci zbierania informacji sensorycznych
ptynl}cych z ciata i otoczenia oraz integrowania ich w obrybie oun, a takZe uzywania ich
do planowania i organizacji zachowania. Postulat drugi wynika z pierwszego. Problemy
z opracowaniem i interpretacj9 sensorycznych danych wejSciowych prowadz9 do powsta-
nia deficyt6w w palnowaniu, zachowaniu i uczeniu si~ ruchowym i poznawczym. Trzeci
wskazuje na to, ze terapia wplywaj9ca na popraw~ odbioru i organizacji sensorycznych
danych wejsciowych wplywa na popraw~ proces6w uczenia si~ ruchu jak i uczenia
poznawczego, intelektualnego.
Procesy integracji sensorycznej, to procesy kt6rych nie jestesmy w stanie obserwowac
bezposrednio w m6zgu. 0 ich istnieniu i prawidlowoSciach mozemy jedynie wnioskowac
na podstawie zewnytrznych objaw6w. Obserwuj9c zaburzenia w zgchowaniu mozemy
stawiac hipotezy, ze 59 one wynikiem zakt6cen integracji sensorycznej. StosujllC odpo-
wiednie metody terapeutyczne mozemy obserwowa6 zachodZ9ce zmiany lub ich brak.
Jesli zmiany zachodz9 mozemy wnioskowae, ze nas19pily na skutek poprawy proces6w
integracyjnych i funkcjonowania osrodkowego ukladu nerwowego.
Ayres w oparciu 0 przeslanki teoretyczne i doSwiadczenia k1iniczne opracowala hipo-
tetyczny model rozwoju integracji sensorycznej (patrz diagram 1).
Diagram wskazuje jak wiele r6znych typ6w informacji sensorycznych musi Il!czye si~
ze sobl! aby zostaly sformulowane funkcje niezbydne do prawidlowego rozwoju dziecka.
Po prawej stronie diagramu s~ przedstawione funkcje, kt6re b~dl!c koncowym produk-
tern procesu integracji sensorycznej s~ przejawem dojrzalosci systemu nerwowego. Fun-
kcje te nie ~ dane ot tak czlowiekowi, s~ kulminacj~ wielu lat rozwoju i integracji m6zgu.
Po lewej stronie diagramu s~ najwaZniejsze systemy sensoryczne ze szczeg61nym uwzg-
l~dnieniem trzech bazowych rozwijaj~cych si~ bardzo wczesnie w zyciu p1odowym czlowieka
iodgrywaj~cych kluczow~ rol~ w organizacji oSrodkowego ukladu nerwowego.
Niestety brak czasu nie pozwala na szczeg6l0we om6wienie wszystkich czterech
stadi6w rozwoju integracji sensorycznej. Chcy jedynie podkreslie, ze nie maj~ one ostrych
granic poniewaz rozw6j integracji sensorycznej jest procesem ci~glym, nie dokonuj~cym
si~ skokowo, a powinien bye ukonczony okolo 7 roku zycia.
Do diagnozy zaburzen integracji sensorycznej Ayres opracowala specjalne metody:
K1iniczn~ Obserwacj~, Poludniowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej (SCSIT)
i Testy Praksji (SIPT) (patrz tab. 3). Dysfunkcje SI mog~ mice r6zne nasilenie od
lagodnego po znaczne i przejawiae si~ w r6zny spos6b. Symptomy zaburzen SI cz~sto ze
sob~ wsp6lwystna podstawie analizy czynnikowej wielu badan r6znych grup dzieci. "Na diagramie
przedstawiono (patrz tab. 4) syndromy wylonione w pocz~tkowym okresie badan nad
procesem integracji sensorycznej w oparciu 0 wyniki badan Poludniowo-Kalifornijskimi
Testami Integracji Sensorycznej (SCSIT) oraz te wylonione w ostatnich latach z pomo~
Testow Praksji (SIPT). W zasadniczych wymiarach nie r6zni~ si,?,jednak w miar~ badan
dokonano wispos6b w tym kr6tkim czasie om6wie wszystkich wylonionych syndrom6w, dlatego
przedstawi,? jedynie najwazniejsze, w spos6b bardzo syntetyczny.
Dysfunkcje somatosensoryczne - odnosz~ si~ do zaburzen proces6w dotykowych
szczeg61nie w zakresie dyskryminacji i r6znicowania.
Dysfunkcje posturalne, obustronnej koordynacji i sekwencyjnoSci wi~~ si,?z zaburze-
niami przetwarzania i przesylania przedsionkowo-proprioceptywnych informacji wejscio-
wych do wyzszych struktur osrodkowego ukladu nerwowego.
Dysfunkcje w zakresie somatopraksji ~ przejawem zaburzen zwi~anych z przetwa-
rzaniem i przesylaniem dotykowych informacji wejSciowych do wyzszych struktur osrod-
kowego ukladu nerwowego i wi~~ si~ z planowaniem motorycznym. WI~czaj~c w to
sekwencyjnosc i projektowanie lub antycypacje ruch6w.
Dysfunkcje w zakresie modulacji sensorycznych danych wejSciowych przejawiaj~ si~:
obronnosci~ dotykow~, czyli awersyjnymi reakcjami na dotyk, niepewnoSci~ grawitacyjn~
i nietolerancj~ na ruch, czyli awersyjnymi reakcjami na ruch oraz obronnosci~ sensorycz-
n~, czyli awersyjnymi reakcjami na kilka modalnoSci sensorycznychjednoczesnie, a wi,?c
na dotyk, dZwi,?k, ruch, zapach itd.
Terapia integracji sensorycznej jak pisze Ayres ma postae "naukowej zabawy". Post-
ronnemu obserwatorowi moze wydawae siy, ze dziecko tylko bawi siy na ruchomej
platformie, kryci siy na obrotowym talerzu, zjezdZa na specjalnej deskorolce po pochylni
lub husta siy na trapezie. Jednak w rzeczywistoSci jego system nerwowy zaangaiowany
jest w organizowanie wraien plyn~cych podczas ruchu z wszystkich receptor6w zmyslo-
wych i stopniowo uczy si~ wlaSciwie reagowae na z~dania plyn~cez otoczenia. Prowadzi
to do coraz lepszej organizacji w obr~bie osrodkowego ukladu nerwowego. Zewnytrznie
uwidacznia si~ to popraw~ motoryki, funkcji jyzykowych, spoleczno-emocjonalnych,
a przede wszystkim leps~ efektywnoSci~ uczenia si~ w szerokim tego slowa znaczeniu.
Podczas terapii dziecko nie uczy si~ konkretnych umiej~tnoSci np. ruchowych lecz
poprawiaj~c integracj~ sensoryczn~ wzmacnia procesy nerwowe lez~ce u podloZa tych
umiej~tnoSci, a one pojawiaj~ si~ w spos6b naturalny jako konsekwencja poprawy funk-
cjonowania m6zgu.
Rola terapeuty polega na takim kreowaniu srodowiskowych wymagan, by dziecko
odpowiadalo na nie coraz bardziej zlownymi reakcjami adaptacyjnymi koncz~cymi si~
sukcesem.
Metoda terapii SI jest adresowana do dzieci z trudnoSciami w uczeniu si~, ale nie tylko,
moze bye pomocna jako metoda komplementarna w pracy z dzie6mi z uposledzeniem
umyslowym, autyzmem, niewidomymi, z tzw. niezgrabnosci~ ruchow~ i m6zgowym
porazeniem dzieci~cym. Stosowana jest r6wniez coraz szerzej we wczesnej stymulacji
rozwoju neurofizjologicznegowczesniak6w i dzieci z "grupy ryzyka".
OczywiScie terapia moze bye jedynie stosowana po wczesniejszych kompleksowych
badaniach, diagnozie i ustaleniu cel6w terapeutycznych. Cele b~d~ r6Zne w zaleznoSci od
stwierdzonych zaburzen. Przykladowe cele terapii w wypadku stwierdzenia dysfunkcji
przedsionkowo-bilateralnych przedstawia tablica nr 5.
Wydaje si~, ze upowszechnianie wiedzy 0 procesach integracji sensorycznej wsr6d
pediatr6w, fizjoterapeut6w, psycholog6w, wychowawc6w w zlobkach i przedszkolach
moze przyczyniC si~ do wczesnego rozpoznawania zaburzeil tych proces6w. Prawidlowe
wczesne rozpoznanie przyczyn dysfunkcji w rozwoju dzieci pozwoli zastosowae odpo-
wiednie techniki interwencyjne i zapobiegnie wielu p6zniejszym problemom.