Sztuka rymotwórcza  poemat dydaktyczny Franciszka Ksawerego Dmochowskiego opublikowany po raz pierwszy w
1788 roku. W założeniu miał być pomocą dydaktyczną dla szkół, jednak szybko zyskał popularność klasycystycznego
podręcznika dla poetów i czytelników poezji. Autor zawarł w utworze całe doświadczenie poetyckie polskiego
oświecenia, celowo pomijając prozę oraz retorykę. Utwór ten jednocześnie stanowi dzieło literackie o wysokiej
wartości artystycznej.
Poemat składa się z czterech pieśni: pierwsza omawia ogólne zasady poezji, druga opisuje mniejsze formy poetyckie,
trzecia została poświęcona tragedii, epopei i komedii, a czwarta zawiera uwagi względem poezji i poetów.
Poemat ten stanowi swobodną adaptację popularnego w Europie podręcznika poetyki klasycystycznej Nicolasa Boileau
pt. Sztuka poetycka (Art poétique) (1674). Dmochowski wzorowaÅ‚ siÄ™ także na LiÅ›cie do Pizonów Horacego,
renesansowej poetyce Vidy oraz na utworze Pope'a An Essay on Criticism (1711). Jednak w przeciwieństwie do
Boileau, w polskiej Sztuce rymotwórczej nie zawarto takich gatunków jak sonet, madrygał, rondo czy ballada,
natomiast uwzględniono tradycyjne polskie formy wierszowane: fraszkę (którą Dmochowski jednocześnie nobilitował,
uznawszy ją za odmianę epigramatu) oraz bajkę. W sposób nowatorski także opisał elegię oraz sielankę (zalecał jej typ
realistyczny, niżej plasując sielankę rokokową, przychylnie wypowiadał się o sentymentalnych bukolikach
Karpińskiego). Wiele miejsca Dmochowski poświęcił starożytnemu eposowi; jednak za wzorzec przywoływał Iliadę
Homera, a nie Eneidę Wergiliusza, jak to uczynił Boileau. Fragmenty polskiego poematu dotyczące tragedii i komedii
są jednak niejednoznaczne: z jednej strony autor broni zasady trzech jedności, z drugiej jednak dostrzega nowe
możliwości techniczne ówczesnego teatru. Wybitnymi polskimi tragikami byli według Dmochowskiego tylko
Kochanowski, Rzewuski i Wybicki. Odnosząc się do komedii, autor dostrzegał jej zalety dydaktyczne, jednak wyraz
nie
nie akceptował żywiołu komicznego; pominął komedie Zabłockiego, a o twórczości Bohomolca nie wyraził się
pochlebnie.
Rymy aabb przez cały utwór.
1. Treść materyi
streszczenie poszczególnych pieśni, wypisanie czego będą dotyczyły
a/ PIEÅšC
PIERWSZA powszechne prawidła poezji
b/ PIEÅšC
DRUGA o sielankach, o trenach, o odach albo pieśniach, o epigrammatach, o satryach, o
bajkach,
c/ PIEÅšC
TRZECIA o trejedyi, o epopei czyli wierszu bohaterskim, o komedyi,
d/ PIEŚN CZWARTA uwagi względem poezyi i poetów
2. Do najjaśniejszego miłościwego pana Stanisława Augusta króla polskiego wielkiego księcia
litewskiego etc.etc
- zwrot do Poniatowskiego, jako do głównego patrona sztuki literackiej (m.in.)
- pisze o tym, że w swoim dziele chciał zawrzeć to o czym piszą poeci wraz z charakterystyką
poszczególnych rzeczy
- każda sztuka ma swoje zasady
- piszanie dla poety o wielka sztuka, musi wiele umieć
- powołanie się na autorów wcześniej piszących takie dzieła, byli dla niego wzorem (wymienieni
wyżej)
- jeśli im nie dorówna to nie będzie się wstydził, bo jego intencje były dobre
- prośba, aby król łaskawy okiem spojrzał na dzieło
- podlizywanie się królowi, że jest jego najwierniejszym poddanym
3. Przedmowa
" uznaje polski za jęz. równie ornamentalny do łacina w literaturze (niektórzy mogą uznać go za byt
śmiałego);
" napisał to dzieło, bo szukał czegoś co jeszcze nie było poruszane  wg niego  rymotwórczość
" wymienia autorów zagranicznych, którzy już poruszali ten temat: Arystoteles  uporządkowanie,
wskazuje prawidła, Horacy  z dowcipem, pozorny nieład, pisze do innych poetów jako poeta, Wida
 o sztuce sztuką, Boalo Despro  jest nauczycielem dający przykład i naukę, Pop  myśli
oryginalnie, ale komplikuje wszystko wzniosłością swoich myśli
" Naczytał się tych dzieł i chciał napisać podobne  nie do końca oryginalne, ale i nie tłumaczenie.
" Najbardziej się wzorował na Horacym Desprze.
PIEÅšC
PIERWSZA
' Będzie pisał o ty jaki poeta powinien być, jest to dzieło mające służyć młodzieży do nauki.
' Nie każdy może być poetą, bo do tego potrzebny jest talent, ale jeśli ktoś ma ochotę rymować to
powinien próbować.
' Pisarze używają rożnych form i tematyki  szukają swojej dziedziny.
' Trzeba uważać, żeby nie pisać zbyt górnolotnie, bo śmiesznie to brzmi. Jeśli ktoś nie umie rymować
powinien zająć się mową niewiązaną  prozą.
' Trzeba wystrzegać się płaskich, pospolitych rymów, nie wolno być z takich zadowolonym.
' Opaliński pomimo że ma duch satyryczny nie  głaszcze ucha rymem.
' Ważniejsza jest myśl, a potem rym, nie odwrotnie.
' Niektórzy pięknymi formami i rymami chcą zastąpić i zasłonić braki w głowie  z
le.
' Trzeba uważać, żeby treść była równa formie.
' Natura jest ozdobą, naśladowanie natury to sukces  opis natury. Byle tylko mieć dowcip to można
tego użyć.
' Nie należy szukać wymyślnych metafor (delfiny w lesie). Należy naśladować.
' Nie wolno puszczać wodzy fantazji  trzeba opisywać rzeczy prawdopodobne  po 1.
' Po drugie należy się trzymać tych prawdopodobieństw.
' W utworze musi być ład  nie wolno wplatać pięknych elementów, które nie mają żadnego
znaczenia.
' Prawdziwy poeta harmonijnie prowadzi dzieło, cały czas ma przed oczyma jego zarys i prowadzi je
gładko tam gdzie chce  bez górnolotności, ani upadku.
' Opis pałacu, bardzo szczegółowy  do tego stopnia, że jest nudny (10 stron zanim się dojdzie do
ogrodu)
' Poecie mają skłonność do przesady  jeśli nie chcą napisać prostackiego wiersza piszą zbyt
górnolotny, jeśli nie zbyt strojny  jest obnażony.
' Nie wolno pisać w jednym tonie  np.: raz delikatnym, raz wysokim (nie jest nudno)  pisarz piszący
w taki sposób jest błogosławieństwem.
' Należy wystrzegać się wielkich obrazów i słów  zazwyczaj kryje się za nimi pustka. Ale ludzie,
którzy się się znają chwalą to.
' Każdy rodzaj ma swoją specyfikę pisania.
' Należy nie pisać rzeczy podłych  pisać szlachetnie i dla dzieci. Należy być wysokim bez pychy i i
miłym bez prostoty.
' Wiersz powinien być płynny, miły dla ucha, nie powinien nudzić.
' Dobrze jest zmieniać formy, raz opisywać coś pięknego, potem straszyć  taki poeta jest
wartościowy.
' Kto ma zdolność przy pracy  wszystko mu się uda.
' Bogurodzica  pierwszy wiersz polski, śpiewali są przodkowie idący na wojnę, nie miał harmonii nie
znał ładu, rymów etc.
' Potem nastąpił czas kiedy pisano po łacinie, poezję oświecił jednak Kochanowski  pisał po polsku
' Wielka pochwała Kochanowskiego  pisał po pol., stworzył rymy, jego pieśni są nieśmiertelne,
poruszał rożne tematy, otworzył Polakom oczy.
' Wymienienie innych poetów, którzy byli dobrzy, ale nie aż tak jak Kochanowski  Twardowski,
Chrościński, Bardziński, Otwinowski, Potocki, Szymonowic, Zimorowic, Gawiński (przy okazji
wymienianie niektórych ich osiągnięć).
' Wg. autora potem coś się popsuło  było z poezją gorzej (przykre dz
więki lutni).
' Ponowna poprawa po objęciu rządów przez Poniatowskiego. Dwóch poetów miało dołączyć na
parnasie do Kochanowskiego  Krasicki i Naruszewicz.
' Ale w tych czasach było wielu poetów, każdy był praktycznie poetą i było wiele złych wierszy bez
duszy z samÄ… formÄ….
' Wiersze powinny być jasne, jeśli potrzeba tłumacza to są złe.
' Należy szanować swój język ojczysty. Jeśli nie zna się dobrze polskiego będąc Polakiem nie
powinno się być poetą.
' Można stworzyć nowy wyraz, o ile w Polskim nie ma starego, jeśli jest należy go użyć.
' Nie narzekaj na swój ojczysty język.
' Jeśli chce się osiągnąć chwałę nie należy się spieszyć, lepiej wszystko na spokojnie przemyśleć.
' Pośpiech powoduje wiele błędów. Trzeba pilnować, żeby dzieło było spójne.
' Aby uniknąć ostrej krytyki innych , samemu trzeba być sobie krytykiem.
' Dobry jest przyjaciel, który rzetelnie wytknie błędy, a nie będzie na wszystko przyklaskiwał, a
jeszcze gorzej jeśli potem będzie obmawiał dzieło za plecami.
' Jednak niektórzy autorzy się obrażają za taką konstruktywną krytykę, która ma pomóc.
' Bardzo często słabi autorzy mają wielu czytelników i wydawców, a wybitnych nikt nie chce słuchać.
PIEÅšC
DRUGA
' Opis pasterki  nie nosi bogatych strojów.
' Sielankę kazi nadętość i styl wysoki, ale ozdabia szlachetna skromność o.O
' Sielanka jest miła dla ucha, czynności wykonywane prze pasterzy są harmonijne, spokojne.
' Lecz czasem autora poniesie i zmienia ton na huczny  to nie pasuje. Wszystko się płoszy.
' Inni wplątują sprawy polityczne, o których pasterze (nieuczeni) nie mogliby wiedzieć.
' Należy naśladować Teokrtyta i Marona  godzien im jest Szymonowic.
' Poeci opisują emocje, które ich nie dotyczą  np.: pozorny smutek.
' Treny  przerysowanie (wszyscy płaczą z autorem, jest niezmiernie smutny) nie jest to prawdziwe,
jeśli poeta będzie się sam smucił to inni też będą się z nim smucili, poeci powinni brać przykład z
Jana Kochanowskiego i jego  Trenów . Dobre są również  Żale Orfeusza po śmierci Eurydyki
Kniaz
nina.
' Ody są piękne różnorodne, ale kryje się z nimi pustka.
' Pogarda dla ód o charakterze okazjonalnym.
' Pieśni powinny mówić o miłości, a nie o polityce. Dobre pieśni  Pindar, Flakk, Naruszewicz.
' Epigramat (napisał ich dużo Marcyjalis)  powinna być wyłożona krótko zwięz
le i dowcipnie.
' Fraszki  dobrzy Kochanowski i Kochwski; zły  Potocki.
' Błędem w epigramatach i fraszkach jest zbyt duża treść.
' Satyra  wytyka cechy, ale nie obraża konkretnego człowieka. Pierwszy Lucyli, potem Horacy.
Persyjusz, Juwenalis, Sejan, Messalin. Godni ich są: Kochanowski, Opaliński, Krasicki i
Naruszewicz. Jedni jednak odwodzą od złego, inni uczą. (Potem opisanie o czym poszczególni
polscy autorzy pisali  ci wymienieni)
' Współcześni powinni uważać w satyrach, aby nie można było poznać o kim się pisze.
' Bajka  prosta, zmierza do celu, o zwierzętach, mają uczyć. Pierwszy Ezop, Fedr (Rzym), Fonten
(Fr.), Jakubowski w Polsce. Najlepiej w Pol. Krasicki.
PIEÅšC
TRZECIA
' Wszystko można pięknie namalować.
' Komedie ukazują wady ludzi, ludzie się śmieją z aktorów, a naprawdę śmieją się z siebie.
' Autorzy sztuk chcą wystawiać swoje sztuki i coś wygrywać, być niezapomnianymi, ale najpierw
muszą włożyć emocje w swoje sztuki.
' Antyczne wzorce: należy wzbudzić mocne emocje (katharsis), akacja powinna być klarowna dla
widza i powinna trwać jeden dzień. Jeśli nie da się czegoś rozwiązać sposobem ludzkim, trzeba
rozwiązać boskim  deus ex machina
' Trudnością jest w teatrze to, że wszystko się odbywa w jednym miejscu  na scenie, gdzie w sztuce
miejsca są czasem inne. To czego nie można pokazać należy dokładnie opowiedzieć.
' Nie powinno być na scenie rozlewu krwi.
' Ludzie lubią, kiedy prawda wychodzi na jaw. Zawsze na końcu spektaklu akcja pędzi szybciej.
' Ważniejsze są emocje, a nie liczenie poszczególnych wierszy w aktach.
' Nie wolno pozwolić, aby scena została pusta.
' PoczÄ…tki teatru  Taspis, Eschil (maski, ozdoby, scena), Eumenid, Sofokles, Eurypides. Nigdy nie
mogli im dorównać Rzymienie  Plaut, Terncy. Potem długa przerwa aż do Szekspira, Moliera,
Woltera.
' W Polsce długo nie było nic, były małe przedstawienia dla szlachty robione przez żaków (bardziej
dialogi). Kochanowskie napisał  Odprawę posłów greckich (mało popularne), teatr w ogóle na
początku nie był popularny w Polsce  potem wprowadzono Woltera i Kornela.
' Twórcą  Bohomolec, ale gdyby uczył, a nie tylko śmieszył byłby bardziej sławny.
' W Polsce rozwija siÄ™ komedia, a nie tragedia.
' Każdy bohater ma jakąś bardzo mocno zarysowaną cechę. Powinni też dobrze oddawać to na scenie
emocjami. Autor musi być wprawny w oddawaniu emocji postaci gestami.
' Bohaterowie powinni mówić w języku typowym dla tej postaci.
' Bohaterowie wcale nie muszą być z wysokich rodów, aby mogli wzbudzić emocje widza.
' Widz powinien wyjść ze spektaklu oczyszczony, powinno to w nim wzbudzić emocje.
' Epopeja  bardzo wysoki styl, wszyscy tam sÄ… szlachetni, bogowie greccy.
' Homer  autor, potem Wergiliusz, a po wielu latach Tass i Milton; Krasicki  Myszeida
' Opis typowej przygody na morzu  bogowie ingerują. Nie ma pięknych rymów  nudne.
'  Iliada - opowiedzenie o opisie bitwy, walka Hektora z Achillesem. Wszyscy szlachetni.
' Teraz nie wypada pisać epopei z dawnym bóstwami  należy pisać chrześcijańskie o walce nieba z
piekłem. Fragment o istocie Boga chrześcijańskiego.
' Nie odrzuca siÄ™ jednak jednoznacznie  bajek mitologicznych.
' Lepiej jednak pisać epopeje bez bogów, o bohaterze w każdym stopniu pozytywnym, mającym złych
i niegodnych przeciwników. Bohater musi odznaczać się cnotą, a jego słaby punkt będzie wzbudzał
żal wśród czytelników (jak Achilles)
' Tasso  Jerozolima wyzwolona - kiepskie, bohater  za mały , dużo modlenia  mało walki, zbyt
dużo wątków.
' Epopeja powinna mieć jeden wątek  jak gniew Achilla.
' Nie powinno być niczego zbędnego, nie zbyt dużo treści. Wątki powinny się zgrabnie przeplatać, nie
powinny się urywać, powinny mieć sens. Powinny być opisy.
' Nie powinno się mówić zbyt wiele poza głównym wątkiem, bo to wytrąca z toku myślenia (jak
gniew Achilla  to z niego wynikajÄ… wszystkie zdarzenia)
' Opowieść powinna być wypełniona  dziwem - okoliczność godna podziwiania, ale
prawdopodobna.
' Dzieło nie powinno się zaczynać hucznie, bo jak potem można tej podniosłości dorównać w reszcie
dzieła. Powinno rozpoczynać się łagodnie, a potem narastać.
' W pisaniu epopei niezrównany jest Homer.
' Pochwała  Transakcji wojny chocimskiej Potockiego.
' KOMEDIA  początki, szydzenie z ludzi, autorzy: Eupol, Kratyn, Arystofanes; nie oszczędzali ludzi
(Sokrates w  Chmurach ) zamiast wad krytykowali postaci. Dopiero potem tego zakazano i komedia
stała się odpowiednia  wyśmiewano wady (jeśli ktoś widział te cechy w sobie  wstydził się).
' Autor komedii powinien bardzo wnikliwie obserwować ludzi.
' O cechach poszczególnych ludzi. Człowiek zmienia się na przestrzeni lat, zmieniają się jego
przywary (młodość, dojrzałość).
' Postaci powinny mówić językiem odpowiednim dla swojego stanu, wieku, pochodzenia.
' Narody mają swoje stereotypowe cechy  Fr. lekki, Ang. ponury, Niem. opiły, Włoch złośliwy,
Holender skrzętny, Hiszp. leniwy.
' Rozróżnienie na żarty w sztukach dla pospólstwa i dla ludzi mądrych.
' Kolejne wydarzenia powinny być naturalne, nie trzeba się silić, aby każda postać miała swój
odpowiednik o charakterze przeciwnym (jest to dobry sposób, ale mało naturalny).
' Komedia powinna też zawierać dobre przykłady, np.: wymienienie obowiązków ojca i syna czy
męża i żony. To lepiej zabawi publiczność niż wulgarne żarty.
' Powinna uczyć, jak  Panicza gospodarz Kossakowskiego  trzeba szanować dobro i czcić obyczaje.
Dobro zawsze zwycięża.
' Niedobra sztuka -  Dziedzic (?)
PIEÅšC
CZWARTA
' O istocie zawodów, jeśli nie ma się wystarczającej ilości talentu, żeby wykonywać pierwszy stopień
danego zawodu, może wykonywać drugi stopień (generał  osoba nosząca broń)
' Nie działa to jednak w sztuce, a przede wszystkim w pisaniu wierszy. Nie ma tam stopni pośrednich
 tylko najwyższy. Jeśli wiersz nie sięgnie nieba, od razu spadnie na ziemię.
' Z talentem powinna iść w parze wiedza, umiejętności. Bez obydwu nie ma dobrego wiersza.
' Bardzo dobrze jest naśladować i szanować dawnych wybitnych twórców, ale nie jest też grzechem,
kiedy jednostka wybitna poszukuje czego nowego (pomimo że czasem  ciasne umysły to
krytykujÄ…)
' Tworząc sobie nowe drogi świetnymi pisarzami zostali Milton i Jung.
' Każde dzieło, które jest naśladownictwem (dobrym) powinno być docenione.
' Poezja jest dobra kiedy zachowania są zgodne z naturą (smutek po śmierci bliskiego, wdowa rwie
włosy z głowy po śmierci męża, syn, który wyjechał z domu po powrocie ściska w płaczu nogi
rodziców).
' Żeby opisać dobrze jakaś sytuacje trzeba używać odpowiednich słów, stylistyki. Żeby to wyćwiczyć
trzeba dużo czytać. Aby coś opisać należy też znać konwenanse, obyczaje  wtedy przedstawienie w
poezji będzie dobre.
' Poeta nie powinien dać się zwieść pochwałom. Nie powinien się wstydzić pytać innych o radę  sam
nie jest w stanie wiedzieć wszystkiego. Nie powinien szukać chwały kosztem innych.
' Poeta musi na przykład dawać rady sejmującym  pochwała poezji Trembeckiego.
' O tym, że tak niewielu poetów zyskało chwałę za życia, wielu wybitnych jest niedocenianych.
Poetów nie powinno to zniechęcać, potomkowie bowiem ich uhonorują i docenią.
' W mieście tworzy się ciężej niż na łonie natury (na wsi).
' Natura jest ogromna inspiracjÄ… dla poety.
' Wiersze starożytne to z
ródło inspiracji, ale niektórzy korzystają z tego nieudolnie, inni natomiast
potrafią wykorzystać w ciekawy sposób.
' Jeśli ktoś nie potrafi sam tworzyć, powinien zacząć tłumaczyć wiersza starożytne. Nie jest to
oczywiście łatwe i jest bardzo mało zgrabnych i dobrych przekładów. Nie wolno tłumaczyć słowo w
słowo, trzeba się wykazać.
' Naśladowca nigdy nie dorówna autorowi, trzeba zaufać swoim możliwościom.
' Motywacją dla autorów powinna być obietnica chwały.
' Nawet najlepszemu autorowi zdarzają się błędy, ale jeśli cała reszta jest dobra czytelnik wybaczy
 mała plamę . Nawet Homerowi zdarzały się błędy. W dużych dziełach trudno się tego ustrzec.
' Złych dzieł nie da się nawet doczytać do końca. Dobre można czytać bez końca i widzieć je cały
czas na nowo, czerpać z niego przyjemność.
' Niedobrze jest czytać dzieło tylko po to, aby śledzić w nim błędy  jak Zoil Homera i Wergilego.
Przypowiastka o tym jak jakiś bożek znalazł wszystkie błędy w utworach i zaniósł je Febowi, ten dał
mu worek ziarna zmieszanego z plewami i kazał mu je oddzielił, bożek zrobił to i spodziewał się za
to nagrody, dostał jednak worek z plewami (ponieważ plewy to błędy) Feb zachował dobrą resztę.
' Krytykować powinien tylko ten, kto sam coś robi.
' Kiedyś ludzie byli niecywilizowani, nie było własności rządziła siła  z tego wynikały rozboje.
' Załagodziła to dopiero poezja. Poezja ma moc łagodzenia wszystkiego (Orfeusz).
' Poezja jest przyczyną rozwoju cywilizacji, budowała miasta, zagrzewała do walki, opiewała
bohaterów, pomagała miłości.
' Wszyscy chwalą poezję, Polska też ją chwali i podziwia.
' Pochwała poezji, podsumowanie wszystkiego z pieśni czwartej co było powiedziane.
' Zamknięcie klamrowe  ponowny zwrot do muz. Poeta pisze o swoim dziele, że chciał pomóc
młodym w rozeznaniu się w literaturze i ma nadzieję, że przyniesie to jakąś korzyść.