KONIUGACJA
I. Wstęp do fleksji czasownika
Podstawą koniugacji polskiej  kon. psł.
Kategorie czasownika w psł.
W języku psł. czasownik miał:
" 3 osoby,
" 3 liczby (pojedyncza, podwójna, mnoga),
" rozbudowany system czasów (czas ter., czas przyszły, imperfectum  przeszły niedokonany,
aoryst  przeszły dokonany, czas przeszły zło\
ony, czas zaprzeszły),
" tryby (oznajmujÄ…cy, rozkazujÄ…cy i warunkowy, inaczej przypuszczajÄ…cy),
" strony (czynna, bierna).
Czasowniki psł. wyra\
ały te\
aspekt  niedokonany lub dokonany.
Fleksja werbalna  głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:
a) scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną
koniugacjÄ™ stp.;
b) powstaniu polskiej koniugacji  am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);
c) zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas zło\
ony ewoluował, dając dzisiejszy
czas przeszły);
d) uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;
e) zaniku liczby podwójnej.
Ukształtowanie się polskiej koniugacji  okres stp., na przełomie XV / XVI w. ju\
ukształtowany
polski system koniugacyjny.
Okres śrpol. i nwpol.  zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.: zmiany przynale\
ności
koniugacyjnej niektórych czasowników, zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych,
procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form
fleksyjnych.
II. PODSTAWA PRASA
OWIAC
SKA
Ka\
dy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach  ju\
w epoce bałto-
słowiańskiej):
a) temat I (temat czasu ter.)  podstawÄ… czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na
podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-a
L, *xvali-a
L, *pia
e-a
L, *bere-a
L, *pe%0Å„e-a
L; *mo~
e-
a
L, *bije-a
L, *dvigne-a
L;
b) temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.)  podstawÄ… form czasu przesz., tr.
warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie
sufiksu  ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bLra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvign%CÅ‚-ti.
Tematy I i II mogły być ró\
ne (*nese-, ale: *nes-; lub to\
same: *xvali-). Oboczności tematyczne
 wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *pe%0ńe-, *mo~
e-, ale: *pek-, *mog-;
jotacyzacji, np. *pia
e-, ale: *pisa-.
Podział na koniugacje w języku psł.
Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek
tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna:
morfem leksykalny + końcówka fleksyjna
Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I  temat czasu ter.,
temat II  temat bezokolicznika)
 por. *nes-e-a
L
rdzeń morfem końcówka
tematyczny fleksyjna
temat I
*xval-i-a
L
rdzeń morfem końcówka
tematyczny fleksyjna
temat I
*nes-ti
temat II = rdzeń końcówka bezokolicznika
*bLr-a-ti
rdzeń morfem tem. końcówka bezokolicznika
temat II
Wa\
ny  przyrostek tematotwórczy (tematyczny)
Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zró\
nicowany, w 2 wariantach (formach
obocznych), np.  e-/-o-; -ne-/-no.
Wariant  e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-a
L (dobrze widoczny); wariant  o- słabo
widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-%Cł < *nes-o-m (czyli
wczesnopsł. * om > *%Cł zgodnie z prawem sylaby otwartej).
Ró\
ne podziały na koniugacje psł.
Dwie najszerzej znane klasyfikacje:
a) Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., tak\
e w opisie historii ró\
nych
języków słowiańskich)  5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy
koniugacyjne)
b) Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas
koniugacyjnych w ich obrębie).
Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)
Zasada podziału na 5 koniugacji  temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli
przyrostek tematotwórczy (tematyczny)
Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji  temat II (bezokolicznika).
Wa\
ny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie
wiadomości na temat zró\
nicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany
tu po to, \
eby wyraz
nie pokazać temat I i II i ró\
nice między nimi).
I KONIUGACJA
Temat I z morfemem  e- / -o-
*nes%CÅ‚, *nesea
L 1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti
*ber%CÅ‚, *berea
L 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym  a-: *bLr-a-ti
II KONIUGACJA
Temat I z morfemem  ne- / -no-
*dvign%CÅ‚, *dvignea
L klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -n%CÅ‚-: *dvign%CÅ‚ti
III KONIUGACJA
Temat I z morfemem  je- / -jo-
*melj%CÅ‚, *meljea
L 1. klasa: temat II = rdzeń: *mleti (<*melti  metateza)
*pia
%CÅ‚, *pia
ea
L 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym  a-: *pis-a-ti
Uwaga!
W j. pol.: *sj > sz (stąd: psł. * pia
%Cł > pol. piszę); *lj > l (stąd: psł. *melj%Cł > pol. mielę).
IV KONIUGACJA
Temat I z morfemem  i-
*xvalj%CÅ‚, *xvalia
L 1. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym  i-: *xval-i-ti
*sedj%CÅ‚, *s%1Å‚dia
L 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -%1Å‚-: *s%1Å‚d-%1Å‚-ti
Uwaga!
W j. pol.: *dj > dz (stąd: psł. *sedj%Cł > pol. siedzę); *lj > l (stąd: psł. *xvalj%Cł > pol. chwalę).
V KONIUGACJA
tzw. atematyczna, tzn. bez charakterystycznego przyrostkiem tematycznego (tematotwórczego)
Temat I = rdzeń
Nale\
ały do niej tylko 4 czasowniki:
Formy 1 i 2 os. lp. cz. ter. Bezokoliczniki
*jesmL, *jesi (<*jes-si) *byti
*jamL, *jasi (<*j%1Å‚d-si) *jasti
*damL, *dasi (< *dad-si) *dati
*v%1Å‚mL, *v%1Å‚si (< **v%1Å‚d-si) *v%1Å‚d%1Å‚ti
Uwagi praktyczne!
Rozró\
nianie I i III koniugacji mo\
e okazać się trudne w wyniku procesów fonetycznych, które
zaszły w formach obu koniugacji. Na skutek palatalizacji I i jotacyzacji często formy 2 os. lp. czasu
ter. obu kon. mają podobną postać, por.
I kon. *pek%CÅ‚, *pe%0Å„-e-a
L (palatalizacja I k > %0Å„);
III kon. *pia
%CÅ‚, *pia
-e-a
L (jotacyzacja sj > a
).
Rozpoznajemy wówczas koniugację po formie 1 os. lp. czasu ter.; jeśli przed wygłosowym -%Cł
%CÅ‚
%CÅ‚
%CÅ‚
występuje spółgł. twarda (np. k), to jest to czasownik kon. I, jeśli natomiast spółgł. miękka (dziś
miękka lub stwardniała) to jest to czas. kon. III (miękka spółgł. powstała w wyniku jotacyzacji,
por. *pia
-e-a
L < *pis-je-a
L).
Współcześnie tak\
e zachowany podział na dwa tematy, por.
piszę, piszesz, ale: pisał, pisać
ka\
Ä™, ka\
esz, ale: kazał, kazać (psł. *kazj%Cł, *kazjea
L , *kazati)
płaczę, płaczesz, ale: płakać (psł. *plakj%Cł, *plakjea
L, *plakati)
III. ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM. KONIUGACJE POLSKIE
Kryterium podziału na koniugacje  na ogół końcówka 1 i 2 os. lp. czasu ter.
I.  Ä™, -esz niosÄ™, niesiesz, piszÄ™, piszesz, dz
wignÄ™, dz
wigniesz, grzejÄ™, grzejesz
II.  Ä™, -isz chwalÄ™, chwalisz, siedzÄ™, siedzisz
III.  (a/e)m,  (a/e)sz czytam, czytasz, gram, grasz; umiem, umiesz
Współcześnie ró\
ne podziały na typy koniugacyjne (zob. np. J. Tokarski)
Koniugacja I  psł. czas. kon.  e-/-o-; -ne-/no-; część czasowników dawnej kon.  je-/-jo-
Koniugacja II  psł. czas. kon.  i-
Koniugacja III  psł. czas. kon. V atematycznej, część czasowników dawnej kon.  je-/-jo-
Powstanie polskiej koniugacji  am, -asz, -em, -esz (typ znam, znasz, umiem, umiesz) 
przyczyny:
1) Kontrakcja w stp.
psł. *znaj%Cł > stp. znaję > zn

(dÅ‚uga sam. jako wynik kontrakcji)> Å›rpol. znåm (sam.
Å›cieÅ›niona å powstaÅ‚a po zaniku iloczasu z dÅ‚ugiego

> nwpol. znam
psł. *znajea
L > stp. znajesz > zn

sz > Å›rpol. znåsz > nwpol. znasz
psł. *umej%Cł > stp. umieję > umi
> Å›rpol. umi÷m > nwpol. umiem
psł. *umejea
L > stp. umiejesz > umi
> Å›rpol. umi÷sz > nwpol. umiesz
Brak kontrakcji tylko w 3 os. lmn. czasu ter., por. znają, umieją (z jotą), choć te\
szerzÄ… siÄ™
formy ściągnięte, uznawane za błędne, np. umią, rozumią.
W wielu gwarach (głównie Polski północnej, wlkp., płn.maz.) do dziś formy nieściągnięte, np.
bojał się, stojał, graje, znaje.
2) Analogia do form czasowników kon. V atematycznej (znam na wzór dam);
3) Potrzeba odpodobnienia form 1 i 3 os. lp. (po kontrakcji zn

to formy 1 i 3 os.  to\
same).
Chronologia procesu  XIV-XV w.
Formy nieściągnięte czasowników liczne jeszcze w zabytkach stp., por.
podnaszaję, śćwirdzaję, przyznawaję się, wylewaję, powiedaję, przysięgajęć wam przeze
cesarskie zdrowie itp.
Obok nich ju\
w najstarszych zabytkach formy nowe, por.
powiadam, polecam, wysłuszam, po\
egnam.