259






























Objaśnienia:

1 Dawna nazwa Wisły; patrz S. Klonowicza Flisa.
2 W okolicach Dobromila utrzymuje się dotąd podanie między ludem, że każdy umierający z
Herburtów zamieniał się w orła. Pieśni ludu polskie i ruskie, serbskie, czeskie i Słowaków
w Węgrzech, stawiają dowody na podobne przemiany. W jednym z rękopisów polskich z 1526 roku
znalazłem wzmiankę, że córki przemożnego domu Pileckich, a do tego pierworodne, jeżeli
zmarły przed zamążpójściem, zamieniały się w gołębie; zamężne zaś w ćmę nocną i ukąszeniem
przepowiadały zgon każdemu z członków tej rodziny.
3 Bosiljak (wasilek: occimum basilicum Linneusza)
ulubiony u Serbów w pieśniach, jak u
naszego ludu ruta, a na całej Rusi kalina i barwinek.
4 Zawodzić
po serbsku: tuziti, jest to płakać straty umarłego. Dotychczas w Serbii matka za
synem, siostra za bratem, przez trzy lata zawodzÄ… w pole wychodzÄ…c.
5 Własne słowa Bartosza Paprockiego z dzieła: Herby rycerstwa polskiego, 1584 r.
6 Godzisław Baszko, kronikarz.
7 Kto przeczyta dzieło Ludwika Choquet, wydane w Paryżu 1541 roku, znajdzie, że sztuka ta nie
lepsza była w tym wieku we Francji jak u nas.
8 Oczy uroczne, zapatrując.się nimi na suche grochowiny, nie mogły szkodzić nikomu; grochowiny
się jeno zsychały więcej. Podobnie oczy bazyliszka działały na rutę, skoro bowiem na nią
spojrzał, całą utracała świeżość i zieloność.
9 Lud utrzymuje, że płacz serdeczny przeczyszcza tego rodzaju oczy.
10 Wyględy
wyraz starodawny zamiast: okna.
11 ZÅ‚e
ten wyraz ma u ludu wielorakie znaczenie; raz go używają nie chcąc użyć słowa diabeł;
drugi raz znaczy chorobę przez czary lub złego ducha zadaną. W przekleństwie: niech go złe
spotka wszystkie rodzaje nieszczęścia oznacza.
12 Ojciec chrzestny.
13 Wino mocne węgierskie.
14 Pieśni weselne mazowieckie i sandomierskie.
15 Wyrażenie to poszło w przysłowie dla pokazania odległości miejsca. Piotr Kochanowski,
tłumacz Jerozolimy wyzwolonej Tassa, chcąc dosadnie wydać, jak daleko pędzono brańców
chrześcijańskich mówi: "drugich pędzili aż na Ukrainę". Teraz podobnego wyrażenia:
niedaleka Ukraina, używamy w przeciwnym znaczeniu,ukazując bliskość miejsca: to niedaleka
Ukraina. Wszakże to nie na Ukrainę.
16 Czerwone
tak lud zowie czerwone złote, podobnie jak Ruś czerwońce nazywa.
17 Student.
18 Kozik
rodzaj małego noża składanego, zwany inaczej cygankiem, który lud nasz zawsze przy
pasie na rzemyku nosi.
19 Czarna Góra
Czorno
hora, w Galicji, w cyrkule kołomyjskim, od niepamiętnych czasów znane
siedlisko opryszków.
20 Kamieniec
tak zowie lud tameczny miejsca koło stawów, jezior i wyżarów, gdzie dosyć
kamieni leży.
21 Mysiarki
tak Ruś nad Prutem zowie orzechy laskowe, które sobie myszy polne zagrzebują,
a te tamtejsi wieśniacy wykopują.
22 Drzymota
po rusku drymota, nie jest to sen zwyczajny, lubo go zawsze poprzedza. "Kiedy
kogo drzymka napadnie, jak lud mówi, może wszystko słyszeć i często widzieć, przeciwnie
we śnie nic nie usłyszy ani uwidzi."
23 A. Naruszewicz, Historia narodu polskiego, Lipsk 1836, t. I, s. 11
12.
24 Kalendarz polski i ruski 1759 r. in 4
to.
25 M. Gosławski, przypisy do poematu: Podole.
26 Próg w czacie od pierwszej izby jest wiele znaczącym, jak widzimy. Ruś tak go też szacuje,
że szczególnie się wystrzega, aby nań co nieczystego nie wylać.
27 Pierśni ludu Białochrobatów, Mazurów i Rusi znad Bugu K. Wł. Wójcickiego, t. I, s. 89.
28 Bachanalia, czyli dialogi z intermediami, reprezentowane na teatrach szkolnych, w jedno
opus zabrane,1640, in 4
to, Juszyński, t. II, s. 391.
29 Dzień św. Sebastiana uważają myśliwi za najpomyslniejszy, albowiem w nim nigdy chybić nie
można.
30 Gdy udezrzenia krwi burzą czyj sen, wyciskają jęk lub krzyki, nazywa to lud, że zmora dusi.
Zmora ta ma być rodzaju ducha, który dosiada młodych parobczaków i męczy dziewczęta. Aby
cierpiącą osobę uwolnić od niej, potrzeba zbliżyć się najciszej z próżną butelką i lekko
ręką od głowy przesuwać, nadstawiając otwór naczynia; przy samych nogach go zatkać, a zmora
w butelce znajdzie się czy w postaci pchły lub odrobiny słomy. Tak schwytaną zmorę należy
zakopać z butelką w ziemię.
31 Pobożniejsi, płachty takie, koszule swoje lub dzieci, nie rzucają, ale zawięzują po
krzyżach, czyli figurach.
32 "Nouv. Ann. des voyages", maj 1826.
33 "Czasopism Naukowy", 1829 r., zeszyt pierwszy.
34 Przysłowia K. Wł. Wójcickiego, 1830 r., t. III, s. 129
135.
35 Rękopism Joachma Possela, mający napis: Historia rerum polonicarum et pruthenicarum ab
anno 1388,ad annum 1623, wielkości arkuszowej, posiadał księgozbiór puławski. Rzecz pisana
jest po łacinie i wiele ważnych wiadomości zawiera. Z niego ten wyjątek spolszczony o
Twardowskim. Jochim Possel był lekarzem i nadwornym historiografem króla Zygmunta III
go;
obacz: Obraz wieku Zygmunta III-go Fr. Siarczyńskiego.
36 Rkps, Possela, s. 132.
37 Magnus et praestigiator;I tym go wyrazem łacińskim Possel mianuje.
38 Historia biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 108.
39 Pisze St. Rostowski: Lithuanicarum Soc. Jesu historiarum, cz. 1, s. 49.
40 "Czasopism Naukowy",
41 W tym zwierciadle Twarodwski pokazywał czary, Bogu jednak należne oddawał ofiary.
(Przekład P.L.)
42 Przysłowia K. Wł. Wójcickiego, t. III, s. 134.
43 UmieszczonÄ… jest w tomie IX "Dziennika Warszawskiego" na s. 204.
44 Tamaryndy
daktyle leśne.
45 Tu właściwie należałoby przerwać powieść, przytoczoną jedynie dla porównania z naszą
klechdą, dalszy już ciąg i koniec albowiem nie mają żadnego z nią związku
46 Hymis quida VII.
47 Quida Sigurdar XIII.
48 Wafthrud nis mal II.
49 Quida Sigurdar XIV.
50 Dämesaga 51.
51 Dämesaga 52.
52 O zamawianiu i czarowaniu strzelb i oręża wspominają kroniki nasze. Tatarki umiały tak
rusznice czarować
jak pisze Bartosz Paprocki (Herby rycerstwa polskiego, 1584 r.)
że
żadna nie wystrzeliła. Pod Piławcami,pamiętnymi klęską wojska koronnego, na białym koniu
poprzedzała Bohdana Chmielnickiego czarownica i pomagała głównie jemu do zwycięstwa
(rękopism współczesny). Między strzelcami wiele krąży powiastek i tajemnic, jak słowem
zaczarować strzelbę. W Szkocji krążyły pieśni, które uśmierzać miały wiatry i burze.
53 Runa Capituli, czyli Runathattr Othins.
54 Jenżibaba
rodzaj czarownicy. Lud nasz złą niewiastę nazywa Jędza baba. "To prawdziwa
Jędza baba..." W uniesieniu i poswarkach często słyszeć:
O! Przeklęta Jędza babo!
Słowaki wiele powieści mają o Jenżibabach. Wedle ich wyobrażenia są pyskate, nos duży jak
garnek, mieszkają w lasach i jaskiniach, najwięcej do czynienia z myśliwymi mają dlatego,
że ci umieją czarować, a i one czarodziejstwu oddane.
55 Tatosz
u Słowaków dziwotworny koń czarnej barwy, jemu podobny u Czechów Szencik,
a u Serbów Szaracz.
56 Tatra, Fatra i Matra
trzy góry najsławniejsze w Węgrzech i wspólnie stanowiące herb
niejednej rodziny szlacheckiej.
57 Piu kopy kazok napysau Spirydon Ostaszewski dla wesołoho mira, Wilno 1850 r.
58 FebrÄ™.
59 Wódka z miodem i korzeniami.
60 Tej treści K. Baliński dał nam także powiastkę z ust ludu wziętą.
61 Arela
rodzaj kołyski, na której lud się huśta ochoczo.
62 Czarnocki.
63 Nawiżeny
czyli po polski nawidzony, znaczy to samo u ludu, co oczarowany, opętany.
64 Lud ukraiński Antoniego Nowosielskiego (Marcinkowskiego), Wilno 1857, t. II.
65 "Dziennik Wileński", 1817, t. VI.
66 Erazm Izpolski, Kilka szczegółów do mitologii sławiańskiej, wyczerpniętych z podań gminu.
(Rusałka, A.Grozy, Wilno 1839, część 2-ga).
67 Tenże, tamże.
68 "Melitele", Noworocznik A.E. Odyńca, Warszawa 1828 r.
69 Kajssarów.
70 Chodakowski.
71 Jura
rzeka w powiecie rosieńskim, płynie nie opodal granicy pruskiej.
72 Adam Jucewicz, Litwa pod względem starożytnych zabytków, obyczajów i zwyczajów, Wilno 1846.
73 Perkun, Perkunas u pogańskiej Litwy, u nas Perun lub Piorun
król bogów rzucający pioruny.
74 Źgło
koszula, źgiełko
koszulka.
75 Inna powieść dodaje, że Żyd ułakomiony postacią baranią wziął go na wóz, ale topielec,
własną postać przybrawszy, głowę mu urwał i sam tułub przed pobliską gospodę zajechał.
76 W Nowogrodzkiem na jeziorze Świteź ukazują się podobne dziewice, które tam świtezianki
zowiÄ….
77 Dawniej.
78 Tak nazywano przez skrócenie Sobieskiego. Mamy też przysłowie na częsty nieurodzaj i głód
pod jego panowaniem: "Za króla Sobka nie było w stodole i snopka."
79 Maria Kazimiera, żona Jana III, wystawiła ten pałac w lesie, kędy król lubił polować,
i nazwała go od swego imienia Marymont. Tu na uczcie wyprawionej w r. 1683 dał słowo
publicznie posłowi austriackiemu, że pójdzie na odsiecz Wiedniowi.
80 Herb Sobieskiego, zwany Janina, jest sama tarcza.
81 O tym zdarzeniu, które opisałem z podania, zachował jeszcze pamięć książę Jabłonowski
w rękopiśmie przysłów swoich 1702 r. i Wacław Potocki w Jovialitates 1747 r. in 4-to.
82 Drobna nasza szlachta w ogóle cudzoziemców nazywała Miemcami z Zamorza.
83 Gatunek największych litewskich niedźwiedzi.
84 Telegrafy.
85 Mumie.
86 Chińska porcelana.
87 Ubiór ten wartał 1.600.000 złp.
88 Radziwiłł Panie Kochanku słynął z łgarstw swoich [...]. Przytoczyć tu muszę jeszcze jedno
Å‚garstwo.
Szlachcic Borowski, poufały księcia, którego lubił równie jak swoję ogromną wyźlicę Neptę,
opowiadał, że książę kazał raz krowy swoje wydoić, a z tego udoju wypełniono sadzawkę
w Nieświeżu.
Panie Kochanku
rzekł Radziwiłł
to nic jeszcze, ale jak zebrano śmietanę
z sadzawki i zrobiono masło, w maśle znaleziono źrebię, co się dawniej w mleku utopiło.
Książę ten, zwiedzając różne kraje Europy, woził z sobą taki dukat szczerozłoty, że na
niego oddzielny był powóz, a kilku ludzi dźwigać go musiało. Będąc w Paryżu, wszedł do
jednego z magazynów galanterii i wszystkie towary w składzie tym będące bardzo mu się
podobały. Zapytuje kupca, wiele żąda za cały magazyn? Zdziwiony właściciel uraził się,
miał bowiem za żart to pytanie. Książę, nie mogąc się doczekać odpowiedzi, pokazuje kupcowi
pierścień, którego główny diament prawie odurza kupca, na koniec oświadcza, ile żąda za
cały magazyn, a w kilka chwil cała należytość zapłaconą została. [...]
89 Snopek skór lisich w Wilnie sztuk 10 obejmuje.
90 Tak nazywają się statki na Dźwinie większe daleko od naszych.
91 Mały wózek łubem wybity.
92 Takie podanie zachowali Mazury o początku kukułki.
93 Starodawnym zwyczajem, co Rej z Nagłowic nam zachował, narodem nazywają zbiór rodzin
zamieszkałych w jednej lub w wielu wioskach.
94 Tak nazywają Mazury z okolic Warszawy wiązki małe drzewa rąbane z gałęzi i grubszego
chrustu, które sprzedają na kopy lub pojedynczo do Warszawy wyłącznie.
95 Dzikie kaczki
96 Wysokie wzgórza piaszczyste, podobne do długiego wału, ciągną się o trzy mile od Warszawy,
w lasach rządowych straży Sieraków, więcej jak na milę. Wał ten, ręką przyrody wysypany,
nazywają Mazury Ćwikową Górą i dotąd prawią powiastki o zbójcy Ćwiku.
97 Zwyczaj to z czasów jeszcze przedchrześcijańskich zachowany na całym obszarze dawnej
Polski.
98 Przeszłego roku.
99 W roku 1809 podporucznik Wilczek z trębaczem zabrał w niewolę patrol austriackiej jazdy
z 30 żołnierzy i oficera złożony. Mamy tę wiadomość od ś.p. pułkownika Augustyna
Zawadzkiego, dowódcy 7-go pułku ułanów, w którym służył pomieniony waleczny oficer. Za
czasów Królestwa wystrzałem z pistoletu odebrał sobie życie.

KONIEC KSIĄŻKI