Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce


HI I I I I


Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
� Wydawnictwo WAM, 2007
Redakcja naukowa
dr El bieta Przybył
Korekta
Małgorzata Piwowarczyk
Projekt okładki i stron tytułowych
Sebastian Stachowski
ISBN 978-83-7318-894-5
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 " 31-501 Kraków
tel. [phone] " faks 012 429 50 03
e-mail: [e-mail]
DZIAA
HANDLOWY
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
Zapraszamy do naszej
KSI GARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWAM.pl
tel. [phone]
Drukarnia Wydawnictwa WAM
ul. Kopernika 26 " 31-501 Kraków
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Moim Najbli szym
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Wstęp
 I im bardziej spieszy ona [dusza  M.D.] w gór , tym wi cej
jest rzeczy, o których zapomina, chyba e ju tutaj taki jest cały
jej ywot, i w pami ci s tylko rzeczy godniejsze. I pi knie jest
zaiste wydobyć si ju tutaj z trosk ludzkich, wi c z konieczno-
ci tak e z ich pami ci, tak i je li kto powie, e �dobra dusza
zapomina, to w tym znaczeniu powie słusznie. Oto ucieka z wiru
rzeczy mnogich i to co mnogie, skupia w jedno, porzucaj c owo
niesko czone, wtedy bowiem nie ci y jej mnogo ć rzeczy, lecz
ma swobod ruchów i jest sob . Przecie i tutaj, ilekroć chce być
�tam, choć jeszcze jest tutaj, odrzuca wszystko, co inne!
(Plotyn, Enneady IV 3, 32, tłum. Adam Krokiewicz)
Czym był kataryzm? Ju sama klasyfikacja tego zja-
wiska religijnego sprawia pewne trudno ci. Tradycyjnie
okre la si go mianem  herezji redniowiecznej . Wy-
ra enie to nawi zuje bezpo rednio do ówczesnych ró-
deł katolickich, a przecie katarzy nazywali swoj wspól-
not  Ko ciołem Bo ym oraz  Ko ciołem Jezusa Chry-
stusa . Ostatnio jednak badacze coraz cz ciej posługu-
j si okre leniami neutralnymi, takimi jak  religijny ruch
dysydencki czy  dualizm chrze cija ski . Chodzi tu nie
tylko o słowa  ka dy z wymienionych terminów odwo-
łuje si do odmiennych skojarze , tradycji i ocen. Kon-
trowersyjnym zagadnieniem jest równie pochodzenie
katarów. Czy ich pojawienie si w Europie Zachodniej
mo na wi zać ze wschodnimi bogomiłami, czy przeciw-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
WST P
8
nie  inspiracja dla kataryzmu wyszła przede wszystkim
z zachodniego chrze cija stwa? Istniej jednak fakty do-
tycz ce kataryzmu, o których mo na mówić z wi ksz
pewno ci . Wiadomo, e rozwijał si on w zachodniej
Europie (przede wszystkim w Langwedocji, Włoszech
i Niemczech) od połowy XII do drugiej połowy XIV
wieku. Dobrze potwierdzone jest równie to, e katarzy
swoj dualistyczn doktryn wywodzili z Biblii, przede
wszystkim (ale nie tylko!) z Nowego Testamentu. Ist-
nieje tak e wiele dokumentów po wiadczaj cych, e elita
katarska przestrzegała surowej dyscypliny  zachowy-
wała wstrzemi liwo ć pokarmow i abstynencj sek-
sualn . Nie ma zastrze e co do tego, i najwa niejszym
rytem był chrzest duchowy dokonywany przez nało e-
nie r k  consolamentum. Wreszcie, ródła nie pozosta-
wiaj w tpliwo ci, e organizacj religijn katarów była
swoista konfederacja biskupstw  wiemy o istnieniu sze-
ciu Ko ciołów katarskich we Włoszech, pi ciu w Lang-
wedocji i jednego w północnej Francji.
Warto wspomnieć ju na wst pie o znaczeniu katary-
zmu w ró nych kontekstach, przede wszystkim histo-
rycznych. Chocia był on zjawiskiem religijnym  miał
wpływ tak e na ycie społeczne, polityczne, a w pewnej
mierze i ekonomiczne krajów, w których si rozwijał.
Katarzy silnie oddziałali na Ko ciół katolicki swojej epo-
ki, który ju w XII wieku uznał ich za heretyków. Aby
powstrzymać wpływ dualistów, Ko ciół posługiwał si
z jednej strony rodkami represyjnymi, takimi jak kru-
cjata i inkwizycja papieska, z drugiej za prowadził dzia-
łalno ć perswazyjn  poprzez nauczanie kaznodziejskie
i pobo ny przykład. Zajmowały si tym przede wszyst-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
WST P
9
kim zakony ebracze: dominikanie i franciszkanie. Po-
wstanie tego pierwszego zgromadzenia wi zało si bez-
po rednio z próbami nawracania katarów. Zahamowa-
nie rozwoju kataryzmu w Langwedocji w wyniku kru-
cjaty albige skiej, a potem działalno ci inkwizytorów
oraz polityki króla Francji, miało konsekwencje dla hi-
storii tego rejonu Europy. Po pierwsze, wspomniane
wydarzenia spowodowały systematyczn likwidacj
wzgl dnie niezale nych organizmów politycznych na
tym obszarze i zniszczenie rozwijaj cej si tam orygi-
nalnej kultury. Po drugie, ograniczanie politycznej nie-
zale no ci Langwedocji doprowadziło w ko cu do wł -
czenia jej do Korony francuskiej, co z kolei przyczyniło
si do rozkwitu Francji w XIII wieku. I w ko cu, po trze-
cie, wydarzenia zwi zane z krucjat przeciwko albigen-
som powstrzymały wpływy królów arago skich w Lan-
gwedocji i skierowały ich zainteresowanie ku Morzu
ródziemnemu. W ci gu nast pnych stu lat Aragonia
stała si jednym z wa niejszych pa stw Półwyspu Ibe-
ryjskiego i zachodniej cz ci basenu ródziemnomorskie-
go. Je li chodzi o inne oddziaływania kataryzmu warto
wspomnieć, e doktryna i ascetyczna etyka katarska sta-
nowiły ideologiczne wsparcie dla przedstawicieli nowych
elit trzynastowiecznych miast włoskich. Ponadto, według
niektórych hipotez, kataryzm w Langwedocji mógł sta-
nowić  mimo odmiennego stosunku do widzialnego wia-
ta i erotyzmu  inspiracj dla poetyckiego i duchowego
ruchu trubadurów.
Znaczenie kataryzmu nie polega jednak wył cznie na
roli, jak odegrał on w dziejach swojej epoki. Doktryna
katarów, poparta  co istotne  tak e ich praktyk reli-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
WST P
10
gijn , podj ła wa ne zagadnienie zachodniej refleksji fi-
lozoficzno-religijnej, dotycz ce pochodzenia i natury zła
(pytanie unde malum?). Wbrew stanowisku w. Augu-
styna z Hippony (w okresie nowo ytnym podobne zaj-
mował Gottfried Wilhelm Leibniz), według którego zło
jest brakiem dobra (privatio boni), twierdzili oni  b -
d c w tym wzgl dzie w mniejszo ci  e zło jest nie tyl-
ko brakiem dobra, lecz niezale n od dobra zasad , uper-
sonifikowan w postaci złego boga lub złego demiurga.
Z perspektywy historyka porównawczego religii wi-
dać, e kataryzm ze swoj dualistyczn nauk (nurtu ra-
dykalnego i umiarkowanego) nie jest samotn wysp
w ród religii monoteistycznych i politeistycznych. Wraz
z innymi dualistycznymi religiami, nurtami religijnymi
i systemami religijno-filozoficznymi tworzy on  by po-
zostać przy wcze niejszej metaforze  całkiem rozległy
archipelag. Wybitny badacz religii dualistycznych Ugo
Bianchi w ród doktryn dualistycznych, oprócz katary-
zmu, wymienia zaratusztrianizm, orfizm, pitagoreizm,
filozofi Heraklita i Empedoklesa, platonizm, neopita-
goreizm, gnostycyzm, hermetyzm, neoplatonizm, mani-
cheizm, bogomilizm, religi jezydów, hinduskie prze-
ciwstawienie atman-maja, a tak e chi sk opozycj
kosmiczn yin-yang1. Do tego katalogu systemów duali-
stycznych dodać mo na jeszcze dualistów chrze cija -
skich  działaj cych w Bizancjum i na jego pograniczach
paulicjan, rosyjskich chłystów i skopców  czy duali-
stów semickich: esse czyków i mandejczyków.
1
U. Bianchi, Dualism, w: Encyclopedia of Religion, ed. M. Eliade, t. 4, New
York 1987, s. 506-512.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
WST P
11
* * *
Niniejsza ksi ka składa si z dwóch cz ci ukazuj -
cych kataryzm z ró nych perspektyw. W pierwszej, za-
tytułowanej Historia kataryzmu, przedstawiłem dzieje
katarów, zwracaj c szczególn uwag na rozwój ich dok-
tryny i hierarchii. Wi cej miejsca ni zwykło si to czy-
nić, po wi ciłem dziejom tego ruchu we Włoszech. Spe-
cjalnym moim staraniem było omówienie  choćby w po-
staci skrótowej  wszystkich wiadectw pochodzenia
katarskiego. Na ile było to mo liwe w tak niewielkiej
publikacji, pragn łem zaprezentować tak e kontekst po-
lityczny, społeczny i kulturowy, w którym rozwijał si
Ko ciół katarski w poszczególnych krajach. W drugiej
cz ci ksi ki, nosz cej tytuł Katarski system zbawczy
w działaniu, starałem si zrozumieć atrakcyjno ć kata-
ryzmu i jego skuteczne funkcjonowanie. Próbowałem do-
konać tego poprzez rekonstrukcj doktryny i praktyki
religijnej  dobrych ludzi jako dualistycznego systemu
zbawczego, a tak e przez zarysowanie wzorcowej po-
staci katarskiego wyznawcy. Jest to propozycja o tyle
oryginalna, e w dotychczasowych publikacjach religij-
ny aspekt kataryzmu  i tak prezentowany znacznie rza-
dziej ni uj cie historyczne  był przedstawiany jedynie
w formie systematycznego opisu, a nie systemowego
modelu. W tej cz ci podj łem tak e prób wyja nienia,
w jaki sposób katarzy, posługuj c si dyskursem trady-
cji judeochrze cija skiej, wyra ali dualistyczne tre ci
swojej nauki. W niniejszej pracy zamie ciłem liczne cy-
taty ze redniowiecznych ródeł. Dzi ki temu chciałem
nie tylko poprzeć swoje wnioski i twierdzenia, ale rów-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
WST P
12
nie dać Czytelnikowi pewne wyobra enie o wiadec-
twach, na których historycy religii i mediewi ci buduj
swoj wiedz o katarach.
* * *
Korzystaj c z okazji, pragn podzi kować osobom,
które swoj wiedz przedmiotow i metodologiczn przy-
czyniły si do rozwoju moich zainteresowa kataryzmem
i podobnymi lub pokrewnymi mu zjawiskami religijny-
mi: herezjami chrze cija skimi oraz manicheizmem. Sło-
wa podzi kowania kieruj wi c do Pana Profesora Stani-
sława Byliny, Ksi dza Profesora Wincentego Myszora oraz
do Pana Jerzego Prokopiuka. Intelektualny dług zaci gn -
łem tak e wobec nie yj cego ju Profesora Andrzeja Wier-
ci skiego. Chc zaznaczyć, e za ewentualne bł dy i ry-
zykowne tezy odpowiedzialno ć ponosz wył cznie ja
sam. W tym miejscu składam podzi kowania Panu Dy-
rektorowi Zbigniewowi Iwa skiemu z Wydawnictwa
WAM za yczliwo ć i wiele cierpliwo ci.
Nazwy Diabeł i Szatan pisz du liter , gdy katarzy okre lali
w ten sposób złego boga lub złego demiurga.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Część pierwsza
Historia kataryzmu
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
I
Kwestia pochodzenia kataryzmu
Znane nam ródła historyczne nie daj jednoznacz-
nej odpowiedzi na wa ne pytanie o genez kataryzmu.
W literaturze mo na znale ć trzy stanowiska w tej kwe-
stii. Pierwsze z nich akcentuje wpływy bogomiłów ze
Wschodu, drugie podkre la miejscowe, zachodnioeuro-
pejskie pochodzenie kataryzmu, trzecie za zwraca uwag
na mo liwo ć inspiracji nurtami gnostyckimi z Półwy-
spu Iberyjskiego.
Obecnie przewa a opinia, e zachodni dualizm w red-
niowieczu powstał pod wpływem bogomilizmu1, czyli
Ko cioła dualistycznego, który od połowy X wieku dzia-
łał w Bułgarii, a nast pnie był obecny tak e w Bizan-
cjum2. Pogl d ten zakłada, e przenikanie idei i praktyk
bogomilskich miało charakter zdecentralizowany, to zna-
1
Na temat bogomilizmu zob. przede wszystkim: D. Obolensky, The Bogomils.
A Study in Balkan Neo-Manicheism, Cambridge 1948; D. Angelov, Le bogomili-
sme en Bulgarie, Toulouse 1972; S. Bylina, Bogomilizm bułgarski: uwarunko-
wania społeczne, polityczne i kulturalne,  Balcanica Posnaniensia , t. II, Pozna
1985, s. 133-145; J. Spyra, Wspólnoty bogomilskie jako próba powrotu do form
ycia gmin wczesnochrze cija skich,  Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiel-
lo skiego. Prace Historyczne , z. 84, Kraków 1987, s. 7-21; S. Runciman, Mani-
cheizm redniowieczny, przekł. J. Prokopiuk, B. Zborski, Gda sk 1996, s. 66-94.
2
Dyskusj na temat pocz tków kataryzmu i tezy bogomilskiej przedstawia
M. Barber, Katarzy, przekł. R. Sudół, Warszawa 2004, s. 28-37. Na ten sam te-
mat: M. Lambert, The Cathars, Oxford 1998, s. 29-37.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce