Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Tekst będzie miał około
Wiedza do testu na maturze
1200 słów. Będzie współ-
czesny, publicystyczny
Test sprawdzający zrozumienie czytanego tekstu jest teraz obowiązkowym elementem
lub popularnonaukowy.
matury pisemnej z polskiego. Ogólnie postrzegany jako ta łatwiejsza część  przecież
Nie może być literacki.
znakomitą większość odpowiedzi da się wywnioskować z tekstu. Ale nie wszystkie  do
Test będzie składał się
pewnej grupy pytań potrzeba wiedzy.
z 12  16 pytań.
" Celem pytań testowych jest sprawdzenie umiejętności czytania ze zrozumieniem: wy-
szukiwania żądanych informacji, definiowania pojęć, wyciągania wniosków, charak-
teryzowania nadawcy i odbiorcy.
" Trzeba dokładnie wczytać się w pytania, bo każda nieprecyzyjna, niekoniecznie błęd-
na odpowiedz
działa na niekorzyść ucznia.
" Jeśli proszą nas o cytowanie, cytujemy, a nie streszczamy (po prostu przepisujemy jakiś
fragment tekstu), jeśli proszą nas o streszczenie, zreferowanie, nie przytaczamy słów z tekstu,
tylko próbujemy ubrać zawarte w nim myśli we własne słowa. Gdy polecają nam wymie-
nienie, powiedzmy, trzech czynników, wymieniamy trzy, a nie dwa, pamiętamy też, że to,
co wypiszemy jako czwarty punkt nie zostanie już zaliczone jako odpowiedz
...
Czy do testu można się przygotować?
Czy do testu można się przygotować?
Czy do testu można się przygotować?
Czy do testu można się przygotować?
Czy do testu można się przygotować?
Najczęściej będziecie proszeni o: Na ile
Najczęściej będziecie proszeni o:
Najczęściej będziecie proszeni o:
Najczęściej będziecie proszeni o:
Najczęściej będziecie proszeni o:
test sprawdza wiedzę?
" Wymienienie funkcji tekstu
" Wskazanie jego nadawcy, odbiorcy
Sprawdza, zwłaszcza z zakresu za-
" Określenie tematyki tekstu, sprecyzowanie głównej idei
gadnień teoretycznoliterackich 
" Wskazanie i zacytowanie bądz
streszczenie najistotniejszych fragmentów
trzeba orientować się w strukturze
" Definiowanie pojęć
tekstu, elementarnych zasadach
" Nazwanie środków artystycznych występujących w danym tekście i określenie ich funkcji
kompozycji. Ale tak naprawdę
" Oddanie toku myślenia autora, np. wskazanie wniosków
głównym założeniem części testo-
" Ocenienie temperatury emocjonalnej tekstu, obiektywizmu bądz
subiektywizmu autora wej jest sprawdzenie umiejętności
" Nazwanie relacji pomiędzy fragmentami tekstu (zdaniami bądz
akapitami)  np. mamy czytania tekstu. Potrzeba zatem
określić, czy dany fragment zaprzecza innemu, potwierdza go, czy też jest rozwinięciem spostrzegawczości, uwagi, wnikli-
myśli zawartej w poprzednim, a może fragmenty te w ogóle nie mają ze sobą związku? wości, ponieważ większość infor-
macji jest zawarta w tekście.
Powtórka wiedzy do testu
Aby przygotować się do rozwiązywania testu sprawdzającego zrozumienie czytanego
tekstu, trzeba mieć pewną porcję wiedzy teoretycznej. Ujęliśmy ją w 7 punktów.
1. Funkcje języka, formy wypowiedzi
Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?
Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?
Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?
Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?
Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?
Takie właśnie pytanie może pojawić się w teście.
" Jak na nie odpowiedzieć?
" Jak szukać w tekście nadawcy i odbiorcy?
Przede wszystkim zwracajmy uwagę na zaimki i formy czasownika!
Nadawca
Nadawca
Nadawca
Nadawca
Nadawca
to zazwyczaj autor omawianego tekstu. Może się ujawniać poprzez formy 1. osoby liczby
pojedynczej czasowników:
 chcę ,
 widziałem ,
1
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
 zrobię , Funkcje języka,
formy wypowiedzi
a także poprzez zaimki:
 ja ,
Przykład
 mnie itd.
Nadawca może się wypowiadać w imieniu całej zbiorowości (lub nadawcą będzie gru- funkcji informatywnej:
pa)  wówczas wystąpią zaimki:
Funkcją ze zbioru A do zbioru B
 my ,
nazywamy takie przyporządkowa-
 nasze ,
nie, że każdemu elementowi zbioru
a także czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej:
A przyporządkowany jest dokład-
 chcieliśmy ,
nie jeden element zbioru B.
 musimy .
Elementy zbioru A są argumenta-
Zastosowanie takich form może służyć także czemuś innemu  utożsamieniu z odbior-
mi tej funkcji, a elementy zbioru B
cą ( my ).
 wartościami funkcji.
Odbiorca ktoś, do kogo kierowany jest tekst. Zazwyczaj mamy do czynienia z odbiorcą
Przykład
niezamierzonym, tzn. w wypowiedzi nie ma jednoznacznych wskazówek pozwalających
identyfikować odbiorcę. Jeśli nadawca kieruje tekst do konkretnej osoby, nazywamy ją
funkcji ekspresywnej:
adresatem; wówczas znajdziemy w wypowiedzi konkretne informacje:
Jak te kanalie, Żydy, cisną się na
 Wy, młodzi, nie znacie jeszcze życia ,
Krakowskie Przedmieście! Nie mógł-
 Drogi Adamie, zapomnij o moich uwagach .
by to parch jeden z drugim pilno-
Odbiorcą może być jedna osoba, ale też cała zbiorowość, np. wszyscy czytelnicy albo
wać się Nalewek i Świętojerskiej.
konkretna grupa: młodzież, studenci, kobiety&
(Wypowiedz
bohatera Lalki Bolesława Prusa)
Przykład
Określ funkcje danego tekstu
Określ funkcje danego tekstu
Określ funkcje danego tekstu
Określ funkcje danego tekstu
Określ funkcje danego tekstu
funkcji impresywnej:
Każda wypowiedz
(także analizowany na maturze tekst) służy porozumieniu między
Palenie surowo wzbronione.
nadawcą a odbiorcą, czyli pełni funkcję komunikatywną. Ma ona różne odmiany w za-
Uprasza się o niepalenie.
leżności od celu wypowiedzi:
Nie pal, proszę.
Funkcja informatywna
Funkcja informatywna
Funkcja informatywna  informuje, czyli przekazuje informacje  i to na nich skupia się
Funkcja informatywna
Funkcja informatywna
Czy mógłbyś nie palić w tej chwili?!
uwaga odbiorcy. Rozpoznajemy ją po takich cechach, jak:
" brak słownictwa oceniającego i nacechowanego emocjonalnie,
Przykład
" brak środków stylistycznych (porównań, metafor itp.),
funkcji poetyckiej:
" zdania oznajmujące (zazwyczaj złożone),
Noc jak bas
" rzeczowość, precyzyjność,
Księżyc wysoko jak sopran,
" spójność,
gość u chmur ośnieżających drzewa
" pojawianie się pojęć, terminów,
zima, zima,
" wskazywanie konkretnych przykładów.
jaka tam zima!
Skoro jak majowy słowik śpiewa.
Funkcja ekspresywna
Funkcja ekspresywna
Funkcja ekspresywna  wyraża emocje.
Funkcja ekspresywna
Funkcja ekspresywna
(Sanie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego)
Cechy takich tekstów to na przykład:
" obecność słów nacechowanych emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia),
" zdania wykrzyknikowe,
" środki stylistyczne (np. epitety, apostrofy).
Rzadko występują teksty wyłącznie o tej funkcji (może ona dominować we fragmencie,
na przykład wypowiedzi bohatera).
Funkcja impresywna
Funkcja impresywna
Funkcja impresywna  celem takiego tekstu jest wpłynięcie na poglądy, zachowanie
Funkcja impresywna
Funkcja impresywna
odbiorcy, nakłonienie go do konkretnych działań czy wybrania jakiejś postawy. Wystę-
puje bardzo często w różnych formach wypowiedzi: reklamach, hasłach, rozkazach, re-
gulaminach, także podaniach, poradnikach, instrukcjach& Funkcję tę znajdziemy tak-
że w przysłowiach:
 Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje czy
 Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe ,
W publicystyce, nawet literaturze pięknej, także znajdziemy funkcję impresywną, którą
cechuje pojawianie się:
2
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
" czasowników w trybie rozkazującym ( zastanów się ,  zobaczcie ),
Przykład
" form kategorycznych ( nie wolno ,  trzeba ,  powinniście ),
funkcji fatycznej:
" słownictwa oceniającego ( cudowny ,  beznadziejny ).
Dzień dobry. Czy dobrze mnie
Ta funkcja języka łączy się zawsze z informatywną (nawet slogan reklamowy informuje)
państwo słyszą? Witam serdecznie.
 trzeba umieć ocenić, która z nich dominuje. Skutecznemu nakłanianiu towarzyszy też
na ogół funkcja poetycka języka (np. środki artystyczne).
Przykład
Funkcja poetycka
Funkcja poetycka
Funkcja poetycka  czytelnik zwraca uwagę nie tylko na przekaz, ale też na formę, która
Funkcja poetycka
Funkcja poetycka
funkcji stanowiącej:
ma wzruszać, zachwycać. Podstawowa cecha to obecność różnorodnych środków styli-
stycznych, zaskakiwanie odbiorcy. Funkcja ta występuje nie tylko w literaturze pięknej, Niniejszym zamykam posiedzenie.
ale wszędzie tam, gdzie nadawca dąży do przełamania schematów językowych,  odświe-
żenia języka  w żartach, przysłowiach itp.
Przykład
Może być obecna we fragmentach tekstu analizowanego na egzaminie maturalnym.
funkcji magicznej:
Funkcja fatyczna
Funkcja fatyczna
Funkcja fatyczna  jej celem jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu (wszelkie  dzień
Funkcja fatyczna
Funkcja fatyczna
A niech was wszyscy diabli!
dobry ,  aha & ). Nie należy do najważniejszych i z pewnością nie dominuje w dłuż-
(Wypowiedz
Felicjana  bohatera Moralności
szej wypowiedzi. Jej obecność wiele mówi o relacjach między nadawcą a odbiorcą
pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej)
(np. zacieśnienie kontaktu), pomaga upodobnić tekst do rozmowy.
Celem niektórych wypowiedzi nie jest wcale nawiązywanie kontaktu z odbiorcą, ale
oddziaływanie na otaczający świat.
Funkcja stanowiąca
" Funkcja stanowiąca
Funkcja stanowiąca  tekst zmienia coś w rzeczywistości pozajęzykowej (np. słowa
Funkcja stanowiąca
Funkcja stanowiąca
 Ogłaszam was mężem i żoną czy  Zwalniam pana z pracy ).
Funkcja magiczna
" Funkcja magiczna
Funkcja magiczna  wszelkie zaklęcia, przekleństwa itp. Teksty o tych funkcjach poja-
Funkcja magiczna
Funkcja magiczna
wiają się raczej rzadko.
Rozpoznaj formę wypowiedzi
Rozpoznaj formę wypowiedzi
Rozpoznaj formę wypowiedzi
Rozpoznaj formę wypowiedzi
Rozpoznaj formę wypowiedzi
Esej
Esej
Esej
Esej
Esej
" jest to szkic filozoficzny, naukowy, krytyczny czy moralistyczny, zazwyczaj pisany prozą,
" cechuje go swobodna kompozycja: nie kończy się jednoznaczną oceną problemu (wy-
wód otwarty), nie ma zamiaru wyczerpać tematu,
" eksponuje subiektywny punkt widzenia,
" wymaga od autora erudycji (oczytania, wszechstronnej wiedzy),
" przedstawia problem w sposób kunsztowny, z dbałością o piękno języka (występują
środki stylistyczne, konkretne przykłady, elementy retoryczne itp.).
Uwaga!
Teksty wybierane do testów maturalnych bardzo często są właśnie esejami.
Co mają ze sobą wspólnego jabłko i Gioconda, wieża Eiffla i swastyka? Pozornie nic.
A przecież są owocem nieoczekiwanych skojarzeń. Odpowiedzią wyobraz
ni na sygnały
wysyłane z otoczenia. Już w raju wszystko było symboliczne. I jabłko, i wąż, i drzewo
wiadomości. Pierwsi ludzie, pierwsze symbole. Od początku historii ludzkości te umowne
znaki towarzyszą człowiekowi.
(fragment tekstu W. Pilawskiej Przejrzysty język symboli)
Reportaż
Reportaż
Reportaż
Reportaż
Reportaż
" gatunek publicystyczny, niekiedy zbliżający się do literatury pięknej, przedstawia
wydarzenia, których autor był uczestnikiem lub świadkiem,
" występuje w wielu różnych odmianach, np. reportaż sądowy, podróżniczy, wojenny,
społeczno-obyczajowy itd.
Bukowsko: kury grzebią w ogródkach, mężczyz
ni piją pod sklepem kolejne wino, biją
dzwony na niedzielną sumę. Ludzie żyją tu z niewielkich gospodarstw. Kiedyś pracowa-
li w sanockim Autosanie i Stomilu. Dziś jeżdżą na saksy do Stanów Zjednoczonych,
Włoch i Niemiec. (& )  We wsi nic się nie dzieje  mówi Wioletta.
(fragment reportażu A. Fostakowskiej z Gazety Wyborczej)
3
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Felieton
Felieton
Felieton
Felieton
Felieton
" gatunek publicystyczny, zazwyczaj mówi o aktualnych problemach społecznych, oby-
czajowych, kulturalnych, jest subiektywnym komentarzem do nich,
" wykorzystuje fikcję literacką, żart, kpinę,
" często pisany jest stylem gawędziarskim, pozwalającym na lepsze nawiązanie kon-
taktu z czytelnikiem,
" gatunek związany z rozwojem prasy,
" pojawia się cyklicznie.
Nie życzę z
le ministrowi Zakrzewskiemu. Przeciwnie  dobrze mu życzę, ale dobrze mu
nie wróżę. Co on może zrobić, jeśli chce podnieść poziom kultury? Przecież poziom ten
się nie podniesie, jeśli film  Ogniem i mieczem zdobędzie Oscara, a nawet gdyby, film
nie będzie przez to lepszy, tylko Oscar będzie gorszy.
(fragment felietonu S. Tyma z czasopisma Wprost)
Jak rozpoznać styl tekstu?
2. Zagadnienia dotyczące stylu
Pytania o styl pojawiają
się często w zadaniach
Język literacki
Język literacki
Język literacki
Język literacki
Język literacki
maturalnych.
Nazwa ta nie oznacza języka literatury, ale odmianę języka (zwaną inaczej ogólną lub
kulturalną), która jest znana wszystkim wykształconym Polakom, używana w szkołach
czy środkach masowego przekazu, podlega normom poprawnościowym. Oprócz niej
istnieją w języku różne odmiany terytorialne (np. dialekty), zawodowe czy środowisko-
we. Właśnie językiem literackim są pisane teksty poddawane analizie w testach matu-
ralnych. Pytania testowe mogą dotyczyć raczej tego, co wykracza poza tę odmianę języ-
ka, np. wyszukania w tekście regionalizmów czy specjalistycznych terminów.
Styl
Styl
Styl
Styl
Styl
Pojęcie węższe od języka: spośród wszystkich środków językowych autor wypowiedzi wy-
biera te, które są według niego najbardziej przydatne, najlepiej wyrażają myśli. Na ten
dobór wpływ mają okoliczności wypowiedzi (np. jej cel). Stylem nazwiemy też ogół środ-
ków językowych charakterystycznych dla konkretnego autora, epoki, utworu literackiego.
Gdyby pytanie testowe nakazywało opisanie stylu danego tekstu, trzeba zbadać, ja-
kie elementy językowe występują częściej  mogą powtarzać się jakieś słowa, formy (np.
zdrobnienia), konstrukcje (np. zdania pytające).
Przykład
Język potoczny/styl potoczny
Język potoczny/styl potoczny
Język potoczny/styl potoczny
Język potoczny/styl potoczny stylu potocznego
Język potoczny/styl potoczny
Najswobodniejsza odmiana języka, znana wszystkim Polakom i służąca do porozumie- Swen jakoś jednocześnie okrasił
mnie i sobie. A
ychą smalcu (...).
wania się w codziennych sprawach. W analizowanych na maturze tekstach mogą się
I złapał sok. Malinowy. Nie. Chyba
pojawiać słowa czy sformułowania występujące w tej odmianie języka (np. zawracanie
wiśniowy. Lunął na te smalce, na
głowy, wcinać lody, cudem wyparowały, kupować ciuchy).
makarony. Coś krzyknąłem. Ale on
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
zaczął jeszcze dolewać. Natychmiast
zaczęliśmy to żreć. I to szybko.
" obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie (zdrobnień, zgrubień),
(Miron Białoszewski,
" stałe związki frazeologiczne,
Pamiętnik z powstania warszawskiego)
" występowanie licznych zaimków  ten, tu, ktoś, gdzieś itp.,
" liczne powtórzenia,
" swobodna składnia:
zdania urywane, eliptyczne, wtrącone, równoważniki zdań, ograniczona liczba spójni-
ków; niemal nie występują zdania wielokrotnie złożone czy imiesłowy przysłówkowe
uprzednie,
" częste występowanie środków językowych służących funkcji fatycznej (nawiązaniu
i podtrzymaniu kontaktu), np. form wołacza.
4
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Przykład stylu retorycznego
Styl przemówień (styl retoryczny)
Styl przemówień (styl retoryczny)
Styl przemówień (styl retoryczny)
Styl przemówień (styl retoryczny)
Styl przemówień (styl retoryczny)
Wielce Szanowny Panie Marszałku!
Występuje w odmianie mówionej języka, w takich formach, jak przemówienia, kazania
Panowie Posłowie! Przede wszyst-
itp. Występują w nim sformułowania pozwalające na nawiązanie kontaktu z odbiorcą
kim chciałem bardzo serdecznie
(słuchaczem), ale też środki językowe typowe raczej dla stylu artystycznego, pozwalają-
podziękować za zaproszenie na tę
ce wyrazić myśli w sposób kunsztowny, niekiedy podniosły.
komisję. Jest to dla mnie i zaszczyt,
i powód do optymizmu, dlatego że
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
sprawa, o której będę mówił, jest
Apostrofa
Apostrofa
Apostrofa
Apostrofa
Apostrofa
i dla redakcji, w której pracuję, i dla
Bezpośredni zwrot do adresata. Gdy kierowana jest nie do adresata rzeczywistego, ale
mnie osobiście sprawą w sposób
np. upersonifikowanej idei czy bóstwa, może sprawiać, że wypowiedz
będzie bardziej
dramatyczny bulwersującą.(& )
podniosła, nabierze charakteru literackiego. W innym przypadku służy nawiązaniu bez-
W tej sprawie, wielce szanowni pa-
pośredniego kontaktu z odbiorcą wypowiedzi:  Zamknij oczy i wyobraz
sobie&  .
nowie posłowie, są fakty i są hipo-
tezy. (& ) Wybitni przedstawiciele
Pytanie
Pytanie
Pytanie
Pytanie
Pytanie
środowiska filmowego zabrali w tej
Nazwiemy je retorycznym, jeśli jego celem jest budzenie refleksji, wyrażanie emocji:
sprawie głos. Jedna z przedstawi-
 Jednostka wpleciona w system rozmaitych więzi społecznych, (& ) zagrożona rozma-
cielek tego środowiska, osoba zna-
itymi represjami choćby tylko w postaci społecznej dezaprobaty  czyż obraz ten nie
na i szanowana, zapewnia, że Lew
wydaje się nam koszmarny? .
Rywin jest człowiekiem uczciwym,
bo tych pieniędzy on nie chciał dla
Niekiedy służy ono porządkowaniu toku rozumowania (prowadzi do pointy):
siebie. No to dla kogo on je chciał?
 Kim miał być szalony Don Kichot? Spadkobiercą romantyzmu .
Niech ta pani mi odpowie na pyta-
nie: Czy uczciwym jest żądanie ła-
Obecność pytań w analizowanym tekście może:
Obecność pytań w analizowanym tekście może:
Obecność pytań w analizowanym tekście może:
Obecność pytań w analizowanym tekście może:
Obecność pytań w analizowanym tekście może:
pówki dla jakiejkolwiek grupy rzą-
" porządkować tok myślowy,
dzącej, niezależnie od tego, z jakie-
" urozmaicać styl tekstu,
go środowiska politycznego się wy-
" zwracać uwagę czytelnika na jakiś problem,
wodzi?(& ) Proszę Szanownej Ko-
" pomagać w nawiązaniu kontaktu z odbiorcą (budzić jego ciekawość).
misji! Poza wymiarem konkretnym
Zdanie wykrzyknikowe ta sprawa, niech mi wolno będzie
Zdanie wykrzyknikowe
Zdanie wykrzyknikowe
Zdanie wykrzyknikowe
Zdanie wykrzyknikowe
powiedzieć, ma wymiar bardziej
A
atwy do rozpoznania środek stylistyczny, którego podstawowym celem jest wyraża-
ogólny. Ta sprawa ujawnia głęboki
nie emocji (zdziwienie, zaskoczenie, zachwyt itp.). Może także urozmaicać stylistykę
konflikt, który dzieli Polskę, który
tekstu ( przerywa tok wypowiedzi), niekiedy pomaga wyeksponować jakąś kwestię,
dzieli nas, Polaków. Ten podział bie-
zwrócić na nią uwagę czytelnika. Aby stwierdzić, jaką funkcję pełni dane zdanie wy-
gnie pomiędzy Polską ludzi uczci-
krzyknikowe, należy dokładnie się przyjrzeć, w jakim kontekście ten środek językowy
wych a Polską skorumpowaną,
pojawia się w tekście.
Polską łapówek, Polską mętnej, za-
gmatwanej mafijnej kombinacji.
Tak, to są dwie różne Polski.
Styl naukowy
Styl naukowy
Styl naukowy
Styl naukowy
Styl naukowy
(Wypowiedz
Adama Michnika na podstawie ste-
Charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych, podręczników itp., cechują go: nogramu z 5. posiedzenia Komisji Śledczej do
zbadania ujawnionych w mediach zarzutów do-
" brak środków artystycznych i nacechowanych emocjonalnie,
tyczących przypadków korupcji podczas prac
nad nowelizacją ustawy o radiofonii i telewizji 
" dążenie do jednoznaczności i precyzji,
(SRTV)  w dniu 8 lutego 2003 r.)
" terminologia naukowa, symbole, wzory itp.
Elementy tego stylu  zwłaszcza terminy naukowe  mogą pojawiać się także w wypo-
wiedziach innego typu niż naukowe, np. w esejach. Pytania testowe mogą dotyczyć wła-
śnie umiejętności rozpoznania ich w tekście. Oto przykłady takich sformułowań wypisa-
nych z jednego z zadań: zorganizowane narzędzia przemocy, zachowania altruistyczne,
nurt myśli chrześcijańskiej, konstrukcje filozoficzne.
Synonimy, antonimy
Synonimy, antonimy
Synonimy, antonimy
Synonimy, antonimy
Synonimy, antonimy
" Synonim  wyraz bliskoznaczny
trawa  ruń,
ubranie  szaty
kolorowy  wielobarwny
" Antonim  wyraz o przeciwnym znaczeniu
wąski  szeroki
odwaga  tchórzostwo
5
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Polecenie wymagające podania któregoś z nich przede wszystkim sprawdza, czy piszący Przykład stylu naukowego
zna znaczenie danego słowa. Jeśli nie rozumiemy wyrazu, mamy problem z odpowie-
Obydwa sposoby zmiany energii
dzią  należy wtedy wrócić do tekstu: znaczenie słowa może zostać podpowiedziane
wewnętrznej mogą zachodzić jed-
przez kontekst, w jakim zostało ono użyte. To ważne zwłaszcza w przypadku wyrazów
nocześnie. Żelazo można zarazem
wieloznacznych, a także użytych w niedosłownym znaczeniu. Dobór takiego, a nie inne-
kuć i je podgrzewać. Wtedy zmiana
go synonimu może zależeć także od stylu wypowiedzi, np. słowo  wieczerza jest synoni-
energii wewnętrznej "EW jest rów-
mem  kolacji , ale mającym charakter podniosły, uroczysty
na sumie wykonanej nad ciałem pra-
cy W i dostarczonego ciepła Q. Mo-
żemy to zapisać w postaci wzoru:
Język a emocje
Język a emocje
Język a emocje
Język a emocje
Język a emocje
"E = W + Q
w
W analizowanych tekstach mogą się także pojawić elementy językowe nacechowane
Powyższe równanie nosi nazwę
emocjonalnie. Należą do nich między innymi:
pierwszej zasady termodynami-
pierwszej zasady termodynami-
pierwszej zasady termodynami-
pierwszej zasady termodynami-
pierwszej zasady termodynami-
" Zdrobnienia (deminutiwy) i zgrubienia (augmentatiwy)
ki
ki
ki. Jest to nic innego jak wersja za-
ki
ki
Zazwyczaj pierwsze z nich pomagają wyrazić sympatię (maleńka kawiarenka), a dru- sady zachowania energii, bowiem
gie niechęć czy obawę (ptaszysko, gmaszysko, psisko). Zawsze jednak należy sprawdzić pierwsza zasada termodynamiki
kontekst, w jakim one występują  zdrobnienia niekiedy służą wyrażeniu ironii, np. mówi, że praca wykonana nad cia-
łem i dostarczone ciepło nie znikają
 Wzruszał mnie jej niewielki rozumek .
(ani nie powstają z niczego), lecz ob-
" Określenia oceniające
jawiają się w postaci wzrostu energii
Określenia typu: wspaniały, godny naśladowania, ohydny, zasługujący na pogardę, podły
wewnętrznej ciała. Wielkości wystę-
człowiek, kiczowaty film itp. wyraz
nie pokazują stosunek emocjonalny do przedstawiane- pujące w pierwszej zasadzie termo-
go faktu. Nie zawsze jest to tak wyraz
ne, czasem słowa niosą ze sobą pewne skojarzenia np.
dynamiki mogą mieć różne znaki.
 odpustowe kolory
 bazarowa kultura
" Sformułowania ironiczne
Ironia polega na wyrażaniu drwiny, złośliwości nie wprost, ukryciu jej w wypowiedzi
pozornie neutralnej, przykładem może być poniższa wypowiedz
o powieści:
 (& ) posunąłem się aż tak daleko, że zajrzałem do niej i zacząłem czytać .
" Środki językowe wpływające na patos wypowiedzi
Patetyczne, czyli podniosłe, monumentalne są zwłaszcza teksty antyczne i klasycystycz-
ne, a także ekspresjonistyczne. Patos osiągamy przez nagromadzenie elementów wywo-
łujących u odbiorcy poruszenie, a nawet wzburzenie. Służą temu środki językowe wła-
ściwe stylowi retorycznemu, np.:
" apostrofy,
" wykrzyknienia,
" zdania pytające,
" powtórzenia.
Style związane z kierunkami artystycznymi
Style związane z kierunkami artystycznymi
Style związane z kierunkami artystycznymi
Style związane z kierunkami artystycznymi
Style związane z kierunkami artystycznymi
Na dobór środków językowych mają wpływ także określone kierunki artystyczne czy
wprost charakter epoki. Widać to wyraz
nie, gdy interpretuje się teksty pochodzące
z różnych okresów literackich. W utworach barokowych znajdziemy liczne wyszukane
środki stylistyczne, koncepty, a także (w tekstach sarmackich) makaronizmy i długie,
skomplikowane zdania. W okresie romantyzmu teksty będą obrazowe i nastrojowe,
pojawi się w nich wiele środków językowych pokazujących emocje. Co prawda, w tym
typie zadania (rozumienie czytanego tekstu) pojawić się mogą tylko teksty współcze-
sne, ale ich autorzy mogą naśladować jakiś styl bądz
cytować tekst wcześniejszy.
Podpowiadamy jeszcze kilka przykładów:
" styl realistyczny  cechuje dokładność obrazu, dbałość o szczegóły, spójność i ja-
sność wypowiedzi, wprowadzanie słownictwa gwarowego i środowiskowego (indywi-
Styl naturalistyczny
dualizacja języka),
Chyciła się ziemi, a jak ta suka wa-
" styl naturalistyczny  język zbliżony do potocznego, elementy językowe eksponują-
rowała i broniła swego.
ce brzydotę, ułomność, wyjątkowo duża dokładność opisu, rezygnacja z elementów
(Władysław Stanisław Reymont, Chłopi)
oceniających (pisarz ma oglądać świat beznamiętnie  jak naukowiec),
6
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
" styl impresjonistyczny  dążenie do oddania ulotnych wrażeń, podkreślanie subiek- Przykład
tywności obrazu; obecność synestezji, nacisk na muzyczność utworu,
stylu impresjonistycznego
" styl ekspresjonistyczny  chęć pokazania gwałtownych emocji (kontrasty, wykrzyk-
Taki tam spokój... Na gór zbocza
nienia, wyraziste barwy, słownictwo oceniające), łączenie sprzeczności (np. liryzmu
światła się zlewa mgła przezrocza,
z wulgarnością); czasem deformacja świata, utwór zapisem snów, wizji,
na senną zieleń gór.
" styl futurystyczny  odrzucenie ortografii i interpunkcji, łączenie wyrazów bez
Szumiący z dala śród kamieni
zwracania uwagi na składnię i logikę ( słowa na wolności ); eksperymenty dotyczą-
w słońcu się potok skrzy i mieni
ce druku, np. zmienianie wielkości czcionki i koloru, wiersz w kształcie zegarka czy
w srebrno-tęczowy sznur
krawata.
(Kazimierz Przerwa-Tetmajer,
Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej)
Styl autora
Styl autora
Styl autora
Styl autora
Styl autora
Przykład
stylu ekspresjonistycznego
Obecność takich, a nie innych środków językowych może zależeć nie tylko od epoki,
kierunku artystycznego czy celu wypowiedzi, ale także od upodobań samego autora.
Biada!... Pierś światów, przed chwilą
Zdarza się, że w analizowanej wypowiedzi powtarzają się pewne słowa czy określenia,
tak żywa,
autor może mieć także skłonność do nadużywania pewnych środków językowych, np.
kona pod strasznym ciężarem...
stosuje długie wyliczenia czy liczne pytania retoryczne. Jeśli pytanie dotyczy tej kwestii,
Olbrzymy świerków padają
należy jeszcze raz przeczytać tekst i wyszukać powtarzające się elementy językowe.
strzaskane;
Uwaga!
las się położył na skalisty zrąb.
Gdy tekst dotyczy problemu władzy, wielokrotne powtórzenie tego słowa jest zrozumia-
(Jan Kasprowicz, Dies irae)
łe i nie powinno zostać uznane za cechę stylu autora.
Zależne od odbiorcy
Zależne od odbiorcy
Zależne od odbiorcy
Zależne od odbiorcy
Zależne od odbiorcy
Na kształt tekstu wpływa także osoba odbiorcy. Jeśli np. kierowany jest on do mło-
dzieży, nie zdziwi obecność języka potocznego czy nawet gwary uczniowskiej, a tak-
że odwołania do faktów bliskich tej właśnie grupie. Jeśli autor tekstu chce opowie-
dzieć obcokrajowcom o historii Polski, przywołuje fakty, które dla Polaka są
oczywiste, odwołuje się do sposobu myślenia cudzoziemców i znanych im współcze-
snych wydarzeń. Zainteresowanie odbiorców zwiększą także wszelkie anegdoty, le-
gendy, cytaty, a także jasny i żywy język.
Czy wiesz, co to jest oksy-
3. Środki artystyczne
moron, na czym polega
gradacja? Znajomość tych
Styl artystyczny
Styl artystyczny
Styl artystyczny
Styl artystyczny
Styl artystyczny
pojęć jest konieczna przy
interpretacji tekstów lite-
Głównym celem nie jest przekazanie informacji, ale spowodowanie zaskoczenia, wywo-
łanie wzruszenia czy zachwytu, pokazanie oryginalności autora. rackich i rozwiązywaniu
testów maturalnych.
Cechy tego stylu:
" zależność przede wszystkim od indywidualności twórcy,
" swobodne wykorzystywanie środków językowych występujących w innych odmianach
stylistycznych (np. w stylu urzędowym czy naukowym), odmianach środowiskowych
(np. w języku uczniowskim) czy regionalnych (np. w gwarze),
" obecność różnego rodzaju środków artystycznych.
Chociaż tekst przeznaczony do analizy nie może być tekstem literackim, pewne elemen-
ty stylu artystycznego mogą pojawić się np. w eseju. Dlatego potrzebna jest znajomość
nie tylko tych środków językowych, które cechują styl retoryczny.
Cechą eseju jest dbałość o językową stronę wypowiedzi, dlatego może się w nim
pojawić właściwie każdy ze środków artystycznych. Dotyczące ich polecenia mają naj-
częściej kształt pytań zamkniętych, co ułatwia wybór poprawnej odpowiedzi (czasem
wystarczy wiedzieć, czym dane sformułowanie na pewno nie jest).
7
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Oto przykład takiego zadania:
Występujące w zacytowanym fragmencie sonetu Mickiewicza wyrażenie  suchy ocean
jest: " antytezą,
" oksymoronem,
" epitetem,
" żadnym z wymienionych.
Poprawna odpowiedz
:
Oksymoron
Oksymoron
Oksymoron  połączenie wyrazów sprzecznych znaczeniowo. Jego obecność pozwala np.
Oksymoron
Oksymoron
podkreślić skomplikowanie jakiegoś zjawiska.
W poddawanym analizie tekście mogą się także pojawić różnego rodzaju odwołania do
innych utworów literackich. Dotyczące ich pytania pozwalają sprawdzić znajomość tra-
dycji kulturowej, ale też spostrzegawczość piszącego.
Aluzja literacka
" Aluzja literacka
Aluzja literacka  świadome nawiązanie do innego dzieła, np. w jednym z analizowa-
Aluzja literacka
Aluzja literacka
nych tekstów polecenie nakazywało odnalez
ć fragment:
 & nie będzie już cierpień jakiegokolwiek Wertera .
Reminiscencja
" Reminiscencja
Reminiscencja  nawiązanie niekoniecznie świadome; może polegać na wiernym za-
Reminiscencja
Reminiscencja
cytowaniu jakiegoś tekstu jak również na naśladowaniu (np. budowy czy stylu).
Parafraza
" Parafraza
Parafraza  swobodna przeróbka jakiegoś utworu (np. rozwijająca jego treści), ale
Parafraza
Parafraza
zachowująca podobieństwo do oryginału. Słowa  parafraza czy  parafrazować po-
jawiają się także w pytaniach dotyczących struktury tekstu.
Oto przykład:
Jaką funkcję spełnia akapit 7. wobec 6.?
" stanowi człon porównania,
" parafrazuje myśli wypowiedziane w akapicie 6.,
" podważa treść akapitu 6.
W takim przypadku  parafrazować oznacza  rozwijać myśl .
Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to:
Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to:
Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to:
Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to: Przykład wyliczenia
Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to:
Wyliczenie
" Wyliczenie
Wyliczenie  polega na wymienianiu składników tworzących jakąś całość, np. w kolej- Można z powodzeniem mówić o oku Kocha-
Wyliczenie
Wyliczenie
nych akapitach tekstu mogą się pojawiać kolejne cechy omawianego zjawiska. Po- nowskiego, Mickiewicza, Staffa, Leśmiana,
Przybosia&
rządkuje tok rozumowania.
(Tadeusz Różewicz, Oko poety)
Gradacja
" Gradacja
Gradacja  inaczej stopniowanie; to również wymienianie pewnych elementów, ale
Gradacja
Gradacja
w określonym porządku, np. rosnącym albo malejącym. Na przykład w jednym z ana-
lizowanych tekstów rozważania nad kosmosem rozpoczynają się od planet, a kończą
Przykład kontrastu
na wielkich galaktykach.
Kontrast
" Kontrast
Kontrast  często występująca zasada kompozycyjna. Zestawienie sprzeczności po- (zestawienie rozkwitającej róży
Kontrast
Kontrast
zwala na wyraz
niejsze podkreślenie różnic między nimi. z próchniejącą limbą)
W skrytych załomach, w cichym schronie,
Antyteza
" Antyteza
Antyteza  polega na zestawieniu sformułowań czy zdań sprzecznych znaczeniowo.
Antyteza
Antyteza
Między graniami w słońcu płonie,
Często jej wymowa jest wzmacniana przez występowanie paralelizmu składniowego
Zatopion w szum, krzak dzikiej róży&
(tj. podobieństwa konstrukcji składniowej), na przykład:
Obowiązek jest jasny, zaszczytny i święty (& )
Do ścian się tuli, jakby we śnie,
Szczęście jest ciemne, grzeszne i diabelskie.
A obok limbę toczą pleśnie,
Limbę zwaloną tchnieniem burzy.
Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:
Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:
Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:
Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:
Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:
(Jan Kasprowicz,
Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach)
Porównanie
" Porównanie
Porównanie  konstrukcja składająca się z dwóch części połączonych słowami  jak ,
Porównanie
Porównanie
 jakby ,  na kształt itp. (X jak Y). Pozwala podkreślić jakąś cechę zjawiska czy
choćby urozmaicić styl wypowiedzi. Jeśli jeden z członów został rozbudowany do ca-
łego obrazu poetyckiego, mamy do czynienia z porównaniem homeryckim.
Symbol
" Symbol
Symbol  jakiś motyw (postać, zdarzenie, rekwizyt itp.), który niesie ukryte sensy, nie
Symbol
Symbol
może być odczytywany dosłownie. Istotą symbolu jest wieloznaczność, ale zazwyczaj
8
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
w kulturze powtarzają się pewne sposoby odczytywania go  pytanie testowe może
wymagać także takiej wiedzy.
Alegoria
" Alegoria
Alegoria  również ma w sobie znaczenie ukryte, jednak w przeciwieństwie do symbo-
Alegoria
Alegoria
lu jej sens jest jednoznaczny, utrwalony w kulturze (np. szkielet z kosą jako alegoria
śmierci).
Hiperbola
" Hiperbola
Hiperbola  inaczej przesadnia, polega na wyolbrzymieniu jakiegoś zjawiska, np. mo-
Hiperbola
Hiperbola
rze łez, pękać ze śmiechu. Służy pokazaniu emocji lub podkreśleniu jakiejś kwestii.
Często występuje także w języku potocznym.
Paradoks
" Paradoks
Paradoks  chętnie wykorzystywany przez eseistów. To sformułowanie prowadzące
Paradoks
Paradoks
do jakiegoś zaskakującego wniosku, odległego od powszechnych przekonań.
Polecenia testowe spraw-
4. Budowa tekstu
dzają nie tylko rozumienie
znaczeń zawartych w tek-
Kompozycja
Kompozycja
Kompozycja
Kompozycja
Kompozycja
ście. Część z nich zawsze
Ważna jest umiejętność wydzielenia części pracy  wstępu, rozwinięcia, zakończenia.
dotyczy poziomu struktu-
Jaką funkcję pełni w tekście akapit 1.? W większości wypadków wprowadzenia w temat.
ry, a dokładniej kompozy-
Czasem takie wprowadzenie znajduje się w kilku początkowych akapitach (zazwyczaj
cji tekstu, związków lo-
nie więcej niż trzech). Analogicznie ostatni akapit lub kilka końcowych stanowią zwykle
gicznych pomiędzy jego
podsumowanie rozważań.
Zdarza się, że we wstępie pojawia się zdanie zawierające tezę lub hipotezę. Jeśli częściami, rozpoznawa-
autor pragnie polemizować z czyimś poglądem, nierzadko przywołuje w rozpoczęciu
nia wyrazów czy sformu-
odpowiedni cytat.
łowań wskazujących na
Pojawiające się póz
niej fakty (argumenty) zazwyczaj są odpowiednio uporządkowane.
tok rozumowania.
Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:
Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:
Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:
Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:
Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:
" Wyliczenie  wymienianie (często także opisywanie) wszystkich elementów jakiegoś
zjawiska, zespołu; może zapowiadać fakty, jakie autor zamierza rozpatrywać albo
Przykład analogii
stanowić ich podsumowanie. Może także prowadzić do uporządkowania myśli.
(podobieństwo między Promete-
" Analogia  łączenie na zasadzie podobieństwa; zestawianie faktów pozwalające na
uszem a Chrystusem)
wyeksponowanie związków między nimi.
Poświęcał się i cierpiał za innych; po-
" Kontrast  zestawienie sprzeczności; jego efektem jest mocniejsze podkreślenie
równywano go w pierwszych wie-
różnic między przywoływanymi faktami.
kach chrześcijaństwa z Chrystusem.
" Hiperbolizacja  pokazywanie zjawisk w sposób przesadny, wyolbrzymianie ich cech
(Michał Głowiński, Ten śmieszny Prometeusz)
czy znaczenia. Służy raczej zwiększeniu ekspresji niż celom kompozycyjnym, ale kil-
kakrotnie ten termin pojawił się w testach.
" Antyteza  polega na zestawieniu sformułowań czy zdań sprzecznych znaczeniowo,
pomaga w wyeksponowaniu kontrastu. Przykład z sonetu Do trupa Morsztyna:
Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze.
" Paralelizm składniowy  podobieństwo struktury składniowej kolejnych zdań. Może
wzmacniać zarówno analogię, jak i kontrasty pomiędzy myślami.
Jakie są wzajemne
Związki logiczne między elementami tekstu
Związki logiczne między elementami tekstu
Związki logiczne między elementami tekstu
Związki logiczne między elementami tekstu
Związki logiczne między elementami tekstu
relacje między
Pytania tego typu mogą dotyczyć np. wskazania tezy, wypisania kolejnych argumentów
akapitami 9. i 10.?
(często bywają one rozrzucone w różnych akapitach!), wskazania zdań będących wnio-
skami. Najczęściej pojawiają się jednak polecenia wymagające określenia zależności
a) Treść akapitu 10. jest przeciw-
pomiędzy kolejnymi akapitami.
stawna treści akapitu 9.
Przykładowe pytania:
b)Akapit 10. rozwija myśl wyrażo-
ną w akapicie 9.
Wyjaśnij, jakie funkcje spełnia akapit nr 10. wobec akapitów nr 9. i 11.?
c) Akapit 10. nie wiąże się bezpo-
Odpowiedz
jest tu, oczywiście, ściśle związana z analizowanym tekstem, ale z układu
średnio z akapitem 9.
akapitów wynika wyraz
nie, że ten dziesiąty będzie przynajmniej łącznikiem. Często
9
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
zdarza się też, że tak umiejscowiony fragment zamyka myśli zawarte w akapicie po- Przykłady incipitów
przednim i zapowiada jakiś nowy problem czy jego aspekt.
"  jestem z upływającej wody Ha-
Relacja, w jakiej pozostaje treść akapitu 4. wobec 3. to:
liny Poświatowskiej (pierwszy
a) synteza,
wers utworu pełniący zarazem
b) niezależność,
funkcję tytułu, bo wiersz go nie
c) sprzeczność,
posiada)
d) podważanie.
"  Kto jest ten dziwny nieznajomy
W przypadku takiego polecenia może pomóc selekcja negatywna  odrzucenie odpo-
Leopolda Staffa (pierwszy wers
wiedzi zdecydowanie błędnych. Należy spróbować podważyć każdą z podanych odpo-
utworu Staffa pełniący funkcję
wiedzi (jednej się nie uda!), a poza tym powtórzyć wcześniej kilka określeń:
tytułu, Tadeusz Różewicz wybrał
go także na tytuł wyboru wier-
" Parafraza  w tym kontekście: rozwinięcie myśli.
szy Staffa)
" Paradoks  zaskakująca myśl wynikająca z zestawienia kontrastowych całości zna-
czeniowych; jest sprzeczna z powszechnie głoszonymi przekonaniami, ale też zawie-
ra jakąś nieoczekiwaną prawdę.
" Synteza  łączenie różnych elementów w jedną całość.
" Pointa (puenta)  wyraziste zamknięcie rozumowania, często przy pomocy jakiegoś
zaskakującego wniosku.
Badamy tok rozumowania autora
Badamy tok rozumowania autora
Badamy tok rozumowania autora
Badamy tok rozumowania autora
Badamy tok rozumowania autora
W tekście występują także słowa, których analiza nie będzie dotyczyć poziomu znaczeń,
ale poziomu struktury. Służą one np. połączeniu rozważań w spójną całość czy wskazy-
waniu na tok myślenia twórcy.
Przykład
pytania retorycznego
" Wnioskowanie  sygnalizują je np. spójniki zdań wynikowych (więc, toteż, zatem,
dlatego itp.) czy całe sformułowania typu: Wynika z tego, że&
Może na przełomie wieków uda się
" Zmienianie toku rozumowania  najczęściej poprzez zaprzeczenie: tu pojawią się zatrzymać indywidualizację oraz so-
spójniki typowe dla zdań przeciwstawnych (ale, lecz, jednak& ) czy mające podobny lidarność ludzką zarazem?
(Marcin Kula, Myśli na koniec wieku)
sens sformułowania.
" Dygresja  odejście od tematu. Jej obecność burzy spójność tekstu, ale może np.
wskazywać inny aspekt problemu. Pojawia się często w esejach.
" Nawiązanie do wcześniejszych myśli  czasem odbywa się bez wyraz
nych wskaz
-
ników słownych, częściej jednak można wskazać służące temu celowi sformułowania,
np. podobnie jak, w przeciwieństwie do, kolejnym dowodem może być&
Czy potrafisz wyjaśnić
5. Najważniejsze pojęcia z teorii literatury
znaczenie tytułu, funkcję
motta? Czy pamiętasz
podział na rodzaje i gatun-
Tytuł, incipit, motto
Tytuł, incipit, motto
Tytuł, incipit, motto
Tytuł, incipit, motto
Tytuł, incipit, motto
ki literackie?
Tytuł
Tytuł
Tytuł
Tytuł
Tytuł
Nazwa, którą nadaje dziełu literackiemu jego autor. Niejako wizytówka utworu literac-
kiego, pozwalająca na jego identyfikację. Od tytułu właśnie zaczyna się kontakt czytelni-
ka z tekstem.
Najczęściej wyróżniamy tytuły:
" pochodzące od jakiegoś elementu treści, np. bohatera/ bohaterów, miejsca czy czasu
akcji, konkretnego wydarzenia (Pan Tadeusz, Krzyżacy, Nad Niemnem, Odprawa po-
słów greckich itp.),
" wskazujące na zastosowaną przez autora formę pisarską (Pamiętnik z powstania war-
szawskiego, Opowiadania, Sonety krymskie itp.), często występują połączenia infor-
macji dotyczących treści i formy,
" metaforyczne, komentujące treść utworu, pozwalające odczytać jego sensy (Granica,
Ludzie bezdomni, Potop itp.).
10
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Na pierwszy rzut oka bezsensowne, nieprzynoszące żadnej z wymienionych wyżej infor-
macji tytuły są jedną z form buntu przeciwko konwencjom literackim, np. Ferdydurke.
Tytuł uważany jest za ważny element dzieła  w interpretacji utworu może nam
pomóc także analiza zmian tytułu dzieła. Zmiana taka często pomaga poszerzyć proble-
matykę, powiększyć możliwości interpretacyjne (zwłaszcza jeśli nowy tytuł ma charak-
ter metaforyczny).
Przykłady:
" Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (początkowy tytuł: Mezalians),
" Gloria victis Orzeszkowej (pierwotny tytuł 1863 sugerował wspomnieniowy cha-
rakter tekstu),
" Początek Andrzeja Szczypiorskiego (wydany na Zachodzie pod tytułem Piękna pani
Seidenman).
Incipit
Incipit
Incipit
Incipit
Incipit
(łac. zaczyna się)  pierwsze słowa utworu, np. pierwszy wers; w wierszach bez tytułu
incipit pełni jego funkcję.
Motto
Motto
Motto
Motto
Motto
Cytat umieszczony przed całym tekstem lub jakąś jego częścią (np. rozdziałem). W taki
sposób autor może wskazywać na pewne powinowactwa myślowe, swoje zamiary pisar-
skie, pomagać czytelnikowi w odczytaniu sensów utworu.
Przykłady:
"  Ludzie ludziom zgotowali ten los
(Medaliony Zofii Nałkowskiej)  oszczędny komentarz do opisywanych faktów, zachęta
do refleksji.
"  Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać
coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje
(słowa Daniela Defoe będące mottem Dżumy Alberta Camusa)  cytat wskazuje na para-
boliczny charakter utworu, nakazuje szukanie ukrytego sensu opowieści o zadżumionym
mieście. Podobnie motto Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza proponuje odczyty-
wać utwór jako wskazówkę dla Polaków walczących z silniejszym od nich wrogiem
(& trzeba być lisem i lwem).
"  Zdaje mi się, że widzę& gdzie?
 Przed oczyma duszy mojej
 pochodzące z Szekspira motto ballady Adama Mickiewicza Romantyczność wskazuje
na najistotniejszy problem tekstu (sposób postrzegania rzeczywistości), a także na powi-
nowactwa między romantykami a angielskim dramaturgiem.
Rodzaje literackie
Rodzaje literackie
Rodzaje literackie
Rodzaje literackie
Rodzaje literackie
To pewne klasy utworów literackich wyróżniane ze względu na konstrukcję dzieł, tzn.
sposób ujawniania się osoby mówiącej, budowę świata przedstawionego, styl.
Liryka
Liryka
Liryka
Liryka
Liryka
" Najważniejsze cechy: obecność podmiotu lirycznego, który przez monolog li-
ryczny wyraża swe myśli i uczucia; brak fabuły. Utwory liryczne najczęściej pisane
są wierszem, występują w nich liczne środki stylistyczne  nie są to jednak warunki
konieczne.
Przykłady
utworów lirycznych
" Różne odmiany liryki ze względu na tematykę:
" miłosna,
" Treny Jana Kochanowskiego
" religijna,
" Hymn Juliusza Słowackiego
" filozoficzno-refleksyjna,
" Przesłanie Pana Cogito Zbignie-
" patriotyczna,
wa Herberta
" agitacyjno-polityczna.
11
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
" Różne odmiany liryki ze względu na kształt monologu:
Synkretyzm
" bezpośrednia,
 zjawisko łączenia np. cech lirycz-
" pośrednia,
nych, epickich, dramatycznych,
" podmiotu zbiorowego, inwokacyjna,
a także różnych odmian gatunko-
" opisowa,
wych. Występował powszechnie
" sytuacyjna (występuje bohater liryczny!),
w literaturze romantycznej.
" liryka maski,
Gatunkami synkretycznymi są np.:
" liryka roli (w dwu ostatnich wypowiada się jakaś fikcyjna postać).
" ballada
" Ważne gatunki:
" czy powieść poetycka.
" pieśń, hymn, oda, elegia, erotyk, sonet, fraszka, epigramat, tren.
Ograniczenia klasycznego podzia-
łu na rodzaje i gatunki literackie
Epika
Epika
Epika
Epika
Epika
przełamuje też często literatura
Najważniejsze cechy:
współczesna.
" obecność narratora opisującego świat przedstawiony i znajdującego się na ogół poza nim,
" obecność fabuły.
Utwory epickie mogą mieć formę wierszowaną i prozaiczną.
Ważne gatunki:
" powieść,
Przykłady utworów
" opowiadanie,
zaliczanych do epiki
" nowela,
" epopeja,
" Iliada Homera
" baśń,
" Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
" list,
" Trylogia Henryka Sienkiewicza
" powiastka filozoficzna.
" Śliczna dziewczyna Marka Hłaski
Dramat
Dramat
Dramat
Dramat
Dramat
Najważniejsze cechy:
" obecność fabuły,
" brak nadrzędnego podmiotu  wypowiadają się sami bohaterowie poprzez dialogi
i monologi (tekst główny);
" tekst poboczny (didaskalia)  wskazówki i informacje dodawane przez autora, prze-
znaczone np. dla czytelnika czy aktora. Przykłady utworów
zaliczanych do dramatu
Utwory dramatyczne są przeznaczone do realizacji scenicznej.
" Antygona Sofoklesa
Ważne gatunki:
" Makbet Williama Szekspira
" komedia,
" Śluby panieńskie Aleksandra
" tragedia,
Fredry
" dramat właściwy,
" Mewa Antoniego Czechowa
" farsa,
" Tango Sławomira Mrożka
" melodramat,
" komedia łzawa, " Czwarta siostra Janusza Gło-
" dramat romantyczny. wackiego
Czy umiesz rozpoznać
6. Słownik pojęć  stylizacja
i nazwać rodzaj stylizacji?
Czy dostrzegasz, że jed-
Stylizacja
Stylizacja
Stylizacja
Stylizacja
Stylizacja
ne teksty bywają parodia-
Jest to zjawisko często pojawiające się w utworach literackich. Jej istotą jest świadome
mi czy pastiszami innych?
wprowadzenie do tekstu środków językowych, które są charakterystyczne dla innych
odmian języka. Zabieg ten służy określonym celom:
" może wprowadzać w realia epoki czy przedstawianego środowiska,
" bywa z
ródłem humoru,
" czasem też np. czyni tekst patetycznym, podniosłym.
12
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Można wskazać różne typy stylizacji:
Można wskazać różne typy stylizacji:
Można wskazać różne typy stylizacji:
Można wskazać różne typy stylizacji: Archaizacja
Można wskazać różne typy stylizacji:
Stylizacja archaizująca (archaizacja)
Stylizacja archaizująca (archaizacja)
Stylizacja archaizująca (archaizacja)  polega na wprowadzeniu elementów języka
Stylizacja archaizująca (archaizacja)
Stylizacja archaizująca (archaizacja)
(...) nie masz takowych terminów,
dawnych epok. Dzięki temu autor może lepiej oddać klimat i realia przedstawianej
z których by się viribus unitis przy
epoki. Ten typ stylizacji najczęściej spotykamy w powieściach historycznych (Trylogia
boskich auxiliach podnieść nie
Sienkiewicza, Stara baśń Kraszewskiego). Może on też służyć innemu celowi  pozwa-
można.
la uczynić tekst podniosłym (słownictwo dawne uważamy za niecodzienne, uroczyste).
(Henryk Sienkiewicz, Potop)
Stylizacja archaizująca wymaga od autora dużej wiedzy o języku oraz wyczucia.
Stylizowane może być:
" słownictwo (obecność archaizmów i wyrazów przestarzałych),
" składnia, np. wzorowana na łacińskiej (orzeczenie na końcu zdania),
" fleksja  występowanie dawnych form (np. w Turczech zamiast w Turcji).
Dialektyzacja
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) W gromadzie żyję, to i z gromadą
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja)
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja)  w tekście pojawiają się elementy gwarowe np:
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja)
Stylizacja gwarowa (dialektyzacja)
trzymam! Chceta ją wypędzić, wy-
" Chłopi Reymonta,
pędz
ta, a chceta se ją posadzić na
" Wesele Wyspiańskiego
ołtarzu, posadz
ta.
(Władysław Stanisław Reymont, Chłopi)
Cel tego zabiegu: dokładne wprowadzenie w życie wsi, stworzenie kolorytu lokalnego.
Najczęściej spotykane elementy dialektyzacji: Zeby sie tak w kupe wzięli,
toby się przecie nie dali
" słownictwo gwarowe,
(Stanisław Wyspiański, Wesele)
" elementy fonetyczne:
zwiesna (wiosna),
Jagata (Agata) itp.,
" typowe dla gwary formy odmiany (np. zrobiliśta). Dialektyzacja rzadziej dotyczy składni.
Stylizacja środowiskowa
Stylizacja środowiskowa
Stylizacja środowiskowa  polega na wprowadzaniu do utworu elementów wynikających
Stylizacja środowiskowa
Stylizacja środowiskowa
ze społecznego zróżnicowania języka, np.:
" języka jakiejś grupy zawodowej (kelnerów, górników) bądz
połączonej wspólnymi
zainteresowaniami (szachistów, wędkarzy); ogranicza się zazwyczaj do użycia cha-
rakterystycznego słownictwa (terminy i profesjonalizmy),
" gwary miejskiej, np. warszawskiej (zob. utwory Stefana Wiecheckiego  Wiecha ). Taka
stylizacja może przejawiać się również w formach fleksyjnych, a nawet fonetyce.
Stylizacja poetycka (poetyzacja)
Stylizacja poetycka (poetyzacja)
Stylizacja poetycka (poetyzacja)  bogactwo środków stylistycznych może pojawić się
Stylizacja poetycka (poetyzacja)
Stylizacja poetycka (poetyzacja)
także np. w prozie; dzięki nim pisarz łatwiej może wywołać emocje u czytelnika. Przy-
kład: opisy przyrody u Żeromskiego.
Stylizacja biblijna
Stylizacja biblijna
Stylizacja biblijna  wprowadzenie elementów typowych dla Pisma Świętego (inwersja,
Stylizacja biblijna
Stylizacja biblijna
powtórzenia, charakterystyczne sformułowania, słownictwo przestarzałe). Zazwyczaj
nadaje utworowi podniosły charakter:
Zaprawdę powiadam wam, nie badajcie, jaki będzie rząd w Polsce, dosyć wam wie-
dzieć, iż będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie; ani pytajcie o jej granicach, bo
większe będą, niż były kiedykolwiek.
(Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego)
Indywidualizacja mowy postaci
Indywidualizacja mowy postaci
Indywidualizacja mowy postaci  występuje w literaturze wyjątkowo często i polega na od-
Indywidualizacja mowy postaci
Indywidualizacja mowy postaci
miennym ukształtowaniu języka różnych bohaterów literackich. Za pomocą tego zabiegu
Przykład
można lepiej scharakteryzować postać  służący Wokulskiego z Lalki tak bardzo chce się
języka groteski
wyzbyć gwary świadczącej o chłopskim pochodzeniu, że wymawia sz, cz nawet tam, gdzie nie
A dyć to je wstyd, psiokrew zapo-
było mazurzenia. Inny przykład: język Mendla z noweli Konopnickiej Mendel Gdański.
wietrzona! To je inteligencka traj-
docha! Taż to ja wiem już, że teoria
Stylizacja humorystyczna (żartobliwa)
Stylizacja humorystyczna (żartobliwa)
Stylizacja humorystyczna (żartobliwa)  efekt komizmu może wywoływać łączenie róż-
Stylizacja humorystyczna (żartobliwa)
Stylizacja humorystyczna (żartobliwa)
względności w fizyce nic nie ma
nych stylów, mówienie w sposób podniosły o sprawach banalnych (taki zabieg znajdzie-
do czynienia ze względnością ety-
my np. w powieściach Kornela Makuszyńskiego).
ki i estetyki, i dialektyki, i tak dalej!
Szczególne typy stylizacji humorystycznej to:
 tamda-lamda, tramda-lambda!
" Groteska  obecna np. w utworach Gombrowicza czy Witkacego. Przejawia się w lek- Nie bedem gadał  rzygać się od
ceważeniu konwencji literackich, mieszaniu słów wykwintnych i wulgarnych, tworze- tej gadaniny ino chce.
13
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
niu zaskakujących neologizmów, bawieniu się słowami. Język ma w ten sposób pod- Przykład parodii
kreślać bezsens przedstawianego świata.
Wdzięczna miłości kochanej szklenice!
" Pastisz  mistrzowskie naśladowanie cudzego stylu, ale nie mające na celu ośmie-
Czuje cię każdy, i słaby, i zdrowy,
szenia. Wymaga od autora wielkiego wyczucia! W polskiej literaturze mistrzem pa- Dla ciebie miłe są ciemne piwnice,
stiszu był Julian Tuwim. Dla ciebie znośna duszność i ból głowy
" Parodia  polega również na naśladowaniu jakiegoś stylu, jednak tym razem celem
jest ośmieszenie. Parodiujący otrzymuje taki efekt poprzez przerysowanie charakte-
rystycznych cech danego stylu. Przykładem może być np. Monachomachia Ignacego
Krasickiego  poemat heroikomiczny jest parodią eposu bohaterskiego, patetycznym
stylem opowiada się w nim o bójce& mnichów.
" Trawestacja  to odmiana parodii, polega na tym, że w jakimś poważnym utwo-
rze zachowuje się temat i kompozycję przy jednoczesnej zmianie stylu na niski 
np. zamiast patetycznego potoczny. Właśnie ta sprzeczność jest w trawestacji z
ró-
dłem śmieszności.
Znajomość typów narracji
7. Kto mówi w utworze
jest także przydatna
 powtórka z poetyki i teorii literatury
przy analizowaniu prozy.
Interpretując wiersze, prze-
ważnie odpowiadamy
Liryka
Liryka
Liryka
Liryka
Liryka
na pytanie: kto jest pod-
Podmiot liryczny  podmiot mówiący w utworze lirycznym, opowiadający o swoich
miotem lirycznym w utwo-
emocjach, przeżyciach i poglądach. Ta fikcyjna osoba nie jest jednak tożsama z au-
rze? To klucz do całej in-
torem, choć często wiąże się z jego doświadczeniami życiowymi. W rozpoznawaniu
terpretacji.
różnych typów podmiotu lirycznego przydatna jest np. analiza form czasowników
i zaimków ( ja czy  my ?  liczba pojedyncza czy mnoga?). Ważne jest też miejsce
podmiotu mówiącego w konkretnej sytuacji lirycznej.
Podmiot liryczny:
Podmiot liryczny:
Podmiot liryczny:
Podmiot liryczny:
Podmiot liryczny:
" Może występować w pierwszej osobie ( ja liryczne), przedstawiając swoje emocje
i stany psychiczne  liryka bezpośrednia. Przykłady: Hymn Słowackiego, Do losu
Tuwima, Kołatka Herberta.
Narracja autorska
" Może nie ujawniać się, ukrywać za opisami np. krajobrazu (liryka opisowa), bezoso-
(trzecioosobowa)
bowymi refleksjami czy dialogiem  liryka pośrednia. Przykłady: W Weronie Norwi-
Na początku lipca, gdy żar lał się z nie-
da, W lesie Przerwy-Tetmajera, Snuć miłość& Mickiewicza.
ba, pod wieczór pewien młodzian
" Niekoniecznie musi występować w liczbie pojedynczej, czasem w wierszu wypowiada
wychynął ze swej komórki, którą
się jakaś zbiorowość,  my liryczne  liryka podmiotu zbiorowego. Przykłady: Po-
odnajmował od lokatorów (& ). Na
kolenie Baczyńskiego, Rota Konopnickiej.
schodach szczęśliwie uniknął spo-
" Może przypominać narratora, tj. relacjonować jakieś wydarzenia, nie oceniając ich
tkania ze swoją gospodynią (& ).
bezpośrednio  liryka sytuacyjna (odmiana liryki pośredniej). Przykłady: Ballady
Zalegał gospodyni z opłatą komor-
i romanse Broniewskiego, Piosenka o końcu świata Miłosza.
nego i bał się spotkania z nią.
" Może ukrywać się za maską pierwszoosobowej wypowiedzi jakiejś postaci (liryka
Działo się tak nie dlatego, że był
maski/ liryka roli). Przykłady: Lalka Syrokomli, Tren Fortynbrasa Herberta.
tchórzliwy czy nieśmiały (& ).
(Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara)
Epika
Epika
Epika
Epika
Epika
" Narrator  fikcyjny opowiadacz, pośredniczący między autorem a czytelnikiem. To
on właśnie wprowadza w świat przedstawiony: fabułę, tło wydarzeń, kreacje bohaterów.
Narrator może zajmować różne pozycje wobec tego świata, w różnym stopniu ujaw-
niać się  stąd wynikają odmienne typy narracji.
" Narrator abstrakcyjny (inaczej wszechwiedzący)  jest na zewnątrz świata przed-
stawionego, o którym wie wszystko; przedstawia bohaterów, wprowadza wydarzenia.
Narrator typowy dla powieści realistycznej. Przykłady: Zbrodnia i kara Dostojewskie-
go, Nad Niemnem Orzeszkowej, Ojciec Goriot Balzaka.
14
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Test na maturze
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
Ucz się z
" Narrator konkretny  znajduje się wewnątrz świata przedstawionego, bierze udział
Narracja
w wydarzeniach albo z jego punktu widzenia są one pokazywane.
pierwszoosobowa
Przysłał do mnie król JMość pana
Rodzaje narracji:
Rodzaje narracji:
Rodzaje narracji:
Rodzaje narracji:
Rodzaje narracji:
Straszowskiego, sługę swego, z li-
" Autorska (trzecioosobowa)  właśnie w niej występuje narrator abstrakcyjny, mniej
stami, prosząc solenniter [usilnie]
lub bardziej obiektywnie ukazujący świat przedstawiony.
o darowanie wydry, którą chowa-
" Pamiętnikarska (pierwszoosobowa)  pojawiają się formy 1. osoby liczby poje- ną miałem, tak rozkoszną, że wo-
dynczej ( ja ) i subiektywne spojrzenie na świat przedstawiany (opowiadacz jest świad- lałbym był partem substancyjej
[część majątku] mojej dać aniżeli
kiem lub uczestnikiem wydarzeń!). Najłatwiej ją wskazać w różnego rodzaju tekstach
onę, com ją tak kochał (& ). Prze-
wspomnieniowych, np. Pamiętnikach Paska, Pamiętniku z powstania warszawskiego
czytawszy listy zacudowałem się
Białoszewskiego.
(& ) i pytam:  Dla Boga! cóż to
" Monolog wewnętrzny  przytoczenie wewnętrznej  wypowiedzi bohatera (przy-
królowi JMości po tym? Powie-
biera formę mowy niezależnej lub pozornie zależnej). Dawniej wyraz
nie wydzielany;
dział poseł, że bardzo król JMość
w powieściach nowszych pojawia się tendencja do zacierania granicy między monolo-
żąda i prosi. Ja dopiero, że nie masz
giem wewnętrznym a relacją narratora  to pozwala pokazać rzeczywistość z punktu
tej rzeczy u mnie, co by miała być
widzenia bohatera, ale też jego psychikę, sposób myślenia. Niekiedy przybiera kształt
odmowna królowi JMości. Ale mi
tzw. strumienia świadomości (np. Ulisses Joyce a).
było tak miło, jakoby mię ostrym
grzebłem po gołej skórze drapał.
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
(Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki)
" Narracja auktorialna  opowiadacz jest ukryty, na świat przedstawiony patrzy z dy-
stansem, nie bierze udziału w wydarzeniach.
Przykładami mogą być: Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Czerwone i czarne Sten-
dhala, David Copperfield Karola Dickensa.
" Narracja personalna  obraz świata przedstawionego jest taki, jaki jawi się w świa-
domości bohatera/ bohaterów.
Ten typ narracji możemy bez trudu odnalez
ć w utworach takich, jak na przykład:
Anna Karenina Lwa Tołstoja; powieści Stefana Żeromskiego  Popioły, Ludzie bez-
domni, Przedwiośnie.
W narracji pierwszoosobowej mogą mieszać się ze sobą obydwa wymienione typy.
Mówi się jeszcze o:
" Narracji polifonicznej  obraz świata przedstawionego tworzony jest jednocześnie
przez wypowiedzi i poglądy wielu postaci.
Twórca teorii  Michaił Bachtin  wskazał ten typ narracji jako podstawową cechę
powieści Fiodora Dostojewskiego. W Zbrodni i karze funkcje narracyjne spełniają,
oprócz tradycyjnego narratora auktorialnego, również Raskolnikow, Razumichin, a na-
wet Sonia czy Marmieładow.
Przykład monologu
Dramat wewnętrznego
Dramat
Dramat
Dramat
Dramat
Rodzaj literacki, w którym podstawową formą wypowiedzi są dialogi i monologi bo- Na taką rzecz chcę się porwać,
haterów. W utworach tego typu nie występuje nadrzędny podmiot mówiący, z którym a równocześnie błahostki sprawia-
mamy do czynienia w liryce czy epice. Świat przedstawiony jest bezpośrednio do- ją, że truchleję ze strachu  pomy-
stępny  odbiorca sam go ocenia i interpretuje, nie sugerując się subiektywną oceną ślał. Hmmm. Rzeczywiście...
narratora czy  ja lirycznego.
Wszystko jest w rękach człowieka
i wszystko może mu uciec sprzed
" Narrator w dramacie  występuje bardzo rzadko i znajduje się poza światem
nosa jedynie na skutek tchórzostwa...
przedstawionym (nie bierze udziału w wydarzeniach). Tak określany jest ktoś, kto
(monolog wewnętrzny Raskolnikowa  bohate-
relacjonuje dziejące się poza sceną wydarzenia ważne dla rozwoju akcji, kto ko-
ra Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego)
mentuje wydarzenia. Przykłady: chór w tragedii antycznej, utwory Bertolta Brech-
ta (np. Matka Courage i jej dzieci), niekiedy słuchowiska radiowe.
" Monodram  utwór sceniczny  zazwyczaj jednoaktowy  przeznaczony dla jed-
nego aktora. Monolog tego jedynego bohatera przypomina niekiedy formę dialo-
gu  prowadzonego z publicznością czy jakimś wyimaginowanym partnerem. Przy-
kłady: Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza, Biała bluzka Agnieszki Osiec-
kiej. Taki kształt przyjmują też często sceniczne adaptacje, np. utworów lirycz-
nych (teatr jednego aktora).
15