2010-12-01
ÅšRODOWISKO
PRZYRODNICZE
zespół biotycznych
(rośliny, zwierzęta) i
abiotycznych (skały,
rzez
ba, gleba, wody,
atmosfera) elementów,
GOSPODARKA PRZESTRZENNA I rok
pozostajÄ…cych we
PRZYRODNICZE PODSTAWY wzajemnych zwiÄ…zkach,
tworzący spójny system
GOSPODAROWANIA
dzięki przepływom
materii i energii, w
Przyrodnicze bariery gospodarowania
którym to systemie żyje
1  związki naturalne między komponentami
i gospodaruje człowiek.
2  wpływ antropogeniczny
ÅšRODOWISKO
ELEMENTY ÅšRODOWISKA
PIERWOTNE
NATURALNE: ANTROPOGENICZNE:
Åšrodowisko o niezachwianej przez
budowa geologiczna, infrastruktura osadnicza,
człowieka równowadze biologicznej,
rzez
ba terenu infrastruktura transportowa,
wykazujące zdolność samoregulacji;
klimat infrastruktura przemysłowa obecnie bardzo rzadko spotykane,
często identyfikowane z obszarem
wody infrastruktura rolnicza
anekumeny.
gleba
szata roślinną
Krajobraz pozbawiony (wizualnych)
świat zwierzęcy
antropogenicznych elementów
Współcześnie środowiska przyrodniczego nie można
krajobrazu
pojmować w sensie pierwotnym, lecz jako środowisko
przekształcone w wyniku gospodarczej działalności
człowieka, co oznacza, że nie jest to już środowisko
naturalne, lecz zantropogenizowane (kulturowe)
ÅšRODOWISKO
ÅšRODOWISKO PIERWOTNE???
NATURALNE
Środowisko na obszarach działalności
ludzkiej, jednak nie zawierajÄ…ce
istotnych elementów przestrzennych
wprowadzonych przez człowieka;
częściowo zachowuje cechy
samoregulacji
W krajobrazie obecne (wizualnie)
nieliczne antropogeniczne elementy
Nanga Parbat
krajobrazu, bez wpływu na jego walory
estetyczne
" Mount Everest w ciągu 6 miesięcy odwiedza od strony Tybetu 25 tys. ludzi
" Szacuje się, że może tam znajdować się nawet 50 ton odpadów.
1
2010-12-01
ÅšRODOWISKO
ÅšRODOWISKO QuasiNATURALNE
KULTUROWE
Środowisko na obszarach działalności
Środowisko najczęściej
ludzkiej; charakteryzuje siÄ™ wysokÄ…
spotykane, znajdujÄ…ce siÄ™ pod
wartością przyrodniczą, istniejącą
wpływem intensywnej
dzięki działaniom antropogenicznym o
gospodarki, ma zachwianÄ…
umiarkowanym natężeniu (wymaga
zdolność samoregulacji i wymaga
antropogenicznego podtrzymywania
ochrony, która pozwoli na
stanu). utrzymanie równowagi
W krajobrazie obecne (wizualnie)
Obecność lub przewaga
antropogeniczne elementy krajobrazu,
antropogenicznych często
mające umiarkowane walory dysharmonijnych elementów w
krajobrazie.
estetyczne
ZASOBY ÅšRODOWISKA
ÅšRODOWISKO
Elementy przyrody, ożywione i nieożywione, które są
ZDEWASTOWANE
wykorzystywane w stanie naturalnym przez człowieka.
Zasoby niewyczerpywalne - zasoby, których eksploatacja
Środowisko obszarów silnego
nie zagraża ich wyczerpaniem. Należą do nich prądy
uprzemysłowienia i urbanizacji;
morskie, wiatry, światło słoneczne.
charakteryzuje siÄ™ zniszczeniem
Ponieważ z zasobów tych można czerpać praktycznie bez ograniczeń,
naturalnego układu warunków i wysiłek ludzki powinien być głównie skierowany na opracowanie metod
racjonalnego i najbardziej efektywnego wykorzystania tych właśnie
brakiem ilościowym lub jakościowym
zasobów (zwłaszcza do produkcji energii - elektrownie słoneczne,
niektórych składników krajobrazu;
wiatrowe i inne).
wymaga złożonych działań
Zasoby wyczerpywalne - zasoby, których eksploatacja może
rekultywacyjnych
przyczynić się do ich wyczerpania i zniszczenia (np. złoża
surowców mineralnych, woda i in.).
Brak naturalnych elementów
Wyczerpywalność zasobów zależy od intensywności pozyskiwania ich
krajobrazu, uproszczenie i unifikacja
przez człowieka. Korzystanie z nich w sposób umiarkowany przedłuża
formy, krajobraz dysharmonijny
okres dostępności tych zasobów.
ZASOBY ŚRODOWISKA Związki człowieka ze środowiskiem
Zasoby odnawialne - rośliny i zwierzęta, woda, gleba, DETERMINIZM (F. Ratzel, H. Buckle, E. Huntington, H.J.
powietrze atmosferyczne. Mackinder.)
Ich odnawialność uwarunkowana jest jednak racjonalnym ich
Od starożytności po współczesność głoszone są poglądy,
wykorzystywaniem przez człowieka; niektóre z nich mogą być
że środowisko naturalne decyduje o istnieniu ludzi i ich
eksploatowane bardziej, inne zaÅ› mniej intensywnie, jeszcze inne powinno
zróżnicowaniu oraz o społecznych formach
się całkowicie wyłączyć z eksploatacji i objąć działaniami ochronnymi.
organizacyjnych, kulturowych, gospodarczych i
Przykładowo, dopuszczenie do silnej erozji gleby lub np. do wyginięcia
jakiegoś gatunku może uniemożliwić jakiekolwiek dalsze korzystanie z tych politycznych.
zasobów w przyszłości.
Determinizm jest zróżnicowany wewnętrznie - zwolennicy
Zasoby nieodnawialne - złoża surowców mineralnych i
określonego kierunku deterministycznego innym
energetycznych, a także niektóre organizmy żywe i całe
komponentom środowiska naturalnego przypisują decydującą
biocenozy.
rolę. Według niektórych rolę determinanty pełni klimat, według
Ich nieodnawialność wynika przede wszystkim z ogromnie długiego okresu
innych położenie w stosunku do zasobów przyrodniczych lub
ich odnawiania i powstawania.
też społeczeństw względem siebie.
2
2010-12-01
KRYTYKA DETERMINIZMU
Związki człowieka ze środowiskiem
" Warunki środowiska, zasoby przyrodnicze, usytuowanie, całe
DETERMINIZM ŚRODOWISKOWY (enwironmentalizm) środowisko oddziałują w różny sposób na egzystencję i
działalność ludzi - ułatwiają lub utrudniają, a tym samym
W sensie ogólnym zakłada przyczynową zależność
przyspieszają lub opóz
niają postęp, ale go nie determinują.
organizmów żywych, zarówno jednostek, jak i całych populacji,
od środowiska. " Człowiek jako istota rozumna dysponuje wiedzą, umiejętnością
oraz tworzonymi przez siebie środkami do kształtowania
W odniesieniu do różnych form działalności człowieka zakłada,
społecznego bytu według własnych ideałów.
że rozwój społeczno-gospodarczy ludzi stanowi proste
następstwo warunków ekologicznych miejsca. " Historia dowodzi w sposób jednoznaczny, że usuwanie barier
środowiskowych może stanowić czynnik stymulacji postępu.
" Wielkie cywilizacje starożytne, rozwinęły się na obszarach
DOWÓD: Istnieją obszary gdzie bariery fizjograficzne do chwili
suchych, których zagospodarowanie wymagało sztucznego
obecnej uniemożliwiają lub ograniczają zasiedlenie obszarów
nawadniania.
przez ludzi (anekumena, subekumena) lub też stanowią o
stagnacji ich rozwoju na osiągniętym przed wiekami poziomie.
W połowie XX w. poddano krytyce koncepcje zakładające, że środowisko
geograficzne kształtuje ludzkie zachowania, a determinizm środowiskowy
został uznany za pseudonaukowe uzasadnienie dla rasizmu i kolonializmu.
Związki człowieka ze środowiskiem Związki człowieka ze środowiskiem
POSYBILIZM
Stanowisko pośrednie zakładające, że istnieją rzeczywiste
INDETERMINIZM (Nihilizm) (I. Bowman, A.I. Wojejkow, O.
związki między społeczeństwem i środowiskiem przyrodniczym,
Schlüter.)
ale...
Skrajne przeciwieństwo determinizmu, którego przejawem
[Posybilizm bierny] ...wobec ogromu sił przyrody człowiek nie ma
jest m.in. woluntaryzm geograficzny. Neguje on
innej drogi do życia, jak tylko unikać warunków dla siebie
jakikolwiek wpływ środowiska naturalnego na rozwój
szkodliwych lub trudnych, a w przypadkach, w których nie ma
społeczno-gospodarczy.
wyboru miejsca swojego pobytu, musi się sam zaadaptować do
panujących warunków otoczenia.
Oczywistej sprzeczności tego poglądu z rzeczywistością
[Posybilizm czynny] ...społeczeństwa dysponują środkami
dowodzą zarówno teoria poznania, jak i doświadczenie
dostosowywania środowiska życia do swoich potrzeb,
społeczne.
zmieniając je też nieustannie. Zakres tych przeobrażeń
wyznaczają wiedza i technika, organizacja społeczna, poziom sił
wytwórczych.
Czynniki determinujące osadnictwo i Gęstość zaludnienia (os. / km2)
Pierwotne, przyrodnicze
gospodarkę człowieka
bariery osadnictwa i
gospodarowania sÄ…
BARIERY ATRAKCJE związane z bezpośrednim,
niekorzystnym wpływem
" bariera klimatyczna, " dobre warunki glebowe,
elementów środowiska na
" bariera świetlna, " dostęp do wody,
procesy fizjologiczne
" bariera grawitacyjna " korzystne warunki klimatyczne, człowieka i pośrednim, na
warunki wegetacji roślin i
(wysokości),
" równinna rzez
ba terenu,
zwierzÄ…t (zasoby
" bariera wodna,
" bliskość morza,
pokarmowe). < 2 os/km2
3 -10
" bariera roślinna, 11- 40
" surowce mineralne,
41  100
101  500
> 500
" słabo rozwinięta
" przemysł,
gospodarka,
" wysoki poziom rozwoju gospod.,
" niedemokratyczne
Wpływ czynników środowiska na osadnictwo i gospodarkę uległ
" bezpieczeństwo społecznego bytu,
systemy polityczne, wyraz
nemu ograniczeniu na rzecz czynników społeczno-
" ustrój społeczno-polityczny i
ekonomicznych, wraz z cywilizacyjnym rozwojem społeczeństw,
" konflikty zbrojne.
gospodarczy
uniezależniającym w coraz większym stopniu człowieka od środowiska.
3
2010-12-01
BARIERY GOSPODAROWANIA
BARIERA TERMICZNA jest powiÄ…zana z barierÄ…
świetlną, długość dnia i wysokość Słońca mają
" BARIERA ŚWIETLNA negatywny bezpośredni wpływ
decydujący wpływ na temperaturę powietrza danego
na człowieka ma zarówno deficyt, jak i nadmiar
obszaru.
światła słonecznego. Deficyt światła ma miejsce w
dużych szerokościach geograficznych (zjawisko dni i Organizm ludzki największą sprawność osiąga w tzw.
nocy polarnych). komforcie termicznym, tj. w temperaturach 16-25oC .
" Podział doby na dzień i noc jest podstawą rytmu Dłuższe przebywanie w temperaturach ujemnych
biologicznego, stąd ograniczona ilość światła w powoduje stopniową utratę ciepła, zwolnienie oddechu
niektórych porach roku, ma wpływ na samopoczucie i przechłodzenie organizmu. Spadek temperatury
człowieka, stan psychiczny, zdolność do koncentracji i ludzkiego ciała do 28oC zagraża życiu.
wysiłku.
Wysoka temperatura, powoduje przyspieszenie tętna i
" W sposób pośredni światło oddziałuje na życie oddechu oraz niedobór wody w organizmie 
człowieka, poprzez wpływ na rośliny służące jako zagrażający życiu udar cieplny.
pożywienie lub surowiec. Wiele roślin uprawnych
Organizm człowieka posiada bardzo małą tolerancję
dostosowało się do rytmu dnia i nocy, do tego stopnia
termiczną, toteż w warunkach odchylenia temp od
że wyróżnia się rośliny długiego dnia (RDD) i
normy konieczna jest termoregulacja poprzez
krótkiego dnia (RKD).
odpowiedni pokarm, odzież, mieszkanie.
RKD - dynia, soja, słonecznik, kukurydza, proso, tytoń - światło ok. 8  12h
TERMICZNA ANEKUMENA - obszary pustynne, polarne
RDD - żyto, pszenica, owies, jęczmień, ziemniaki, len, gorczyca - światło pow. 13h
i wysokogórskie;
Rośliny fotoperiodycznie neutralne  papryka, fasola, pomidor, ogórek
" BARIERA WODNA  deficyt (lub niekiedy nadmiar)
" BARIERA WYSOKOÅšCI (bariera grawitacyjna) wody wyznacza granice ekumeny.
jest spowodowana spadkiem ciśnienia
" Bariera deficytu wody pojawia siÄ™ najsilniej w
atmosferycznego wraz z wysokością,
klimatach gorÄ…cych, gdzie przy wysokich
wywołującym rozrzedzenie powietrza oraz
temperaturach i wysokim parowaniu opady nie
zmniejszenia ilości tlenu
rekompensujÄ… strat wilgoci na parowanie
" Spadek ciśnienia atmosferycznego wraz z
" Obszary pustynne, gdzie roczna suma opadów nie
wysokością średnio o 11,5 hPa na każde 100 m
przekracza 250 mm, a parowanie jest bardzo duże,
wiąże się z rozrzedzeniem powietrza i są pozbawione stałego osadnictwa (poza oazami,
zmniejszeniem ilości tlenu. gdzie jest dostęp do wód gruntowych). Zasiedlanie
tych obszarów utrudniają wysokie amplitudy
" Proces oddychania człowieka odbywa się bez
temperatur, brak roślinności i gleb, oraz duże
większych zakłóceń do wysokości 4000-4500 m
zasolenie nielicznych wód powierzchniowych.
n.p.m.
" W strefach klimatu gorÄ…cego wilgotnego barierÄ™
" Nachylenie stoków w górach utrudnia działalność
osadniczą stanowinadmiar wody duża wilgotność
gospodarczÄ…, poprzez przyspieszonÄ… denudacjÄ™,
powietrza w połączeniu z wysoką temperaturą
ruchy masowe, erozjÄ™ gleby.
powoduje przeciążenie mięśnia sercowego.
" GRAWITA CYJNA ANEKUMENA
" WODNA ANEKUMENA - obszary o opadach pon.
(SUBEKUMENA) - tereny położone pow. 4000-
250 mm pozbawione cieków i dostępnych wód
4500 m n.p.m.
gruntowych
WSPÓA
CZESNE BARIERY GOSPODAROWANIA
WSPÓA
CZESNE BARIERY GOSPODAROWANIA
Tereny o najwyższych walorach przyrodniczych, objęte ochroną
konserwatorską (rezerwaty ścisłe i częściowe, parki " Tereny z
ródliskowe,
narodowe, parki krajobrazowe, otuliny parków, obszary
" Strefy ochronne ujęć wodnych
chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,
" Obszary zasilania wód gruntowych (okna hydrologiczne),
parki dworskie i podworskie, obszary występowania
" Tereny wododziałowe (także dział podziemny)
pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków
" Gleby I-IV klasy bonitacyjnej,
ekologicznych itp.)
" Grunty zagrożone erozją
Lasy zgodne z siedliskiem, starodrzew, lasy glebo i
" Tereny o słabej cyrkulacji powietrza (zaleganie powietrza,
wodochronne, lasy w ogóle, jeżeli w regionie występuje niska
słabe przewietrzanie)
lesistość terenu,
" Tereny o małej odporności na zanieczyszczenia,
Fitocenozy wodno-torfowiskowe i kserotermiczne
" Tereny o szybkim tempie obiegu substancji chemicznych
Obszary o widocznych uszkodzeniach szaty roślinnej,
(ryzyko szerokiego rozprzestrzenienia zanieczyszczeń),
Obszary płatów i korytarz  ostoi i ciągów migracji zwierzyny
" Obszary uzdrowiskowe (mikroklimat, wody mineralne)
Tereny atrakcyjne widokowo
4
2010-12-01
Zróżnicowanie warunków przyrodniczych na lądach jest
Globalne wskaz
niki
przyczyną istnienia na ziemi terenów:
użytkowania Ziemi
- ekumeny, czyli obszarów stale
(A. M. Rjabczinnikow 1972 za L. A.
zamieszkiwanych przez człowieka i trwale
GriszinÄ… 1980)
przez niego wykorzystywanych; obecnie stałe
osiedla ludzkie wystÄ™pujÄ… miÄ™dzy 54°
szerokoÅ›ci geograficznej poÅ‚udniowej a 78°
szerokości geograficznej północnej.
14,2
- subekumeny, czyli obszarów zasiedlanych
okresowo, bÄ…dz
niezamieszkanych, ale
wykorzystywanych gospodarczo np. strefa
48,7
tundry, półpustynie, część tajgi i lasów
równikowych oraz niektóre góry;
- anekumeny, czyli terenów bezludnych 
Antarktyda, większość wysp arktycznych, 37,1
obszary pustynne, tereny wysokogórskie.
CZYNNIKI GLEBOTWÓRCZE
WARUNKI ÅšRODOWISKA SPRZYJAJ
CE
ZAGOSPODAROWANIU
CZYNIIKI ABIOTYCZNE CZYNIIKI BIOTYCZNE
czas
" Obszary nizinne i równinne, sprzyjające rozwojowi rolnictwa,
osadnictwa i komunikacji (lÄ…dowej i wodnej), wykorzystujÄ…cej
SKAA
Y
rozległe doliny rzek
" Zasoby surowców naturalnych, w tym przede wszystkim węgla
RZEy
BA
ROÅšLINY
kamiennego, brunatnego, ropy naftowej
GLEBA
" Strefy kontaktu wielkich jednostek morfologiczno-przyrodniczych -
KLIMAT ZWIERZ
TA
gór, wyżyn i nizin.
" Żyzne gleby gdzie dogodne warunki glebowe, klimatyczne i
WODA
hydrauliczne do uprawy ziemi pozwalajÄ… na uzyskiwanie wysokich
plonów
" Duże rozczłonkowanie wybrzeży sprzyjające rozwojowi
CZA
OWIEK
komunikacji (żeglugi)
" Położenie w strefie klimatów umiarkowanych
" Ocieplający wpływ prądów morskich na klimat
Występowanie na danym obszarze gleb o bardzo dobrych
" Dostateczna, ilość opadów atmosferycznych
właściwościach fizycznochemicznych, żyznych, dających wysokie
" Obecność rzek i jezior
plony świadczy jednocześnie o ograniczonym występowaniu, lub
" Wystarczające zasoby wód podziemnych
braku innych barier gospodarowania
ŻYZNE GLEBY
NAJSA
ABSZE GLEBY I
GRUNTY BEZGLEBOWE
Około 40% lądowej powierzchni Ziemi nie jest
" strefa polarna i
dogodna do uprawy- sÄ… to tereny zbyt suche,
subpolarna (tundra, tajga)
zbyt wilgotne, zbyt zimne lub zbyt górzyste,
" pustynie (gorÄ…ce i zimne)
aby mogły być obszarami nadającymi się na
i półpustynie
ziemie uprawne.
" wysokie góry
Najbardziej żyzne gleby występują w deltach i
dolinach rzek oraz na Niżu Europejskim aż po
Ural i na preriach północnoamerykańskich NAJLEPSZE GLEBY
" doliny rzek z glebami
(czarnoziemy wytworzone na lessach).
aluwialnymi (madami): Nilu,
W skali światowej średnia powierzchnia ziem
Gangesu, Jangcy, La Platy;
uprawnych wynosi 0,22 ha/os. 75% ludzi na
" obszar występowania
Ziemi zamieszkuje obszary o mniejszej
czarnoziemów
powierzchni od światowej średniej wykształconych na lessach:
Niż Europejski, aż po Ural,
fizjologicznej.
pokrywy lessowe w
Azja - 0,15 (min. Japonia 0,04),
Chinach; Wielka Równina
Prerii, Pampa
Europa - 0,30 (min. Holandia 0,06)
" obszary podgórskie
Australia (2,63).
(Nizina Padańska)
5
2010-12-01
WYBRZEŻA
52% ludności świata mieszka w pasie 200
km od wybrzeża, które stanowi zaledwie
21% powierzchni wszystkich
zamieszkanych kontynentów.
Koncentracja ludności w tych rejonach
wiąże się z występowaniem żyznych gleb
napływowych (mady) w ujściach rzek,
Å‚agodnym, wilgotnym klimatem oraz
transportem morskim i w konsekwencji
lokalizacją zakładów przemysłowych w
portach, przetwarzajÄ…cych importowane
drogÄ… morskÄ… surowce.
Ważnym czynnikiem przyciągającym
ludność są także walory rekreacyjne o
czym świadczy rozwój osadnictwa
wypoczynkowego w basenie Morza
Śródziemnego, na Florydzie, w Kalifornii.
WPA
YW WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH NA
SUROWCE
ROZMIESZCZENIE LUDNOÅšCI
we wczesnej fazie rozwoju
Bariery i atrakcyjność osadnicza zadecydowały o nierównomiernym
przemysłu, gdzie niezbędne było
rozmieszczeniu ludności na świecie.
drewno, siła spadku wody, oraz
OkoÅ‚o 90% ludnoÅ›ci Å›wiata zamieszkuje obszar miÄ™dzy 20° a 60° szerokoÅ›ci
wełna jako surowiec, ludność
geogr. północnej, a więc strefę klimatu umiarkowanego,
skupiała się na terenach
podzwrotnikowego i zwrotnikowego. Na nizinach do 200 m n.p.m. osiedliło
podgórskich np. w Europie w
się około 60% mieszkańców Ziemi, a w strefie nadbrzeżnej do 200 km od
Bawarii, Sudetach, Appalachach,
morza  ponad 50% ludności.
na Uralu.
W wyniku rozwoju przemysłu
ciężkiego, opartego na eksploatacji
złóż węgla kamiennego, rud żelaza
węgiel kamienny
i metali kolorowych, doszło do
koncentracji ludności w miejscach
występowania surowców, np. w
Åšrodkowej Anglii, Westfalii,
Lotaryngii, na Górnym Śląsku, w
Zagłębiu Donieckim.
rudy żelaza
WPA
YW WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH NA BADANIA PREFERENCJI OSADNICZYCH
Azja Południowa (Indie, Indonezja, Nepal i Bangladesz)
ROZMIESZCZENIE LUDNOÅšCI
(J. Winidowa, 2004, Prace i Studia Geograficzne, t.34)
Największymi rejonami koncentracji ludności na świecie są obszary:
Badano: rozmieszczenie miast powyżej 100 tys. mieszkańców,
- wschodniej i południowej Azji;
uwzględniając wysokość nad poziom morza i ukształtowanie powierzchni,
- zachodniej i środkowej Europy;
wybrane cechy klimatu, odległość od rzek i linii brzegowej oraz właściwości
- Okręgu Przyjeziornego i północno-wschodnich stanów USA.
gleby.
Wybrane wnioski:
Zaludnienie kontynentów:
Azja  60,2%, wyraz
ne związki stwierdzono między rozmieszczeniem miast, a:
Afryka 13,7%,
" odległością od rzek  większość miast jest położona nad rzekami, nawet
Europa 11,8%
w przypadku narażenia na częste powodzie
Ameryka Północna - 8,2%
Ameryka Południowa  5,6% " odległością od brzegu morskiego  większość miast koncentruje się w
Australia i Oceania - 0,5% odległości do 50 km od wybrzeża.
" obszarami wzniesionymi do 150 m n.p.m., o wysokościach względnych
nie przekraczajÄ…cych 50 m
" średnią roczną temperaturą rzędu 22,5-25,0oC
" glebami napływowymi w dolinach rzecznych (madami  fluvisolami)
" średnimi rocznymi opadami 500 -1 000 mm oraz 1000 -1500 mm
6
UŻYTKOWANIE GLEB