PRZEDSI
BIORSTWO WDROŻEC
I ZASTOSOWAC

BIOTECHNOLOGII I INŻYNIERII GENETYCZNEJ
45-006 Opole, ul. Książąt Opolskich 48-50
tel./fax : [phone]
www.bio-gen.pl e-mail: [e-mail] lub [e-mail]
PIJAWKA LEKARSKA
(Hirudo medicinalis)
Współcześnie uważa się, że kulę ziemską zamie-
szkuje nieco ponad 650 gatunków pijawek. W Polsce żyje ich
obecnie 27 (w 17 rzędach), lecz tylko jeden z nich Pijawka
lekarska (Hirudo medicinalis) ma zastosowanie w medycynie
ludzkiej. Pijawki lekarskie w Polsce, podobnie jak w całej
Unii Europejskiej, znajdują się pod ścisłą ochroną
gatunkową i ich pozyskiwanie z nielicznych już środowisk
naturalnych jest prawnie zabronione i karalne. Jedynym
legalnym sposobem zaopatrzenia siÄ™ w pijawki
jest ich zakup od firmy, która prowadzi ich kontrolowaną
hodowlÄ™ laboratoryjnÄ….
Na przednim końcu ciała pijawki lekarskiej znajduje się przyssawka z otworem
gębowym. Otwór gębowy prowadzi do jamy gębowej, w której znajdują się trzy promieniście
umieszczone szczęki.
Jama gębowa z widocznymi Makrofotografia odsłoniętych,
trzema promienistymi szczękami promieniście ułożonych szczęk
pijawki Hirudo medicinalis
Każda szczęka wyposażona jest w 80  90 maleńkich chitynowych zębów, którymi
pijawka przegryza (przepiłowuje) skórę na głębokość ok. 1,5 mm. Pozostawione
przez pijawkę ranki na skórze mają kształt trzech rozchodzących się promieni.
Ślad na skórze człowieka
Zęby pijawki Hirudo medicinalis
po ugryzieniu pijawki Hirudo medicinalis
w powiększeniu mikroskopowym
(w powiększeniu)
1
Pijawka lekarska jest zwierzęciem obojnaczym, jednak zapłodnienie może odbywać
się tylko krzyżowo z innym osobnikiem. W naturze dojrzewa w trzecim roku życia
i rozmnaża się tylko raz w roku, w okresie letnim. Hirudo medicinalis charakteryzuje się daleko
posuniętym kanibalizmem.
Pijawka lekarska w obecnej dobie uważana jest za żywe, miniaturowe laboratorium
farmakologiczne. Niestety, większość z produkowanych przez nią hirudozwiązków
nie została jeszcze dotychczas zidentyfikowana oraz opracowana naukowo.
WAŻNIEJSZE ZWI
ZKI PRODUKOWANE PRZEZ PIJAWKI
" HIRUDYNA to najbardziej znany produkt pijawki Hirudo medicinalis i jednocześnie
najlepszy z istniejÄ…cych lek przeciwzakrzepowy. Hirudyna jest inhibitorem trombin.
Jej bardzo aktywne działanie uzyskiwane jest dzięki współdziałaniu z innymi
wydzielinami gruczołów ślinowych pijawki, między innymi z hementyną,
hementeryną oraz antystatyną. Każda dorosła pijawka Hirudo medicinalis zawiera
w sobie około 285 At-U hirudyny (Markwardt 1967), jednak jej ilość zależy od czasu,
jaki upłynął od ostatniego karmienia pijawki, i największą koncentrację osiąga w 150.
dniu (Zapkuvene i Sinyavichene 1976). Badania in vivo nie wykazały żadnych działań
ubocznych czystej hirudyny (Markwardt, Hauptmann, Nowak, Klesson i Walsmann
1982). U osób z niektórymi chorobami krwi hirudyna jest o wiele lepszym
antykoagulantem (w dawce 1000 At-U/na kg masy ciała przez godzinę)
niż powszechnie używany w medycynie wielocukier heparyna czy otrzymywana
z koniczyny dikumaryna. Dotyczy to szczególnie braku lub niskiego poziomu
antytrombiny III we krwi i powstających skrzepów śródnaczyniowych, niewydolności
nerek, wstrząsów septycznych lub różnych specyficznych przypadków dziedzicznych.
" BDELINA jest inhibitorem proteaz, takich jak trypsyna, chymotrypsyna i plazmina,
które są czynnikami stanów zapalnych i ich rozprzestrzeniania się w tkankach.
Występuje w dwóch odmianach, jako bdelina A i bdelina B. Interesujący jest fakt,
że bdelina i hirudyna mają dokładnie przeciwne działanie na proces krzepnięcia krwi.
Funkcja bdelin w pijawkach pozostaje dotychczas nieznana.
" HIRUSTAZYNA jest kolejnym zidentyfikowanym niedawno antykoagulantem
produkowanym przez Hirudo medicinalis. Należy do związków organicznych
zaliczanych do rodziny antystazyn. Jest inhibitorem sieci kalikreinowych, trypsyny,
chymotrypsyny i katepsyny G.
" APYRAZA jest potężnym fermentem, upłynniającym krew (zmniejszającym
jej lepkość).
" ANTYELASTAZA  ogranicza działania elastaz, enzymów, które degradują skórną
elastynę. Antyelastaza spowalnia bardzo skutecznie procesy starzenia się skóry.
" LIPAZY i ESTERAZY to substancje powodujące rozkład tłuszczów.
" GILANTYNA wyizolowana została z gruczołów ślinowych pijawki Haementeria
ghilianii. Działa jako antykoagulant i silny lek antyprzerzutowy. Jest bardzo
aktywnym inhibitorem czynnika Xa.
" EGLINA jest silnym środkiem przeciwzapalnym (inhibitorem czynników stanów
zapalnych) oraz bardzo aktywnym antyutleniaczem. Jest potężnym inhibitorem
proteaz, takich jak elastaza i katepsin G, uwalnianych przez ludzkie różno-
postaciowo-jądrowe granulocyty, co pozwala natychmiast lokalizować urazy
oraz pooperacyjne stany zapalne i skutecznie je blokować. Egliny rozkładają także
chymotrypsynÄ™ i subtylizynÄ™  proteazy produkowane przez bakteriÄ™ Bacillus subtilis.
W badaniach wykazano ich skuteczność w leczeniu niektórych tików nerwowych
2
oraz wrzodów śródbłonka jelit i nieswoistego rozkładu białek związanych
z posocznicÄ… (Von Bary 1979; Seemüller 1979).
" HEMENTYNA jest fibrynogenolitycznym enzymem, zdolnym zapobiegać
krzepnięciu krwi oraz rozkładać (inkoagulować) utworzone już zakrzepy.
Produkowana jest w dużych ilościach przez oba gruczoły ślinowe pijawki
Haementeria ghiliani. Z obu gruczołów ślinowych pijawki Haementeria ghilianii
można wyekstrahować do 4,5 mg białka, z którego 2,8% to hementyna. Jedna pijawka
zawiera hementynę zdolną inkoagulować do 300 ml krwi. Nie ustalono dotychczas w
sposób jednoznaczny, czy Hirudo medicinalis także produkuje istotne ilości
hementyny.
" DESTABILAZA jest fermentem charakteryzującym się silnym działaniem
przeciwagregacyjnym, powodującym rozkładanie zakrzepłej krwi, co otwiera nowe
drogi i możliwości dla hirudoterapii. Destabilaza zawiera także unikalną substancję
niskoczÄ…steczkowÄ… PROSTAGLANDYN
(podobnÄ… do PROSTACYCLINY).
Utrzymuje ona w dobrym stanie (regeneruje) naczynia krwionośne, przewód
pokarmowy oraz reguluje poziom cukru we krwi. Najbardziej tajemnicza w działaniu
prostaglandyny jest  samoregulacja ciśnienia krwi. Jeśli jest ono za niskie  zostaje
podwyższone, jeśli natomiast jest zbyt wysokie  zostaje automatycznie obniżone
do stanu optymalnego. Nie jest jeszcze w sposób ostateczny wyjaśniony mechanizm
tego działania i jest on przedmiotem usilnych dociekań naukowych.
" HIALURONIDAZA jest substancją o podwójnym działaniu. Jest silnym
antybiotykiem oraz czynnikiem umożliwiającym szybkie przenikanie przez błony
komórkowe sąsiadujących ze sobą komórek i tkanek ciała. Świadomość istnienia
substancji o takim działaniu miał Heidenhain już w 1891 roku, ale dopiero póz
niejszy
laureat Nagrody Nobla Claude (1937, 1940) przyjrzał się bliżej temu zjawisku
i odkrył silne działanie rozszerzające i rozpulchniające wyciągów z pijawek na tkanki
ciała i skórę. Ciekawą właściwością tego enzymu jest rozpuszczanie związków
wielocukrowych tworzących ścianki przetrwalników wielu mikroorganizmów.
W doświadczeniach swych Hist z powodzeniem leczył hialuronidazą zakażenia
otrzewnej u myszy i świnek morskich, natomiast Bagdasarova już w 1969 roku
skutecznie leczyła nią jaskrę u ludzi.
" SUBSTANCJE ZNIECZULAJ
CE  nie zidentyfikowane bliżej silne czynniki
przeciwbólowe. Przypuszcza się, że działanie przeciwbólowe tych substancji wynika
z dużej atrakcyjności dla ludzkiego mózgu NEUROPEPTYDÓW produkowanych
przez pijawkÄ™. Neuropeptydy te zawierajÄ… ENDORFINY, znane powszechnie jako
HORMONY SZCZ
ŚCIA. Poza efektami przeciwbólowymi endorfiny te powodują
likwidacjÄ™ uczucia niepokoju i euforii oraz uspokojenie, usuwajÄ… psychiczne
oraz fizyczne uzależnienia, likwidują złe samopoczucie, nudności, depresję i inne
symptomy obserwowane u osób uzależnionych od narkotyków i alkoholu.
" SUBSTANCJA ROZSZERZAJ
CA NACZYNIA KRWIONOÅšNE  bardzo
podobny do histaminy, bliżej nie zidentyfikowany jeszcze związek organiczny. Fakt
rozszerzania naczyń krwionośnych pod wpływem wydzieliny gruczołów ślinowych
pijawki Hirudo medicinalis jako pierwszy wyjaśnił i opisał w 1939 roku Lindemann.
Było to potwierdzeniem wcześniejszych obserwacji (Magnus 1928), że wokół miejsca
ugryzienia przez pijawkę następuje powiększanie się naczyń włosowatych.
" NEUROTRANSMITERY  związki biochemiczne regulujące przepływy impulsów
elektrycznych w komórkach nerwowych. Należą do nich dopanina, serotonina,
acetylocholina oraz enkepfalina. Mają one duży wpływ na ograniczenia w odczuwaniu
bólu oraz zmiany w zachowaniu polegające na uwolnieniu od niepokoju bądz
depresji,
wywoływaniu snu, a także potężnych emocjonalnych i czuciowych doświadczeń,
3
ale bez behawioralnego pobudzenia, psychozy lub obłędu, powodowanego
przez narkotyki typu LSD czy amfetaminÄ™.
" SUBSTANCJE ANTYNOWOTWOROWE. W doświadczeniach naukowych
prowadzonych na myszach z wszczepionym laboratoryjnie nowotworem mięsaka
T 241 uzyskano wstrzymanie rozwoju guzów nowotworowych, a także ich cofanie
się po zastosowaniu ekstraktu z gruczołów ślinowych pijawek Dotychczas
nie została rozpoznana substancja lub substancje o tych niezwykle ciekawych
właściwościach. Fotografie z przeprowadzonego doświadczenia przedstawiono
poniżej:
Surowy wyciąg z gruczołów ślinowych pijawki amazońskiej Haementeria ghilianii likwiduje guzy
nowotworowe płuc. (Doświadczenia prowadzone przez dr G. Gasic z Pensylwanii w 1983 roku). Rząd
górny zdjęć to kontrola. Płuco i śródpiersie myszy z wszczepionymi komórkami nowotworowymi (5 x
104) mięsaka T 241. Rząd dolny pokazuje to samo po trzytygodniowym traktowaniu zaatakowanych
guzami nowotworowymi płuc surowym wyciągiem z gruczołów ślinowych pijawki Haementeria ghilianii.
Pokazana skala = 1 cm.
" ANTYBIOTYK CHLOROMYCETYNA  wykazuje bardzo silne działanie
przeciwbakteryjne. Produkowany jest on przez żyjącą w symbiozie z pijawką lekarską
specyficzną bakterię. Dotychczas uważano, że bakteria ta to Aeromonas hydrophila
Pod tÄ… nazwÄ… jest ona jeszcze opisywana w literaturze oraz w wielu nawet
współczesnych publikacjach. Po zastosowaniu najnowszych szczegółowych badań
genetycznych wykazano, że mikroorganizm ten to bakteria Aeromonas veronii biotyp
sobria. Taką samą bakterię znaleziono w przewodzie pokarmowym żywiących
się krwią nietoperzy wampirów Desmodus rotundus, zamieszkujących Amerykę
Południową. Antybiotyk chloromycetyna okazał się bardzo skuteczny przy leczeniu
wrzodów (Catterina 1897; Mühling 1899; Weiler 1949), powracajÄ…cej gorÄ…czki
(Weiler 1949), tężca, zapalenia opon mózgowych, zakażenia bakterią streptococcal
(Steffenhagen i Andrejew 1911; Hirst 1941; Weiler 1949 i inni), różycy świń,
tularaemii (Weiler 1949) oraz przeciw zakażeniom Staphylococcus aureus (Weiler
1949). Kultura bakteryjna Aeromonas veronii biotyp sobria in vitro zabija prÄ…tki
gruz
licy (Schweizer 1936), likwiduje dyzenterię oraz chroni przed błonicą i innymi
chorobami (Busing 1953)
ZASTOSOWANIE PIJAWEK
Pijawka nie stanowi panaceum na wszystkie choroby, ale skutecznie leczy:
choroby i bóle serca, nadciśnienie, niedociśnienie, choroby płuc i oskrzeli, choroby przewodu
pokarmowego, choroby wątroby, wrzody żołądka i dwunastnicy, wysoki cholesterol, alergie,
choroby skóry, żylaki, zakrzepowe zapalenie żył, chorobę niedokrwienną, trudno gojące
się rany, hemoroidy, choroby kobiece, bezpłodność, rwę kulszową, zapalenie korzonków
nerwowych, bóle stawów, obrzęki powypadkowe, krwiaki i zakrzepy, choroby nerek,
4
prostatę, impotencję, choroby kręgosłupa (bóle), agresję, histerię, nerwice, depresję, niektóre
nowotwory, procesy starzenia. W 1996 roku potwierdzono badaniami naukowymi korzystne
działanie hirudozwiązków (surowych ekstraktów z pijawek) na stymulację wzrostu komórek
nerwowych (neuronów). W związku z tym faktem duże nadzieje wiąże się z możliwością
leczenia poporodowych porażeń mózgowych u dzieci oraz choroby Parkinsona i Alzheimera
(uzyskano już pierwsze pozytywne wyniki). Ostatnio prowadzi się także z powodzeniem
leczenie cellulitisu przy pomocy pijawki lekarskiej, uzyskano też pomyślne wyniki
w terapiach związanych z bezoperacyjnym powiększaniem penisa u mężczyzn. Sposoby
obu tych terapii chronione są patentowymi świadectwami ochronnymi. Pijawki są bardzo
często wykorzystywane przy replantacjach kończyn, palców, skóry, piersi, uszu, przy
kuracjach odmładzających itp.
PRZECIWWSKAZANIA DO STOSOWANIA PIJAWEK
Bezwzględnie pamiętać należy, że:
1. Nigdy nie stawiamy pijawek kobietom w ciąży. Zawarte w wydzielinie
gruczołów ślinowych pijawek hirudozwiązki mogą wpływać na przebieg
rozwijającej się ciąży, a w skrajnych przypadkach powodować poronienia.
2. Nie przystawiamy pijawek ludziom chorym na hemofiliÄ™, wykazujÄ…cym
symptomy skrajnego wyniszczenia organizmu, a także będącym
pod wpływem alkoholu lub narkotyków.
3. Nigdy nie przystawiamy pijawek pacjentom będącym w trakcie leczenia
farmakologicznego z wykorzystaniem antykoagulantów. Zabieg
hirudoterapii w takim przypadku może być przeprowadzony dopiero
po przerwie trwającej przynajmniej tydzień. W przeciwnym razie
krwawienie z ranki, gdzie przyssana była pijawka, może trwać bardzo
długo (nawet do 48 godzin).
4. Należy zachować szczególną ostrożność w przypadkach, gdy ciśnienie krwi
wynosi 60/80 lub nieco mniej. Po seansie hirudoterapii prawie zawsze
u pacjentów występują zawroty głowy i osłabienie ogólne.
5. Nie przeprowadzamy zabiegu hirudoterapii przy silnej anemii.
6. Bardzo ostrożnie przeprowadzamy sesje hirudoterapeutyczne alergikom,
gdyż mogą oni być uczuleni także na hirudozwiązki. U takich pacjentów
przy pierwszym seansie przystawiamy maksymalnie 4 pijawki.
7. Z założenia nie leczymy pijawkami dzieci poniżej 10. roku życia. Wyjątek
stanowić mogą tylko przypadki bardzo szczególne oraz replantacje.
POZYSKIWANIE PIJAWEK
Znaczna ilość oferowanych do sprzedaży pijawek lekarskich pochodzi z nielegalnych
połowów ze środowiska naturalnego. Odżywianie się tych pijawek krwią przypadkowo
napotykanych żywicieli (w tym krwią ptaków migrujących z krajów tropikalnych), często
chorych lub będących nosicielami groz
nych chorób (np. grypy ptasiej), stanowi bardzo
poważne z
ródło zakażeń chorobami wirusowymi, bakteryjnymi, pasożytniczymi oraz
pochodzenia odzwierzęcego (choroba szalonych krów). Mogą one być także przyczyną wielu
ciężkich zatruć chemicznych. Część znajdujących się w obrocie na terenie Polski pijawek
lekarskich przywożona jest ze wschodu, gdzie do ich karmienia wykorzystywana jest świeża
krew bydlęca. Stanowi to ogromne zagrożenie obecnością w nich prionów (specyficznych
substancji białkowych), powodujących BSM (chorobę szalonych krów). Należy także
pamiętać, że w różnych otwartych zbiornikach wodnych żyje wiele mikroorganizmów, w tym
także chorobotwórczych. Mogą one zakażać ciało pijawki i być przenoszone do krwi
5
przyszłych żywicieli (pacjentów), powodując takie choroby jak: zapalenia tkanki łącznej,
zakażenia oczu, artretyzm, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie otrzewnej, zapalenie opon
mózgowych, posocznicę i wiele innych, równie niebezpiecznych schorzeń.
Do hirudoterapii nadają się wyłącznie pijawki hodowane w izolowanych
warunkach laboratoryjnych, bez najmniejszego kontaktu z otoczeniem zewnętrznym
oraz żywione w sposób kontrolowany. Są one wprawdzie droższe, ale zapewniają pełne
bezpieczeństwo leczonym nimi ludziom. W Polsce jedyną taką firmą jest
Przedsiębiorstwo Wdrożeń i Zastosowań Biotechnologii i Inżynierii Genetycznej
BIO-GEN Sp. z o.o. w Opolu.
Tych samych pijawek może używać wyłącznie jedna osoba (terapia indywidualna),
ze względu na możliwość przenoszenia chorób. Pijawek powinno się używać do terapii
tylko jeden raz, a po ich wykorzystaniu należy je poddać procesowi uśmiercenia w 7  40-
procentowym alkoholu, a następnie utylizacji (spaleniu) przez wyspecjalizowany zakład
utylizacyjny.
Pijawki przedsiębiorstwa BIO-GEN w Opolu dostarczane są w szklanych
pojemnikach wypełnionych medium, którym w zależności od temperatury i czasu trwania
przesyłki może być woda destylowana, hydrożel, torf lub perlit. Bez względu jednak
na rodzaj medium, w jakim dostarczono pijawki lekarskie, należy je po otrzymaniu zawsze
przechowywać w wodzie. Może to być woda destylowana, woda pitna, woda mineralna
nie gazowana lub woda z
ródlana.
Wodę należy często wymieniać, nie dopuszczając, aby była brudna. W przypadku gdy
woda zawiera duże ilości chloru (szkodliwy dla pijawki lekarskiej), wodę taką
przed wpuszczeniem do niej pijawek należy zagotować, następnie powinna ona zostać
ostudzona do temperatury poniżej 20 oC i wykorzystana dopiero po  odstaniu .
Aby mieć pewność, że woda, w której przechowujemy pijawki, nie będzie zawierała
związków dla nich szkodliwych, najlepiej jest dodać do niej specjalnie produkowany przez
BIO-GEN w Opolu preparat  detoksykujÄ…cy wodÄ™, pod nazwÄ… HIRUDOMEDIUM.
Dopasowuje on skład wody do wymagań pijawki lekarskiej.
Dostarczony wraz z pijawkami szklany pojemnik dystrybucyjny składa się
z pojemnika właściwego oraz bańki szklanej, zatkanej od spodu plastikową uszczelką
z miniaturowym otworkiem o średnicy 1 milimetra.
Zakupione pijawki należy przechowywać w pojemniku szklanym, wypełnionym
do wysokości 2/3 wodą i zabezpieczonym (zatkanym) zdjętą z bańki szklanej uszczelką
6
plastikową z otworkiem. Bańka służy tylko do celów transportowych oraz do przystawiania
pijawek w ściśle określone miejsce ciała pacjenta, uniemożliwiając pijawce swobodne
przemieszczanie się po skórze.
PROCES STAWIANIA PIJAWEK
Sam proces stawiania pijawek nie jest zabiegiem zbyt skomplikowanym,
pod warunkiem, że jest wykonywany przez osobę zaznajomioną teoretycznie i praktycznie
z zasadami hirudoterapii.
Według tradycyjnych zasad leczenia pijawkami w całym kompleksowym procesie
hirudoterapeutycznym należy zastosować tyle pijawek, aby na 1 kg masy ciała chorego
przypadała jedna pijawka.
Współcześnie uważa się, że do ilości tych należy podchodzić z dużą rezerwą
(w rzeczywistości wystarcza o wiele mniej pijawek) i w ogólnym zapotrzebowaniu na pijawki
należy brać pod uwagę płeć, wiek, rodzaj schorzenia i jego zaawansowanie, okres trwania
choroby, temperament pacjenta, budowę jego ciała, psychiczne nastawienie do terapii
pijawkowej, a nawet tak pozornie odległe czynniki jak pora roku, warunki pogodowe itp.
W jednym seansie terapeutycznym przystawia siÄ™ jednorazowo 2, 3, 5, 7 lub 9 pijawek
(bardzo rzadko 10 lub 20 szt.), w 3- do 5-dniowych odstępach czasu. Jeden seans
terapeutyczny trwa od 45 do 90 minut (przeciętnie 75 minut) i zależy głównie od płci, wieku
oraz miejsca postawienia pijawek. Jeśli jest to uzasadnione rodzajem schorzenia
oraz jego ciężkością, a przede wszystkim postępami w przebiegu leczenia, to za jakiś czas
(3 do 6 miesięcy) sesję terapeutyczną powtarza się ponownie, ustalając dla danego pacjenta
i każdej kolejnej sesji niezbędną ilość przystawianych pijawek, czas przerw międzysesyjnych
oraz długość trwania każdej sesji. W indywidualnych bądz
skrajnych przypadkach
prowadzenie hirudoterapii może różnić się w sposób diametralny od podanych powyżej zasad
ogólnych. Zawsze jednak, bez względu na zastosowaną technologię obowiązują następujące
zasady:
" Przed i po seansie hirudoterapii należy zmierzyć pacjentowi ciśnienie krwi. Zdarza
się bowiem, szczególnie po pierwszym seansie hirudoterapii, że u pacjentów
występują lekkie zawroty głowy, osłabienie i obniżone ciśnienie krwi. Nie są to
symptomy groz
ne. Jest to po prostu jeden ze sposobów reakcji organizmu na pierwszy
seans hirudoterapii. Prawie zawsze po drugim i następnym seansie u pacjentów
następuje duży przypływ sił fizycznych i psychicznych.
" Zawsze należy przestrzegać zasad aseptyki. Stosowane podczas zabiegu opatrunki
muszą być sterylne. Przed seansem hirudoterapii koniecznie trzeba wymyć ręce
mydłem dziecięcym lub szarym. Pracować w gumowych chirurgicznych rękawiczkach
ochronnych. Uniemożliwiają one pijawce przyczepienie się do ręki osoby
przystawiajÄ…cej, a w przypadku wykonywania zabiegu  osobie obcej, zapobiega
to ewentualnym kontaktom z krwią pacjenta. Po zabiegu absolutnie nie należy rękoma
dotykać pozostawionej przez pijawkę ranki. Nie można jej także rozdrapywać
bezpośrednio ani też drapać skóry w odległości 5  7 cm wokół ranki.
" W czasie pierwszej doby po seansie hirudoterapii nie należy ranki moczyć wodą,
trzeba też uważać, aby nie była ona zmoczona wilgocią pochodzącą z potu. Pełną
kąpiel można brać dopiero na trzeci dzień. Po kąpieli rankę należy zabezpieczyć
niewielkim opatrunkiem.
" Pijawki należy przystawiać po zakończeniu przez pacjenta pracy, wieczorem
przed snem, a najlepiej w dni wolne od pracy. Przez okres 2  3 dni po seansie
hirudoterapii nie należy uprawiać intensywnych ćwiczeń fizycznych.
7
" Dobę przed zabiegiem hirudoterapii i dzień po seansie pacjent nie powinien spożywać
alkoholu, pić kawy ani mocnej herbaty. Używki te mogą powodować dodatkowe
rozszerzanie naczyń krwionośnych, co w skojarzeniu z zabiegiem hirudoterapii
może okazać się szkodliwe. Jest to szczególnie istotne u osób z niskim ciśnieniem
krwi. Można natomiast bezpośrednio po seansie wypić lampkę czerwonego wina.
" Jeśli hirudoterapeutą jest kobieta, nie powinna ona zbliżać się do pijawek
ani przeprowadzać seansów hirudoterapeutycznych podczas występującego
u niej okresu menstruacyjnego. To samo dotyczy kobiet, które same sobie chcą w tym
czasie przystawiać pijawki.
" Nigdy nie przeprowadzajcie eksperymentów, których celem jest łamanie i chęć
zmiany ustalonych w hirudoterapii norm i zasad. Zawsze odbije siÄ™ to
niekorzystnie na pacjencie, bez względu na to, czy będziemy nim my sami czy osoba
obca. Na przykład: gdy na seans hirudoterapii zgłasza się kobieta ciężarna, u której
w trakcie ciąży wystąpiły hemoroidy, bardzo łatwo poddające się terapii pijawkowej,
musimy stanowczo odmówić. Istnieje bowiem absolutny zakaz stosowania pijawek
u kobiet ciężarnych i w przypadku jego złamania zawsze spowoduje to groz
ne
następstwa.
" Pijawki należy przystawiać tylko w miejsca właściwe dla wybranego rodzaju terapii,
uważając jednak, by nie spowodować powikłań wynikających z możliwości:
1. wejścia pijawki w naturalne otwory ciała pacjenta, takie jak: oczy, nos, usta, uszy,
odbyt, pochwa. Przyjąć tutaj należy zasadę, że jeśli sytuacja taka jest z jakichś
powodów możliwa, to na pewno będzie ona chciała przydarzyć się właśnie nam
i teraz;
2. spowodowania uszkodzenia nerwów lub krwotoków żylnych bądz
tętniczych;
3. spowodowania zakażeń lub zatruć przez pijawki pochodzące z nieznanego
i nielegalnego z
ródła;
4. pozostawienia przez pijawki blizn w miejscach widocznych i wpływających
na atrakcyjność osoby (szczególnie kobiet) lub możliwość dalszego wykonywania
przez nią zawodu (aktorki, modelki itp.). Należy pamiętać, że u niektórych ludzi
niewielka blizna po ugryzieniu pijawki pozostaje bardzo długo.
TECHNOLOGIE HIRUDOTERAPEUTYCZNE
Współczesna hirudoterapia wykorzystuje ponad 20 technologii (sposobów), w oparciu
o które prowadzi się seanse lecznicze z wykorzystaniem pijawek lekarskich. Istnieje także
wiele sposobów umożliwiających lokalizację miejsc przystawiania pijawek przy różnych
rodzajach schorzeń i dysfunkcji organizmu. W dużej mierze zależą one od fizjologicznego
sposobu, w jaki pijawki mają najskuteczniej oddziaływać na organizm chorego przy leczeniu
tego akurat, ściśle określonego schorzenia. Mogą to być:
" Technologia leczenia miejscowego  przy której wykorzystuje się silne działanie
produkowanej przez pijawkę bliżej nie określonej jeszcze substancji rozszerzającej
naczynia krwionośne i komórki oraz hialuronidazy, zwiększającej bardzo znacznie
przenikanie przez błony sąsiadujących ze sobą komórek i tkanek ciała ważnych
biologicznie pozostałych związków produkowanych przez gruczoły ślinowe pijawki,
a także stosowanych miejscowo środków leczniczych. Zasięg oddziaływania
miejscowego ma oczywiście ograniczone rozmiary i rozciąga się na obszar
około 2,5  3 cm wokół miejsca przystawienia pijawki lekarskiej.
" Hirudokompleksoterapia  technologia leczenia kompleksowego, obejmujÄ…ca
najbardziej efektywne terapeutycznie, a zarazem bezpieczne obszary ciała,
wykorzystywane przy różnych technologiach hirudoterapeutycznych. Metoda ta jest
8
swoistym kanonem w leczeniu większości chorób przy pomocy pijawek lekarskich.
Doskonale nadaje się także do terapii profilaktycznych i uważana jest obecnie
w świecie za najbardziej ekskluzywną oraz skuteczną technologię hirudo-
terapeutycznÄ….
" Hirudohemoterapia  oddziaływanie poprzez system krwionośny człowieka.
Technologia ta, wykorzystujÄ…c odpowiednio usytuowane punkty oraz strefy na ciele
człowieka, pozwala na szybkie wprowadzenie do krwiobiegu osoby poddającej
się terapii niezbędnej ilości hirudozwiązków, które zaczną leczniczo oddziaływać
na głęboko usytuowane, odpowiednie dla określonego schorzenia, organy wewnętrzne
organizmu.
" Hirudoenergoterapia  oddziaływanie na system energetyczny człowieka poprzez
rozmieszczone na ciele centra energetyczne. Tą metodą można korygować zaburzenia
w gospodarce energetycznej ciała ludzkiego, zanim spowodują one widoczne objawy
fizyczne i ujawniÄ… siÄ™ w postaci konkretnej jednostki chorobowej.
" Hirudorefleksoterapia  oddziaływanie na biologicznie aktywne (refleksyjne)
punkty na ciele człowieka, te same, które wykorzystywane są w akupunkturze. Przy
metodzie tej, w zależności od schorzenia, oddziałuje się pijawkami na 2  3 punkty
usytuowane na jednym z 12 głównych meridianów.
" Hirudoneuroterapia  oddziaływanie na system nerwowy pacjenta. Metoda
ta, wymagająca bardzo szczegółowej wiedzy o układzie nerwowym, wykorzystuje
możliwość oddziaływania (drażnienia) hirudozwiązkami produkowanymi
przez pijawki na odpowiednie drogi lub włókna nerwowe, unerwiające interesujące
nas z punktu widzenia terapeutycznego organy wewnętrzne lub poszczególne obszary
ciała. Duże znaczenie ma tu możliwość oddziaływania na odpowiednie obszary
okołokręgowe, skąd wychodzą prawie wszystkie ważne szlaki nerwowe.
W technologii tej wykorzystywane są także strefy Haeda.
" Hirudoimmunoterapia  oddziaływanie bezpośrednie na układ limfatyczny
człowieka. Wykorzystuje się tu możliwość stymulacji silnej odpowiedzi
immunologicznej na bodz
ce oraz  oczyszczania organizmu z czynników
chorobotwórczych.
" Hirudoautohemoimmunoterapia  świadome, kontrolowane zakażanie pacjenta
żyjącym w symbiozie z pijawką mikroorganizmem Aeromonas veronii biotyp sobria
oraz prowokowanie okresowego bardzo wysokiego, dochodzącego aż do 40  41 oC
wzrostu temperatury ciała pacjenta. Metoda ta stosowana musi być z wielką rozwagą
i pod kontrolą lekarzy medycyny. Obecnie coraz częściej wykorzystywana jest ona
przy leczeniu bardzo zaawansowanych i w praktyce bez pozytywnych rokowań
chorób nowotworowych.
" Kąpiele energostymulujące  w których wykorzystuje się 10 do 15 wysuszonych
oraz sproszkowanych pijawek lekarskich, dodawanych do wanny podczas kÄ…pieli
w wodzie o temperaturze 38  40 oC.
" Hirudourynoterapia  technologia wykorzystująca wodę, w której przetrzymywane
były przez 5 do 10 dni czyste i zdrowe pijawki lekarskie, do moczenia lub okładów
chorych miejsc na ciele człowieka.
" Hirudoterapie hybrydowe  w których stosuje się maści i kremy zawierające dodatki
wyciągów z pijawek lekarskich; pijawki lekarskie łącznie z terapią bańkową,
fitoterapiÄ…, apiterapiÄ…, larwoterapiÄ… i innymi przyrodoleczniczymi metodami leczenia.
Zastosowanie odpowiedniej technologii hirudoterapeutycznej zależy także od wzglę-
dów czysto praktycznych, a mianowicie możliwości przystawienia konkretnemu pacjentowi
pijawki w ściśle określone miejsce na jego ciele. Zdarza się bowiem, że to miejsce
9
nie jest dostępne. Jednak dzięki wielości opracowanych technologii oraz możliwości
ich wzajemnego przenikania się zawsze możemy dostosować sposób leczenia do indywi-
dualnych potrzeb, a nawet wymagań pacjenta, zapewniając mu jednocześnie najbardziej
efektywne, optymalne efekty zastosowanej terapii.
Stosowanie niektórych technologii hirudoterapeutycznych jest niestety, bardzo
skomplikowane i wymaga dużej wiedzy medycznej, znajomości zasad akupunktury, anatomii
człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem układu krwionośnego, limfatycznego
oraz nerwowego (w szczegółach), i nie może być praktykowane w warunkach amatorskich
lub domowych. Technologia leczenia miejscowego, technologia leczenia kompleksowego
(hirudokompleksoterapia) czy hirudoenergoterapia są natomiast w miarę proste i można
je stosować nawet samemu, po bardzo uważnym zapoznaniu się z książką dr inż. Zygmunta
Dynowskiego  Podstawy Hirudoterapii. Jak się leczyć przy pomocy pijawek lekarskich
w której każda z prezentowanych technologii dokumentowana jest możliwie prostym opisem
oraz odpowiednimi rysunkami, umożliwiającymi zlokalizowanie obszaru, na który należy
przystawić pijawki, a także zrozumienie, dlaczego wskazany obszar jest ważny z punktu
widzenia leczniczego oraz jakimi drogami w danym przypadku przebiegać będzie proces
uzdrawiania.
Książkę tą, zarówno w wersji elektronicznej jak i w formie wydawnictwa
książkowego można zakupić w naszym przedsiębiorstwie lub w większości księgarń
na terenie kraju. Niezbędne wiadomości z tego zakresu można też zdobyć na organizowanych
przez BIO-GEN w Opolu kursach hirudoterapii. Pomyślne ukończenie kursu umożliwia
zdobycie CERTYFIKATU potwierdzajÄ…cego nabycie teoretycznych i praktycznych
umiejętności z zakresu hirudoterapii.
Poniżej przedstawiono fragment książki dr. inż. Zygmunta Dynowskiego Podstawy
Hirudoterapii. Jak się leczyć przy pomocy pijawek lekarskich, opisujący jedną
z technologii hirudoterapeutycznych, a mianowicie technologiÄ™ leczenia miejscowego.
Jej głównym założeniem jest prosta  intuicyjnie zrozumiała filozofia, zakładająca,
że pijawki przykładać należy na miejsce, które boli, gdzie zlokalizowany jest uraz, żylak,
martwica itp., czyli coś, na co powinniśmy w sposób bezpośredni oddziaływać pijawką
lekarskÄ….
Jeśli boli nas kolano, pijawki przystawiamy na bolące kolano,
jak to przedstawiono na zdjęciu. Odmianą tej technologii jest, stosowana
często w świecie przez lekarzy medycyny zajmujących się jednocześnie
hirudoterapiÄ… (posiadajÄ…cych specjalizacjÄ™ hirudoterapeuty), metoda
przystawiania pijawek na obszar tego organu, na który należałoby
oddziaływać także w procesie leczenia konwencjo-
nalnego (noga, serce wątroba itp.), bez względu
na obszar umiejscowienia bólu. Dobór ilości pijawek Koło
o średnicy
przy hirudoterapii miejscowej zależy od rozległości
5 do 6 cm
obszaru, który zamierzamy leczyć, pamiętając że skute-
czne miejscowe działanie pijawki to 2,5  3 cm wokół jej miejsca
żerowania, czyli jest to koło o średnicy 5 do 6 cm.
Posiłkując się przedstawionym powyżej przykładem przyłożenia
czterech pijawek medycznych na obszar kolana, możemy łatwo ustalić,
że zastosowana procedura ściśle odpowiada tym warunkom. Pola
poszczególnych kół uzupełniają się wzajemnie, zapewniając dobre
nasycenie leczonego obszaru hirudozwiÄ…zkami, wprowadzanymi przez
pijawki podczas procesu leczniczego. Podobnie postępujemy przy leczeniu
miejscowym innych chorób, co wyjaśniają kolejne grafiki.
10
Niebieskie punkty w środku poszczególnych okręgów
na grafice po prawej stronie symbolizujÄ… pijawkÄ™ przystawionÄ…
w tzw. szachownicę wzdłuż przebiegu części  chorej żyły
odpiszczelowej v. saphena magna. Pijawki przystawiono w
sposób zapewniający ciągłość dopływu hirudozwiązków na
objęty kuracją obszar, a jednocześnie bezpieczny,
uniemożliwiający ewentualne uszkodzenie tego naczynia przez
zęby żerującej pijawki lekarskiej.
Pokazanie  obłożenia pijawkami lekarskimi obszarów
ciała przy przykładowo wybranych kilku chorobach.
Grzybica odzwierzęca
A
uszczyca
Plamica
Przy realizacji technologii leczenia miejscowego należy przestrzegać wszystkich
przeciwwskazań związanych z hirudoterapią.
Jeżeli miejsce, na które mają być przyłożone pijawki, jest silnie owłosione, należy
je uprzednio ogolić, a następnie odgraniczyć od innych części skóry odpowiednimi
zasłonkami (gazą, wacikami), aby uniemożliwić przypadkowe przyssanie się pijawki
w miejsce inne niż zalecone. Pijawki umieścić w bańce (szklany korek zamykający pojemnik
dystrybucyjny z pijawkami, w jakim przedsiębiorstwo BIO-GEN w Opolu dostarcza
je zainteresowanym), po zdjęciu z niej plastikowej uszczelki, i przystawić ją na odpowiednie
miejsce na ciele. Kiedy pijawka przyssie się do skóry, bańkę ze znajdującymi się w niej
pozostałymi pijawkami przesuwamy na następny obszar skóry, a po przystawieniu
ich w odpowiedniej ilości bańkę odkładamy.
Jeśli pijawka nie chce się przyssać do określonego miejsca, sprawdz
my,
czy nie zachodzi okoliczność opisana w rozdziale  Przyczyny powodujące brak aktywności
pijawek , i wyeliminujmy opisane tam potencjalne przyczyny takiego jej zachowania siÄ™.
Jeśli mimo to mamy trudności z przystawieniem pijawki w określone miejsce, możemy
posmarować je mlekiem albo 5  20-procentowym roztworem glukozy lub miodu,
a w skrajnym przypadku możemy sterylną igłą lub automatycznym nakłuwaczem delikatnie
przebić skórę w pożądanym miejscu tak, aby wypłynęła z niego mikroskopijna kropelka krwi.
Przystawiona w to miejsce pijawka powinna natychmiast zacząć ssać. W podobny sposób
przystawiamy kolejne pijawki.
11
Po odpadnięciu pijawki lub świadomym przerwaniu ssania, przez 1-sekundowe
dotknięcie przyssawki ustnej pijawki paskiem bibuły nasączonym alkoholem lub roztworem
octu winnego (nie należy ich usuwać siłą, aby nie uszkodzić pijawki lub aby w miejscu
przyssania nie pozostały fragmenty szczęk lub zębów pijawki), na rankę należy nałożyć
sterylny, dość gruby opatrunek, pamiętając, że może ona krwawić jeszcze nawet
przez 12 godzin (średnio przez około 3 do 5 godzin). Możemy też przed założeniem
opatrunku ranki potraktować jodyną (nie będzie piekło, gdyż te obszary ciała są skutecznie
znieczulone przez pijawki).
Jeśli z ranek przestanie sączyć się krew, należy zdjąć pierwotny opatrunek
prowizoryczny i zostawić to miejsce otwarte, nie nakładając więcej opatrunków, lub założyć
delikatny, sterylny opatrunek, chroniący przed możliwością bezpośredniego dotykania ranek
i rozdrapywania ich. Należy pamiętać, że wokół miejsc ugryzienia pijawek mogą się pojawić
zaczerwienienia, mogą być obrzęki oraz uporczywe swędzenie. W takich przypadkach
należy delikatnie przetrzeć miejsca zaczerwienienia wokół ranek środkiem antyhistami-
nowym, np. żelem Fenistyl lub innym podobnego typu. W ciągu dwóch do trzech dni objawy
te zaczną znikać i rozpocznie się proces naturalnego gojenia się ranek.
W związku z faktem, że pijawka lekarska zawsze żyje w symbiozie z bakterią
Aeromonas veronii biotyp sobria, może ona u ludzi z osłabionym systemem odpornościowym
(około 10% populacji według naukowych badań amerykańskich) spowodować miejscowe
zakażenia skóry wokół i w pobliżu miejsca żerowania. Towarzyszy im zawsze silny świąd
o
oraz wysoka, bo dochodzącą do 40 C temperatura ciała. W takich przypadkach bardzo
skuteczna jest kuracja antybiotykowa. Aeromonas veronii oraz Aeromonas veronii biotyp
sobria są wrażliwe na wszystkie antybiotyki, za wyjątkiem amoksycyliny, ampicyliny
oraz cefazoliny.
Aby zmniejszyć do minimum ryzyko zakażenia pacjentów podczas zabiegów
hirudoterapii mikroorganizmami mogącymi znajdować się na powierzchni ciała pijawek
lub na ich hitynowych zębach (mogą się tam dostać z wody w której przetrzymujemy pijawki
lub z powietrza) należy ją poddać procesowi sterylizacji. Przedsiębiorstwo BIO-GEN
w Opolu dysponuje specjalnie wyprodukowanym do tego celu preparatem pod nazwÄ…
HIRUDOSTERYL. Można go tam zakupić wraz z pijawkami medycznymi. Pijawkę
lekarskÄ… sterylizuje siÄ™, przetrzymujÄ…c jÄ… przez 15 minut w rozworze zawierajÄ…cym
1 tabletkę tego preparatu rozpuszczoną w 1,5 litra wody. Składniki preparatu nie uszkadzają
pijawki, natomiast działają hamująco na kluczowe reakcje enzymatyczne w komórkach
bakterii, wirusów i grzybów oraz powodują denaturację ich białek, a tym samym wywołują
silny efekt biobójczy w stosunku do mikroorganizmów, jakie mogą znajdować się na ciele
pijawki, w jej przyssawce, jamie gębowej oraz na jej uzbrojonych w zęby szczękach.
Tak sporządzony roztwór zachowuje swoje właściwości sterylizujące przez 30 minut,
po czym ulega procesowi naturalnej biodegradacji.
12
TECHNOLOGIA LECZENIA MIEJSCOWEGO
SCHEMAT HIRUDOTERAPII WYBRANYCH CHORÓB
SCHEMAT LECZENIA MIEJSCOWEGO
Odstępy Ilość
Choroba Miejsce
Ilość seansów między pijawek
przystawienia
seansami na seans
Choroba wieńcowa
Zawał mięśnia sercowego
Pozawałowe stwardnienie
mięśnia sercowego
3 do 6
Aktywny reumatyzm
w zależności
(z wadami serca)
Na okolice serca
od wieku 6 do 10
2  3 dni (z przodu, z boku
Niewydolność sercowo-
(im osoba starsza, sztuk
oraz z tyłu)
naczyniowa
tym więcej
seansów)
Choroba niedokrwienna
serca
Dwudzielna wada serca
Stwardnienie płuc
Zapalenie otrzewnej
Bezpośrednio nad żyłą
z zakrzepem (unikajÄ…c
Zakrzepowe zapalenie żył odcinków z cienką skórą
i prześwitującymi sinymi
3 do 5
żyłkami) lub wzdłuż
w zależności
5 do 10
naczynia krwionośnego,
od 5  7 dni
sztuk
z obydwu stron w formie
zaawansowania
szachownicy,
choroby
Żylakowe zapalenie żył
w odległości około 0,6 cm
kończyn dolnych
od żyły oraz 5  6 cm
jedna pijawka od drugiej
z każdej strony
Zjawiska zastojowe
w wÄ…trobie 3 do 8 Na obszar wÄ…troby (prawa
1 do 2 5  7 dni
oraz sztuk strona pod żebrami)
w woreczku żółciowym
A
uszczyca
Egzema
Dookoła obszaru chorego
5 do 9
4 do 6 5  7 dni miejsca lub nad naciekiem
Twardzina skóry
sztuk
skórnym
(sklerodermia)
Toksyczne zapalenie skóry
Różyczka
Dookoła obszaru chorego
Wysypka arsenowa
5 do 9
4 do 6 5  7 dni miejsca lub nad naciekiem
sztuk
Toczeń skóry (różne formy)
skórnym
Słoniowatość
13
cd.
SCHEMAT LECZENIA MIEJSCOWEGO
Odstępy Ilość
Choroba
Ilość seansów między pijawek Miejsce przystawienia
seansami na seans
3 do 5
Czyraki 1 - Na lub dookoła nacieku
sztuk
Zastrzał kostny
oraz palcowy (skórny, 3 do 8
2 do 3 3  5 dni Na bolesne miejsca
podskórny, okołokostny), sztuk
wyprysk, ropień dłoni itp.
Rwa kulszowa (zapalenie
nerwu kulszowego, 5 do 10
4 do 8 5  7 dni Wzdłuż nerwu
nerwobóle nerwu sztuk
kulszowego)
5 do 10 Wzdłuż porażonych
Paraliże różnych nerwów 4 do 8 5  7 dni
sztuk nerwów
Nad komorami
3 do 5
Zapalenie zatok 5 do 8 3  5 dni
sztuk
zatokowymi *
Ciężkie formy astmy
oskrzelowej
Zapalenie płuc
z objawami niewydolności
5 do 8
4 do 6 5  7 dni Na obszar chorych miejsc
oddechowej
sztuk
Gruz
lica płuc
Gruz
lica węzłów chłonnych
Gruz
lica kości
Pooperacyjne zakrzepowe 6 do 10 Okolice naczyń
2 do 3 5  7 dni
zapalenia sztuk z zakrzepem
Bezpośrednio
na zewnętrzny guzek
4 do 7
krwawniczy lub dookoła
Hemoroidy 1 do 3 3  5 dni
sztuk
odbytu przy guzkach
wewnętrznych **
5 do 9
Wyrostek robaczkowy 4 do 6 5  7 dni Prawa pachwina
sztuk
* lub na oba wyrostki sutkowe oraz na kąt żuchwy po obu stronach (aby uniknąć
ewentualnych blizn na twarzy). W przypadku silnych oraz długotrwałych stanów zapalnych
stosuje siÄ™ na wszystkie wymienione obszary.
** Ze względów higienicznych przed położeniem pijawek na zewnętrzny guzek krwawniczy
lub wokół odbytu wskazane jest kilkakrotne płukanie jelita (lewatywa) do tzw. białej wody.
W przeciwnym razie pijawki należy przyłożyć nad kość ogonową lub w miejsce nieco poniżej
kości ogonowej.
14
SCHEMAT HIRUDOTERAPII POZOSTAA
YCH CHORÓB
ODST
PY ILOŚĆ
ILOŚĆ MIEJSCE
CHOROBA MI
DZY PIJAWEK
SEANSÓW PRZYSTAWIENIA
SEANSAMI NA SEANS
1 2 3 4 5
Wylew do mózgu Na oba wyrostki
Stwardnienie tętnic mózgu 4 do 7 sutkowe oraz na kąt
3 do 5 5  7 dni
sztuk żuchwy po obu
Wstrząs mózgu
stronach
Różne urazy mózgu
Skleroza mózgowa Na wyrostki sutkowe
Nadciśnienie 4 do 8 z obu stron, pionowo
2 do 4 2  3 dni
sztuk w odstępach
Migrena
co 1,5 cm
Charłactwo ogólne
Zapalenie tęczówki i ciała
rzęskowego
Zapalenie błony naczyniowej gałki
ocznej
Zapalenie naczyniówki
Zaburzenie odżywcze plamiste
Na okolicÄ™
Pozagałkowe zapalenie nerwu
skroniowÄ… po linii
Guz rzekomy oka
poziomej
Wytrzeszcz obrzękowy 3 do 5
4 do 8 3  4 dni na wysokości oczu
Erozja rogówki sztuk
oraz naprzemiennie
Zapalenie rogówki
na wyrostki sutkowe
Zaburzenia nabłonkowo-
za uchem
śródbłonkowe oka
Krwotok gałki ocznej
Barwnikowa amiotrofia siatkówki
Stany zapalne naczyń oka
Jaskra
Obrzęk plamisty oka
Na obszar wÄ…troby
Zjawiska zastojowe w wÄ…trobie 3 do 8
1 do 2 5  7 dni (prawa strona
i woreczku żółciowym sztuk
pod żebrami)
Zapalenia ozębnej
Zapalenia okostnej
Na oba wyrostki
Zapalenie zębodołu
3 do 5 sutkowe oraz na kÄ…t
Zapalenie miazgi zęba 5 do 8 3  5 dni
sztuk żuchwy po obu
Zapalenie nerwu trójdzielnego
stronach
Nerwobóle nerwu językowo-
gardłowego
Syndrom Duplaya Na oba wyrostki
Ostre zapalenie nerwów sutkowe oraz po obu
słuchowych 3 do 5 stronach kręgów
5 do 8 3  5 dni
sztuk odcinka szyjnego,
Szumy w uszach przy chroni-
na wysokości
cznych zapaleniach nerwów
C III, C IV lub C V
Ostre zapalenie ucha środkowego
15
cd.
1 2 3 4 5
Ostre nieperforacyjne zapalenie
ucha środkowego oraz zrostowe
zapalenie ucha środkowego
Czyraczność ucha zewnętrznego Na oba wyrostki
Choroby krtani u chorych sutkowe oraz po obu
z wylewami w okolicy strun 3 do 5 stronach kręgów
5 do 8 3  5 dni
głosowych sztuk odcinka szyjnego,
na wysokości
Ostre zapalenie krtani
C III, C IV lub C V
Zaostrzone hiperplastyczne
zapalenie krtani
Chroniczne zanikowe zapalenie
krtani
Zapalenie przymacicza
Ropniaki jajników lub jajowodów
Poporodowe zapalenie błony
śluzowej macicy
Ostre stany zapalne w przydatkach
Zapalenie otrzewnej miednicznej
Zapalenie gruczołu sutkowego
Włókniakowate schorzenia sutka
Ropno-septyczne stany zapalne
w okresie poporodowym
Chroniczne zapalenie przydatków
Na kość łonową,
Zapalenie jajowodów i jajników
na sklepienia
Procesy zrostowe w miednicy
pochwy, na obszar
małej 5  9
9 do 12 6  8 dni wokół odbytnicy,
Bezpłodność sztuk
na kość ogonową
Gruczolaki macicy
oraz na kość
Zapalenie macicy i jej błony
krzyżową.
śluzowej
Przemieszczenie błony śluzowej
macicy
Zaburzenie cyklu miesiÄ…czkowego
Włókniaki macicy
Zapalenie gruczołu przedsionko-
wego większego
Zapalenie pochwy
Opryszczka genitalna
Torbiele jajników
Nadżerki szyjki macicy
UWAGA !!!
W przypadku najmniejszych wątpliwości prosimy o bezpośredni kontakt z osobą zajmującą
się hodowlą pijawek lekarskich Hirudo medicinalis w Przedsiębiorstwie BIO-GEN w Opolu,
dr inż. Zygmuntem Dynowskim, tel. praca: 0774542682; 0774531447; 0774531448, telefon
komórkowy 691865239, komórka w samoch. 888848884, telefon domowy 0774548789, e-mail:
[e-mail] lub [e-mail], lub mgr inż. Marią Mroczko, tel. kom.
691865249.
16