Ortografia w świecie głosek
Jestem nauczycielką nauczania zintegrowanego. Trzeci rok pracuję
z dziećmi metodą glottodydaktyki, profesora Bronisława Rocławskiego. Jest to
metoda fonetyczna, syntetyczno-analityczna, dz
więkowo-barwna, głoski wiąza-
ne są z literami. Jeśli do zapisania danej głoski używane są dwie (lub więcej)
litery, to stanowi to trudność w pisaniu (trudność ortograficzną).
Dziecko w młodszym wieku szkolnym żyje w świecie głosek. Ważne jest
umiejętne wprowadzenie ucznia ze świata głosek do świata liter. Właśnie roz-
wiązania problemu ortograficznego będziemy szukać w głoskach, dlatego zapo-
znaję uczniów z klasyfikacją fonemów (głosek). W formie zabaw dydaktycz-
nych dzieci dostrzegają różnice między głoska a literą. Poznają: samogłoski,
spółgłoski, spółgłoski półotwarte, trące (szczelinowe), przytarte (zwarto-
szczelinowe), wybuchowe, spółgłoski twarde i miękkie, głoski ustne i nosowe,
dz
więczne i bezdz
więczne.
Równolegle ćwiczę syntezę sylabową, morfemową, logotomową, logoto-
mowo-fonemową, fonemowo-logotomową i fonemową. Dochodzę do analizy
fonemowej i analizy fonemowej z utrudnieniami, która stanowi niezbędną
umiejętność przed rozpoczęciem pisania.
Dziecko potrafi podzielić wyraz na głoski, ma wyćwiczoną pamięć fone-
tyczną, to jest umiejętność pamiętania jednostek nieznaczących języka (sylab,
logotomów, fonemów). Prawidłowo wybrzmiewa głoski, jest przygotowane od
strony zasad ortofonicznych. 44-literowy alfabet jest bardzo pomocny, bo jed-
noznacznie traktuje wieloznaki i jasno uświadamia różnice ortograficzno-
ortofoniczne języka polskiego. Nieporozumieniem jest dzielenie wyrazów
z pominięciem ich właściwego ortofonicznego brzmienia na rzecz postaci lite-
rowej. Dlatego też wyraz lampa dzielimy na głoski: l-a-m-p-a, a nie ly-a-my-py-
a. Wyraz kwiat składa się z głosek k-f-j-a-t.
Najpierw wprowadzamy wyrazy zawierające tylko litery podstawowe. Po
związaniu liter podstawowych z odpowiednimi fonemami dochodzimy do wy-
razów zawierających litery niepodstawowe. Do tego celu wykorzystuję klocki-
LOGO do zabawy, nauki czytania, pisania, ortografii i matematyki.
Dzieci odkrywają istnienie drugiej litery na oznaczenie danej głoski, co
jest wejściem w ortografię. Litery podstawowe to pierwsze litery na oznaczenie
danej głoski. Litery niepodstawowe to drugie, trzecie, lub czwarte litery służące
oznaczeniu danej głoski.. Posługując się tylko literami podstawowymi, oddali-
byśmy w pełni postać głoskową wyrazów. Litery niepodstawowe zaświadczają o
trudnościach w zapisie ortograficznym wyrazów. Zapisujemy je tak, aby różniły
się od liter podstawowych np. kolorem czerwonym, konturowo). Przykład takie-
go zapisu znajdujemy w ,,Słowniku ortograficzno-ortofonicznym oraz ,,Mojej
pierwszej czytance . Od klasy pierwszej uczniowie pracują ze słownikiem orto-
graficzno-ortofonicznym. Klasę pierwszą przeznacza się na kształtowanie świa-
domości i wrażliwości ortograficznej. Wśród 36 głosek łatwych ortograficznie
jest 14 /i, y, a, ę, ą, r, l, m, n, w, z, dz, b, d/. Pozostałe (22głoski) to głoski trud-
ne, z czego 4 niezbyt trudne. Głoska dż jest zapisywana literą cz tylko w wyra-
zie liczba. Głoska g jest zapisywana literą k w wyrazach: jakby, jakże, także,
jednakże. Natomiast głoska ł jest zapisywana literą u w wyrazach auto, autobus,
autor, autokar, automat, Europa, hau, miau, hydraulik, kosmonauta, miauczeć,
miauknąć, pauza, restauracja. W klasach starszych uczniowie poznają wiele no-
wych wyrazów, gdzie głoska ł jest zapisywana literą u. Głoska cz jest zapisywa-
na literą dż w wyrazach przejażdżka, różdżka, brydż, gwiżdż. Głosek trudnych
ortograficznie jest więc osiemnaście.
Uczniowie badają głoski trudne najpierw na początku wyrazu. Wiele gło-
sek trudnych ortograficznie na początku wyrazu okaże się łatwymi. Oprócz
spółgłosek miękkich trzy głoski są trudne: f, ch, ż.
Jak odkrywamy reguły, na przykładzie głoski f.
Uczniowie wpisują do tabeli wyrazy z głoską f:
fala
fru wać
foka
fla m aster
flaga
w torek
w cz o r a j
w cz a s y
Dzieci obserwują, analizują głoski, zauważają regularności, uogólniają i odkry-
wają regułę:
,, Głoskę f, gdy jest pierwsza głoską wyrazie, zapisujemy literą niepodstawową
w tylko wtedy, gdy po niej jest głoska bezdz
więczna. W pozostałych przypad-
kach zapisujemy literą podstawową f.
Dzieci poznały pisownię głosek trudnych ortograficznie na początku wy-
razu, przechodzimy do badania głosek trudnych na końcu wyrazu i w końcu od-
krywają reguły pisowni głosek trudnych w środku wyrazu. Odkryte reguły sto-
sują w praktyce. Obserwowaniu, badaniu, odkrywaniu towarzyszą silne emocje
powodujące lepsze zapamiętywanie. W czasie takiej pracy dzieci zauważają siłę
reguł ortograficznych polegającą na zdejmowaniu problemów ortograficznych
występujących w ogromnej liczbie wyrazów.
Ułatwieniem dla ucznia jest okienko ortograficzne, które wprowadzam
już w momencie rozpoczęcia pisania . Stosują je kiedy pojawi się wątpliwość
w zapisie wyrazu (sma ył, ko eń, g ra).
Jedna z najtrudniejszych głosek jest głoska sz. W klasie pierwszej dzieci
odkryły, że trudna ortograficznie głoska sz na początku wyrazu jest głoską ła-
twą. Wyszukiwaliśmy wyrazy ze słownika ortograficzno-ortofonicznego i zapi-
sywaliśmy je w tabeli.
Przykład:
/sz/ /rz/ /ż/
sz y b a
sz a l
sz a f a
sz ó s t y
sz e r e g
Itd.
Uczniowie odkrywają, że głoska sz na początku wyrazu jest zapisywana
tylko jedna literą sz, jest wiec głoska łatwą.
Pisownię głoski sz na końcu wyrazu badali w klasie drugiej. W podziale
na grupy wyszukiwali wyrazy z głoską sz ze słownika i wpisywali do tabeli.
I grupa  głoska sz zapisywana literą podstawową;
II grupa  głoska sz zapisywana literą niepodstawową rz ( /sz/=rz);
II grupa  głoska sz zapisywana literą niepodstawową ż (/sz/=ż);
sz
a fi sz
a rk u sz
ju b ile u sz
k a p e l u sz
listo n o sz
m a r sz
m y sz
n a sz
Itd.
rz
b a j k o p i sa rz
b i b l i o t e k a rz
b l a ch a rz
b r a m k a rz
c m e n t a rz
e l e m e n t a rz
g a r n c a rz
g o sp o d a rz
Itd.
ż
a l e ż
a ż
b a g a ż
b a n d a ż
c ó ż
ch o ci a ż
cz y ż
g a r a ż
g d y ż
je ż
Itd.
Po wypełnieniu tabel, dzieci obserwują wyrazy, szukają rozwiązania pro-
blemu ortograficznego w odmianie wyrazu oraz wyrazach pokrewnych. Docho-
dzą do wniosku, że wykorzystują regułę porównywania wyrazów.
Odkryta reguła pisowni głoski sz na końcu wyrazu:
1. Jeśli w odmianie wyrazu lub w wyrazie pokrewnym występuje ta sama gło-
ska bezdz
więczna sz, to głoskę trudną ortograficznie zapisujemy literą pod-
stawową.
2. Jeśli w regule pierwszej głoska sz spotyka się w wyrazach porównywanych
z głoską ż, w drugiej z głoska r, to zapisujemy ją literą niepodstawową rz.
Np. lekarz  lekarze - lekarka, piekarz  piekarze - piekarnia
Druga reguła, gdzie głoska /sz/ spotyka się w porównywanych wyrazach
z głoską r, pozwala odróżnić wyrazy zapisywane literą rz od wyrazów zapisy-
wanych dwoma pozostałymi literami. Obie te reguły mają wyjątki.
Wyjątki do reguły pierwszej: wieprz, mistrz, kuchmistrz, zegarmistrz, sztuk-
mistrz, wewnątrz, zewnątrz, nazajutrz (jutro).
Wyjątki reguły drugiej: twarz, kurz, zwierz, gazomierz, kątomierz, instruktarz
(księga), komentarz, kalendarz (kalendarim), kałamarz, korytarz, spichlerz, nie-
toperz, tchórz, węgorz, lichtarz, ołtarz, potwarz, macierz, alkierz, tancerz, pi-
skorz, moz
dzierz, kołnierz, perz, pęcherz, talerz.
Zadaję dzieciom pytanie: które wyrazy z głoską sz na końcu wyrazu zapi-
suje się literą niepodstawową rz? Na podstawie zebranego materiału ortogra-
ficznego i odkrytych reguł porównywania uczniowie dochodzą do wniosku, że
są to wyjątki od pierwszej i drugiej reguły oraz wszystkie wyrazy, w których
reguła druga ma zastosowanie (głoska sz spotyka się z głoską r).
Uogólniając zdobytą informację stwierdzamy, że:
Jeśli wiemy kiedy ostatnią głoskę w wyrazie zapisać literą sz a kiedy rz, to wie-
my także kiedy zapisać literą ż. Pozostałe wyrazy zapisujemy literą ż.
W dalszym ciągu pracy uczniowie układają wyrazy na klockach LOGO.
Sprawdzają swoją wiedzę i wyjaśniają reguły pisowni, starają się zapamiętać
poprawny zapis.
Np. księgarz  księgarze  księgarnia
kapelusz  kapelusze  kapeluszem
twarz  wyjątek reguły drugiej
papież  papieża, papieżem głoska sz spotyka się z głoska ż, nie spotyka się
z głoską r, nie należy do wyjątków reguły drugiej, zapiszemy literą niepodsta-
wową ż.
Drugi sposób rozwiązania problemu ortograficznego głoski sz na końcu wyrazu:
Zapamiętaj, że głoskę sz zapisujemy literą ż w następujących wyrazach: aż,
sprzedaż, bandaż, bagaż, chociaż, garaż, witraż, metraż, straż, masaż, instruktaż
(szkolenie), montaż, sabotaż, reportaż, ponieważ, pejzaż, wciąż, mąż, wąż,
uprząż, beż, grabież, przecież, na oścież, również, papież, łupież, kradzież,
odzież, młodzież, jeż, ależ, też, oręż, iż, niż, gdyż, odwilż, małż, cóż, nóż, po-
dróż, wzdłuż, tuż, gdyż, ryż, wzwyż, krzyż.
Wśród wyrazów z ostatnią głoska zapisaną literą ż są takie, których się nie
można porównać z innymi. Są nieporównywalne. Tylko w tej grupie są takie
wyrazy, to je wyróżnia, a tym samym ułatwia zapisywanie. Jeśli wyraz z głoska
sz na końcu wyrazu jest ,,nieporównywalny , to głoskę sz zapisujemy literą ż.
Do tego należy dodać regułę pierwszą: głoska sz spotyka się w wyrazach po-
równywanych z głoską ż i wyjątki z nią związane: mistrz, wieprz, kuchmistrz,
sztukmistrz, wewnątrz, zewnątrz, nazajutrz.
Dla utrwalenia stosuję naukę wierszyków, które często układam z dziećmi.
Zapamiętaj:
że, aż, już, ależ, cóż,
jakże, także, wciąż, też, któż,
skądże, niechże, czyżby, gdyż,
żeby, gdzież, ponieważ, niż,
chociaż, jeżeli, również, czyż,
bagaż, bandaż,
papież, krzyż,
odzież, młodzież,
sprzedaż, ryż,
kradzież, montaż,
garaż, wyż.
Uogólniając moje rozważania o trudnej sztuce nauczania poprawnego pod
względem ortograficznym zapisywania wyrazów stwierdzam że:
1. Uczeń w naturalny sposób przechodzi ze świata głosek w świat liter.
2. Ma świadomość i wrażliwość ortograficzną. Wie, że aż 18 głosek jest trud-
nych ortograficznie.
3. Od klasy pierwszej posługuje się słownikiem ortofoniczno-ortograficznym.
4. Odkrywa reguły ortograficzne (to są jego reguły, ułożone językiem dziecka).
Bada głoski, analizuje, uogólnia, wyciąga wnioski  logicznie myśli.
5. W przyswajaniu wiedzy o pisowni danego wyrazu pomaga kolor czerwony
liter niepodstawowych (bodziec wzrokowy)  sygnał trudności ortograficz-
nej.
6. Układa wyrazy na klockach LOGO.
7. Stosowanie okienka ortograficznego umożliwia spokojne sprawdzenie zapisu
wsłowniku. Umożliwia unikanie błędnych zapisów i utrwalanie błędów.
8. Stosowanie reguł w praktyce i zauważanie siły reguł, które zawężają pole
trudności ortograficznych.
9. Pokonywanie trudności przy pomocy różnych zmysłów:
- układanie na klockach
- zapisywanie wyrazów nogami (dzieci wyskakują wyrazy na glottodywaniku)
- podział liter na czarne i czerwone
- zapisywanie wyrazów w tabelach, zeszytach, słowniczkach
- kolorowanie liter w wyrazach ( słownik)
- tworzenie rymowanych wierszyków ortograficznych
10.Uczeń jest zaangażowany, aktywny, na zajęciach i chętny do pokonywania
trudności ortograficznych.
11. Uczeń nie jest straszony dyktandami. Nie stresuje się.
12. Uczeń lubi pisać swobodne teksty.
13. Uczeń lubi ortografię!
14. Uczeń po trzech latach nauki osiąga wysoki poziom poprawnego zapisywa-
nia wyrazów.
LITERATURA:
,,Słownik ortograficzno-ortofoniczny  B. Rocławski
,,Przewodnik do słownika ortograficzno-ortofonicznego  I. i B. Rocławscy
,,W krainie reguł ortograficznych. Pisownia spółgłosek sz i ż  B. Rocławski
Opracowała: Urszula Trela
Chętnie wymienię poglądy na temat pracy metodą glottodydaktyki oraz sposo-
bów pracy nad ortografią. e-mail: [e-mail]