Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Jarosław Misiak
Wkład Niccolo Machiavellego
w kształtowanie
renesansowej i nowożytnej koncepcji kultury
Praca magisterska
napisana pod kierunkiem
dr hab. Antoniego Krawczyka
L U B L I N 1 9 9 7
2
S p i s t r e ś c i :
Wstęp
Rozdział I
Niccolo Machiavelli - człowiekiem renesansu
1. Działalność polityczna Niccolo Machiavellego
2. Środowisko intelektualne Niccolo Machiavellego
3. Twórczość Niccolo Machiavellego
Rozdział II
Nowożytna koncepcja kultury politycznej Niccolo Machiavellego
1. Kultura polityczna w twórczości Machiavellego
2. Dziedzictwo polityczne Niccolo Machiavellego
3. Kultura militarna Niccolo Machiavellego
Rozdział III
Renesansowy światopogląd i ideologia Niccolo Machiavellego
Rozdział IV
Wkład Machiavellego do historiografii renesansowej
Rozdział V
Niccolo Machiavelli jako badacz literatury i twórca dzieł literackich
Zakończenie
Bibliografia
3
WST
P
Celem niniejszej pracy jest ukazanie wkładu Niccolo Machiavellego w kształtowanie
renesansowej i nowożytnej koncepcji kultury na przykładzie poszczególnych dziedzin
działalności twórczej, w których zaznaczyły się jego wybitne dokonania.
Niccolo Machiavelli jest znany przede wszystkim jako polityk; twórca doktryny
politycznej nazywanej makiawelizmem. W historii kultury zapisał się Machiavelli również jako
filozof, badacz i autor dzieł literackich, a także czołowy przedstawiciel renesansowej
historiografii. Całość dorobku twórczego Niccolo Machiavellego składa się na wizerunek
wybitnego myśliciela i humanisty epoki renesansu.
W literaturze naukowej obcojęzycznej ukazało się dotychczas wiele opracowań
dotyczących Machiavellego, a zwłaszcza jego działalności politycznej. Do najważniejszych prac
należą publikacje Federico Chaboda, "Machiavelli and the Renaissance" i "Niccolo Machiavelli
I. Il segretario fiorentino" oraz opracowanie Johna Halla, "Machiavelli and the Renaissance
Italy". Wśród autorów monografii poświęconych życiu i twórczości Machiavellego można
wymienić między innymi Hansa Freyera, Carlo Schmida, Emila Namera, Georgesa Mounina,
Augustina Renaudeta oraz Alfredo Bonadeo.
Literatura przedmiotu w języku polskim jest nieco uboższa. W pierwszej kolejności
należy wymienić liczne artykuły i opracowania Jana Malarczyka, przede wszystkim pracę "U
z
ródeł włoskiego realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini" (Lublin 1963). Problem
recepcji poglądów Machiavellego w Polsce do końca XVII wieku przedstawił wyczerpująco
Henryk Barycz w artykule "Myśl i legenda Machiavellego w Polsce w wieku XVI - XVII"
(Wrocław 1965). Istotną rolę odgrywają również dwa opracowania dotyczące Machiavellego
autorstwa Antoniny Kłoskowskiej (Machiavelli jako humanista na tle włoskiego Odrodzenia,
A
ódz
1954) oraz Mieczysława Manelego (Machiavelli, Warszawa 1968). W 1969 roku odbyły
się liczne sesje naukowe poświęcone Machia-vellemu z okazji pięćsetnej rocznicy jego urodzin.
Plonem sesji krakowskiej była publikacja "Niccolo Machiavelli. Paradoksy losów doktryny"
(Warszawa 1973), która zawiera artykuły między innymi Jana Malarczyka, Konstantego
4
Grzybowskiego, Antoniny Kłoskowskiej, Jana Baszkiewicza, Jerzego Szackiego i Franciszka
Ryszki. Wśród nowszych publikacji zwraca uwagę pierwsza wydana w języku polskim
szczegółowa biografia Niccolo Machiavellego autorstwa Christiane Gil, "Machiavelli"
(Warszawa 1997).
Głównym problemem rozważań prowadzonych w niniejszej pracy będzie ukazanie
pozycji i znaczenia Machiavellego w różnorodnych dziedzinach kultury: kulturze politycznej,
militarnej, historiografii oraz literaturze, z uwzględnieniem jego poglądów filozoficznych i
przekonań religijnych.
W związku z tym praca składa się z następujących części:
W rozdziale pierwszym przedstawiona zostanie biografia polityczna Niccolo
Machiavellego, warunki i czynniki wpływające na rozwój intelektualny oraz kształtowanie się
poglądów politycznych Machiavellego; następnie przedstawiony zostanie dorobek pisarski -
polityczny, historyczny i literacki - Niccolo Machiavellego.
W rozdziale drugim omówione zostaną najważniejsze zasady doktryny politycznej
sformułowanej przez Machiavellego, a także całokształt poglądów politycznych i stosunek do
zagadnień militarnych autora "Księcia". Przedstawione zostanie również w układzie
geograficznym i porządku chronologicznym zagadnienie wpływu myśli politycznej Niccolo
Machiavellego na póz
niejszą teorię i praktykę życia politycznego.
Rozdział trzeci dotyczyć będzie poglądów filozoficznych oraz stosunku do religii
Niccolo Machiavellego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na problematykę etyki społecznej.
W rozdziale czwartym przedstawione zostaną dokonania Machiavellego w dziedzinie
historiografii.
Ostatni, piąty rozdział poświęcono szczegółowemu omówieniu dorobku literackiego
Machiavellego i jego pozycji jako wybitnego twórcy literatury włoskiej okresu renesansu.
Całość rozważań podsumowana została wnioskami w zakończeniu.
Pracę zamyka bibliografia z
ródeł i opracowań.
Niniejsza praca opiera się na metodzie analitycznej, podstawą badań są dzieła
Machiavellego: "Książę", "Historie florenckie", "Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem
historii Rzymu Liwiusza" oraz opracowania badaczy, które pełnią rolę drugoplanową. Praca
dotyczy zagadnień kultury, dlatego konieczne jest zdefiniowanie jej pojęcia. Do niniejszych
rozważań najbardziej przydatne są definicje kultury sformułowane przez Edwarda Tylora oraz
Stefana Czarnowskiego.
Według Edwarda Tylora "Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca
wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje, wszystkie inne zdolności i nawyki
nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa".1
1
A.Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 19.
5
Definicja kultury przedstawiona przez Stefana Czarnowskiego brzmi następująco: "Jest
nią całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi
grup z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie".2
W niniejszej pracy posłużono się również metodą kategorii centralnych stosowaną na
gruncie filozofii i socjologii kultury. Metoda ta polega na operowaniu specjalistycznymi
pojęciami, jakimi posługują się badacze kultury. "Centrum" to miejsce, w którym autor
podejmuje rozwiązanie głównego problemu. Użyte w tym miejscu narzędzie pojęciowe
związane z decyzją podjętą w sprawie sposobu rozwiązywania problemu jest właśnie kategorią
centralną.3
W niniejszej pracy zastosowano następujące kategorie centralne:
Antyklerykalizm
Armia narodowa
Arystokracja
Autorytet władcy
Biografistyka
Bóg
Cel polityczny
Chronologia historyczna
Cnota (virtu)
Condotta
Cykliczność dziejów
Człowiek
2
S.Czarnowski, Kultura, Warszawa 1938, s. 19 - 20.
3
A.Nowicki, Człowiek w świecie dzieł, Warszawa 1974, s. 57.
H.Becker, H.E.Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa
1965, s. 405.
K.Żygulski, Wstęp do zagadnień kultury, Warszawa 1972, s. 48.
6
Dogmaty średniowieczne
Doktryna polityczna
Dynamiczna koncepcja rzeczywistości
Dyplomacja
Dzieje
Dzieje ojczyste
Epistolografia
Etyka
Etyka społeczna
Formy państwa
Fortuna
Fortyfikacje
Historia
Historiografia
Historiozofia
Instytucje życia publicznego
Komedia renesansowa
Konflikty klasowe
Konieczność (necessita)
Kręgi naukowo-literackie
Książę
Księstwo
Kultura literacka
Kultura militarna
Kultura polityczna
Literatura filozoficzna
Literatura historyczna
Literatura piękna
Los (fortuna)
Metody badawcze w historii
7
Monarchia dziedziczna
Moralność władcy
Naród
Narracja historyczna
Nauka
Necessita
Nowela filozoficzna
Obowiązki władcy
Opatrzność
Opozycja polityczna
Patriotyzm
Piśmiennictwo historyczne
Pobożność
Podstawy suwerenności państwa
Poezja
Poselstwa
Pragmatyzm polityczny
Prawda historyczna
Praworządność
Przedstawienie teatralne
Przekaz historyczny
Przemoc w rządzeniu państwem
Recepcja myśli politycznej
Religia chrześcijańska
Religie pogańskie
Renesans
Renesansowy humanizm
Republika
Rokowania dyplomatyczne
Spisek polityczny
Stosunek do ludu
8
System prawny państwa
Sztuka militarna
Średniowiecze
Środki stosowane w polityce
Środowisko intelektualne
Teoria państwa
Traktat polityczny
Virtu
Walka polityczna
Warsztat historyczny
Wierność
Władza autokratyczna
Wojsko
Wojsko najemne
Wolna wola
Wolności republikańskie
Wykształcenie
Zasługi człowieka
Znajomość języków
y
ródło historyczne
ROZDZIAA
I
NICCOLO MACHIAVELLI - CZA
OWIEKIEM RENESANSU
1. Działalność polityczna Niccolo Machiavellego.
9
Niccolo Machiavelli urodził się dnia 3 maja 1469 roku we Florencji w ubogiej
rodzinie szlacheckiej, jako drugi syn Bernarda i Bartolomei Nelli. Bernardo Machiavelli -
doktor praw - był radcą prawnym w urzędzie skarbowym oraz członkiem cechu większego
sędziów i notariuszy. Wykazywał rozległe zainteresowania humanistyczne m.in. zgromadził
pokaz
ną bibliotekę, w której dominowały dzieła wybitnych autorów starożytności. Matka
Niccola była również osobą wykształconą i oczytaną; interesowała się muzyką i próbowała sił
jako poetka.
Młody Machiavelli rozpoczął edukację w 1476 roku w Donatello, a następnie w
szkole przy klasztorze San Benedetto. Uczył się łaciny u mistrza Mateusza i Filipa da Pappi. O
dalszym przebiegu jego nauki niewiele wiadomo, istnieją jednak przesłanki świadczące, iż w
ramach starannej, humanistycznej edukacji zaznajomił się między innymi z językiem greckim.4
W 1498 roku Machiavelli wstąpił w służbę Republiki Florenckiej, obejmując
stanowisko sekretarza drugiej kancelarii Signorii, która zajmowała się sprawami wojskowymi i
wewnętrznymi. Urząd sekretarza drugiej kancelarii nie stwarzał możliwości bezpośredniego
wpływu na ważne decyzje polityczne, jednak właśnie dzięki niemu mógł Machiavelli z bliska
zapoznać się z sytuacją państwa, obserwować rozwój wydarzeń politycznych i analizować skutki
decyzji podejmowanych przez wyższych urzędników Republiki. W czerwcu 1498 roku Niccolo
Machiavelli objął również funkcję sekretarza pierwszej kancelarii odpowiedzialnej za
korespondencję dyplomatyczną. Na bieżąco śledził raporty ekonomiczne i sprawozdania
przesyłane przez posłów. Do jego obowiązków należało także sporządzanie różnorodnych
notatek, opinii i dokumentacji. Wkrótce Wielka Rada Republiki Florenckiej powierzyła
młodemu urzędnikowi Signorii kolejne stanowisko - sekretariat Dziesięciu Wolności i Pokoju
sprawujący władzę zwierzchnią5.
W 1499 roku Machiavelli został wysłany przez Radę Dziesięciu do Piombino, aby
uregulować z miejscowym władcą wysokość żołdu najemnych oddziałów, z których usług
korzystała Republika. Wyjazd do Piombino był dla Machiavellego pierwszym sprawdzianem
umiejętności negocjacji i skuteczności dyplomatycznych zabiegów. Kilka miesięcy póz
niej Rada
wysłała go w znacznie poważniejszej sprawie do Forli na rokowania z Cateriną Sforzą. Zadanie
Machiavellego polegało tym razem na odnowieniu umowy najmu żołnierzy tzw. condotty z
najstarszym synem Cateriny Ottavianem. Przede wszystkim jednak chodziło o utrzymanie
przyjaznych stosunków pomiędzy Florencją a hrabiną, pod której panowaniem znajdowały się
4
M.Maneli, Machiavelli, Warszawa 1968, s. 8.
5
C. Gil, Machiavelli, Warszawa 1997, s. 26-27.
10
ważne strategicznie miasta Imola i Forla. Rozmowy prowadzone w Forli przez sekretarza
Signorii miały zmienny przebieg. Caterina Sforza okazała się bardzo trudnym przeciwnikiem,
sytuację wysłannika Republiki utrudniały dodatkowo silne wpływy Mediolanu w najbliższym
otoczeniu hrabiny. Ostatecznie Machiavellemu wprawdzie nie udało się uzyskać przedłużenia
condotty, jednak we Florencji wysoko oceniono jego starania, a także skuteczność w
podtrzymaniu ważnego sojuszu.6
W lipcu 1500 roku Machiavelli wyjechał z misją dyplomatyczną do Francji. Była to
pierwsza tak długa i daleka podróż dyplomatyczna w jego karierze, zaś półroczny pobyt na
dworze Ludwika XII w istotny sposób wpłynął na jego poglądy polityczne. Głównym celem tej
misji było uwolnienie Florencji od odpowiedzialności za klęskę pod Pizą, a jednocześnie
przekonanie Ludwika XII o poparciu ojczyzny Machiavellego dla francuskiej obecności w
Italii. Do Lyonu Niccolo Machiavelli udał się w towarzystwie komisarza i sędziego śledczego
Francesco della Casy. Niestety we Francji ujawniła się polityczna opieszałość florenckiej
Signorii. Machiavelli pozostawał zdany na własne siły przez większą część pobytu. Signoria nie
tylko nie reagowała na raporty i ponaglenia swojego sekretarza, lecz nawet zaprzestała
refundowania ponoszonych przez niego kosztów podróży. W trakcie misji do Francji
Machiavelli nawiązał politycze kontakty i znajomości z osobistościami liczącymi się
poważnie na dworze Ludwika XII między innymi kardynałem Rouen Georges'em d'Amboise,
Florimondem Robertetem czy marszałkiem de Gie. Do Florencji Niccolo Machiavelli wrócił na
początku 1501 roku.7
Kolejna misja dyplomatyczna Machiavellego wiązała się z zagrożeniem Florencji
ekspansywną polityką księcia Walencji Cesare Borgii. Tym razem zadanie sekretarza kancelarii
Signorii polegało na zapewnieniu kupcom florenckim wolnego i bezpiecznego przewozu
towarów, co było jednym z pod-stawowych warunków rozwoju gospodarczego Republiki. W
lecie 1502 roku Machiavelli wraz z biskupem Volterry Francesco Soderinim dotarli do Urbino,
miasta które książę Cesare Borgia zdobył kilka dni wcześniej. Spotkanie, które odbyło się w
imponującym pałacu rodziny Montefeltro dało początek fascynacji Machiavellego osobowością
i dokonaniami politycznymi księcia Walencji. "Od pierwszych słów Machiavelli rozpoznaje
w nim wymarzonego rozmówcę: subtelnego, przenikliwego, zjadliwego, niezrównanego w
fortelach i błyskawicznych atakach. Pozostając nieco w tyle za Soderinim (...) sekretarz ma się
stale na baczności, drżąc z napięcia, gotowy w każdej chwili przejąć na siebie ciężar rozmowy."8
6
C.Gil, op.cit., s. 28 - 35.
7
C.Gil, op.cit., s. 43 - 52.
8
C.Gil, op.cit, s. 60.
11
Cesare Borgia wkrótce stał się dla Niccolo Machiavellego ideałem władcy łączącego
cechy skutecznego polityka, świetnego dworzanina oraz zuchwałego i co najważniejsze
zwycięskiego wojskowego. Podczas drugiego spotkania w Urbino Borgia zażądał od
wysłanników Republiki Florenckiej jednoznacznego opowiedzenia się po jego stronie.
Machiavelli powrócił do Florencji, aby osobiście przedstawić sytuację Signorii. Korzystając z
krótkiego pobytu w ojczyz
nie Niccolo Machiavelli zawarł małżeństwo z Mariettą Corsini.
Jesienią 1502 roku na polecenie Signorii ponownie wyjechał z misją do Cesare Borgii, tym
razem do Imoli.9
Od wyjazdu do Imoli Machiavelli przez blisko rok towarzyszył z bliska poczynaniom
księcia Borgii. Obserwował zwycięską kampanię księcia Walencji i jego wzmacnianie się na
terytorium północnej Romanii. "Analizując działania, które pozwoliły Valentinowi zwyciężyć na
wszystkich frontach, Machiavelli rozważa po wielekroć problemy stawiane przez władzę (...).
Jeśli zadać sobie trud, by rozpatrywać sytuację nie lękając się zejść z utartego szlaku (...) można
nie tylko dowieść konieczności stosowania okrucieństwa, jeśli chce się doprowadzić do pokoju
i zgody, a więc i szczęścia ludu, ale także wykazać, że łagodność i pobłażliwość mogą stać się
nieludzkie, gdy pragnąc okazać się miłościwym dopuszcza się do zamętu."10
10 sierpnia 1503 roku umarł papież Aleksander VI - ojciec Cesare Borgii. W obliczu
wyboru nowego papieża skomplikowała się zarówno sytuacja księcia Walencji jak również
Republiki Florenckiej, bezbronnej wobec ewentualnych ataków silniejszych sąsiadów. Pod
koniec paz
dziernika 1503 roku Niccolo Machiavelli przybył do Rzymu, aby obserwować na
bieżąco konklawe, a po jego zakończeniu przeanalizować korzyści i niebezpieczeństwa płynące
dla Florencji z jego rozstrzygnięć. Nowym papieżem wybrany został kardynał Giuliano della
Rovere, który przybrał imię Juliusza II. Machiavelli relacjonował dla florenckiej Signorii
przebieg rozgrywki między papieżem, a księciem Walencji Cesare Borgią. Sprawa dalszych
losów Borgii interesowała go również prywatnie. Stąd w swych sprawozdaniach dla Signorii
dość często dawał wyraz sympatii dla księcia Walencji. Ostatecznie Cesare Borgia został
pozbawiony przez papieża władzy i osadzony w apartamencie kardynała Rouen w Rzymie.
Prognozy Machiavellego przewidującego zachowanie przez Borgię dotychczasowych wpływów
poraz pierwszy się nie sprawdziły.11
Na początku 1504 roku Machiavelli wyjechał z polecenia gonfaloniera Republiki Piero
Soderiniego do Lyonu. Jego zadaniem było wsparcie florenckiego ambasadora Niccoli Valoriego
w wysiłkach zmierzających do uzyskania dla Florencji pomocy Ludwika XII. Po zawarciu
9
C.Gil, op.cit., s. 62 - 65.
10
C.Gil, op.cit., s. 78.
11
C.Gil, op.cit., s. 84 - 101.
12
francusko-hiszpańskiego zawieszenia broni Soderini wysłał Machiavellego w następną
podróż. Tym razem sekretarz Signorii musiał pilnować bezpieczeństwa Republiki w Piombino,
Perugii oraz Mantui. W 1505 roku w Sienie Machiavelli zetknął się z kolejną wybitną postacią
tego okresu - Pandolfo Petruccim.12
Latem 1506 roku papież Juliusz II postanowił odzyskać siłą ziemie należące do
Kościoła. Niccolo Machiavelli znalazł się znów w centrum wydarzeń jako obserwator tego
niezwykłego przedsięwzięcia. Wyprawa miała postać tradycyjnej papieskiej podróży;
Machiavelli wraz z orszakiem Juliusza II dotarł kolejno do Viterbo, Montefiascone i Orvieto. We
wrześniu był świadkiem zajęcia przez papieża Perugii, której władca Gian Paolo Baglioni
uchodził za uosobienie okrucieństwa i podstępności. Następnymi etapami podróży były Urbino i
Cesena. Pasmo sukcesów papieża skłoniło wreszcie Signorię do przysłania Juliuszowi II
oddziału pod wodzą kondotiera Marcantonia Colonny. W listopadzie 1506 roku Machiavelli
mógł powrócić do Florencji.
Liczne podróże Machiavellego, jego dyplomatyczne sukcesy i zaufanie, którym darzył
sekretarza gonfalonier Republiki sprawiły, że stronnictwa opozycyjne wobec Soderiniego
uznały także Machiavellego za swojego wroga. Pod naciskiem opozycji skupionej wokół
Alamanna Salviatiego w ważną misję dyplomatyczną do Konstancji wysłany został Francesco
Vettori. W grudniu 1507 roku Soderini wykorzystując pretekst poprawienia komunikacji z
wysłannikiem Florencji wysłał Machiavellego w ślad za Vettorim. Nieoczekiwanie stosunki
między Machiavellim a Vettorim ułożyły się bardzo dobrze. Wysłannicy Republiki nawiązali ze
sobą ścisłą współpracę. Raporty wysyłane przez nich do Florencji budziły konsternację
zwaśnionych stronnictw w Signorii. Po prawie półrocznej misji Machiavelli wrócił do ojczyzny
wzbogacony o cenną przyjaz
ń Vettoriego.13
Uregulowanie kwestii bezpieczeństwa zewnętrznego Florencji otworzyło Republice
możliwość ostatecznego rozprawienia się z Pizą. W czerwcu 1508 roku Machiavelli otrzymał
polecenie zwerbowania oddziałów wojskowych i zablokowania dostaw żywności dla Pizy. Rola
dowódcy blokady wrogiego miasta była dla Niccola nowym doświadczeniem, jednocześnie
uzyskanie przez urzędnika Signorii tak szerokich kompetencji sprowokowało wzmożoną falę
ataków ze strony zwolenników Salviatiego. W wyniku rozwoju sytuacji międzynarodowej w
marcu 1509 roku Piza rozpoczęła negocjacje, które zakończyło podpisanie korzystnego dla
Florencji traktatu pokojowego. Pod oficjalnymi raportami oraz ratyfikacją traktatu znalazły się
podpisy trzech florenckich komisarzy z Salviatim na czele. Nazwiska Machiavellego zabrakło
12
C.Gil, op.cit., s. 105.
13
C.Gil, op.cit., s. 131 - 137.
13
nawet na marmurowej tablicy odsłoniętej dla upamiętnienia historycznego zwycięstwa nad
Pizą.14
W latach 1509 - 1512 rząd Republiki Florencji stanął przed koniecznością
jednoznaczego wyboru sojusznika w obliczu narastającego konfliktu między Rzymem a Francją.
Florencja unikająca pochopnych i niebezpiecznych decyzji podjęła szereg działań
dyplomatycznych, których celem było z jednej strony opóz
nienie podjęcia politycznych
zobowiązań, z drugiej zaś rozpoznanie, który z potencjalnych sojuszników ma większe szanse
na odniesienie zwycięstwa. Machiavelli odegrał w tych działaniach kluczową rolę. W Mantui
spotkał się z Izabellą d'Este i przekazał zapłatę za wsparcie militarne, którego udzielił Republice
cesarz Maksymilian I. Złożył również krótką wizytę w Weronie. W rodzinnej Florencji w tym
czasie przeciwnicy gonfaloniera Soderiniego rozpętali kampanię oszczerstw wymierzoną w jego
ulubionego sekretarza. Machiavelli został w niejasnych okolicznościach oskarżony bądz
o
nieprawe pochodzenie, bądz
o zaciągnięcie niewypłacalnych długów wobec gminy. Na szczęście
pozycja Soderiniego była zbyt silna, aby zabiegi opozycji zmierzające do skompromitowania
Machiavellego mogły osiągnąć jakikolwiek skutek.15
18 czerwca 1510 roku Machiavelli przybył do rezydencji Ludwika XII w Blois.
Powierzono mu niezwykle trudne zadanie reprezentowania na dworze francuskim interesów
Republiki Florencji. Najważniejszym zadaniem Machiavellego była mediacja pokojowa
pomiędzy gotowymi do otwartego konfliktu stronami. "Machiavelli i jego przyjaciele dostrzegli,
że starcie dwóch silniejszych wrogów może przede wszystkim doprowadzić do unicestwienia
słabszego sojusznika jednego z tych państw, a jeśli nawet sojusznik przetrwa samo starcie -
popadnie w jeszcze większą niż dotychczas zależność od zwycięzcy."16 W 1511 roku
zbuntowani przeciwko papieżowi kardynałowie zdecydowali się zwołać sobór, który miałby
pozbawić Juliusza II papieskiego tronu. Pod naciskiem Maksymiliana I, Florencja zgodziła się na
zorganizowanie soboru w Pizie. Wkrótce okazało się, że przyjęcie schizmatyków na terenach
podległych Republice może mieć dla niej niebezpieczne następstwa. Dzięki staraniom
Machiavellego i atmosferze panującej w Pizie, udało się ostatecznie przenieść sobór do
Mediolanu, oddalając od przywódców Florencji realną groz
bę ekskomuniki.17
Na początku 1512 roku papież Juliusz II zawarł przymierze z Hiszpanią. Wojska
hiszpańskie bezpośrednio zagroziły Florencji i w sierpniu 1512 roku gonfalonier Signorii Piero
14
C.Gil, op.cit., s. 131 - 142.
15
C.Gil, op.cit., s. 149.
16
M.Maneli, op.cit., s. 22.
17
C.Gil, op.cit., s. 169 - 171.
14
Soderini uciekł do Sienny. Powrót do władzy wielkiego rodu Medyceuszy oznaczał zmiany na
kluczowych stanowiskach państwowych. W listopadzie Machiavelli podejrzewany o
republikańskie sympatie i uważany za "człowieka Soderiniego" stracił stanowisko sekretarza
kancelarii. Wkrótce został aresztowany pod zarzutem uczestniczenia w spisku przeciwko
Medyceuszom. Poddawany torturom i opuszczony przez przyjaciół został uwolniony dopiero
dzięki zeznaniom przywódców spisku.18
Okres restauracji Medyceuszy był dla Machiavellego czasem bezczynności politycznej.
Wraz z Machiavellim miejsce w Palazzo Vecchio stracił także jego przyjaciel i zastępca Biagio
Buonaccorsi. Sytuacja współpracowników Soderiniego uległa pewnej poprawie po wyniesieniu
kardynała Jana Medyceusza do godności papieskiej. Papież Leon X zawdzięczał swój wybór
między innymi kompromisowi z kardynałem Soderinim - bratem wypędzonego z Florencji
gonfaloniera. Niestety pomimo usilnych starań i wstawiennictwa Francesca Vettoriego,
Machiavelli nie zdołał powrócić do służby państwowej; nie udało mu się również dostać na
służbę nowego papieża.19
Odsunięty od głównego nurtu politycznych wydarzeń Niccolo Machiavelli
większość czasu spędzał w swojej wiejskiej posiadłości w Sant'Andrea. Izolacja od polityki
wpływała na niego przygnębiająco. "Spożywamy skromny posiłek, jakiego nam może
dostarczyć ubogie gospodarstwo i liche dziedzictwo. Posiliwszy się, wracam do gospody, gdzie
zazwyczaj zastaję gospodarza, rzez
nika, młynarza i dwóch ceglarzy. W ich towarzystwie
przepędzam resztę dnia, grając w krikkę lub triktrak. (...) Tak związawszy się z tymi gnidami,
bronię swego mózgu przed pleśnią i daję wolne pole do działania swojemu przeciwnemu
losowi, pozwalając mu uderzać we mnie do woli, by przekonać się, czy w końcu nie zawstydzi
się on swych prześladowań."20
W okresie "politycznego bezrobocia" ujawnił się w pełni talent literacki
Machiavellego. Oprócz rozpraw politycznych i pisanych na zlecenia możnych mecenasów prac
historycznych, Machiavelli napisał również m. in. poemat filozoficzny, nowelę, sonety oraz
epigramy. Od 1514 roku znalazł się w kręgu oddziaływania Cosimo Rucellai, skupiającego
wokół siebie prorepublikańską, rozmiłowaną w tradycji antycznej młodzież florencką. Po 1520
roku zaprzyjaz
nił się z Francesco Guicciardinim - gubernatorem Modeny i namiestnikiem
prowincji papieskich.21
18
M.Maneli, op.cit., s. 22-23.
19
C.Gil, op.cit., s. 198-201.
20
J.Malarczyk, U z
ródeł włoskiego realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini, Lublin
1963, s. 72-74.
15
Do życia politycznego Niccolo Machiavelli powrócił w połowie 1526 roku. Sprawował
funkcję sekretarza Rady Nadzoru nad murami Florencji. Ten krótkotrwały epizod współpracy z
Medyceuszami wystarczył, aby po zwycięstwie powstania przeciwko Medyceuszom i Hiszpanii,
Machiavelli został ponownie uznany za człowieka "dawnych układów". Jego kandydatura na
stanowisko sekretarza kancelarii została odrzucona przez Wielką Radę. Kilka dni póz
niej, 22
czerwca 1527 roku Niccolo Machiavelli zmarł.22
2. Środowisko intelektualne Niccolo Machiavellego.
Środowisko intelektualne Niccolo Machiavellego ukształtowane zostało pod wpływem
wydarzeń politycznych oraz klimatu intelektualnego panującego we Florencji, a także licznych
podróży dyplomatycznych odbywanych przez tego wybitnego polityka.
Florencja w okresie życia Niccolo Machiavellego traciła pozycję politycznej potęgi
stając się przedmiotem rozgrywki silniejszych państw. Częste zmiany w elitach władzy,
rozdarcie pomiędzy wpływy polityczne rodu Medyceuszy a dążenia do zachowania ustroju
republikańskiego sprawiły, że Florencja na przełomie XV i XVI wieku popadła w polityczną
zależność wobec Francji, Hiszpanii i państwa Habsburgów. Jednocześnie Florencja umocniła
rangę artystycznej i intelektualnej potęgi o europejskim znaczeniu. "Wiek schyłku wielkości
politycznej republikańskiej Florencji był równocześnie wiekiem jej świetności artystycznej i
intelektualnej. W architekturze Brunelleschi (1377-1446, od 1425 budowa kopuły katedry
florenckiej). W malarstwie Masaccio (1402-1488), Botticelli (1444-1510) i u schyłku Michał
Anioł Buonarroti (1475-1564). (...) Laicyzacja spojrzenia na problemy życia "domowego i
gospodarczego", pochwała kapitalistycznych cnót gospodarczych znajduje swój punkt
szczytowy, z ducha florenckiego wyrosły, w Leone Battista Alberti (1404-1473). Obok tego
trwającego nurtu jednak rośnie nurt inny, mniej racjonalistyczny i realistyczny, platonizujący, a
przez to politycznie bardziej obojętny, do tradycji kultury greckiej silniej niż rzymskiej
wracający (...). Pobyt Gemistosa Plethona (od 1430) we Florencji, potem sobór florencki i
napływ w związku z unią kościelną intelektualistów grecko-bizantyjskich (1438), akademia
platońska we Florencji (od 1459), impreza Medicich, rozumiejących chyba, że ten kierunek to
osłabienie politycznych zainteresowań intelektualistów, stają się z
ródłami hellenizacji
21
M.Maneli, op.cit., s. 24 -25.
22
M.Maneli, op.cit., s. 26-28.
16
florenckiego odrodzenia, a Marsilio Ficino (1433-1499) i Giovanni Pico della Mirandola (1463-
1494) jego najbardziej charakterystycznymi reprezentantami".23
"Edukacja Niccola nie stanowiła w renesansowej Florencji czegoś wyjątkowego (...) Na
ostateczne uformowanie się Machiavellego wpływ miały jednak głównie doświadczenia
zewnętrzne, ważne wydarzenia polityczne: począwszy od obserwowanego przezeń jeszcze w
bardzo młodym wieku spisku Pazzich (1478), próbujących drogą morderstwa politycznego
wyeliminować Medyceuszy (póz
niej Machiavelli opisze to wydarzenie w Historiach
florenckich), poprzez najazdy wojsk zagranicznych na Italię, obalenie następcy Wawrzyńca
Wspaniałego - Piera de'Medici, aż do utworzenia republiki we Florencji. Ten ostatni okres
Machiavelli przeżywał już świadomie, mógł więc z bliska obserwować wzlot i upadek
polityczny duchowego przywódcy florenckiego, dominikanina Girolama Savonaroli".24
Dzięki niezwykłemu potencjałowi intelektualnemu Florencji Niccolo Machiavelli miał
możliwość zetknięcia się z najwybitniejszymi osobistościami życia politycznego, literackiego i
artystycznego epoki renesansu. Wielkie znaczenie dla ukształtowania się poglądów politycznych
Machiavellego miały jego liczne kontakty z europejskimi mężami stanu i władcami włoskich
państewek.
Wśród polityków, którzy w szczególny sposób wpłynęli na rozwój intelektualny
Machiavellego na czoło wysuwa się niewątpliwie książę Walencji Cesare Borgia. "Borgia
wywarł na Machiavellim wrażenie na skutek siły swej osobowości, logiki swych planów,
zdecydowania w działaniu. (...) Niemniej jednak nie jest ścisłe - a wielokrotnie czyniono z tego
zarzut Machiavellemu - że działalność Borgii stanowi wzór "nowego Księcia". Pewne jest jednak
zarazem, że z niektórych doświadczeń Cesare Borgii Machiavelli wysnuł określone wnioski,
które sformułował m.in. w Księciu".25
W trakcie rozpoczętej w 1498 roku kariery politycznej Niccolo Machiavelli zetknął się
z niemal wszystkimi czołowymi postaciami włoskiej sceny politycznej. A
ączyły go
przyjacielskie stosunki z gonfalonierem Florencji Piero Soderinim oraz z jego bratem -
protektorem Machiavellego - kardynałem Francesco Soderinim. W okresie restauracji
Medyceuszy Machiavelli zbliżył się do środowiska wpływowych osobistości z tego rodu,
kardynałów Giovanniego (póz
niej papież Leon X) i Giulio Medici (póz
niej papież - Klemens
VII) oraz władającego Florencją Lorenzo Medici. Duży wpływ na krystalizowanie się doktryny
23
K.Grzybowski, Wstęp do: M.Machiavelli, Książę (przekł. W.Rzymowski), Wrocław 1979, s.
XXII - XXIII.
24
S.Bielański, Wstęp do: N.Machiavelli, Historie florenckie (przekł. K.Estreicher), Warszawa,
Kraków 1990, s. IX - X.
25
M.Maneli, op.cit., s. 13.
17
politycznej Machiavellego, a także na charakter i przesłanie jego politycznych traktatów miały
kontakty z władcami włoskich państewek: Cateriną Sforzą, Pandolfo Petruccim czy Gian Paolo
Baglionim. Wyjątkowo częste pobyty Machiavellego na dworze francuskim zaowocowały
wieloletnią znajomością z kardynałem Georgem d'Amboise, zaś w 1507 roku w Siennie
Machiavelli spotkał się z wysłannikami cesarza Maksymiliana.26
W najbliższym otoczeniu Niccolo Machiavellego znalazło się również wiele wybitnych
osobistości tego okresu. Wiernym przyjacielem Machiavellego był ambasador florencki, bliski
współpracownik Lorenzo Medici, Francesco Vettori. Przyjaz
ń z Vettorim pomogła
Machiavellemu przetrwać trudny okres politycznego bezrobocia; zachowana korespondencja
Machiavellego świadczy, że znajdował w Vettorim nie tylko powiernika i przyjaciela, lecz także
równorzędnego partnera intelektualnego, obdarzonego talentem literackim i przenikliwością
polityczną.27
Od 1514 roku Niccolo Machiavelli zbliżył się do kręgu myślicieli i artystów
zgrupowanych wokół Cosimy Ruccelaiego. W ogrodach należących do rodziny Rucellaich
spotykali się przedstawiciele elity intelektualnej Florencji. Do grona przyjaciół Machiavellego
należeli między innymi Zanobi Buondelmonti, Battista della Palla oraz słynny kondotier Fabrizio
Colonna, który stał się głównym bohaterem traktatu "O sztuce wojennej". W ogrodach
Rucellaich Machiavelli odbywał spotkania z młodym pisarzem Luigim Alamannim, któremu
zadedykował "Żywot Castruccia Castracaniego", a także uczynił go jednym z bohaterów
dialogów zawartych w siedmiotomowym dziele "O sztuce wojennej". Niezwykle istotne dla
życia intelektualnego Republiki środowisko Ogrodów Orti-Oricellari straciło swoje znaczenie po
udaremnieniu wymierzonego przeciwko Medyceuszom spisku.28
Okres współpracy Machiavellego z prorepublikańskim środowiskiem literackim Orti-
Oricellari był dla niego okresem intensywnej pracy twórczej. Pod wpływem specyficznego
klimatu intelektualnego panującego w otoczeniu Cosimo Rucellaiego Machiavelli rozwinął
swoje koncepcje polityczne, a zarazem w tym czasie powstały jego najbardziej wartościowe
utwory literackie, przede wszystkim komedia "Mandragora".29
Osobne miejsce należy się przyjaz
ni Machiavellego z wybitnym historykiem i
politykiem, jednym z najznakomitszych myślicieli renesansowej Florencji i Włoch, Francesco
Guicciardinim. "Guicciardini rozumiał go, współczuł z powodu niełaski (...) i zachęcał do
26
M.Maneli, op.cit., s. 15 - 19.
27
C.Gil, op.cit., s. 132 - 137, 205 - 219.
28
C.Gil, op.cit., s. 220 -225.
29
M.Maneli, op.cit., s. 24 - 25.
18
spisania wspomnień; oklaskiwał Mandragorę i bawił się szczerze, śledząc jego przygody
miłosne... Nie oznaczało to jednak, że we wszystkim się zgadzali. Wprost przeciwnie. (...)
Francesco jako pierwszy dostrzegł, że nie należy brać zbyt dosłownie ani przyjmować jako
sztywną regułę wszystkiego, co tworzył w swej wyobraz
ni rozmiłowany w nowinkach i
niezwykłościach Niccolo, wierzący w środki nadzwyczajne i radykalne. Guicciardini często
krytykował ten sposób myślenia przyjaciela w swych Considerazioni, ale również bez wahania
przedstawiał mu swe zarzuty prosto w oczy".30 Przyjaz
ń z Guicciardinim przypadła na końcowe
lata życia Machiavellego, dlatego też wzajemny wpływ poglądów politycznych dwóch wielkich
myślicieli włoskich uwidocznił się głównie w dziełach Guicciardiniego.
W środowisku intelektualnym Machiavellego znajdowali się także przejściowo
najwybitniejsi artyści włoskiego odrodzenia. W 1503 roku do Florencji przybył Leonardo da
Vinci. Dzięki staraniom Machiavellego Florencja podjęła się realizacji ambitnego projektu
inżynieryjnego autorstwa da Vinci, polegającego na zmianie biegu rzeki Arno. Równocześnie
Machiavelli przyczynił się do powierzenia Leonardo da Vinci zadania dekoracji Sali Pięciuset w
pałacu Signorii. Niestety realizacja obu przedsięwzięć zakończyła się fiaskiem, a Leonardo da
Vinci w 1506 roku opuścił Florencję. W tym samym okresie Machiavelli zetknął się również z
drugim wielkim artystą włoskiego renesansu Michałem Aniołem. W 1504 roku na placu przed
Palazzo Vecchio dokonano uroczystego odsłonięcia posągu Dawida Michała Anioła. Wkrótce po
tym wydarzeniu Michał Anioł otrzymał zadanie kontynuowania prac malarskich rozpoczętych
przez Leonarda da Vinci w pałacu florenckiej Signorii. Niccolo Machiavelli był dzięki temu
naocznym świadkiem niecodziennego "pojedynku" słynnych artystów i chociaż w jego dziełach
brak jakichkolwiek uwag czy refleksji dotyczących sztuki, to błędem byłoby założenie, że ta
dziedzina życia była mu obojętna. "Współcześni mu podróżni bardziej interesują się ludzkimi
charakterami i obyczajami niż architekturą i wystrojem wnętrz. (...) Sieneńczycy i
Florentyńczycy nie budowali muzeów, tworzyli jedynie miejsca do życia. Sztuka to powietrze,
którym się oddycha, ziemia, po której się stąpa. Trzeba być jednym z bogatych książąt lub
duchownych, składających zamówienia u tego czy innego artysty, by w pisanych tekstach
choćby w niewielkim stopniu dało o sobie znać zainteresowanie sztuką".31
3. Twórczość Niccolo Machiavellego.
30
C.Gil, op.cit., s. 239 - 240.
31
C.Gil, op.cit., s. 115.
19
Twórczość Niccolo Machiavellego, podobnie jak jego działalność polityczna, związana
była z Florencją - centrum życia kulturalnego ówczesnej Europy. Florencja, jej historia i
polityczna teraz
niejszość, były najczęściej tematem, bądz
przynajmniej pretekstem
podejmowanych przez Machiavellego rozważań. y
ródłem teorii Machiavellego były jego
osobiste doświadczenia, a także lektura tekstów klasycznych.
W początkowym okresie działalności politycznej Machiavellego powstały jego
pierwsze dzieła poświęcone problemom politycznym i historycznym: "O sposobie
traktowania zbuntowanej ludności Valdichiany" (Del modo di trattare i popoli della Val di
Chiana ribellati), "Mowa o organizacji sił zbrojnych Florencji" (Discorso sopra l'ordinanza
della milizia fiorentina), "Obraz spraw Francji" (Ritratto delle cose in Francia) oraz
"Dziesięciolecia" (Decennali) opisujące dzieje Włoch po 1494 roku.32
Pierwszym wielkim dziełem politycznym Machiavellego są "Rozważania nad
pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza" (Discorsi sopra la prima Deca
di Tito Livio). Utwór ten powstawał w latach 1513-1520, zaś największą wartość dla prezentacji
myśli politycznej Machiavellego przedstawia księga pierwsza "Rozważań...". W dziele tym
Machiavelli dokonał analizy politycznej rządów w Republice Rzymskiej zwracając szczególną
uwagę na elementy gwarantujące trwałość i sukces w rządzeniu państwem. Machiavelli
poruszył między innymi kwestie równowagi sił społecznych, mądrego i sprawiedliwego
ustawodawstwa, poszanowania praw przez obywateli, a także roli religii jako formy więzi
społecznej. Niestety napisane nieco póz
niej dwie pozostałe księgi "Rozważań.." nie utrzymały
poziomu księgi pierwszej.33
W 1513 roku - w przerwie w pracach nad "Rozważaniami..." - powstało najsłynniejsze
dzieło Niccolo Machiavellego "Książę" (Il Principe, tytuł oryginalny De principatibus).34 W tym
traktacie Machiavelli udziela rad hipotetycznemu władcy, w którym upatruje zbawcę podzielonej
na liczne państewka ojczyzny. "Musi to być jednostka wybitna, odważna, nieustępliwa,
obdarzona w najwyższym stopniu tym, co autor nazywa virtu (cnotą) - inteligencją i twórczą
energią, zdolnością szybkiej i trafnej oceny sytuacji oraz równie zdecydowanego,
konsekwentnego działania. Książę liczyć się winien wyłącznie z rzeczywistością, zrywając bez
skrupułów z moralizatorską retoryką i pobożnymi życzeniami. Ponieważ działa dla dobra
państwa, a więc dla dobra ogółu, winien posługiwać się wszelkimi środkami: być zarazem
"lisem i lwem", nie lękać się okrucieństwa i wiarołomstwa, zarówno wobec poszczególnych
32
J.Heistein, Historia literatury włoskiej, Wrocław 1994, s. 79.
33
K.Żaboklicki, Literatura włoska, [w:] Dzieje literatur europejskich. T.I, Warszawa 1977, s.
440 - 441.
34
J.Heistein, op.cit., s. 80.
20
osób, jak i wobec zbiorowości."35 "Książę" nie jest traktatem o tym, jakie państwo i jego władca
być powinno, ale o tym, jakimi są faktycznie społeczeństwo, państwo, władca. Machiavelli miał
na uwadze konkretne, skorumpowane państwo, a wnioski płynące z analizy faktów w takim
społeczeństwie zmierzały do ustalenia metod regeneracji państwa.36
W latach 1519-1520 powstał traktat "O sztuce wojennej" (L'arte della guerra).
Tematem tego dzieła była sztuka skutecznego prowadzenia wojen, zaś myślą przewodnią pogląd
o wyższości armii narodowej nad wojskiem najemnym. Ostatnim z wielkich dzieł
Machiavellego są powstałe w latach 1520 - 1525 "Historie florenckie" (Istorie fiorentine)
składające się z ośmiu ksiąg obejmujących okres od założenia miasta po czasy współczesne
autorowi. Wartość "Historii florenckich" nie polega na rejestrowaniu faktów historycznych, lecz
na ich interpretacji i wyciągnięciu z nich politycznych wniosków.37
Utwory literackie stanowiły margines twórczości Machiavellego. Najbardziej znana jest
komedia "Mandragora" (Mandragora), w której podobnie jak w traktatach politycznych
przedstawiona rzeczywistość jest zła, podstępna i okrutna. W 1518 roku "Mandragora" odniosła
wielki sukces; wystawiana na scenach prywatnych w wielu włoskich miastach cieszyła się
nadzwyczajną popularnością. Kolejna komedia Machiavellego "Klicja" (Clizia) powstała około
1525 roku i także odniosła znaczący sukces. W utworze tym Machiavelli ściśle wzorował się na
komedii Plauta pt. "Casina", zaś wybór głównego bohatera sztuki Nicomaca świadczył o
zdolności autora do daleko posuniętej autoironii. Warto również zwrócić uwagę na powstałą w
1520 roku biografię słynnego kondotiera pt. "Żywot Castruccia Castracani z Lukki" (Vita di
Castruccio Castracani), którą Machiavelli zadedykował swojemu przyjacielowi Luigi
Alammaniemu oraz parodię Dantego, poemat filozoficzny "O złotym ośle" (Asino d'oro)
wykorzystujący temat zaczerpnięty z "Metamorfoz" Apulejusza.38
Pozostałe utwory Machiavellego to opracowany w 1519 roku "Traktat o
zreformowaniu państwa florenckiego" (Discorso sopra il reformare lo stato di Firenze),
tłumaczenie "Dziewczyny z Andros" (Andria) Terencjusza (ok. 1520 roku), nowela "O
Belfagorze arcydiable", (Belfagor) znakomite listy oraz liczne drobne utwory poetyckie, które
nie doczekały się jednak większego uznania.39
35
K.Żaboklicki, op.cit., s. 441.
36
K.Grzybowski, op.cit., s. LXVII.
37
K.Żaboklicki, op.cit., s. 442 - 443.
38
C.Gil, op.cit., s. 217 - 237.
39
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443.
21
ROZDZIAA
II
NOWOŻYTNA KONCEPCJA KULTURY POLITYCZNEJ
NICCOLO MACHIAVELLEGO
1. Myśl polityczna w dziełach Niccolo Machiavellego.
Zagadnienia polityki we wszelkich jej przejawach i ujęciach znajdowały się w
centrum zainteresowań Niccolo Machiavellego. Doktryna polityczna wypracowana przez niego
mieści się w szerokim rozumieniu kultury jako całości zobiektywizowanego dorobku ludzkiego.
W ramach tej doktryny Machiavelli postulował optymalne rozwiązania, które z upływem czasu
zyskały rangę określonego modelu działalności politycznej, przywoływanego zarówno przez
zwolenników poglądów Machiavellego, jak i przez jego antagonistów. Dorobek autora
"Księcia" w dziedzinie teorii politycznej można więc uznać za fundament pewnego kierunku
działań politycznych, a tym samym za wzorzec na trwale zakorzeniony w historii kultury
politycznej.
Poglądy polityczne Machiavellego kształtowały się pod wpływem rozwoju sytuacji w
rozdrobnionych państewkach włoskich. Republika Florencji, która była jednym z
najpoważniejszych pretendentów do podjęcia próby zjednoczenia Włoch, prowadziła w tym
okresie politykę zachowawczą, ukierunkowaną jedynie na zachowanie własnego stanu
posiadania. W takich okolicznościach Machiavelli szukał rozwiązań mogących zmienić zastany
marazm i brak inicjatywy zjednoczeniowej. Będąc doskonałym obserwatorem bieżących
wydarzeń oraz historykiem potrafiącym wyciągać wnioski z przeszłości, konstruował doktrynę
na miarę aktualnych potrzeb i możliwości. Interesował go problem silnej, skutecznej władzy
zdolnej do sprostania zadaniu rekonstrukcji państwa włoskiego. Zajmował się zagadnieniami z
pogranicza polityki i moralności, organizacją różnych form państwa, teorią skutecznej
dyplomacji i zasadami sprawowania rządów. Punktem wyjścia dla sformułowania doktryny
politycznej Machiavellego było wnioskowanie na podstawie faktów, podstawą jego rozważań
było doświadczenie zawarte w historii oraz bieżące wydarzenia polityczne. Machiavelli kazał
rozpatrywać człowieka jakim on jest, a nie jakim być powinien.
Podstawowe zasady doktryny Machiavellego najpełniej wyrażone zostały w jego
najsłynniejszym dziele "Księciu". Machiavelli udzielając rad hipotetycznemu władcy stworzył
22
swego rodzaju wzorzec skutecznego polityka, który obejmował wszystkie rodzaje działalności
politycznej niezbędne do sprawowania władzy. W rozdziale I zarysował systematykę ustrojów z
punktu widzenia faktycznej władzy, suwerenności oraz genezy historycznej, następnie zajął się
omówieniem poszczególnych rodzajów księstw. Rozdziały XII - XXIII poświęcone zostały
analizie podstaw utrzymania się władcy przy władzy. Rozdziały XXIV - XXV dotyczą roli
fortuny i virtu w sprawowaniu władzy, zaś w ostatnim XXVI rozdziale Machiavelli wyciągnął
patriotyczne wnioski związane z sytuacją Włoch.40
Typologia form państwa naszkicowana przez Machiavellego w "Księciu" koncentruje
się na rodzajach księstw pozostawiając republikom jedynie marginalne zainteresowanie.
Machiavelli wyodrębnia księstwa dziedziczne oraz nowo utworzone. Wśród księstw nowych
wyróżnia księstwa powstałe po upadku republiki oraz księstwa przyłączone do państw
dziedzicznych. Księstwa nowo zdobyte dzieli według dwóch kryteriów; po pierwsze według
minionej formy państwa - na byłe republiki i państwa wdrożone do władzy księcia, po drugie
według sposobu zdobycia - na księstwa zdobyte podbojem militarnym, szczęśliwym
zrządzeniem losu oraz męstwem, cnotą czyli virtu. W szerszym ujęciu Machiavelli wyodrębnia
sześć rodzajów rządów, które dzieli na formy właściwe i wynaturzone. Każda forma właściwa
prędzej czy póz
niej przeradza się w odpowiadającą jej formę wynaturzoną; monarchia w
tyranię, arystokracja w oligarchię, zaś demokracja w anarchię. "Nic bowiem nie jest w stanie
przeszkodzić, aby dana forma przekształciła się w swe przeciwieństwo, albowiem cnoty i wady
mieszkają blisko siebie."41 Sam Niccolo Machiavelli nie opowiedział się jednoznacznie, za
którąkolwiek z opisanych przez siebie form państwa. Występujące w jego pismach, zwłaszcza
w "Księciu", argumenty za jedynowładztwem odwołują się raczej do sytuacji zewnętrznej
państwa. W obliczu zagrożenia militarnego państwa skuteczniejsza jest obrona pod
przywództwem jednego, silnego wodza, któremu przysługuje pełnia władzy. Jednocześnie
Machiavelli ceni wolności obywatelskie gwarantowane przez ustrój republikański.42
Wypracowana przez Machiavellego systematyka ustrojów państwa jest sama w sobie cennym
wkładem w rozwój kultury politycznej tego okresu, przede wszystkim jednak stanowi doskonałą
podstawę do dalszej analizy mechanizmów sprawowania władzy i stworzenia w oparciu o nią
doktryny politycznej przeznaczonej dla skutecznego władcy.
40
K.Grzybowski, op.cit., s. LXVIII.
41
N.Machiavelli, Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, [w:]
Wybór pism, wybór i oprac. K.Żaboklicki, Warszawa 1972, księga I, rozdział 2.
42
M.Maneli, op.cit., s. 54-55.
23
Problemem, który skupił na sobie uwagę krytyków doktryny Machiavellego była
kwestia moralności w polityce. Autor "Księcia" uważał, że władca powinien w miarę możliwości
postępować moralnie, ale gdy będzie do tego zmuszony, powinien umieć postępować inaczej,
zachowując pozór, iż nie naruszył reguł etyki.43 Stanowisko Machiavellego uzasadnione było
doświadczeniem historyka i aktywnego dyplomaty. Znając doskonale losy władców nie
potrafiących nagiąć się do wymagań rzeczywistości i mając świeżo w pamięci sukcesy tych,
którzy jak Cesare Borgia nie kierowali się ślepo w swych działaniach nakazami etyki,
Machiavelli wyciągał jedynie wnioski i na ich podstawie udzielał lekcji pragmatyki w polityce.
To właśnie Machiavelli po raz pierwszy jasno i dobitnie sformułował myśl, że w polityce nie
wystarczają argumenty, lecz konieczna jest siła dla ich poparcia. Nauczony doświadczeniem
Savonaroli wyciągnął wniosek, że w polityce bezbronni prorocy nie mają szans na zwycięstwo.44
Rozdziały XV - XIX "Księcia" poświęcone zostały szczegółowemu omówieniu zasad
postępowania władcy, którego podstawowym celem, a zarazem obowiązkiem wobec narodu,
jest skuteczne działanie. Machiavelli rozważa tutaj problemy dobrego wizerunku, a co za tym
idzie silnej pozycji księcia w państwie, dopuszczając pewnego rodzaju relatywizm moralny w
działaniach władcy. Przeciwstawne pojęcia hojności i skąpstwa, okrucieństwa i łaskawości,
uwielbienia i strachu są dla niego narzędziami służącymi do osiągnięcia celu; wybór narzędzia
zależy wyłącznie od okoliczności. W rozważaniach dotyczących hojności i skąpstwa władców
(rozdział XVI) Machiavelli przywołuje przykłady historyczne i na ich podstawie wnioskuje:
"Pośród zaś wszystkich rzeczy, niebezpiecznych dla księcia najniebezpieczniejsze są dwie:
być przedmiotem wzgardy i nienawiści; otóż hojność doprowadza cię i do jednej, i do drugiej.
Roztropniej tedy bywa narazić się raczej na opinię skąpca, która rodzi niesławę, niż goniąc
za rozgłosem hojności zyskać miano grabieżcy, które rodzi niesławę i rodzi nienawiść."45
Rozważania poświęcone utrzymaniu porządku w państwie przy pomocy okrucieństwa
bądz
łaskawości (rozdział XVII) prowadzą Machiavellego do wniosku, że wybór metody
rządzenia zależy znów od okoliczności, lecz większą pewność utrzymania ładu w państwie
daje władcy strach poddanych. "Co jest dla księcia lepsze? czy to by go kochano, czy też to,
by go się lękano? Odpowiedz
brzmi: że i jedno, i drugie jest pożądane. Ponieważ jednak trudno
sprawić, ażeby miłość szła w parze ze strachem, to bywa o wiele bezpieczniej być przedmiotem
strachu niż miłości, skoro jedno z dwu tych uczuć ma nie dopisać."46
43
M.Maneli, op.cit., s. 45.
44
M.Maneli, op.cit., s. 48.
45
M.Machiavelli, Książę, s. 70-71.
46
M.Machiavelli, Książę, s. 72.
24
W podobny sposób Machiavelli podchodzi do kwestii dotrzymywania słowa
danego przez władcę (rozdział XVIII). "Książę tedy rozumny ani może, ani powinien
dotrzymywać danego przez się słowa wówczas, gdy dotrzymanie to zwróciłoby się przeciwko
niemu, przyczyny zaś, które go były skłoniły do związania się słowem, wygasły".47
Kwintesencja doktryny Machiavellego zawarta została w rozdziale XIX "Księcia". Na
podstawie analizy wydarzeń historycznych Machiavelli wyprowadza wniosek, że najczęstszą
przyczyną upadku władcy jest nienawiść albo pogarda poddanych: "... książę (...) wystrzegać się
powinien tego wszystkiego, co mogłoby przeciw niemu obudzić bądz
nienawiść, bądz
wzgardę;
jeśli tego uniknie, będzie szedł śmiało swą drogą nie widząc niebezpieczeństwa w żadnej innej
ujemnej dla siebie opinii. (...) Książę, który autorytet taki pozyska, ma reputację
zapewnioną i może nie lękać się spisków - niełatwo knuć zamachy na tego, o kim się wie, że
jest człowiekiem wybitnych zdolności i szerokiego śród swoich zaufania."48
Sformułowane przez Niccolo Machiavellego zasady postępowania "nowego władcy"
zyskały u potomnych miano doktryny deprawacji i amoralności w polityce. Jego wkład w rozwój
nowożytnej myśli politycznej sprowadzony został do rangi negatywnego przykładu; dla wielu
myślicieli i polityków makiawelizm stał się symbolem zła w polityce. Jednocześnie już od
czasów współczesnych Machiavellemu jego doktryna zyskiwała także zwolenników, nie zawsze
przyznających się otwarcie do stosowania w praktyce rad zawartych w "Księciu". Stosunek
teoretyków i historyków myśli politycznej do ideologii Machiavellego, pomimo licznych
kontrowersji jest jednak zdecydowanie bardziej wyważony i obiektywny. "Autor Księcia
zdaje sobie jasno sprawę z te-go, że wiele z jego wskazówek i reguł rządzenia uznawanych jest
powszechnie za sprzeczne z zasadami moralności i człowieczeństwa, tym niemniej są one
konieczne w społeczeństwie, w którym o sukcesie decyduje siła, chytrość i pod-stęp.
Opracowane przez Machiavellego zasady polityki i cała działalność il principe nuovo (nowego
księcia) służyć miały jedynemu celowi: zjednoczeniu Włoch i zabezpieczeniu kraju przed
najazdem "barbarzyńców". (...) Władzę "nowego księcia" traktuje Machiavelli w zasadzie
jako tymczasową. Po zjednoczeniu kraju, zapewnieniu mu bezpieczeństwa i porządku
wewnętrznego władca nie powinien przekazywać swych uprawnień następcy, lecz zwrócić je
prawowitemu właścicielowi - mieszkańcom kraju. Władza jednostkowa, w mniemaniu
Machiavellego najodpowiedniejsza do zjednoczenia czy przebudowy kraju, nie jest zdolna do
zapewnienia mu trwałej pomyślności. Stabilny rozkwit państwa zależny jest od zaangażowania
47
M.Machiavelli, Książę, s.76.
48
M.Machiavelli, Książę, s. 79.
25
jego obywateli. O jego losach przeto powinni decydować sami obywatele, a nie wola i władza
jednostki."49
Doktryna polityczna Machiavellego nie kończy się na budzących negatywne emocje
zaleceniach dla "nowego księcia". Wartość systemu stworzonego przez Machiavellego polegała
przede wszystkim na połączeniu rzetelnej oceny roli jaką może pełnić skuteczny władca w
trudnym dla państwa okresie i zamiłowania do republikańskich wolności w okresie pokoju.
"Zaprzeczam przeto powszechnej opinii zgodnie z którą rządy ludu są niestałe, zmienne,
niewdzięczne i uważam, że ludy nie grzeszą pod tym względem więcej niż poszczególni
książęta. Rządzący lud, posiadający dobrą konstytucję, będzie tak samo stały, mądry i wdzięczny
jak książę i to nawet w wyższym stopniu niż taki książę, który uchodzi za mądrego. A z drugiej
strony książę, który nie jest związany prawami, będzie bardziej niewdzięczny, niestały i
niemądry niż jego naród."50
Republikanizm Machiavellego wydaje się mieć paradoksalnie to samo z
ródło co jego
rady dla "nowego księcia". Analiza faktów historycznych, w tym przypadku historii Rzymu,
doprowadza Machiavellego do uogólnień na pod-stawie których formułuje swoje opinie. Niccolo
Machiavelli - przez wiele lat wysoki urzędnik Republiki Florencji - mógł głosić swoje poglądy
dotyczące prawidłowego funkcjonowania republiki nie tylko w oparciu o doświadczenie
historyczne.
Machiavelli doceniał rolę prawodawstwa oraz instytucji życia publicznego dla
sprawnego funkcjonowania państwa. Na przykładzie wydarzeń we Florencji po 1381 roku oraz
w oparciu o studia nad dziejami Rzymu doszedł do wniosku, że wolność, porządek i
praworządność mogą być w państwie zabezpieczone jedynie dzięki sprawiedliwym i
przestrzeganym przez obywateli prawom oraz silnym instytucjom państwa. Wbrew obiegowej
opinii Machiavelli uzależniał stabilność państwa od doskonałości praw i instytucji, nie zaś od
silnej osobowości i zalet charakteru jednostki.51
"Jeżeli zdarzy się (a zdarza się to rzadko), że losy wysuną na czoło dobrego, i
potężnego męża, który nada prawa uspokajając możny patrycjat i lud lub też ograniczając
obie strony, tak że nie będą w stanie działać szkodliwie, to takie państwo może się zwać wolnym
i może być uważane za mocne i stabilne. Oparte na dobrych prawach i rządach, nie potrzebuje,
jak to zdarza się innym państwom, cnót jednego człowieka, który by je utrzymywał. Takimi
prawami i instytucjami stało wiele państw starożytnych, których prawa były długotrwałe.
49
J.Malarczyk, Historia doktryn polityczno - prawnych czasów nowożytnych. Odrodzenie i
Oświecenie, Lublin 1995, s. 21.
50
N.Machiavelli, Rozważania ... , k. I, r. 58.
51
M.Maneli, op.cit., s. 94.
26
Natomiast podobnych praw i ustaw brakło bądz
brakuje w tych państwach, w których ustrój
zmieniał się kolejno lub zmienia przechodząc od tyranii do swobód, a potem znów do tyranii".52
Problem praworządności w państwie wiązał się w doktrynie Machiavellego z
mechanizmami i metodami egzekwowania prawa, a także z zagadnieniem wolności i przemocy
w państwie. Machiavelli uważał, że w obronie swobód obywatelskich republiki należy podjąć
konsekwentną i stanowczą, lecz zgodną z prawem walkę. Oskarżenie o czyny antypaństwowe
było według autora "Księcia" najlepszą metodą ochrony republiki przed jej przeciwnikami.
Machiavelli zwrócił też uwagę na fakt, że jakiekolwiek represje wobec obywateli muszą
znajdować oparcie w istniejącym prawie. Przestrzeganie tej zasady gwarantuje spokój i porządek
w państwie, w przeciwnym razie republice grozi destabilizacja wewnętrzna. Kolejnym
postulatem usprawnienia systemu prawa w republice był system oskarżeń publicznych
rozpatrywanych przez zgromadzenia ludowe lub sądy. Według Machiavellego każdy obywatel
powinien mieć prawo oskarżenia innego obywatela, jednocześnie powinno się surowo karać
wszystkich oszczerców. 53
W kręgu zainteresowań Machiavellego znalazła się również rola i metody zapobiegania
konspiracji politycznej. Należy przy tym pamiętać, że państewka włoskie tego okresu były
niezwykle często areną spisków politycznych. W ocenie Machiavellego spiski polityczne rzadko
przynoszą zamierzony cel, lecz ich dalekosiężne skutki bywają dla władzy niebezpieczne.
"Niemal zawsze władca miasta, zagrożony przez podobny spisek, jeżeli nie zostanie
zamordowany jak książę Mediolanu, co rzadko się zdarza, wzrasta w potęgę, a często
będąc dobrym zamienia się w złego; spiski bowiem stają się dla niego z
ródłem obaw, obawa
czyni go przezornym, przezorność skłania go do wyrządzania zła, co z kolei budzi wiele
nienawiści, ta zaś nierzadko doprowadzić go może do zguby. Owe spiski zatem najczęściej
niszczą tych, którzy je organizują, póz
niej zaś przynoszą szkodę tym, przeciwko którym są
skierowane."54 Machiavelli zajął się także szczegółowo kwestią organizacji i przebiegu spisku
politycznego na przykładzie spisku florenckiego rodu Pazzich (Historie florenckie, Księga
VIII). Za najskuteczniejszą metodę walki z potencjalną konspiracją Machiavelli uznał szerokie
poparcie i przychylność ludu. Znając doskonale mechanizmy działania oraz przebieg wielu
spisków zauważył, że oparcie się przez władzę wyłącznie na policji i wojsku nie gwarantuje
skutecznej obrony.55 "Dlatego też ci wszyscy cezarowie, którzy nie mieli z natury i nie wyrobili
sobie sztuką takiej powagi, ażeby oba te żywioły trzymać na wędzidle, skazani bywali na
52
N.Machiavelli, Historie florenckie (przekład K.Estreicher), Warszawa, Kraków 1990, s.194 -
195.
53
M.Maneli, op.cit., s. 79 - 81.
54
N.Machiavelli, Historie florenckie, s. 434.
27
zagładę. Większość z nich, zwłaszcza ci, którzy jako ludzie nowi dochodzili do władzy,
świadomi trudności ze strony tych dwu żywiołów, starali się zadowolić przede wszystkim
żołnierzy nie krępując się zbytnio względami na opinię ludu. Była to postawa jedynie wskazana.
Skoro bowiem książęta nie mają możności uniknięcia nienawiści z jednej bądz
z drugiej
strony, wówczas wszelkich dokładać muszą usiłowań, ażeby nie stali się przedmiotem
nienawiści ze stron obu. (...) Cezarowie, którzy świeżo opanowawszy władzę czuli potrzebę
zaskarbienia sobie sympatii, stawali chętniej po stronie żołnierzy niż po stronie ludu, co
jednakże obracało się ku ich pożytkowi tylko o tyle, o ile potrafili oni powagę swą w
żołnierstwie utrzymać. (...) Jeśli więc wówczas więcej liczyć się należało z życzeniami wojska
niż z potrzebami społeczeństwa, gdyż wojsko było czynnikiem ważniejszym od społeczeństwa,
to obecnie bardziej muszą się liczyć wszyscy książęta z potrzebami społeczeństwa niż z
uroszczeniami wojska, gdyż więcej znaczy dziś społeczeństwo niż wojsko."56
Kolejnym zagadnieniem, na które Machiavelli zwrócił baczną uwagę w swych
utworach politycznych były skutki walk społecznych. Machiavelli znowu posłużył się
porównaniem sytuacji Florencji i Rzymu uznając, że różnice skutków walk społecznych w
obu przypadkach wynikały przede wszystkim z różnic w celach, które stawiały sobie
społeczeństwa. "Wielkie nieprzyjaz
nie, jakie z natury swej powstają między szlachtą a ludem są
tym spowodowane, że pierwsi chcą rozkazywać, a drudzy nie chcą ich słuchać. (...) To
sprawiło, że Rzym był wewnętrznie podzielony i to - jeżeli tylko godzi się porównywać rzeczy
małe z wielkimi - sprawiło, że Florencja pozostawała rozdarta, choć w jednym i drugim państwie
rozmaity był skutek tych wydarzeń. (...) Skutki tak różne powstały z odmiennych celów, jakie
przed sobą widziały oba narody. Lud bowiem Rzymu pragnął korzystać z najwyższych
zaszczytów razem ze swymi patrycjuszami, lud florencki zaś walczył o wyłączność w rządzie,
bez udziału możnowładczych rodów."57
Machiavelli zauważył, że radykalizm postulatów politycznych jednej ze stron konfliktu
wywołuje determinację przeciwnika i w efekcie przyczynia się do eskalacji walk, natomiast
skłonność do kompromisu u jednej strony powoduje podobne nastawienie u strony przeciwnej.58
Doktryna polityczna Niccolo Machiavellego objęła swym zasięgiem wszystkie
elementy praktyki politycznej niezbędne do zdobywania, sprawowania i utrzymania władzy.
Machiavelli głosząc swoje rady i opinie brał pod uwagę zarówno fakty historyczne i aktualne
55
M.Maneli, op.cit., s. 70.
56
M.Machiavelli, Książę, s. 84 - 85 i 90.
57
N.Machiavelli, Historie florenckie, s. 135 - 136.
58
M.Maneli, op.cit., s. 55 - 58.
28
wydarzenia polityczne, jak również naturalne skłonności ludzkiego charakteru. W niektórych
przypadkach można odnieść wrażenie, że poglądy Machiavellego zmieniały się pod wpływem
rozwoju sytuacji politycznej we Florencji, jednak większość współczesnych historyków myśli
politycznej uznaje, że niejednorodność i wielokierunkowość doktryny Machiavellego jest jej
zaletą świadczącą o przenikliwości, a także szerokich horyzontach myślowych autora "Historii
florenckich".
Trwałe miejsce dorobku politycznego Machiavellego w dziejach kultury wydaje się być
przesądzone z co najmniej kilku powodów. Przede wszystkim ideologia Machiavellego uzyskała
ogromny rezonans społeczny wywołując nawet po upływie wielu lat zainteresowanie w
stosunkowo szerokich kręgach społecznych. Poglądy polityczne Machiavellego są ciągle
przedmiotem kontrowersji i, co nieczęsto się zdarza, nieustannie oddziaływują na współczesną
myśl polityczną. Po drugie doktryna Machiavellego jest wręcz wzorowym przykładem tworzenia
systemu działań politycznych dopasowanego do bieżących potrzeb państwa, przy czym trafność
spostrzeżeń i sądów zawartych w dziełach Machiavellego sprawiła, że jego doktryna pozostała
użyteczna długo po śmierci jej twórcy. Poglądy Machiavellego uzyskały w kulturze politycznej
rangę symbolu; dla jednych - okrucieństwa i deprawacji, dla innych - pragmatyzmu, zdrowego
rozsądku, elastyczności i wreszcie bezkompromisowego patriotyzmu. Miejsce Machiavellego w
historii kultury ugruntowały zaś jego wielkie dzieła, zwłaszcza uznawany przez wielu za
"biblię absolutyzmu" traktat "Książę" oraz ujawniające republikańskie sympatie autora
"Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza".
2. Dziedzictwo polityczne Niccolo Machiavellego.
Dziedzictwo polityczne doktryny Machiavellego można zdefiniować jako świadome
przejmowanie tych nauk politycznych, jakie Machiavelli wyciągał analizując fakty historyczne.
Próba całościowej i pełnej oceny zagadnienia dziedzictwa Machiavellego napotyka na znaczne
trudności. Podstawowym problemem jest trudność w ustaleniu, czy dane poglądy zostały
sformułowane pod wpływem doktryny Machiavellego, czy są po prostu zgodne z jej
założeniami. Należy także pamiętać, że poglądy polityczne Machiavellego stanowią zwartą
całość; tak więc przejmowanie poszczególnych elementów doktryny, z równoczesnym
odrzuceniem pozostałych, nie jest dziedzictwem politycznym Machiavellego. Innego rodzaju
trudności wynikają z powodu oficjalnego odrzucenia i potępienia doktryny Machiavellego w
kręgach wpływowych polityków, myślicieli oraz dostojników Kościoła katolickiego oraz
29
protestanckiego. Władcy i politycy, którzy w istocie czerpali z dorobku Machiavellego,
oficjalnie potępiali jego poglądy i zakazywali ich głoszenia.59
Makiawelizm w Anglii :
Znajomość dzieł Machiavellego w Anglii była już w XVI wieku szeroka. Za ucznia
Machiavellego, urzeczywistniającego w działaniu ideał "nowego księcia" uchodzi angielski
władca Henryk VIII. Twórczość Machiavellego znał doradca króla Thomas Cromwell, kardynał
Reginald Pole oraz królewski publicysta Richard Morison. W okresie panowania Elżbiety I i
Jakuba I obowiązywał zakaz druku dzieł Machiavellego. Pomimo tego zakazu oraz rodzącej się
protestanckiej krytyki Machiavellego wpływy makiawelizmu na politykę Anglii były nadal silne.
Zarówno doradca Elżbiety I, sir Walter Ralegh, jak i kanclerz Jakuba I, Francis Bacon, otwarcie
przyznawali się do wpływu doktryny Machiavellego.60 W XVII wieku do poglądów twórcy
"Księcia" odwoływali się demokratyczni radykali jak John Liburne, a także pisarz Harrington
(Oceana, 1659). Po okresie słabszego zainteresowania doktryną Machiavellego w drugiej
połowie XVII wieku następuje ożywienie recepcji makiawelizmu w wieku XVIII. Bernard de
Mandeville oparł na Machiavellim swą analizę sytuacji społecznej i tezę, że ludzie są z natury z
li
(The Fable of the Bees, or Private Vices made Public Benefits, 1714). Do Machiavellego
nawiązywali także Henry Saint John Bolingbroke (Remarks on the History of England, 1733)
oraz David Hume oceniając znaczenie polityczne chrześcijaństwa (Natural History of Religion,
1757).61 Ślady znajomości poglądów Machiavellego odnalez
ć można również w twórczości
Williama Szekspira, dla którego "występny Makiawel" był uosobieniem zła i cynizmu.62
Makiawelizm we Francji :
Odbiór doktryny Machiavellego w renesansowej Francji ograniczył się do fali ataków
hugenockich pisarzy obciążających go odpowiedzialnością za Noc św. Bartłomieja. Do
zagorzałych antagonistów Machiavellego należał między innymi Innocenty Gentillet (Discours
sur les moyens de bien gouverner ... , 1576). W okresie walk religijnych "makiawelista" stał się
określeniem stosowanym często w celu poniżenia przeciwnika politycznego. Sytuacja ta uległa
zmianie w XVII i XVIII wieku. Uczeni tej miary co Rene Descartes docenili walory poznawcze
59
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXIV - LXXVI.
60
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXVI - LXXVII.
61
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXII - LXXXIV.
62
J.Baszkiewicz, F.Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970, s.179.
30
metody badania społeczeństw stosowanej przez Machiavellego.63 W większym stopniu z
dorobku Machiavellego skorzystał w pierwszej połowie XVIII wieku Karol Monteskiusz. Ten
wybitny francuski polityk i myśliciel, zwolennik tolerancji i swobód obywatelskich, opierał
swoje wnioski dotyczące ustrojów politycznych i systemów prawa na obserwacji rzeczywistości,
gromadzeniu faktów i wyciąganiu z nich właściwych wniosków.64 Wpływy Machiavellego
uwidaczniają się w poglądach Monteskiusza odnośnie natury ludzkiej (Duch praw, 1748) oraz w
jego systematyce różnych typów ustrojów państwa powiązanej z przekonaniem o możliwości
degeneracji ustroju.65 Poglądy Machiavellego znane były także innym pisarzom wieku
oświecenia, jednak ich wpływ na myśl polityczną tego okresu był niewielki. Jean Jacques
Rousseau wykorzystywał niektóre fragmenty dzieł Machiavellego dla polemiki z poglądami
ich autora (O umowie społecznej, 1762).66
Makiawelizm we Włoszech :
Dziedzictwo polityczne Machiavellego we Włoszech uwarunkowane zostało
negatywnym stosunkiem Kościoła katolickiego do poglądów autora "Księcia". W 1559 roku
"Książę" został oficjalnie potępiony przez papieża Pawła IV, zaś w 1564 roku przez sobór
trydencki. Pomimo wspomnianych szykan wybitni myśliciele włoscy często odwoływali się do
metod badawczych Machiavellego, aby przy ich pomocy wykazać, wbrew swemu
nauczycielowi, wyższość arystokracji nad republiką demokratyczną i monarchią. W myśl tej
zasady postępowali gloryfikatorzy ustroju arystokratycznego Paolo Paruta (Discorsi politici,
1599), Giovanni Botero (Della ragion di Stato, 1589) oraz Fra Paolo Sarpi (Opinione di Padre
Paoli servita ..., ok.1615).67 Przyjaciel Machiavellego, Francesco Guicciardini w pracy Uwagi
nad "Rozważaniami" Machiavellego o pierwszym dziesięcioksięgu Tytusa Liwiusza przedstawił
swoją opinię na temat koncepcji politycznych Machiavellego. Pomimo zgodności z wieloma
opiniami Machiavellego, również Guicciardini wyraża przekonanie o wyższości arystokracji
oraz doskonałości rządów wybranych, szlachetnych jednostek.68 Włoska myśl polityczna XVII
wieku nawiązuje do doktryny Machiavellego w tych jej aspektach, które dotyczyły umiejętności
63
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXVIII i LXXXVII.
64
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 118.
65
K.Grzybowski, op.cit., s. XCI.
66
K.Grzybowski, op.cit., s. XCII.
67
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXX.
68
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 23 - 24.
31
prowadzenia wyrafinowanej gry politycznej wobec wielkich potęg.69 Na przełomie XVIII i XIX
wieku zaczyna się renesans doktryny Machiavellego jako ideologii zjednoczenia Włoch. Do
zwolenników Machiavellego należeli Vittorio Alfieri oraz Vincenzo Gioberti, którzy upatrywali
w nim prekursora programu odrodzenia i jedności Włoch.70 Kolejna fala popularności doktryny
Machiavellego we Włoszech związana jest z formowaniem się ideologii totalitarnych - przede
wszystkim włoskiego faszyzmu.
Makiawelizm w Hiszpanii :
Popularność poglądów Niccolo Machiavellego w Hiszpanii rozwinęła się w wieku
XVII na bazie chrześcijańskiej krytyki, która dotyczyła przede wszystkim zasady nadrzędności
celów politycznych nad religijnymi. Hiszpańska szkoła "antymakiawelistów" uważająca za
skuteczniejsze działanie zgodne z religią, przyjęła w istocie podstawę rozumowania zgodną z
Machiavellim, który zalecał ocenę działań politycznych z punktu widzenia ich skuteczności. Z
tego nurtu wywodzi się Claudio Clemente (El Machiavellismo degollado, 1637), a także Alvia
de Castro (Verdadera razon de Estado, 1616). W zdecydowanej opozycji do poglądów
Machiavellego stanął natomiast Pedro Rivadeneyra (Tratado de la Religion y virtudes que debe
tener ..., 1595), który na plan pierwszy wysunął twierdzenie, że działanie zgodne z prawami
bożymi jest racją stanu, zaś makiawelizm jest bezbożnym naturalizmem. Argumenty
Rivadeneyry stały się jedną z podstaw chrześcijańskiej krytyki Machiavellego.71
Makiawelizm w Polsce :
Wpływy doktryny Machiavellego w Polsce w okresie renesansu uwidoczniły się
głównie w środowisku prokrólewskich pisarzy i polemistów politycznych. Autor "Rozmowy
Polaka z Litwinem" (1564), przypuszczalnie Augustyn Rotundus, powołuje się na "Księcia" w
obronie zasady dziedzicznej monarchii. Wpływy "kryptomakiawelistów" hiszpańskich ujawniają
się w poglądach Krzysztofa Warszewickiego, zaś regalista z okresu Zygmunta III, Szczęsny
Kryski, wskazywał, że nie można oceniać Machiavellego na podstawie fragmentów wyrwanych
z jego dzieł (Deklaracja pisma pana wojewody krakowskiego w Stężycy między ludzie podanego,
1607). Z dorobku Machiavellego korzystał również inny regalista, Sebastian Petrycy. Nurt
krytyki poglądów Machiavellego rozpoczęli w Polsce Krzysztof Zborowski i rokoszanin
Mikołaj Zebrzydowski.72 W XVII wieku wpływ poglądów Niccolo Machiavellego i jego metody
badawczej na polską myśl polityczną został wzmocniony za pośrednictwem twórczości Justusa
69
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXI.
70
K.Grzybowski, op.cit., s. XCIII.
71
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXV - LXXXVII.
32
Lipsiusa (Politicorum sive civilis doc-trinae libri sex, 1589). Gdański pisarz Bartłomiej
Keckerman wprowadził dzieła Machiavellego do programu nauczania w gimnazjum. Jan
Grodwanger powołał się na Machiavellego w rozważaniach o polityce finansowej (Dyskurs o
cenie pieniądza). O Machiavellim wspominają również A
ukasz Opaliński (Rozmowa plebana z
ziemianinem) oraz Jan Crell (De Deo et eius attributis, 1637). Równocześnie rozwija się nurt
krytyki i ostrych ataków na poglądy Machiavellego reprezentowany przez Krzysztofa
Piekarskiego autora tłumaczenia - przeróbki dzieła Rivadeneyry (Cnoty cel nie ów, do którego
zmierza Machiavel..., 1628). W okresie oświecenia nurt krytyczny zdobywa zdecydowaną
przewagę. Stanisław Konarski w "Rozmowie pewnego ziemianina z jego sąsiadem" (1733)
przywołuje postać Machiavellego jako nauczyciela magnackiej opozycji wymierzonej przeciwko
Stanisławowi Poniatowskiemu. W podobnym duchu wypowiada się Gabryel Taszycki (Projekt
bezkrólewia wiecznego, 1791), który posługuje się określeniem "Machiavel polski" w celu
skompromitowania przeciwnika politycznego.73 Dopiero u schyłku oświecenia Stanisław Kostka
Potocki zajął się bez ideologicznych uprzedzeń makiawelowską teorią cykliczności dziejów
poświęcając jej "Rozprawę o duchu pism Machiavella, z uwagami nad tym zagadnieniem, czyli
się z wiekiem świat pogarsza" (1818). W okresie zaborów Machiavelli, podobnie jak we
Włoszech, został odkryty jako ideolog nurtu niepodległościowego. Ludwik Wolski oparł na jego
poglądach analizę przyczyn upadku powstania styczniowego (Powstanie polskie z roku 1863 z
komentarzem Machiavella, 1867). Także Adam Mickiewicz w "Konradzie Wallenrodzie"
bezpośrednio nawiązał do wielu zasad głoszonych przez Machiavellego; zwłaszcza tych, które
dopuszczały użycie wszelkich możliwych środków w obronie własnego narodu.74
We "Wstępie" do przekładu "Księcia" na język polski tłumacz Antoni Sozański napisał:
"Zaprawdę, nie można dość odżałować, że taki autor, taki pisarz, taki dyplomata i polityk,
Machiavell, największy mąż stanu, jakiego ludzkość po upadku rzymskiego państwa wydała (...)
do teraz nie był na polski język tłumaczony (...) Gdybyśmy za czasów istnienia polskiego
państwa mieli na język polski tłumaczonego Machiavella, kto wie, czyby Polska stała się łupem
sąsiednich mocarstw".75
Makiawelizm we współczesnych doktrynach politycznych :
72
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXVIII - LXXIX.
73
K.Grzybowski, op.cit., s. LXXXVIII - XC.
74
K.Grzybowski, op.cit., s. XCII - XCIII.
75
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 22.
33
W drugiej połowie XIX wieku na Zachodzie rozwinął się nurt krytyki kryzysu
cywilizacji. Przedstawiciele tego kierunku często w swych pracach nawiązywali do dorobku
Niccolo Machiavellego. Jakub Burkhardt dostrzegał w Machiavellim jedynie "zdolnego
zbrodniarza", produkt epoki kryzysu i w tym upatrywał aktualność jego wizji procesu
dziejowego. Zagorzałym zwolennikiem Machiavellego był natomiast Fryderyk Nietsche (Die
Unschuld des Werdens), który podkreślał uczciwość i realizm Machiavellego w ocenie przyjętej
powszechnie moralności.76
Doktryna polityczna Machiavellego wzbudziła szczególne zainteresowanie ideologów
i twórców faszyzmu. Benito Mussolini przygotował rozprawę doktorską na temat poglądów
politycznych Machiavellego. Za zwolennika rad politycznych Machiavellego uchodził także
Adolf Hitler.77 Nie przeceniając wpływu Machiavellego na kształtowanie się i rozwój faszyzmu,
przyznać trzeba, że doktryna Machiavellego zawsze trafiała na podatny grunt w przypadku
ruchów politycznych o narodowym charakterze.
"Urokowi" poglądów Machiavellego nie oparł się również drugi z wielkich systemów
totalitarnych XX wieku - komunizm. Prawdziwym wielbicielem Machiavellego był włoski
komunista Antonio Gramsci.78 Gramsci dokonał ukierunkowanej ideologicznie analizy
twórczości Machiavellego (Nowoczesny Książę) i powiązał doktrynę Machiavellego z teorią
walki klas oraz "dziejową rolą klasy robotniczej".
"Także i w naszych czasach nazwisko Machiavellego nie uległo zapomnieniu,
wykorzystywane jest ono często zarówno w publicystyce, jak i w polemikach w celu
dyskredytowania określonych zasad polityki, jak również pochwały realizmu w polityce,
zwłaszcza jeśli jest ona oceniana ze względu na osiągane efekty".79
3. Kultura militarna w twórczości Niccolo Machiavellego.
Szczególne miejsce w poglądach politycznych i twórczości Niccolo Machiavellego
zajmuje jego stosunek do kwestii obronności państwa. Machiavelli z racji swego politycznego
76
K.Grzybowski, op.cit., s. XCIII.
77
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 22.
78
M.Maneli, op.cit., s. 109 - 115.
79
J.Malarczyk, Historia doktryn ..., s. 22.
34
życiorysu mógł uchodzić wręcz za eksperta w tej dziedzinie. Najzagorzalszy zwolennik reformy
florenckiej armii, nadzorca robót wojskowo - inżynieryjnych projektowanych przez samego
Leonarda da Vinci80 i w końcowych latach swego życia komisarz do spraw fortyfikacji
Florencji - to tylko wybrane przykłady potwierdzające zainteresowanie Machiavellego
problematyką organizacji armii i obronności kraju.
Szukając podstaw potęgi współczesnych sobie państw europejskich, takich zwłaszcza
jak Francja czy Hiszpania, i z
ródeł słabości państw włoskich, Machiavelli dostrzegł wybitną rolę
dobrze zorganizowanych sił zbrojnych, których pozbawione były włoskie księstwa i republiki.
Republika Florencji, podobnie jak jej najbliżsi sąsiedzi korzystała z usług wojsk najemnych
(condotty), których lojalność i waleczność uzależniona była wyłącznie od aktualnego stanu
finansów państwa. Zasady i sposób tworzenia nowej armii przedstawił Machiavelli w "Mowie o
organizacji sił zbrojnych Florencji", wykazując, że podstawą skutecznej w działaniach armii
powinna być piechota rekrutująca się z obywateli kraju, zainteresowanych jego
bezpieczeństwem. Stworzona w myśl tego planu armia po początkowych sukcesach, do których
można zaliczyć podporządkowanie Pizy w 1509 roku, nie zdołała się jednak oprzeć przewadze
militarnej wojsk hiszpańskich.81
Niccolo Machiavelli - pomysłodawca i teoreryk nowej armii uczestniczył aktywnie w
jej organizowaniu. "Niccolo, za wiedzą Soderiniego, lecz bez oficjalnego pełnomocnictwa,
zaczął wykonywać nowy zawód - werbownika. Od stycznia do marca 1506 roku przemierzał
Mugello i Casentino, usiłując w każdym miasteczku i każdej wsi przekonać chłopów i
rzemieślników do czynnego stawania w obronie Republiki. (...) Podzielił zwerbowanych
mężczyzn od siedemnastu do czterdziestu lat na bandiere, których chorągwie miały
wyhaftowane florenckie lilie. Chorągwie zgrupował w bataliony. Musiał uzbroić wszystkich
rekrutów w lance, muszkiety, oszczepy lub halabardy, ale także wyposażyć ich w nakrycia
głowy, kaftany, spodnie i buty. Potem pozostało mu nauczyć ich maszerowania czwórkami i w
szeregu, reagowania na dz
więk głosu dowódcy, trąbki i bębna."82
Potrzeba zorganizowania silnej armii narodowej jest niezwykle wyraz
nie akcentowana
przez Machiavellego w "Księciu". Rozdziały XII - XIV tego traktatu politycznego poświęcone
są w całości rodzajom, organizacji i walorom militarnym poszczególnych typów wojska. "Siła
zbrojna służąca księciu do obrony kraju składa się albo z wojska własnego, albo z wojska
najemnego, albo z wojska posiłkowego, albo wreszcie z wojsk mieszanych. Wojska posiłkowe
i najemne są bezpożyteczne i niebezpieczne. Jeśli ktoś chce państwo swe oprzeć na żołnierzu
80
C.Gil, op.cit., s. 106 - 112.
81
J.Malarczyk, Historia doktryn ... , s. 14.
82
C.Gil, op.cit., s. 113.
35
najemnym, nie osiągnie ani siły, ani bezpieczeństwa, gdyż żołnierz ten nie posiada ducha
jedności i karności, jest przy tym ambitny i wiarołomny."83 Machiavelli przywołuje szereg
przykładów z historii Włoch potwierdzających jego opinię o nieskuteczności wojsk najemnych.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że w swej karierze dyplomatycznej Machiavelli bardzo
często pertraktował z dowódcami najemnych oddziałów, z których usług korzystała Republika
Florencji. Drugim rodzajem armii, przed którym przestrzega Machiavelli w "Księciu" są wojska
posiłkowe tzn. wojska sojusznika wezwane na pomoc przez jedną ze stron konfliktu. "Wojsko
posiłkowe przynosi zazwyczaj korzyść temu, kto nim rozporządza, ale dla tego, kto je wzywa ku
pomocy, bywa zawsze szkodliwe. Jeśli bowiem wojsko takie da się pobić, wówczas sprawa
bywa przegrana, lecz jeśli zwycięży, wówczas staje się ono panem położenia. (...) Ten więc, kto
sam chce zamknąć sobie drogę do zwycięstwa, niech posługuje się taką armią posiłkową, będącą
o wiele niebezpieczniejszą od armii najemnej: z góry może być wówczas pewien swej zguby,
gdyż armia posiłkowa w wysokim stopniu ożywiona jest duchem jedności stanowiąc przy tym
narzędzie posłuszne w cudzych rękach..."84
Dyskredytując przydatność dla obrony kraju wojsk najemnych i posiłkowych
Machiavelli wyciąga ostatecznie wniosek, że tylko dobrze zorganizowana, silna armia narodowa
jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo państwa. "Siła zaś własna polega na armii złożonej z
obywateli lub poddanych, lub z szeregów stworzonych przez księcia, wszystko inne bywa albo
wojskiem najemnym, albo posiłkowym. Sposób organizowania armii własnej łatwy będzie do
ustalenia, gdy zważy się zasady powyżej przeze mnie wyłuszczone, gdy nadto zważy się, na
jakiej drodze tworzyli swą siłę zbrojną Filip, ojciec Aleksandra Wielkiego, tudzież liczne
rzeczypospolite oraz liczni książęta - do tych wzorów odwołuję się całkowicie."85
Machiavelli udziela również ogólnych rad dotyczących sztuki wojennej, wyszkolenia
żołnierzy, taktyki prowadzenia działań wojennych. Jak przystało na historyka i miłośnika
starożytności często sięga po przykłady wybitnych wodzów starożytnych. "Co się zaś tyczy
teorii w zakresie wojskowości, to książę powinien zapoznać się z historią i z czynami wielkich
ludzi w przeszłości, zbadać, jak rządzili się oni na wojnie, dotrzeć do przyczyny ich zwycięstw i
porażek, by tych ostatnich uniknąć, a w pierwszych im dorównać, przede wszystkim zaś
powinien on tak starać się postępować, jak przed nim postępował jakiś mąż znamienity, którego
on na wzór sobie postawił."86 Machiavelli zaleca bliski kontakt księcia z oddziałami
83
M.Machiavelli, Książę, s. 51 - 52.
84
M.Machiavelli, Książę, s. 58 - 59.
85
M.Machiavelli, Książę, s. 61 - 62.
86
M.Machiavelli, Książę, s. 65.
36
wojskowymi co jest zgodne z jego poglądami na fundamenty silnej władzy. Autor "Księcia"
zwraca także uwagę na konieczność stałego doskonalenia kunsztu wojskowego w okresie
pokoju. Przygotowanie militarne wojska i jego dowódcy dzieli na część praktyczną i teorię
wojskowości. "Co do praktyki, to powinien on stale swych żołnierzy ćwiczyć i utrzymywać w
karności, powinien sam często jez
dzić na łowy, aby ciało swe wdrożyć do trudów, a
jednocześnie zaznajomić się z naturą okolicy. (...) Znajomość miejscowości daje podwójną
korzyść. Przede wszystkim znając dobrze swój kraj lepiej zorganizować można jego obronę. Po
wtóre, poprzez znajomość praktyczną pewnej okolicy zdobywa się zdolność orientacji w każdej
innej okolicy, którą wypadnie badać."87
Poglądy Machiavellego na zagadnienia wojskowości stały się inspiracją i głównym
tematem jego siedmiotomowego dzieła "O sztuce wojennej". Bezpośrednią przyczyną powstania
tego wzorowanego na klasycznym "De re militari" Flaviusa Renatusa Vegetiusa traktatu była
klęska militarna Florencji w Prato. Machiavelli nadał swemu dziełu formę dialogów, których
najważniejszym uczestnikiem jest słynny kondotier Fabrizio Colonna. Pod wpływem przebytych
doświadczeń związanych z organizacją armii narodowej Florencji, trudności w realizacji idei
obronności kraju oraz klęsk poniesionych przez Republikę w minionym okresie, Machiavelli
nadał swym poglądom zdecydowanie bardziej radykalny charakter. Dla ratowania państwa
proponuje powołanie powszechnej armii narodowej, kierowanej silną ręką, trzymającą zarówno
władzę polityczną jak i wojskową.88 "Machiavelli postulował wciągnięcie najszerszych kręgów
społecznych do uzbrojonej "milicji" miejskiej, pokładając nadzieję w ich sile moralnej. Sprawa
udziału ludu w formacjach zbrojnych była nowością, która póz
niej dopiero została wcielona w
życie; Machiavellego i w tym wypadku inspirowały badania nad historią starożytnego Rzymu."89
Traktat "O sztuce wojennej" zawiera również głębszą diagnozę niepowodzeń
militarnych Republiki Florencji. Właśnie w tym dziele Machiavelli ze szczególnym naciskiem
prezentuje pogląd, że reformy wojskowe muszą odbywać się w odpowiednich warunkach
politycznych. Machiavelli, ustami Fabrizia Colonny, wypowiada opinię, że teoretyczna
znajomość sztuki wojennej nie wystarczy, jeśli nie ma sposobności i warunków do jej
praktycznego wykorzystania.90
Kolejnym zagadnieniem z zakresu wojskowości, o którym wypowiada się w swych
dziełach Niccolo Machiavelli jest użyteczność utrzymywania twierdz i fortyfikacji. Na stosunek
87
M.Machiavelli, Książę, s. 63 - 64.
88
C.Gil, op.cit., s. 220.
89
J.Heistein, op.cit., s. 83.
90
K.Żaboklicki, op.cit., s. 442.
37
Machiavellego do tego problemu znaczny wpływ miały jego osobiste doświadczenia z licznych
podróży po państewkach włoskich. Machiavelli zauważył, że wartość obronna twierdz jest w
przypadku poważnego zagrożenia znikoma; władcy, którzy tracili poparcie swojego wojska i
ludu nie byli również w stanie utrzymać w swych rękach fortyfikacji. "Twierdze zatem bywają
pożyteczne albo szkodliwe, zależnie od okoliczności; jeśli przynoszą korzyść z jednej strony, to
szkodzą z drugiej. Rzecz przedstawić można tak: książę, który więcej lęka się swoich poddanych
niż wroga, powinien budować twierdze, ten zaś, który więcej lęka się nieprzyjaciół
zewnętrznych niż swoich poddanych, nie powinien budować twierdz. (...) W naszych czasach
niepodobna wskazać ani jednego wypadku, w którym twierdza przyniosłaby książętom jakowyś
pożytek... "91
Dorobek Niccolo Machiavellego w dziedzinie sztuki wojennej i kultury militarnej
stanowi istotne uzupełnienie jego doktryny politycznej. Idea silnej, narodowej armii lansowana
w dziełach Machiavellego była jednym z najistotniejszych elementów koncepcji regeneracji
państwa włoskiego. W kwestii organizacji wojska, podobnie jak w poglądach na organizację
państwa i jego systemu prawnego, Machiavelli wyznawał zasadę "silnej ręki"; uważał, że jedynie
pod kierunkiem wybitnej osobowości istnieje szansa stworzenia armii mogącej sprostać
zadaniom obrony ojczyzny. Istotną wartością koncepcji militarnych Machiavellego było
włączenie do rozważań poświęconych organizacji wojska czynnika narodowo-patriotycznego.
Patriotyzm Machiavellego, stanowiący według wielu badaczy podstawę ideologiczną
jego doktryny, uwidocznił się szczególnie wyraziście w uwagach autora "Księcia" dotyczących
armii najemnych i narodowych. Machiavelli, pomimo wielu gorzkich doświadczeń związanych z
tworzeniem wojska narodowego, we wszystkich swych dziełach dawał wyraz przekonaniu, że
obywatele broniący swojej ojczyzny są dla niej najlepszą gwarancją niepodległości. Armia
narodowa - w rozumieniu Machiavellego - to armia patriotów walczących z najwyższym
poświęceniem, lojalnych wobec swojego wodza i ojczyzny.92
Drugą charakterystyczną cechą poglądów militarnych Machiavellego było jego
przywiązanie do tradycji starożytnej, z której czerpał wzorce wybitnych wodzów oraz przykłady
postępowania zapewniającego sukces w działaniach wojennych. Wśród wodzów starożytnych
przywoływanych przez Machiavellego znalez
li się Aleksander Wielki i jego ojciec Filip, Cezar,
a także Cyrus, Scypion i wielu innych.93 Zamiłowanie do historii starożytnej i patriotyzm
przenikający teorie Machiavellego zadecydowały o charakterze jego doktryny militarnej i
przesądziły o jej niezwykłym znaczeniu.
91
M.Machiavelli, Książę, s. 95 - 96.
92
M.Maneli, op.cit., s. 96 - 97.
93
M.Machiavelli, Książę, s. 65.
38
ROZDZIAA
III
RENESANSOWY ŚWIATOPOGL
D I IDEOLOGIA
NICCOLO MACHIAVELLEGO
Doktryna polityczna i twórczość Niccolo Machiavellego oparte są w znacznej
mierze na głębszej, filozoficznej podstawie. Światopogląd Machiavellego uwidacznia się w
jego najważniejszych utworach politycznych i historycznych; poglądy dotyczące człowieka i
mechanizmów jego działania, społeczeństwa oraz religii, decydują często o charakterze
politycznych przekonań Machiavellego.
Podstawą filozoficznej refleksji Machiavellego był pogląd, że społeczeństwo jest
obszarem ścierania się przeciwstawnych sił, zaś wszelkie działania oraz ich skutki podlegają
określonym prawidłowościom. Natura ludzka jest niezmiennie zła, działania podejmowane przez
człowieka powodują nieuchronne konsekwencje, które można przewidzieć wyciągając wnioski
z historii. W atomistycznym pojmowaniu rzeczywistości przez Machiavellego istnieje jednak
element niepewności, który zależy od ulegających zmianom okoliczności ludzkich działań. Stałe
czynniki mogą tworzyć niezliczoną ilość kombinacji, dzięki którym powstają nowe sytuacje.94
W centrum filozoficznych zainteresowań Machiavellego, zgodnie z humanistycznym
duchem epoki renesansu, znajdował się człowiek. "Ludzie - wywodził - są atomami
społeczeństwa. Z natury są z
li. Ten fakt wywiera istotny wpływ na zachowanie zarówno
poszczególnych jednostek, jak i całości. Zła nie traktował autor Il Principe bynajmniej jako
kategorii transcendentnej, lecz jako rezultat wynikający z relacji człowiek - przyroda. Stąd, by
poznać mechanizm jego powstawania, należy zwrócić uwagę na dyspozycje psychiczne
człowieka, one są bowiem sprężynami jego działania. Dla Machiavellego z
ródłem akcji każdego
człowieka jest jego osobisty interes, na który składają się różnorodne potrzeby. (...) W związku
z tym, że człowiek dąży do maksymalnego zaspokojenia swoich potrzeb, działa wbrew
postanowieniom prawnym i normom moralnym. Chwyta się podstępu i zbrodni".95
94
M.Maneli, op.cit., s. 29.
95
A.Krawczyk, Etyka i filozofia społeczna Niccolo Machiavellego, Folia Societatis Scientiarum
Lublinensis, sectio A, vol. 11, Lublin 1971, s. 38.
39
"O ludziach bowiem da się to w ogólności powiedzieć, że bywają niewdzięczni,
zmienni, obłudni, tchórzliwi w niebezpieczeństwie, chciwi zysku; póki im świadczysz
dobrodziejstwa, są tobie całkiem oddani, gotowi poświęcić krew, mienie, życie swoje i życie
swych dzieci, dopóki niebezpieczeństwo stoi daleko; ale niech ono tylko się zbliży, już masz ich
wszystkich przeciwko sobie".96
Podkreślenie negatywnych cech ludzkich nie było jednoznaczne z pesymizmem.
Machiavelli dostrzegał możliwość poprawienia warunków ludzkiej egzystencji poprzez
przeciwstawienie się brutalnej sile losu, który do tego stanu rzeczy doprowadził. Machiavelli
wprowadził pojęcie cnoty (virtu) jako siły zdolnej do ujarzmienia losu (fortuny). Z pojęcia
virtu autor "Księcia" wykluczył treści moralne w tradycyjnym ich rozumieniu. Podstawą cnoty
były dla Machiavellego inteligencja, odwaga, energia, zdolność szybkiego określenia sytuacji,
nieugiętość i konsekwencja.97
Losy człowieka w połowie zależą od jego własnej przemyślności, aktywności, odwagi i
energii, w połowie zaś od losu, fortuny. Proporcje te nie są stałe w odniesieniu do wszystkich
ludzi. Virtu skutecznie działającego człowieka musi przystosować się do wymogów fortuny.
Między virtu a fortuną istnieje wzajemna zależność. Im słabszy jest człowiek, im mniej posiada
energii, sił fizycznych i umysłowych, tym bezlitośniej obchodzi się z nim los.98
W rozdziale XXV "Księcia" Machiavelli szerzej zajął się wpływem losu na życie
człowieka. "Wszelako skoro wolna wola w nas nie wygasła, godzi się, zdaniem moim, uznać, że
los nie rządzi światem tak dalece, aby wolna wola nie miała swego udziału w tym wszystkim, co
się dzieje. Potęgę losu przyrównałbym do rączej rzeki, która wystąpiwszy z brzegów zalewa
dolinę, wyrywa pnie, wywraca wszelkie siedziby i ponosi daleko ziemię wydartą z brzegów,
łamiąc wszelkie przeszkody i próby okiełznania rozpętanego żywiołu. Nie przeszkadza to jednak
temu, by, skoro wody opadną w łożysko, wybudować tamy i groble celem zapobieżenia nowym
powodziom. Tak samo bywa z losem: wywiera on swą siłę tam, gdzie nie spotyka żadnej
tamy".99
Duży nacisk położył także na metody walki z przeciwnym losem i umiejętność
dostosowania się do wymagań zmieniającej się rzeczywistości. "Dowodem tego, co mówię, jest
rozmaitość dróg, którymi ludzie dążą do sławy lub do bogactwa: jeden zmierza do celu oględnie,
drugi porywczo, jeden przebojem, drugi podstępem; jeden cierpliwie, drugi z niecierpliwością; i
96
M.Machiavelli, Książę, s. 72 - 73.
97
J.Heistein, op.cit., s. 80 - 81.
98
M.Maneli, op.cit., s. 36.
99
M.Machiavelli, Książę, s. 108.
40
każdy może cel na swej drodze osiągnąć. (...) Wynika to jedynie z różnicy okoliczności, które
do trybu działania przystają albo też nie przystają. Tym się tłumaczy, co powiedziałem wyżej, że
nieraz dwie przeciwne taktyki wiodą do jednego celu, natomiast z dwu jednakowych taktyk
nieraz jedna wiedzie do celu, druga celu chybia. Okoliczności rozstrzygają o tym, czy w danym
wypadku wskazana bywa taka lub inna taktyka. (...) Mniemam wszelako, że lepiej być nadto
obcesowym niż nadto oględnym, gdyż Fortuna jest kobietą i odtrąca tych, którzy nie bywają
zuchwali, dlatego też, jako kobieta, ulega najczęściej młodym, którzy nie grzeszą oględnością,
lecz rozkazują jej butnie i śmiało".100
Kolejnym pojęciem, którym operował Machiavelli opisując zjawiska społeczne jest
konieczność (necessita). Necessita w istotny sposób warunkuje zachowanie człowieka; przymus
konieczności może uczynić złych z natury ludzi dobrymi. Machiavelli odwoływał się do
średniowiecznej maksymy głoszącej, że konieczność stoi ponad prawem.101
Wychodząc od obserwacji człowieka zmierzającego nieustannie do zaspokojenia
swoich potrzeb, Machiavelli dążył do poznania i opisania mechanizmów działania całego
społeczeństwa. Zapoczątkował analizę zbiorowych cech moralnych i psychologicznych
poszczególnych warstw społecznych poświęcając temu problemowi wiele miejsca w swych
najważniejszych pismach politycznych i historycznych. W ujęciu Machiavellego wychowawcza
funkcja państwa wiązać się miała nie z nauczaniem abstrakcyjnej moralności, lecz z tworzeniem
stosunków społecznych i politycznych, w ramach których człowiek będzie "istotą społeczną", a
nie kierującym się wyłącznie własnymi potrzebami egoistą.102
Filozofia społeczna Niccolo Machiavellego dostarcza wniosków dla jego koncepcji
politycznych. Ideał "nowego władcy" zarysowany w "Księciu" oparty został o głęboką
znajomość zjawisk społecznych. Również u podstaw koncepcji militarnych Machiavellego
znalazła się analiza motywacji ludzkiego postępowania, co szczególnie wyraz
nie można dostrzec
w teorii o wyższości armii narodowej. W dziełach historycznych - "Rozważaniach" oraz
"Historiach florenckich" - Machiavelli koncentrował się na zagadnieniach związanych z
mechanizmami działania człowieka i społeczeństwa, stosunkami społecznymi, przyczynami i
skutkami określonych zachowań społecznych w zmieniających się okolicznościach
historycznych.
Ogólne kwestie światopoglądowe zajmują w twórczości Machiavellego marginalną
pozycję. "Świat być może istniał wiecznie - sugeruje w Rozważaniach - a jeśli nie zachowały się
w pamięci ludzi jego dzieje sprzed więcej niż pięciu tysięcy lat, to jedynie dlatego, iż
100
M.Machiavelli, Książę, s. 109 -111.
101
A.Krawczyk, op.cit., s. 39.
102
K.Grzybowski, op.cit., s. XLVII.
41
wspomnienie zatarte zostało przez mnogość wydarzeń przyrodniczych i historycznych. (...) Oto
zaś inna przyczyna: nieustanne zmiany religii sprawiają, iż każda nowa religia stara się zatrzeć
ślady religii minionej, która panowała w przeszłości. Odnajdujemy specyficzną postawę
Machiavellego: religia jest przedmiotem analizy, jest jednym z elementów rzeczywistości
społecznej, podlegającym ogólnym mechanizmom świata i jako taki właśnie, niewyróżniony
element, jest badana".103
Stosunek Machiavellego do religii był taki sam jak do pozostałych instytucji i idei
społecznych: analizował jej rolę z punktu widzenia polityki. Z jednej strony dostrzegał
znaczenie religii dla tworzenia więzi społecznych, z drugiej patrzył na religię w kontekście
działalności politycznej Kościoła. Machiavelli uważał, że religia może stanowić jeden z
elementów integrujących społeczeństwo i umacniających państwo, jednak nie może
zagwarantować trwałości istnienia i potęgi państwa bez wsparcia odpowiednich instytucji i
dobrego prawodawstwa. Rola religii jako instrumentu władzy zależała, według Machiavellego,
od sposobu w jaki się nią posłużono i celu, któremu miała służyć.104
Machiavelli nie ograniczał się w swej twórczości tylko do krytyki społeczno-
politycznej roli Kościoła. Jego koncepcja virtu jako siły przeciwstawionej potędze losu nie
znajdowała odzwierciedlenia w chrześcijańskiej pochwale pokory i niedocenieniu życia
doczesnego.105 Z punktu widzenia filozofii społecznej Machiavellego większe walory posiadała
religia pogańska, która dopatrywała się zasług człowieka w wielkości jego duszy i w sile ciała.
Dzięki tym czynnikom religia Rzymian, w opinii Machiavellego, odgrywała bardzo ważną rolę
społeczną i polityczną.106
Dorobek literacki i poglądy polityczne Machiavellego nie ujawniają jednak w pełni
jego osobistego stosunku do wiary. "Machiavelli dołącza do innych osób wyznających głośno
niesmak i jednocześnie większe pragnienie czystości obyczajów Kościoła. (...) Gloryfikuje św.
Franciszka z Asyżu i św. Dominika, apostołów ubóstwa i powrotu do najczystszych z
ródeł,
uniemożliwiających zagubienie się religijności w zbytnie j swobodzie obyczajów biskupów i
książąt Kościoła. Wedle niektórych zdań tych nie podyktowała Machiavellemu wiara religijna,
lecz przekonania polityczne. Za replikę niech posłużą słowa, które Niccolo napisał w roku 1510
na temat marranów - portugalskich Żydów w ukryciu wiernych judaizmowi mimo
przymusowego przejścia na chrześcijaństwo: "Niezwykle trudno oceniać jest, czy uczucia
103
M.Maneli, op.cit., s. 41.
104
M.Maneli, op.cit., s. 41 - 43.
105
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. II, r. 2.
106
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. I, r. 2.
42
religijne ludzi są dobre, czy złe!" Prawdą jest, że Niccolo Machiavelli, choć wychowany przez
bardzo pobożną matkę, niezbyt gorliwie uczestniczy w nabożeństwach i - jeśli wierzyć jego
przyjaciołom - problem zbawienia duszy wcale go nie niepokoi. Czy wystarcza to jednak, by
nazwać go "bezbożnikiem"? Pamiętajmy, że przedmiotu jego zainteresowania nie stanowi
teologia, lecz polityka, a sposób jej widzenia naznaczony jest żywym antyklerykalizmem, który
podziela wielu jego współczesnych".107
ROZDZIAA
IV
WKA
AD MACHIAVELLEGO DO HISTORIOGRAFII
RENESANSOWEJ
Piśmiennictwo historyczne zajmowało w dorobku Niccolo Machiavellego
pierwszoplanowe - obok utworów politycznych - miejsce. Historiografia Machiavellego łączyła
się bezpośrednio z jego poglądami filozoficznymi oraz doktryną polityczną. Wszystkie dziedziny
działalności twórczej Machiavellego tworzyły logiczny i konsekwentny system; historiografia
ulegała wpływom filozofii historii czyli historiozofii, doktryna polityczna bazowała na
wnioskach wyciąganych z historii.
Podstawową zasadą historiozofii Niccolo Machiavellego była teoria cykliczności
dziejów. "We wszystkich czasach i we wszystkich miejscach działają i zawsze działały te same
siły i te same namiętności. Dlatego ten, kto pilnie bada przeszłość, może w każdym państwie
przewidzieć, co przyjdzie, i dla odwrócenia tego posłużyć się środkami, którymi się posługiwały
przeszłe pokolenia; jeśli nie znajdzie takich, wtedy może wymyślić nowe, opierając się na
podobnych przypadkach".108
y
ródłem teorii cykliczności dziejów była w kulturach starożytnych obserwacja procesu
odradzania się i zamierania przyrody w związku ze zmianą pór roku. W pierwotnym rozumieniu
powtarzalność była procesem naturalnym, niezależnym od ludzkiej woli. Fatalistyczne ujęcie
teorii cykliczności uległo pewnym zmianom za sprawą wybitnych historyków antycznych,
zwłaszcza przywoływanego często w dziełach Machiavellego Polibiusza. Zasadniczego
przełomu w pesymistycznej i fatalistycznej historiozofii cykliczności dokonał jednak dopiero
Niccolo Machiavelli. W swych najważniejszych dziełach historycznych Machiavelli zawsze
107
C.Gil, op.cit., s. 125 - 126.
108
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. I, wstęp.
43
dawał wyraz przekonaniu, że znając przeszłość można skutecznie wpływać na przyszłość
przeciwstawiając się fatalizmowi powtarzalnych sytuacji historycznych.109
Istotnym osiągnięciem historiografii Machiavellego było spojrzenie na historię jako
zbiór faktów, które można badać, opisywać i stwierdzać zależności między nimi, odrzucając
moralistykę dominującą w ówczesnej historiografii. Machiavelli nie pytał o naturę czy sens
dziejów; interesował go wieczny ruch dający się zaobserwować w historii.110
Znaczący wpływ na twórczość historyczną Niccolo Machiavellego wywarła tradycja
historiograficzna Włoch, a przede wszystkim Florencji. Renesansowa myśl historyczna
włoskich humanistów zrywała zdecydowania z średniowieczną wizją świata. Historiografia
tworzona w okresie renesansu dążyła do potępienia średniowiecza, a jednocześnie odnosiła
się pozytywnie do państw narodowych, które uformowały się właśnie w tej epoce.111
Głównym ośrodkiem nowych idei w historiografii włoskiej XVI wieku była Florencja.
Historycy florenccy pełnili zazwyczaj ważne funkcje państwowe: wymienić tu można Leonarda
Bruniego, Poggia Braccioliniego, Benedetta d'Accolti, Bartolomea della Scala i Giannoza
Manettiego. W historiografii florenckiej wyraz
nie zaznaczyło się przywiązanie do
republikańskich tradycji i wartości. Wśród wymienionych wyżej historyków wyróżnili się
zwłaszcza Leonardo Bruni (1369-1449, autor Historiarum Florentini populi libri XII oraz Rerum
suo tempore in Italia gestarum commentarius), który odwoływał się do wzorów retoryki
antycznej, a także Poggio Bracciolini (1380-1459, autor Historiarum Florentini populi libri
VIII). Historiografia tworzona we Florencji, Wenecji, Mediolanie czy Neapolu nie wychodziła
poza określony schemat kompozycyjny wypracowany przez dziejopisarstwo antyczne. W
dziełach historyków włoskiego renesansu obowiązywał chronologiczny opis wydarzeń
politycznych. Podstawę z
ródłową ówczesnej historiografii stanowiły nie materiały archiwalne,
lecz wcześniejsze kroniki średniowieczne. 112
Na dorobek Niccolo Machiavellego w dziedzinie historiografii składają się przede
wszystkim dwa wybitne dzieła: "Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu
Liwiusza" i "Historie florenckie". Należy jednak pamiętać, że Machiavelli jako historyk pojawiał
się nie tylko w dziełach traktujących o przeszłości. Wiele refleksji historycznych można
znalez
ć już we wczesnych traktatach politycznych przygotowywanych przez niego podczas
109
K.Grzybowski, op.cit., s. XLIII - XLV.
110
M.Maneli, op.cit., s. 30 - 32.
111
K.Pomian, Historia między retoryką a teologią. Niektóre problemy myśli historycznej
doby Oświecenia i Reformacji, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. IX, 1964, s. 23.
112
S.Bielański, op.cit., s. XIX - XX.
44
służby państwowej w drugiej kancelarii florenckiej Signorii. Erudycja historyczna
Machiavellego ujawniła się w pełni w "Księciu", w którym to dziele wydarzenia historyczne
stanowią podstawę do formułowania wniosków politycznych. Również podróże dyplomatyczne
inspirowały pisarstwo historyczne Machiavellego. W 1520 roku skorzystał z pobytu w Lukce,
aby zapoznać się z historią tego miasta, a wkrótce napisał dwa dzieła związane z przeszłością
Lukki: "Sommario delle cose della citta di Lucca" oraz "Żywot Castruccia Castracaniego z
Lukki".113
Podstawą z
ródłową i materiałem dla "Rozważań... " była pierwsza dekada (księgi 1-10)
"Dziejów Rzymu od założenia miasta" (Ab Urbe condita) Tytusa Liwiusza, obejmująca
najdawniejsze dzieje miasta do roku 293 przed naszą erą. Tytus Liwiusz (Titus Livius) z
Patavium, dzisiejszej Padwy był najwybitniejszym obok Tacyta (Publius Cornelius Tacitus) i
Salustiusza (Caius Sallustius Crispus) historykiem starożytnego Rzymu.114
W przypadku "Historii florenckich" nie udało się dotychczas jednoznacznie ustalić, co
stanowiło podstawę z
ródłową tego dzieła. Wśród historyków, na których dziełach opierał się
Niccolo Machiavelli wymienia się Flavia Bionda, Leonarda Aretina, Marchionne Stefaniego,
Pietra Minerbettiego, Gina Capponiego, Leonarda Bruniego, Poggia Braccioliniego,
Giovanniego Cavalcantiego oraz Giovanniego Villaniego.115 W samym dziele Machiavellego
można znalez
ć bezpośrednie odwołania do Bruniego i Braccioliniego116, a także do Giovanniego
Villaniego.117
W utworach historycznych i traktatach politycznych Niccolo Machiavelli często
odwoływał się do wybitnych historyków starożytności. "Dla Machiavellego z
ródła znajomości
antyku to przede wszystkim Polibiusz, Liwiusz, Tacyt - w pierwszym rzędzie Liwiusz."118
Niccolo Machiavelli sięgał także do dzieł Salustiusza119 oraz Pliniusza Starszego (Caius Plinius
Secundus, autor encyklopedycznego dzieła Historia naturalis).120 Do podstawowych lektur
113
S.Bielański, op.cit., s. XXI.
114
M.Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1976, s. 7 - 8.
115
S.Bielański, op.cit., s. XXIII.
116
N.Machiavelli, Historie ..., s. 4.
117
N.Machiavelli, Historie ..., s. 66.
118
K.Grzybowski, op.cit., s. XXXVIII.
119
N.Machiavelli, Rozważania ..., k. I, r. XLVI.
120
N.Machiavelli, Historie... , s. 67.
45
historycznych Machiavellego należały również dzieła Juliusza Cezara. "W okresie tym [w
okresie służby w kancelarii Signorii] nie zapominał też Machiavelli o lekturze historycznej,
rzecz charakterystyczna, iż ulubionymi dziełami - czytanymi zwłaszcza w czasie misji
dyplomatycznych - były utwory Tacyta i Juliusza Cezara."121
Trwałym wkładem Niccolo Machiavellego w rozwój europejskiej historiografii są
nowatorskie rozwiązania dotyczące konstrukcji dzieła historycznego. W "Historiach florenckich"
Machiavelli odszedł od tak zwanej konstrukcji annalistycznej, od ścisłego trzymania się
porządku chronologicznego opisywanych wydarzeń. Co więcej, w dziele Machiavellego
występują odrębnie omawiane grupy zagadnień, które całkowicie naruszają zasady
chronologii.122 Nowy model historiografii zaproponowany przez Machiavellego był - w
przeciwieństwie do chronologicznych, średniowiecznych kronik czy literackich dzieł
humanistów - oparty na zainteresowaniu politycznym i pragnieniu krytycznej analizy.123
Znaczenie historiografii Niccolo Machiavellego z punktu widzenia przemian w kulturze
XVI wieku polegało na przełamaniu wyniesionych z wcześniejszych epok ograniczeń
formalnych, które decydowały o charakterze i kształcie piśmiennictwa historycznego.
Machiavelli zmodyfikował obowiązującą zasadę cykliczności dziejów, wprowadzając do niej
możliwość kształtowania przyszłości w oparciu o doświadczenia historii. Zerwał również ze
średniowieczną wizją świata, zastępując wiarę w interwencje sił nadprzyrodzonych surową
analizą charakterów i interesów jednostek. Historiografia Machiavellego była wolna od
średniowiecznej moralistyki; fakty historyczne interpretował Machiavelli wyłącznie w aspekcie
politycznym. Motywacje polityczne wpłynęły także na nowatorstwo konstrukcji dzieł
Machiavellego, w których przywiązanie do chronologii wydarzeń ustąpiło miejsca
porządkowaniu zdarzeń historycznych według określonego zagadnienia politycznego. "A jak
oceniła jego dzieła historia historiografii? Otóż uznała bardziej zasługi formalne, aniżeli
merytoryczne. Wskazuje się na subiektywne spojrzenie na dzieje, na występujące w tekście
przemilczenia czy wręcz przeinaczenia. Machiavelli też - podobnie jak inni współcześni mu
historycy renesansowi - nie wyszedł poza tradycyjną podstawę z
ródłową (tj. poza treść kronik
średniowiecznych i dzieł stworzonych przez jego poprzedników)."124
121
S.Bielański, op.cit., s. XXI.
122
S.Bielański, op.cit., s. XXVIII.
123
N.Sapegno, Historia literatury włoskiej w zarysie, Wrocław 1979, s. 209.
124
S.Bielański, op.cit., s. XXVIII.
46
ROZDZIAA
V
NICCOLO MACHIAVELLI JAKO BADACZ LITERATURY
I TWÓRCA DZIEA
LITERACKICH
Dorobek literacki Niccolo Machiavellego pozostaje w cieniu jego dokonań
politycznych i dzieł z zakresu historiografii. Najważniejsze utwory literackie Machiavellego
powstawały w okresie jego przymusowej bezczynności politycznej. Machiavelli jako pisarz
reprezentował typowe dla kultury renesansowej tendencje: przywiązanie do tradycji literackiej
starożytności oraz różnorodność gatunkową zainteresowań twórczych.
Kultura literacka Machiavellego ukształtowana została w oparciu o wzorce czerpane z
dorobku literatury antycznej. Szczególnie wyraz
nie uwidoczniły się w twórczości autora
"Księcia" wpływy najwybitniejszego komediopisarza rzymskiego, Plauta (Titus Maccius
Plautus). Komedie Machiavellego nawiązywały do Plauta bezpośrednio - "Klicja" jest przeróbką
"Casiny" Plauta125, bądz
były utrzymane w stylu i konwencji utworów rzymskiego
komediopisarza.
Machiavelli korzystał również z dorobku drugiego, obok Plauta, wybitnego twórcy rzymskiej
komedii antycznej, Terencjusza (Publius Terentius Afer). Komedia "Dziewczyna z Andros"
Terencjusza została dzięki tłumaczeniu Machiavellego ponownie odkryta przez renesansowego
czytelnika.126
Istotne miejsce wśród twórców starożytnych, na których dorobku kształtowała się
kultura literacka Machiavellego, zajmował rzymski pisarz i filozof, Apulejusz. W poemacie
filozoficznym "O złotym ośle" Machiavelli wykorzystał temat zaczerpnięty z "Metamorfoz"
Apulejusza127; niektórzy badacze wskazują jednak na inspiracje tematem "Świerszcza" Plutarcha
(Plutarchos).128 W pozostałych dziełach Machiavellego znalez
ć można także nawiązania do
twórczości innych wybitnych autorów starożytnych. W rozdziale XVII "Księcia" Machiavelli
125
C.Gil, op.cit., s. 237.
126
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443.
127
C.Gil, op.cit., s. 217.
128
N.Sapegno, op.cit., s. 211.
47
posłużył się cytatem z "Eneidy" Wergiliusza.129 Znajomość twórczości Owidiusza, Tibullusa
(Albius Tibullus)130 , pism Juliusza Cezara i dorobku klasyków literatury antycznej była jedną z
podstawowych zasad wychowania i edukacji w domu rodzinnym Machiavellego.131
Do najważniejszych czynników, pod których wpływem krystalizował się gust literacki
Niccolo Machiavellego należała również lektura dzieł wybitnych twórców literatury włoskiej
XIV wieku: Giovanniego Boccacia, Dantego Ali-ghieri oraz Francesca Petrarki. " (...) jego
utwory literackie, komedie (Mandragora, Clizia), nowele-powieści (Belfagor), poematy (Asino
d'oro), liryki, więcej mają w sobie z tradycji Petrarki czy Boccacia niż współczesnych mu
twórców".132 Bezpośrednim odniesieniem do twórczości Dantego był poemat "O złotym
ośle", w którym Machiavelli parodiował styl swojego wielkiego rodaka".133 W zakończeniu
"Księcia" natomiast Machiavelli zacytował końcowy ustęp kancony "Italia mia, nenche il parlar
sia indarno" Francesca Petrarki.134
Najwybitniejszym utworem literackim Niccolo Machiavellego była niewątpliwie
"Mandragora", zaliczana do arcydzieł włoskiej komedii renesansowej. "Kompozycja komedii
Machiavellego nie odbiegała od przyjętych wówczas wzorów; skomplikowana i
nieprawdopodobna intryga jest jakby żywcem przeniesiona z komedii rzymskich, także postacie
przypominają bohaterów Plauta. A jednak oryginalne połączenie elementów komicznych,
ukazanych z dużym wyczuciem wymogów sceny, z tragiczną wymową dzieła sprawiły, że
komedia ta do dziś grana jest z powodzeniem".135
"Mandragora" powstała w trudnym dla Machiavellego okresie odsunięcia od służby
politycznej Florencji. Utrata ważnego stanowiska państwowego, pobyt w więzieniu, a także
niepewność dalszych perspektyw w życiu politycznym ojczyzny sprawiły, że w komedii
Machiavellego zaznaczyła się wyraz
nie gorzka ironia oraz rozgoryczenie autora. Klimat
ironicznej rezerwy wobec zepsutego świata i bohaterów przedstawionych w "Mandragorze"
przyczynił się paradoksalnie do sukcesu scenicznego tej komedii.
129
M.Machiavelli, Książę, s. 72.
130
J.Malarczyk, U z
ródeł włoskiego ..., s. 73 - 74.
131
C.Gil, op.cit., s. 249.
132
K.Grzybowski, op.cit., s. XXXVII.
133
C.Gil, op.cit., s. 217.
134
M.Machiavelli, Książę, s. 115.
135
J.Heistein, op.cit., s. 100.
48
"Okres odnowy zapoczątkowany został przez ogromny sukces, jaki w 1518 roku
odniosła Mandragora, i renomę, jaką ta komedia zaczęła cieszyć się w innym miastach
włoskich, aż po Wenecję, gdzie domagano się wręcz od Machiavellego następnej tak udanej
sztuki. Publiczność natychmiast zaakceptowała nowy temat - przynajmniej raz wolny od
zapożyczeń klasycznych. Wybrańcy, którzy mogli oglądać przedstawienie na scenach
prywatnych, gdzie było wystawiane, oklaskiwali zarówno historię męża - "najbardziej naiwnego
i głupiego", jaki kiedykolwiek żył we Florencji - jak i jego "pięknej, mądrej i cnotliwej" żony.
(...) Niepomyślne sprawy przybrały dobry obrót nie tylko dzięki radości życia młodych
bohaterów, lecz także dzięki pokrętnym intrygom. To prześmiewcza wersja "moralności"
Księcia: w opinii innych ludzi (tak jak i w oczach poddanych) ocena postępowania zależy od
osiągniętego rezultatu. Niech się oburzają ci, którzy odwracają wzrok ze strachu, by się
przypadkiem nie okazało, że "król jest nagi"! W radosnej formie komedii dał Niccolo upust
całemu swemu rozgoryczeniu".136
Pozycję Niccolo Machiavellego jako czołowego komediopisarza włoskiego
odrodzenia ugruntował sukces kolejnej jego sztuki, "Klicji". "Na premierze znalazły się
wszystkie znakomitości miasta, wśród których nie zabrakło młodego Hipolita Medyceusza,
umieszczonego przez papieża na czele władz Florencji w towarzystwie swego doradcy,
niepopularnego kardynała Passeriniego. Dla potrzeb sztuki, by ustawić dekoracje San Galla,
zrównano z ziemią ogród przy willi. Komedia wzoruje się ściśle na Casinie Plauta. Wybór
tematu - miłostek starca - nie był, rzecz jasna, przypadkowy: Nicomac, nieszczęsny i śmieszny
bohater utworu nosi czytelne imię - NICCO-lo MAC-hiavelli; w tej wolnej adaptacji komedii
łacińskiej Niccolo kpi z samego siebie i z póz
nej miłości, która spada na jego siwą głowę ... (...)
Czyniono już pierwsze przygotowania, by wystawić sztukę w Modenie, na życzenie
Guicciardiniego, który był tam wtedy gubernatorem".137
Umiejętności literackie Niccolo Machiavellego ujawniły się również w utworach
nie przeznaczonych na sceny teatralne. "Dziesięciolecia" - opowieść o dziejach Włoch po roku
1494 - spisana została przez Machiavellego w tercynach.138 "W literaturze przedmiotu przyjmuje
się, że zarówno ten jak i inne utwory poetyckie Machiavellego nie znamionowały wybitnego
talentu (jako autora dzieł wierszowanych), były natomiast wyrazem politycznego zaangażowania
ich autora, były też wyrazem osobistego stosunku do przeszłości własnego kraju".139
136
C.Gil, op.cit., s. 225 - 226.
137
C.Gil, op.cit., s. 237.
138
J.Heistein, op.cit., s. 79.
139
S.Bielański, op.cit., s. XIII.
49
Wśród dokonań literackich Niccolo Machiavellego wymienia się także pełną humoru i
zjadliwej ironii nowelę "O Belfagorze arcydiable" oraz korespondencję prywatną, która
doczekała się osobnego wydania dopiero w końcu XIX wieku (Lettere familiari).140
O wybitnym miejscu Machiavellego w historii literatury, a tym samym w historii
kultury, przesądził jednak jego najsłynniejszy traktat polityczny "Książę". "Machiavelli był
jednym z najwybitniejszych włoskich prozaików. Styl jego jest surowy, suchy, a jednocześnie
energiczny i wyrazisty: doskonale widać to w Księciu. Każde słowo ma tam swą wagę; myśli
płyną wartko, kierowane żelazną logiką. Kilkoma pociągnięciami pióra potrafi Machiavelli
nakreślić sytuację, scharakteryzować osobę. Rozważania jego często przybierają formę
ożywionego dialogu z czytelnikiem, z którym autor zawsze stara się utrzymać bliski kontakt, w
czym pomaga mu zbliżone do potocznego słownictwo. Należy też podkreślić, że sposób pisania
Machiavellego, zazwyczaj tak bardzo logiczny, opanowany i racjonalny, nabiera chwilami
cech wręcz odmiennych - spontaniczności, gwałtowności, patosu; charakterystyczny jest pod
tym względem ostatni rozdział Księcia, gdzie autor daje się porwać patriotyzmowi, który każe
mu przemawiać sercem raczej niż rozumem".141
Talent literacki Machiavellego i walory stylistyczne prozy, które ujawniły się w
"Księciu", predestynują tego wielkiego myśliciela do miana "twórcy nowej prozy, która dzięki
rysom i akcentom bardzo osobistym oddala się jakby od powszechnego klasycyzującego
gustu".142
Dobrym podsumowaniem zagadnienia kultury literackiej Niccolo Machiavellego jest
opinia historyka literatury włoskiej Józefa Heisteina: "Na koniec warto podkreślić
niezaprzeczalne walory literackie "erudycyjnej" prozy Machiavellego. Pisarz zarzucił
konwencje stylu traktatowego, wyrażające się albo w suchości wywodu, albo, odwrotnie, w
zbytniej ozdobności. Nasycił swą prozę tonem osobistym, jakby starał się narzucić czytelnikowi
swoje własne prawdy i zwątpienia, z kolei zaś w momentach gdy dochodził do konkretnych
wniosków, stosował konstrukcje składniowe zwarte, jasne i logiczne. Cięty polemista, posiadał
bogaty repertuar środków, wyrażających ironię i pogardę, dowcip i sarkazm. Styl Machiavellego
jest wiernym odbiciem jego myśli, zaś sposób dostosowania stylu do wyrażonych treści jest
miernikiem literackich wartości jego prozy. Nieudane były próby poetyckie Machiavellego,
natomiast bogactwo środków wyrazu prozy stanowiło świetne przygotowanie do sukcesu
Mandragory".143
140
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443.
141
K.Żaboklicki, op.cit., s. 443 - 444.
142
N.Sapegno, op.cit., s. 210.
50
Doktryna polityczna Niccolo Machiavellego i jego zasługi dla rozwoju europejskiej
historiografii zepchnęły na dalszy plan literackie dokonania tego wybitnego i wszechstronnego
myśliciela. Należy jednak pamiętać, że odbiór społeczny i popularność ideologii politycznej
Machiavellego uzależniona była od walorów literackich jego prozy. Co więcej, umiejętności
prozatorskie, zalety stylu oraz sprawność pisarska Machiavellego, zaprezentowane przede
wszystkim w "Księciu", wzmocniły znacznie wymowę jego politycznych koncepcji. Bez
utworów wybitnych z punktu widzenia kultury literackiej, myśl polityczna Machiavellego
uległaby w krótkim czasie zapomnieniu.
Z A K O C
C Z E N I E
W podsumowaniu rozważań prowadzonych w niniejszej pracy należy wyraz
nie
podkreślić, że Niccolo Machiavelli wniósł trwały wkład w rozwój nowożytnej kultury, zaś jego
dokonania twórcze obejmowały wiele dziedzin aktywności ludzkiej rozumianej jako kultura.
Udział Machiavellego w kształtowaniu nowożytnej i renesansowej koncepcji kultury
uwidocznił się szczególnie w dziedzinie teorii polityki. Formułując zasady nowoczesnej
doktryny politycznej Machiavelli stał się twórcą ideologii pragmatyzmu działań politycznych,
której dziedzictwo jest stale obecne w kulturze. Także upowszechniana w dziełach
Machiavellego idea armii narodowej została pozytywnie zweryfikowana przez praktykę kultury
militarnej.
Najważniejszymi dokonaniami Niccolo Machiavellego w dziedzinie historiografii było
zaproponowanie nowatorskiej konstrukcji dzieła historycznego, podważenie fatalistycznej
zasady cykliczności dziejów oraz wyeksponowanie czynnika politycznego w analizie zdarzeń
historycznych.
Istotnym osiągnięciem Machiavellego w kontekście kształtowania kultury
renesansowej były jego dokonania w dziedzinie literatury; jako wybitnego twórcy komedii
okresu odrodzenia oraz autora pism politycznych o niezwykłych walorach literackich.
Ostatecznym czynnikiem przesądzającym o znaczeniu Niccolo Machiavellego w
kształtowaniu nowożytnej koncepcji kultury jest humanistyczne zainteresowanie człowiekiem
przejawiające się we wszystkich dziedzinach działalności twórczej tego wybitnego myśliciela.
143
J.Heistein, op.cit., s. 83 - 84.
51
Zarówno w swoich dziełach politycznych, historycznych, jak i utworach literackich, Machiavelli
zawsze dawał wyraz przekonaniu, że to człowiek, jego zachowanie i motywacje nim kierujące,
decydują o rozwoju wydarzeń. Humanistyczne podłoże poglądów oraz twórczości Niccolo
Machiavellego ułatwiło zafunkcjonowanie jego nowatorskich idei w kulturze doby renesansu.
B i b l i o g r a f i a
y
ródła :
Machiavelli N., Historie florenckie, przekład K.Estreicher, Warszawa, Kraków 1990.
Machiavelli M., Książę, przekład W.Rzymowski, Wrocław 1979.
Machiavelli N., Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza [w:]
Wybór pism, wybór i oprac. K.Żaboklicki, Warszawa 1972.
Opracowania :
Barycz H., Myśl i legenda Machiavellego w Polsce w wieku XVI - XVII [w:] Spojrzenia w
przeszłość polsko-włoską, Wrocław 1965.
Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970.
Becker H., Barnes H.E., Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa
1965.
Bielański S., Wstęp do: N.Machiavelli, Historie florenckie, przekł. K.Estreicher, Warszawa,
Kraków 1990.
Burckhardt J., Kultura Odrodzenia we Włoszech, Warszawa 1965.
Czarnowski S., Kultura, Warszawa 1938.
Gierowski J.A., Historia Włoch, Wrocław 1985.
52
Gil C., Machiavelli, Warszawa 1997.
Gramsci A., Nowoczesny książę [w:] Pisma wybrane, t. I, Warszawa 1961.
Grzybowski K., Wstęp do: M.Machiavelli, Książę, przekł. W.Rzymowski, Wrocław 1979.
Heistein J., Historia literatury włoskiej, Wrocław 1994.
Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1976.
Kłoskowska A., Machiavelli jako humanista na tle włoskiego Odrodzenia, A
ódz
1954.
Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1981.
Krawczyk A., Etyka i filozofia społeczna Niccolo Machiavellego, Folia Societatis Scientiarum
Lublinensis, sectio A, vol. 11, Lublin 1971.
Malarczyk J., Francesco Guicciardini o koncepcjach społeczno-politycznych Niccolo
Machiavellego [w:] Archiwum historii filozofii i myśli społecznej, t. XXXI, Warszawa 1985.
Malarczyk J., Historia doktryn polityczno-prawnych czasów nowożytnych. Odrodzenie i
Oświecenie, Lublin 1995.
Malarczyk J., Niccolo Machiavelli i Ulrich von Hutten o stanach panujących i władzy we
Włoszech i w Niemczech, Czasopismo Prawno-Historyczne, t. XLV, z. 1-2, Poznań 1994.
Malarczyk J., U z
ródeł włoskiego realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini,
Lublin 1963.
Malarczyk J., Wstęp do: N.Machiavelli, Wybór pism, wybór i oprac. K.Żaboklicki, Warszawa
1972.
Maneli M., Machiavelli, Warszawa 1968.
Niccolo Machiavelli. Paradoksy losów doktryny, praca zbiorowa , Warszawa 1973.
Nowicki A., Człowiek w świecie dzieł, Warszawa 1974.
Nowicki A., Wykłady z historii filozofii i myśli społecznej Odrodzenia, Warszawa 1956.
Pomian K., Historia między retoryką a teologią. Niektóre problemy myśli historycznej doby
Oświecenia i Reformacji, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. IX, 1964.
Sapegno N., Historia literatury włoskiej w zarysie, Wrocław 1979.
Żaboklicki K., Literatura włoska, [w:] Dzieje literatur europejskich, t.I, Warszawa 1977.
Żygulski K., Wstęp do zagadnień kultury, Warszawa 1972.