F I L OZ OF ÓW
HE RB E RT MARCUS E
CZA
OWIEK JEDNOWYMIAROWY
BADANIA NAD IDEOLOGI

ROZWINI
TEGO SPOA
ECZEC
STWA
PRZEMYSA
OWEGO
i
1991
P A C
S T W O W E N A U K O WE
 KONTROLI
Wygodna, rozsądna, demokr at yczna
w cywilizacj i
dowode m t echni cznego post ępu. cóż
może bardzi ej r acj onal nego ni ż i ndywi �
dual ności w mechani zacj i ni ezbędnych, lecz
bol esnych ni ż zj ednoczeni e i ndywi dual nych
przedsi ębi orst w w bardzi ej skut eczne i wydaj ne kor po�
racj e; niż regul acj a wol nej konkurencj i wśród ni er ówno
wyposażonych podmi ot ów ni ż ogr ani �
czeni e pr er ogat yw i suwerenności nar odowej , kt ór e krę�
puj ą mi ędzynar odowe or gani zowani e zasobów. To, t en
t echnol ogi czny por ządek obej muj e t akże pol i t yczną i i n�
t el ekt ual ną koordynacj e, może być godnym pożałowani a,
a mi mo to obi ecuj ącym rozwoj em.
Pr awa i swobody, kt óre były tak żywot nymi si łami
w począt kach i wcześni ej szych
przemysłowego, na wyższym s t adi um tego spo�
łeczeńs t wa: tracą one swą tradycyj ną racj ę byt u i treść.
Wol noś ć myśli, i sumi eni a  podobni e s woboda
i ni cj at ywy, której popi er ani u i ochr oni e one służą 
i dee swej istocie krytyczne, mi ały zast ąpi eni u
kul t ur y mat eri al nej i i nt el ekt ual nej przez
kul t ur ę bardzi ej wydaj ną i racj onal ną. Ki edy j ednak pr awa
te i swobody zi nst yt ucj onal i zowane, podzi el i ły los
5  Człowiek
18
kt órego się i nt egral ną częścią. Osi ą�
gni ęci e uni eważni a swe przesłanki .
W t ym st opni u, w j aki m wol ność od ta
konkr et na subst ancj a wszelkiej wol ności , staje się rzeczy�
wistą możliwością, s wobody zwi ązane ze s t anem
wydaj ności tracą swą upr zedni ą treść. Ni ezal eżność myśli,
aut onomi a i pr awo do opozycj i pol i tycznej są pozbawi o�
ne swej podst awowej kryt ycznej funkcj i w
kt ór e wydaj e się coraz bardzi ej zdol ne do zaspokoj eni a
pot r zeb j ednost ek  popr zez sposób, w j aki zorgani �
zowane. Taki e społeczeńst wo domagać
akcept owani a swych zasad i i nstytucj i oraz może zredu�
kować opozycj ę do dyskusj i i sprzyj ani a al t er nat ywom
pol i t ycznym wewnątrz status quo. W tej perspekt ywi e wy�
daj e się, że ni c ma większej różni cy, czy wzrast aj ącego
zaspokaj ani a pot r zeb dokonuj e system aut or yt ar ny, czy
też W war unkach wzrast aj ącego stan�
dar du życi a ni ezgodność z syst emem j ako t aki m wydaj e się
społeczni c bezużyt eczna  t ym bardzi ej bezużyt eczna,
i m bardzi ej poci ąga za sobą wyr az
ne st rat y pol i t yczne
i ekonomi czne oraz i m bardzi ej zagr aża s pr awnemu
kcj onowani u Rzeczywi ści e, pr zynaj mni ej gdy
w grę wchodzą pot r zeby życi owe, ni e ma j ak się wydaj e
powodu, dl a kt órego pr odukcj a i dyst rybucj a dóbr i
powi nna odbywać się na dr odze rywal i zuj ącego
dzi ałani a i ndywi dual nych swobód.
Swoboda i ni cj atywy od począt ku ni e była peł nym bło�
gosławi eńst wem. J ako wol ność do pr acy l ub
oznaczała znój , brak bezpi eczeńst wa i st rach dl a znacznej
większości popul acj i . Gdyby j ednost ka ni c była j uż zmu�
szana do s pr awdzani a na  r ynku" siebie, j ako wol nego
podmi ot u ekonomi cznego, zni kni ęci e tego rodzaj u wol noś�
ci byłoby j e dny m z naj wi ększych osi ągni ęć cywilizacj i .
my kontroli 19
i
by ski erować i ndywi dual ną energi ę do j eszcze ni c zazna�
czonej na mapi e dzi edzi ny wol ności poza koni eczności ą.
st r ukt ur a l udzki ego i stni eni a j ed�
nost ka od pr acy, narzucaj ą�
cego j ej pot r zeby i możl i wości . Byłaby ona
wol na do nadani a aut onomi i życiu, kt óre j ej włas�
nym życi em. Gdyby apar at produkcj i być zor gani �
zowany i ski erowany na zaspokoj eni e pot r zeb życi owych,
j ego kont rol a być kont r ol a
t aka nic i ndywi dual nej aut onomi i , lecz czy�
j ą możl i wą.
to zadani e w obrębi e możl iwości rozwi ni ętej cywi �
lizacji t echnol ogi cznej racj onal ności .
J e dna k faktyczni e dzi ała t r end apar at ,
w cel u obr ony i ekspansj i , nar zuca swe ekonomi czne i po�
l i tyczne wymagani a na czas pr acy i czas wol ny, na kul �
t ur ę mat er i al ną i i nt el ekt ual ną. Poprzez sposób, w j aki
organi zuj e swoją
bazę zmi er za ono do lego, by stać
t ot al i t ar nym. Poni eważ j est ni e tyl ko ter�
upor ządkowani e lecz
t akże ekonomi czno-t echni czne
upor ządkowani e, kt óre dzi ała poprzez mani pul owani e po�
t r zebami przez kapi t ału. t en sposób zapo�
bi ega ono wyłoni eni u się skutecznej opozycj i przeci wko
całości . tyl ko specyfi czna f orma r ządu l ub
part i i przyczyni a do t ot al i t ar yzmu, lecz także określ ony
system produkcj i i dystrybucj i , który z powodzeni em
można pogodzi ć z  pl ur al i zmem" part i i , gazet ,
ci wst awnych sil", etc.
s. 75- 7li.
20
Dzisiaj pol i t yczna pot wi er dza siebie przez
swe nad pr ocesem mas zynowym i na d tech�
ni czną organi zacj ą apar at u. Rządy rozwi ni ęt ych i roz�
wi j aj ących mogą utrzy�
ma ć się i zabezpi eczyć tyl ko wtedy, ki edy odnoszą suk�
cesy w mobi l i zowani u, or gani zowani u i ekspl oat owani u
t echni cznej , naukowej i mechani cznej , wydaj nej pr oduk�
cji, j aką dysponuj e cywi l i zacj a A owa wy�
daj na produkcj a mobi l i zuj e społeczeńst wo j ako całość,
ni ezal eżni e od j aki egokol wi ek par t ykul ar nego, i ndywi dual �
nego l ub gr upowego, i nteresu. Te n nagi fakt, że fizyczna
maszyny (czy tylko fizyczna?) przewyższa siłę j ednos �
tki l udzki ej i każdej poszczegól nej gr upy j ednost ek, czyni
z mas zyny naj bardzi ej skut eczny i ns t r ument pol i t yczny
w każdym kt órego pods t awą organi zacj i
j est proces maszynowy. Lecz ów t r end pol i t yczny może
zostać odwr ócony; w swej istocie siła maszyny j est tyl ko
s kumul owaną i proj ekt owaną silą W st opni u,
w j aki m świ at pr acy j est poj mowany j ako mas zyna, or az
j est odpowi edni o zmechani zowany, staje się on potencjalną
bazą nowej wol ności
Współczesna cywi l i zacj a wykazuj e, że
osi ągnęła w kt ór ym  wol ne społeczeńst wo" ni e
może j uż być adekwat ni e określ one w t radycyj nych po�
j ęci ach ód ekonomi cznych, pol i t ycznych i i nt el ekt u�
al nych  dl at ego, że swobody się
ecz dl at ego, i ż są zbyt znaczące, ażeby dać się wci snąć
w t radycyj ne f ormy. Pot r zebne są sposoby i ch real i �
zacj i, odpowi adaj ące nowym możl i wości om społeczeń�
Taki e sposoby można wskazać j edyni e w t ermi �
na c h negat ywnych, poni eważ one
z negacj ą sposobów domi nuj ących obecni e. Ta k wi ęc
1. formy
ność ekonomi czna wol ność od ekonomi i 
od byci a kont r ol owanym przez i sto�
wol ność od codzi ennej wal ki o byt, od zdobywani a
środków życi a. Wol noś ć pol i t yczna oznaczałaby wyzwo�
j ednost ek od pol i tyki , nad kt órą ni e maj ą żadnej
skutecznej kont rol i . Podobni e wol ność i nt el ekt ual na ozna�
czałaby odr odzeni e myśli i ndywi dual nej ,
dzisiaj przez masową komuni kacj ę i i ndokt rynacj ę, oraz
zni esi eni e  opi ni i publ i cznej " wr az z j ej t wór cami . Ni e�
r eal ne br zmi eni e t ych propozycj i wyr aża ni c ut opi j ny
char akt er , sil, kt óre hamuj ą i ch real i zacj ę.
Naj bardzi ej skut eczną i f ormą wal ki przeci w wy�
zwol eni u zaszczepi eni e mat er i al nych i i nt el ekt ual nych
pot r zeb, kt óre ut rwal aj ą f ormy wal ki o byt.
Int ensywność, zaspokoj eni e, a nawet char akt er l udzki ch
pot r zeb poza pozi omem bi ol ogi cznym zawsze wcześ�
niej uwar unkowane. To, czy możl i wość dzi ałani a l ub po�
r zuceni a akt ywności , używani a l ub ni szczeni a, posi ada�
ni a l ub odr zuceni a czegoś j est uchwycona j ako
czy też ni c  zal eży od czy może być ona postrze�
gana (al bo ni e) j ako poż ądana i dl a panuj ących
i nstytucj i i gr up W t ym sensie l udzki e po�
t rzeby są pot r zebami hi st orycznymi , a w st opni u, w j aki m
wymaga rozwoj u j ednost ki ,
jej pot r zeby i i ch roszczeni e do zaspokoj eni a podl e�
gaj ą wszechogar ni aj ącym kr yt ycznym wzor com.
Możemy wyróżni ć zar ówno pr awdzi we j ak i
pot r zeby. taki e, kt óre są nar zucone
w procesi e j ej represj onowani a, przez par t ykul ar ne
i nteresy społeczne: pot r zeby, kt óre ut rwal aj ą znój , agre�
sywność, ci erpi eni e i Ich zaspokoj eni e
mogłoby być czymś pr zyj emnym dl a j ednost ki ,
j e dna k taki e szczęście ni c j est st anem, który
22
być ut r zymywany i chr oni ony, on zahamowani u
rozwoj u zdol ności (jej l ub i nnych l udzi ) do roz�
poznani a chor oby całości i uchwyceni a szans wyl eczeni a.
Rezul t at em j est wt edy w nieszczęściu. Wi ększość
pr zeważaj ących pot r zeb wypoczynku, zabawy, zachowy�
wani a się i kons umowani a zgodni e z t ym, co zal eca rekl a�
ma , kochani a i ni enawi dzeni a tego, co kochaj ą i ni e�
i nni , nal eży do tej kategori i pot r zeb fałszywych.
Taki e pot r zeby posi adaj ą treść i funkcj ę, kt ó�
są zdet er mi nowane przez zewnęt r zne siły, nad kt ór ymi
j ednos t ka ni e ma żadnej kont r ol i ; rozwój i zaspokoj eni e
t ych pot r zeb są Bez wzgl ędu na to, j ak
bar dzo taki e pot r zeby, odt wor zone i wzmocni one przez
war unki egzystencj i , mogą stać się włas nymi pot r zebami
j ednos t ki ; bez wzgl ędu na to, j ak bar dzo i dentyfi kuj e
ona z ni mi i odnaj duj e siebie w i ch zaspokaj ani u,
są one nadal t ym, czym były od począt ku  wyt wor ami
społeczeńst wa, kt órego domi nuj ący i nt eres wymaga re�
presj onowani a.
Pr zewaga pot r zeb r epr es ywnych j est f akt em dokona�
nym, akcept owanym w ni ewi edzy i klęsce, lecz f akt em,
kt óry t rzeba uni eważni ć zar ówno w i nteresi e j ednost ki
szczęśliwej , j ak i t ych wszystkich, kt ór ych nędza j est
ceną j ej usat ysf akcj onowani a. J edynymi pot r zebami , kt óre
na osi ągni ęt ym pozi omi e kul t ur y bezwar unkowo domagaj ą
się zaspokoj eni a, są pot r zeby życi owe  pożywi eni e,
ubr ani e, mi eszkani e. Zaspokoj eni e t ych pot r zeb j est wstę�
pny m war unki em dl a spełni eni a wszystkich pot r zeb, zarów�
no t ych j ak i t ych wysubl i mowa�
nych.
Dl a każdej świ adomości i sumi eni a, dl a każdego doś�
wi adczeni a, kt óre ni e akcept uj e panuj ącego i nteresu spo-
formy 23
j ako myśli i zachowani a,
i ich j est
kt ór emu nal eży post awi ć  pyt ani e
w kat egori ach pr awdy i Kat egori e te są całkowi ci e
hi st oryczne i ich obi ekt ywność j est hi st oryczna. W danych
ocena pot r zeb i ich zaspokoj eni a wymaga
wzor ców  wzor ców opt ymal nego rozwoj u
j ednost ki , wszystki ch przy opt ymal nym wyko�
rzystani u mat er i al nych i i nt el ekt ual nych zasobów dost ęp�
nych człowi ekowi . Zas oby są  Pr awdzi woś ć"
i pot r zeb wyznaczaj ą war unki obi ekt ywne
w zakresie, w j aki m uni wersal ne zaspokoj eni e życi o�
wych pot r zeb i , poza t ym, st opni owe t r udu
i ubóst wa są uni wersal ni e ważnymi wzorcami . Lecz j ako
wzorce hi storyczne zmi eni aj ą one ni e tyl ko w zal eż�
ności od obszaru i s t adi um rozwoj u, można j e t akże
określić j edyni e w (większej l ub mniej szej ) opozycji do
wzor ców panuj ących. J aki może rościć sobi e
pr awo do aut or yt at ywnego podej mowani a decyzji?
Ost at eczni e t o s ame j ednost ki muszą odpowi edzi eć na
pyt ani e, j aki e pot r zeby są pr awdzi we i al e tyl ko
os t at eczni e; to znaczy, j eśli i ki edy maj ą one s wobodę
w udzi el eni u sobie odpowi edzi . Dopóki ut r zymy�
wane są w ni emożności byci a aut onomi cznymi , dopóki
są i mani pul owane (aż do swych naj �
głębszych dopót y ich odpowi edz
ni e
być uważana za J ednakże z powodu
żaden ni e może sprawi edl i wi e przypi sywać sobi e
pr awa decydowani a o t ym, kt óre pot r zeby powi nny być
rozwi j ane i Każ dy taki t r ybunał
na pot ępi eni e, mi mo że nasz sprzeci w ni c usuwa pr obl emu,
24
j ak l udzi e, kt órzy są pr zedmi ot em skut ecznego i pr oduk�
t ywnego panowani a, mogą sami stworzyć war unki wol�
ności
Im bardzi ej pr odukt ywne, i to�
t al ne staje admi ni s t r owani e
t ym trudni ej sze do wyobr ażeni a stają sic środki i sposoby,
kt ór ymi j ednost ki mogą pr zer wać
zni ewol eni e i osi ągnąć wyzwol eni e. Z pewności ą nar zu�
ceni e Roz umu społeczeńst wu j est par adoksal ną
i skandal i czną i deą  choci aż można kwest i onować
sprawi edl i wość społeczeńst wa, kt óre ośmi esza tę
przekszt ałcaj ąc zar azem swą zbi orowość w
t ot al nego admi ni s t r owani a. Wszel ki e wyzwol eni e zal eży
od świ adomości zni ewol eni a, a się tej świ ado�
mości j est zawsze kr ępowane domi nacj ą pot r zeb i ich
zaspokoj eń, kt óre w dużej mi erze stały się własnymi po�
t r zebami i zaspokoj eni ami proces zastę�
puj e zawsze j eden system war unków wst ępnych
cel em opt ymal nym j est zastąpi eni e pot r zeb
przez pot r zeby pr awdzi we, odr zuceni e zaspokaj ani a
Wyr óżni aj ącą cechą rozwi ni ęt ego prze�
j est skut eczne t ych pot r zeb, kt óre
wymagaj ą wyzwol eni a  równi eż wyzwol eni a od tego,
co j est t ol erowane, nagr adzane i wygodne  pr zy j edno�
czesnym wspi erani u i rozgrzeszani u dest rukt ywnej
oraz funkcj i obfitości. Stąd.
społeczne regul acj e powoduj ą wyt war zani e ni eodpar t ej
pot r zeby pr odukowani a i kons umowani a rzeczy
pot r zeby ogłupi aj ącej pr acy gdzi e ni e j uż ona
rzeczywi stą pot r zeby r óżnych f orm
Patrz s. G4.
 Nowe
czynku, które uśmi erzaj ą i przedłużaj ą to po�
t rzeby podt r zymywani a t aki ch złudnych swobód, j ak wol�
na konkur encj a pr zy r egul owanych cenach, wol na prasa,
kt ór a cenzuruj e samą siebie, wol ny wybór pomi ędzy zna�
kami firmowymi i gadżet ami .
Pod całości wol ność może zostać
pr zet wor zona w pot ężny panowani a.
wybor u dost ępny ni e j est czynni ki em decydu�
j ącym w określ ani u st opni a l udzki ej wol ności , lecz
ni m to, co może być wybr ane i co jest wybr ane przez
j ednost kę. Kr yt er i um wol nego wybor u ni c może być
ni gdy kr yt er i um abs ol ut nym, ani ni e j est ono całkowi ci e
wzgl ędne. Wol ny wybór panów ni e znosi panów i ni ewol �
ni ków. Wol ny wybór spośród szerokiej r óżnor odności dób r
i ni e oznacza wol ności , j eżeli te dobr a i usługi pod�
t rzymuj ą społeczną kont rol ę nad życi em w znoj u i st ra�
chu  to znaczy, gdy ut wi erdzaj ą al i enacj ę. A s pont a�
ni czne odt war zani e przez j ednost kę z góry nar zuconych
pot r zeb ni e us t anawi a aut onomi i ; świ adczy tyl ko o sku�
teczności kont rol i .
Obs t awani e pr zy t wi erdzeni u o głębi i skuteczności
t aki ch kont rol i nar aża nas na zarzut , i ż w dużym st opni u
pr zeceni amy i ndokt rynuj ącą moc  medi ów" i że l udzi e
sami mogl i by odczuwać i zaspokaj ać pot r zeby, kt ór e
t eraz są i m nar zucane. Zar zut t en ni c trafia w sedno
sprawy. War unkowani e ni e r ozpoczyna się wr az z mas ową
produkcj ą radi a i telewizj i oraz ze scent r al i zowani em ich
kont rol i . Ludzi e wkraczaj ą w tę fazę j ako j uż
uwar unkowani odbi or cy; i st ot na różni ca pol ega
złagodzeni u kont r ast u (l ub konfliktu) mi ędzy da ny m
a możl i wym, mi ędzy pot r zebami zaspokoj onymi a ni e�
zaspokoj onymi . St ąd t ak zwane wyr ównywani e różni c
kl asowych uj awni a Jeżel i pra�
cowni k i j ego szef l ubi ą t en pr ogr am telewizyj ny
i odwi edzaj ą s ame miej scowości wypoczynkowe,
maszyni st ka ma równi c at rakcyj ny maki j aż j ak córka
j ej pr acodawcy, jeśli Mur z y n posi ada jeśli oni
wszyscy czytaj ą samą gazetę, to taki e upodobni eni e
wskazuj e na zani kani e klas, na to, w j aki m
zakresi e pot r zeby i i ch zaspokaj ani e, zachowani u
Est abl i shment u, są wspól ne dl a pods t awowych gr up
l udności .
Rzeczywi ści e, w naj bardzi ej rozwi ni ęt ych obs zar ach
społeczeńst wa przeszczepi eni e pot r zeb spo�
łecznych na i ndywi dual ne j est tak skut eczne, różni ca
mi ędzy ni mi wydaj e się czysto t eoret yczna. Czy można
faktyczni e odr óżni ć środki pr zekazu j ako i ns t r ument y i n�
f ormacj i i rozrywki od środków pr zekazu j ako narzędzi
mani pul owani a i Samochód j ako ut ra�
pi eni e  od s amochodu j ako wygody?
f unkcj onal nej ar chi t ekt ur y  od j ej komf ort u? Pracę
na rzecz obr ony nar odowej  od pracy dl a zysku korpo�
racji? Pr ywat ną przyj emność  handl owej i pol i tycz�
nej użyt eczności zwi ązanej ze się przy�
rost em nat ur al nym?
Znowu staj emy wobec j ednego z naj bardzi ej drażl i �
wych aspekt ów rozwi ni ętej cywilizacj i racj o�
nal nego char akt er u j ej Jej pr odukt ywnoś ć
i wydaj ność, zdol ność do pomnażani a i rozpowszechni a�
ni a komf ort u, do przekszt ałcani a mar not r aws t wa w po�
t rzebę, a zni szczeni a  w t worzeni e, zakres, w j aki m ta
cywil i zacj a przekszt ałca świ at upr zedmi ot owi ony w
l udzki ego i ci ała sprawi a, że po�
j ęci e al i enacj i staje się wąt pl i we. Ludzi e rozpoznaj ą się
w swych t owar ach; odnaj duj ą swoją duszę
27
sprzęci e hi-fi, mi eszka�
wyposażeni u kuchennym. Zmi eni a s am mecha�
ni zm wi ążący j ednost kę z j ej a
rola zakorzeni a się w nowych
Panuj ące f ormy kont rol i są f or mami t echno�
l ogi cznymi w nowy m sensie. Z pewności ą t echni czna
st r ukt ur a i skuteczność apar at u pr odukcyj nego st anowi ły,
w okresi e nowożyt nym, główny i ns t r ument podpor ządko�
wywani a l udzi us t anowi onemu,
pr acy. Co wi ęcej , takiej i ntegracj i zawsze
bardzi ej j awne f ormy pr zymus u: ut r at a śr odków do ży�
ci a, wymi ar sprawi edl i wości , policj a, zbroj ne. Ta k
j est nadal . J e dna k w obecnym okresi e kont rol a t echnol o�
gi czna j awi się j ako s amo uci el eśni eni e Roz umu dobr a
wszystki ch społecznych gr up i i nt eresów  w t aki m za�
kresie, że wszelki sprzeci w wydaj e się i rracj onal ny a j a�
ki ekol wi ek  ni emożl i we.
Ni c zat em dzi wnego, że w naj bardzi ej rozwi ni ęt ych
obs zar ach tej cywilizacj i społeczna kont rol a podl ega
t ak głęboko, nawet i ndywi dual ny protest j est
j uż skażony u swych Int el ekt ual na i emocj onal na
odmowa tego, by  iść r azem" , j awi się j ako neur oza
i ni emoc. Jes t to aspekt pol i tycz�
nego wydar zeni a, kt óre cechuj e odcho�
dzeni a sił hi st orycznych, kt óre popr zedni m et api e roz�
woj u społeczeńst wa pr zemysłowego j ak
się wydawało, możl i wość nowych form i stni eni a.
J e dna k t er mi n ni c opisuj e j uż, być może,
sposobu, w j aki s ama j ednos t ka odt war za i ut rwal a ze�
wnęt r zną kont rol ę przez j ej
sugeruj e r óżnor odnoś ć wzgl ędni e
28
nych popr zez kt óre J a z
ń (Ego)
w Ta k wi ęc i nt roj ekcj a
i mpl i kuj e i stnieni e wymi ar u różni ącego się
od wymagań zewnęt r znych, a nawet
wobec ni ch  i mpl i kuj e istnieni e i ndywi dual nej
mości i podświ adomości niezależnie od opi ni i publ i cznej
i zachowani a społecznego  wewnęt r znej wol ności "
posi ada tutaj swą oznacza ona
przest rzeń, w której może stać się  sobą" i
bą" pozost ać.
Dzi si aj rzeczywi stość t echnol ogi czna wdar ł a się do tej
pr ywat nej przest rzeni i pomni ej szyła j ą. Mas owa pro�
dukcj a i mas owa dyst rybucj a zgłaszaj ą pretensje do całej
j ednost ki , a psychol ogi a pr acy j uż od dawna
ogr ani czać się do fabryki . Wydaj e że r óżnor odne pr o�
cesy w prawi e mechani cznych reak�
Rezul t at em ni e j est dost osowani e się, lecz
bezpośr edni a i dentyf i kacj a j ednost ki z jej
a przez ni c  ze społeczeńst wem j ako całością.
Bezpośredni a, aut omat yczna i dentyfi kacj a (kt óra mo�
gła być char akt er yst yczna dl a pr ymi t ywnych f orm wspól �
not y) poj awi a na nowo w cywi l i zacj i wysoko upr ze�
j ednakże nowa  bezpoś r edni oś ć" j est
pr odukt em wyr af i nowanego, naukowego zar ządzani a i or�
gani zacj i . W t ym procesi e  wewnęt r zny" wymi ar umy�
słu, w kt ór ym opozycj a wobec status quo może mi eć
swoje zostaj e zni szczony. Ut r at a tego wymi ar u,
Zmi ana w funkcji odgrywa tutaj decydującą jej
funkcje są w coraz większym stopniu przejmowane przez zewnętrz�
ne grupy i media. Patrz mój Eros and (Boston, Press,
s. 90 i
 formy
29
w kt ór ym myśl eni a negat ywnego  kryt yczna
Roz umu  j est zadomowi ona, st anowi i deol ogi czne do�
pełni eni e s amego procesu mat er i al nego, w kt ór ym roz�
wi ni ęt e społeczeńst wo pr zemysłowe wyci sza opozycj ę i go�
dzi j ą z sobą s amym. Dzi ałani e post ępu przekszt ałca Ro�
zum w ul egłość wobec faktów życi a i dynami cznej zdol �
ności pr odukowani a większej ilości i bardzi ej znaczących
dot yczących tego s amego rodzaj u życi a. Wydaj �
ność systemu ut r udni a r ozpoznani e przez j ednos t kę tego,
że ni c zawi era on żadnych faktów, kt óre ni e wyra�
całości . Jeżel i od�
naj duj ą się w kt ór e kształtuj ą i ch życi e, to czy�
nią t ak ni e poprzez nadawani e rzeczom praw, lecz tyl ko
przez akcept owani e pr aw rzeczy  ni c pr aw fizyki, lecz
pr aw swego
Suger owałem właśni e, że poj ęci e al i enacj i wydaj e się
wąt pl i we wówczas, gdy j ednost ki ut ożsami aj ą się z egzys�
tencj ą, kt ór a j est im i wi ążą z ni ą swój
rozwój i satysfakcj ę. To ut ożsami eni e ni c j est złudzeni em,
lecz rzeczywistością. J ednakż e t a rzeczywi stość t worzy
bardzi ej pos uni ęt e s t adi um al i enacj i , w kt ór ym staje się
ona obi ekt ywna; podmi ot , kt óry j est wyal i e�
nowany, j est przez swą wyal i enowaną egzy�
Istni ej e tyl ko j eden wymi ar , który j est wszędzi e
i we wszystki ch post aci ach. Osi ągni ęci a post ępu opi eraj ą
się zar ówno i deol ogi cznemu oskarżeni u, j ak i osądowi ;
pr zed ich  fałszywa ś wi adomoś ć" i ch racj o�
nal ności staje się świ adomości ą prawdzi wą.
i deol ogi i przez rzeczywi stość ni e oznacza
j ednak  końca i deol ogi i ". Wr ęcz przeci wni e  rozwi ni ę�
ta kul t ur a j est w pe wny m sensie bardziej
i deol ogi czna ni ż kul t ur a j ą popr zedzaj ąca, poni eważ
30
ol ogi a dzisiaj w procesi e wyt war zani a samej
siebie St wi erdzeni e to w prowokuj ącej
ni a pol i t yczne aspekt y panuj ącej racj onal ności t echnol o�
gi cznej . Apar at pr odukcyj ny oraz dobr a i usługi pr zezeń
wyt war zane czy narzucaj ą, system spo�
j ako Środki t r ans por t u i komu�
nikacj i, wyposażeni e żywność i ni e�
pows t r zymany zal ew produkcj i pr zemysłu
i i nf ormacyj nego niosą sobą wyznaczone pos t awy i zwy�
czaj e, określ one i nt el ekt ual ne i emocj onal ne reakcj e, kt ó�
re więcej l ub mni ej przyj emni e wi ążą kons ument ów z pr o�
ducent ami , a przez ni ch z Wyr oby
mani pul uj ą; wspi eraj ą fałszywą świ adomość, kt ór a ni e
zauważa W mi ar ę, j ak te dobr oczynne
pr odukt y stają się dost ępne coraz większej ilości j ednost ek
w coraz większej liczbi e kl as społecznych  i ndokt rynacj a,
której są nośni ki em, przestaj e być r ekl amą; staje się spo�
s obem życia. Jes t to dobr y sposób życi a  znaczni e l ep�
szy ni ż pr zedt em  i j ako dobr y sposób przeci wst a�
wi a on zmi ani e j akości owej . W t en sposób wyl ani a
się wzór w kt ór ym i dee,
aspi racj e i cele przekraczaj ące przez swą treść oficj alne
dyskursu i są odr zucane, al bo
r edukowane cło poj ęć uni wer s um. Są one def i ni owane
na nowo popr zez racj onal ność danego i j ego
i l ości owego
Tę t endencj ę moż na powi ązać z rozwoj em met ody nau�
kowej  w fizyce,  w na�
ukach społecznych. Cechą wspól ną j est całkowi t y
Theodor (Frankfurt,
s. 24,
J.
31
w badani u i ch ogr ani czone jest
do poszczegól nych czynności i
ni a. punkt wi dzeni a dobr ze P. W.
anal i za poj ęci a
rozumiemy jeżeli powiedzieć,
j es t dowolnego i każdego przedmiotu, a nie
niczego więcej. Aby znalez
ć przedmiotu, musimy przeprowadzić
czynności fizyczne. Pojęcie jest zatem wyznaczone wówczas,
gdy poprzez które mierzy są wyznaczone, znaczy,
pojęcie długości nie pociąga za sobą nic więcej, tylko zbiór czynności,
poprzez które jest określana. Ogólnie: przez jakiekolwiek pojęcie
nie rozumiemy nic więcej niż zbiór jest z
dost rzegał rozl egłe i mpl i kacj e taki ego
myśl eni a dl a społeczeńst wa
Przyjęcie operacyjnego punktu widzenia za sobą znacznie
niż zwykłe ograniczenie sensu, w j akim rozumiemy oznacza
daleko sięgającą zmianę wszystkich naszych nawykach myślowych,
w że nie będziemy już pozwalać sobie na używanie, j ako narzędzi
naszego myślenia, poj ę ć , dla których ni e potrafimy podać adekwatnego
wyjaśnienia w
Br i dgmana się. Nowy
myśl eni a jest obecni e t endencj ą w
psychol ogi i , socjologii i i nnych dzi edzi nach. Wi el e z naj �
bardzi ej kłopot l i wych poj ęć j est przez
wykazani e, że ni e można podać żadnego adekwat nego
P. Bridgman, The Modern Physics York,
s. 5. i modyfikowany. Sam
rozciągnął pojęcie że obejmuje ono
czynności teoretyka (w: Frank, The
of Boston Press, rozdz.
pozostaje taki sam: jest aby te
ności ostatecznie zdolne do kontaktu, chociaż być może nie
z czynnościami
P. Bridgman, The Logic of Modern wyd. s.
32
i ch treści w czynności l ub zachowa�
ni a. at ak r adykal nych (w dal szym
ci ągu, w VI I i VI I I , i ch roszczeni a do
byci a empi r yst ami ) dost arcza w ten sposób met odol ogi cz�
nego usprawi edl i wi eni a dl a zdemas kowani a przez
i nt el ekt ual i st ów  usprawi edl i wi eni a pozyt ywi zmu, który
w swym odr zuceni u el ement ów Roz umu
st anowi akademi cki odpowi edni k zachowani a społeczni c
pożądanego.
Poza akademi cki m est abl i shment em
zmi ana wszystkich naszych nawyków j est
bardzi ej poważna. ona idei i ce�
l ów z i deami i cel ami wymaganymi przez panuj ący
system, służy włączeni u i ch do systemu, a odr zuceni u
tych, kt óre dadzą się z Panowani e
takiej j rzeczywistości nic oznacza do�
mi nacj i ani tego, że wyczerpuj e się akt yw�
ność duchowa, met af i zyczna i art yst yczna. Przeci wni e,
istniej e wiele zal eceń w r odzaj u:  Módl ci e się r azem
w t ym t ygodni u" ,  Dl aczego ni e doświ adczyć zen,
i sposoby życi a J e dna k ta�
kie sposoby prot est u i t ranscendencj i ni e są j uż sprzeczne
i negat ywne wobec status quo. St anowi ą one raczej ob�
r zędową część pr akt ycznego zachowani a, j ego negacj ę
i szybko są przez status quo
j ako część j ego
J ednowymi ar owa myśl wspi erana
przez tych, co robi ą pol i tykę, oraz i ch dostarczyci el i ma�
sowej i nformacj i . I ch uni wer s um dyskursu
j est się hi pot ezami , które bez�
ust anni e i w sposób zmonopol i zowany powt ar zane, stają
się hi pnot yzuj ącymi defi ni cj ami l ub nakazami .
33
są kt óre (i kt óre
podl egaj ą w kraj ach Wol nego i nne,
wykraczaj ące poza to sposoby się] wol noś�
ci z są al bo anar chi zmem, komuni zmem, al bo
pr opagandą.  Socj al i st yczne" są wszelkie wt argni ęci a
w pr ywat ne poczynani a ni e przez s ame
pr ywat ne (l ub kont r akt y r ządowe) , taki e
j ak powszechne ubezpi eczeni a zdrowi a, l ub ochr ona
pr zyr ody przed zbyt post ępuj ącą komercj al i zacj ą, l ub
ust anowi eni e publ i cznych, które godzi ć w pry�
wat ny zysk. Tot al i t ar na logika dokonanych po�
swój Ws chodni odpowi edni k. Ta m wol ność
us t anowi onym przez reżi m komuni st ycz�
ny, przej awy wol ności są
al bo kapi t al i st ycznym, al bo rewi zj oni stycznym, le�
wi cowym sekci arstwem. W obydwu obozach i dee
są Ruch myśl i zo�
bar i er ami , które j awi ą się j ako
gr ani ce samego Roz umu.
ograni czeni e myśl i nie j est z pewności ą czymś
nowym. Rozwi j aj ący nowożyt ny racj onal i zm, zar ówno
w swej j ak i empi rycznej , ukazuj e
uderzaj ący kont rast mi ędzy skraj nie r adyka�
w met odzi e naukowej i filozoficznej, z j ednej
st rony, i bezkr yt ycznym kwi et yzmem w post awi e wobec
oficj al nych i instytucj i z dru�
giej . Tak więc ego pozosta�
 wiel ki e publ i czne" , a utrzy�
że  t o, co teraz
niej sze, zawsze powi nno być prze�
kł adane, podt r zymywane i oceni ane naj l epi ej ". Ka nt
się z w usprawi edl i wi eni u rewol ucj i ,
jeśli jej się zor gani zować i ni c dopuści ć do
przewr ot u, oraz kiedy j ej się to udaj e.
6  jednowymiarowy
t e przystosowuj ące poj ęci a
zawsze przez wyraz
ną nędzę i ni esprawi edl i �
wość  wi el ki ch publ i cznych" oraz skuteczny, więcej
l ub mni ej ś wi adomy bunt przeci wko ni m. war un�
ki kt óre i zezwal ały na rzeczy�
wiste oddzi el eni e się od oficj alnego st anu rzeczy; obecny
był zar ówno pr ywat ny j ak i pol i tyczny wymi ar , w
r ym oddzi el eni e mogło r ozwi nąć się w skut eczną opozycj ę,
sprawdzaj ącą j ego siłę i ważność cel ów.
Wr a z ze s t opni owym zamykani em tego wymi ar u przez
społeczeńst wo, myśl i nabi er a wi ększego
znaczeni a. Wzaj emna rel acj a mi ędzy
i procesami , mi ędzy Roz ume m t eore�
t ycznym i pr akt ycznym pot wi er dza siebie  za pl ecami "
naukowców i filozofów. bl okuj e opo�
zycyj nych dzi ałań i zachowań: w konsekwencj i poj ęci a
odnos zące się do ni ch stają się i l uzoryczne i bez
Tr ans cendencj a hi st oryczna j awi się j ako t r anscendencj a
met af i zyczna, ni e daj ąca się zaakcept ować przez naukę
i myśl naukową. i behawi or al ny
wi dzeni a, szeroko pr akt ykowany j ako  nawyk myśl i ", staje
się spoj rzeni em oficj alnego dyskursu i
ni a, pot r zeb i aspi racj i .  Chyt r oś ć Roz umu " j ak
często pr zedt em, w władzy, j aką by ona ni e była.
Upor czywe t r zymani e się i behawi o�
r al nych poj ęć zwr aca przeci wko wysi łkom
myśl i i zachowani a od danej i dla
nych al t ernat yw. Teor et yczny i pr akt yczny Rozum, aka�
demi cki i spotykaj ą się na wspól �
ny m grunci e  na gr unci e rozwi ni ęt ego
kt ór e post ęp naukowy i w
me nt panowani a.
 Pos t ęp" ni e j est t er mi nem neut r al nym; zmi erza
J. formy 35
w swoistych a cele te są określane przez
możliwości polepszenia warunków ludzkiego bytowania.
Rozwinięte zbliża do sta�
dium, w którym dalsze trwanie postępu wymagałoby
radykalnego obalenia panującego kierunku i organizacji
postępu. To stadium byłoby osiągnięte wówczas, gdy ma�
terialna produkcja (obejmująca niezbędne usługi) sta�
się zautomatyzowana w takim stopniu, że wszelkie
potrzeby życiowe mogłyby być zaspokajane przy jedno�
czesnym zredukowaniu do minimum niezbędnego czasu
pracy. Poczynając od tego momentu, postęp techniczny
sferę konieczności, gdzie jako
instrument panowania i wyzysku, które przez
to jego technologia podporządko�
wana swobodnej grze zdolności w walce dla uspokojenia
przyrody i
Stan taki został przewidziany przez po�
jęcie  zniesienia pracy". Wydaje się, że termin  uspoka�
janie istnienia" lepiej nadaje się do określenia historycznej
alternatywy dla świata, który  poprzez międzynarodowy
konflikt przekształcający i zawieszający sprzeczności wew�
nątrz oficjalnych  zbliża się do krawędzi
wojny globalnej.  Uspokajanie istnienia" oznacza rozwój
walki człowieka z człowiekiem i przyrodą w warunkach,
gdzie konkurujące potrzeby, pragnienia i aspiracje nie są
już organizowane przez grupy realizujące swoje interesy
przez i nędzę  przez organizację, która
utrwala destrukcyjne formy lej walki.
Dzisiejsza walka przeciwko tej historyczny alternaty�
wie znajduje trwałe, masowe oparcie w szerokich war�
stwach społeczeństwa, a ideologię  w
orientacji myśli i zachowania na dane
Uprawomocniony przez dokonania nauki i technologii,
36
swą wzrastaj ącą wydaj ność 
quo r zuca wszelkiej t ranscendencj i .
W obl i czu możl i wości uspokoj eni a, na grunci e swych
t echni cznych i i nt el ekt ual nych osi ągni ęć, spo�
łeczeńst wo pr zemysłowe zamyka się pr zed taką al t erna�
tywą. w teori i i prakt yce, staj e się teori ą
i prakt yką powstrzymywania. Pod swoją zewnęt r zną dyna�
mi ką społeczeńst wo to j est całkowi ci e s t at ycznym syste�
me m życi a: się w wy�
daj ności i w swym pr zynos zącym zyski. Powst rzy�
mywani e post ępu i dzi e w par ze z j ego
wzr ost em w us t al onym ki erunku. Mi mo poli�
t ycznych wi ęzów nar zucanych przez status quo, i m
dziej t echnol ogi a zdaj e być zdol na do t worzeni a wa�
r unków dl a uspokaj ani a, t ym bardzi ej l udzki e
i ci ała organi zuj ą się przeci wko możl i wości . -
Naj bardzi ej rozwi ni ęt e obszar y pr zemy�
wykazuj ą przez czas dwi e
w ki er unku udos konal ani a racj onal ności
i nt ensywne wysiłki go wewnąt r z usta�
nowi onych i nstytucj i . W t ym tkwi wewnęt r zna sprzecz�
ność tej cywi l izacj i : i rracj onal ny el ement w j ej racj onal �
ności . Jes t t o pr zej awem j ej osi ągnięć. Społeczeńst wo prze�
mysłowe, kt óre czyni t echnol ogi ę i naukę swoją własnością,
zor gani zowane dl a pano�
wani a nad i przyrodą, dl a
wykor zyst ani a swych zasobów. Staj e się ono
i rracj onal ne, ki edy powodzeni e t ych wysi łków ot wi er a
nowe wymi ar y l udzki ego urzeczywi st ni eni a. Or gani zo�
wani e się dl a pokoj u różni się od or gani zowani a się dl a
woj ny; i nstytucj e, kt óre służą o i stni eni e, ni c mogą
służyć j ego uspokaj ani u. j ako różni się j akości o�
wo od życi a j ako środka.
1. formy kontroli 37
Taki j akości owo nowy sposób ni gdy ni e
być r ozpat r ywany j ako pr odukt uboczny zmi an
ekonomi cznych i pol i t ycznych, j ako l ub mni ej
s pont ani czny rezul t at nowych i nstytucj i , kt óre konst yt u�
uj ą koni eczny war unek wst ępny. Zmi ana j akości owa po�
ci ąga za sobą t akże zmi anę w bazi e na której
opi er a się społeczeńst wo  bazi e wspi eraj ącej ekonomi cz�
ne i pol i t yczne i nstytucj e, poprzez które czyni się pot ul ną
 dr ugą na t ur ę " człowi eka j ako pr zedmi ot u
admi ni s t r owani a. Techni ki upr zemys łowi eni a są t echni �
kami pol i t ycznymi  j ako taki e przesądzaj ą o możl i woś�
ci ach Roz umu i Wol ności .
Z pewności ą, pr aca musi popr zedzać redukcj ę pr acy,
a musi popr zedzać rozwój l udzki ch po�
t r zeb i zaspokoj eń. Lecz t ak j ak wszel ka wol ność zal eży
od zwyci ęstwa nad obcą koni eczności ą  real i zacj a wol �
ności zal eży od technik tego zwyci ęstwa. Naj wi ększa wy�
daj ność pr acy może być wykor zyst ana do uwi eczni eni a
pr acy, a naj bardzi ej skut eczna i ndust ri al i zacj a może
żyć ogr ani czeni u i mani pul owani u pot r zebami .
Ki edy ten punkt zostaj e osi ągni ęty, panowani e  pod
maską obfitości i swobody  rozci ąga się na wszystki e
pr ywat nego i publ i cznego i stni eni a, podpor ządko�
wuj e solne wszelką aut ent yczną opozycj ę, wchł ani a wszy�
stkie al t er nat ywy. Technol ogi czna racj onal ność
swój char akt er pol i t yczny w mi ar ę, j ak staje się wi el ki m
śr odki em l epszego panowani a, t wor zącym pr awdzi wi e
t ot al i t ar ne w kt ór ym społeczeńst wo i pr zyr oda,
ci ało ut r zymywane są w stani e mobi l i �
zacj i dl a obr ony tego uni wer s um.