Katarzyna Walewska
Referat wygłoszony na Ogólnopolskiej Konfe- do takiego poziomu, że młodzieniec nie wytrzymał i
rencji p.t. "Dziecko wykorzystywane  dziecko nad- w sytuacji dosyć dramatycznej  Bożego Narodze-
używane seksualnie" zorganizowanej przez Zakład nia  zamordował matkę. Potem okazało się też, że
Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich CMKP, przebierał się za nią i odbierak pensję czy rentę; za-
ul. Fieldorfa 40, Warszawa, dnia 20-22 listopada chowanie to było ewidentnie patologiczne. Wydało
1996 roku. mi się dosyć ważne, żeby pokazać, że mamy rzeczy-
wiście do czynienia z dekompensacją psychotyczną i
Chciałabym serdecznie podziękować Organi- że sytuacja incestualna, kazirodcza, w której znajdo-
zatorom za zaproszenie do wzięcia udziału w wielo- wał się młody człowiek spowodowała silną dekom-
głosie dotyczącym takiego dramatu społecznego, ja- pensację  jakże tragiczną w skutkach. Na łamach
kim jest nadużycie seksualne dzieci; podziękować i prasy, na łamach Polityki rozgorzała dyskusja. Zro-
podzielić się kilkoma refleksjami. dziły się dramatyczne dwa pytania. Jedno to: "Czy
Po pierwsze, chciałabym Państwa poprosić, społeczeństwo w obliczu tych sytuacji, w obecności
abyście zaakceptowali zmianę tytułu: z "Psycho- "tego innego", tak bardzo innego, może wytrzymać,
analityczne ujęcie incestu" na: "Psychoanalityk wo- nie reagując radykalnie?" Kiedy na przykład w spo-
bec problemu incestu". Nie chciałabym przed Pań- łeczeństwie kurcząt urodzą się kurczęta o dwóch gło-
stwem stawać w takiej sytuacji z kozetką analityczną wach, inne zadziobują je. Sytuacja tak przerażająca,
i pakietem teorii na temat incestu, ale chciałabym z czy tak inna trudna jest do stolerowania. Zresztą sam
Państwem podzielić się swoimi przemyśleniami, re- oskarżony nie bardzo chciał już istnieć. Drugie pyta-
fleksjami jako praktykujący psychoanalityk. nie kiedy już karę śmierci odroczono dotyczące bar-
Myślę, że zabierając głos po mojej przedmów- dziej mnie samej: "Czy jeśli młody człowiek będzie
czyni, tak bardzo zasłużonej dla obrony praw dziec- potrzebował psychoterapii, podejmę się jej jako tera-
ka  p. Marii A
opatkowej, niewiele mam już do po- peuta?" Wówczas, dwadzieścia lat temu, czułam, że
wiedzenia, jeśli chodzi o podkreślenie wagi sytuacji nie mam wyjścia, powiedziałam: "tak"  przełyka-
społecznej, w jakiej znalez
liśmy się. Ale spróbuję jąc ślinę, modląc się w duchu, żeby do tego nie do-
coś dodać z pozycji psychoanalityka. szło. Nie byłam jeszcze wówczas przygotowana na
takie spotkanie: Otóż, proszę Państwa, to co chciała-
Na wstępie chciałabym podzielić się swoimi bym zilustrować to fakt, że zjawisko nadużycia sek-
doświadczeniami dotyczącymi nadużycia z jakimi sualnego zostało dopiero niedawno zaprezentowane
się zetknęłam po raz pierwszy jeszcze dwadzieścia społecznie i ujrzało światło dzienne. Nagłaśnianie
lat temu. Otóż, zwróciła się do mnie grupa dzienni- społeczne więc ma nie tak długą historię. A jak po-
karzy ze środowiska sądowniczego z prośbą o po- kazuje Państwa obecność na tej sali, dramat rozgry-
moc w obronie młodego człowieka, matkobójcy, któ- wa się na wielu płaszczyznach. Na przecięciu płasz-
ry otrzymał, dosyć szybko w odczuciu dziennikarzy, czyzn prawnej, medycznej, psychologicznej, psy-
karę śmierci. Problem polega na tym, aby pomóc chiatrycznej, służb społecznych, pomocy społecznej,
rozpatrzyć ten wyrok ponownie, ponieważ osobom, prewencji społecznej, psychologii społecznej, która
które włączyły się w tę sprawę wydawało się, że de- opisuje rozmiary zjawiska oraz profilaktyki społecz-
cyzja wymaga jeszcze rozważenia. W trakcie sprawy nej. I oczywiście każdy z nas, tutaj, powinien zna-
sądowej okazało się, że ów młody człowiek byk lez
ć swoje miejsce i tak jak to powiedziała w ze-
dzieckiem adoptowanym kobiety-matki, którą be- szłym roku na konferencji "Dziecko nadużywane,
stialsko potem zamordował i że rok przed owym tra- dziecko maltretowane" [maj '95] francuska psycho-
gicznym wydarzeniem ojciec tego człowieka zmarł. analityczka Marcelina Gabel powinniśmy przede
Młodzieniec został sam na sam z matką, która, jak wszystkim skoordynować swoje działania tam gdzie
wynikało to z jego zeznań, zachowywała się w spo- pracujemy, aby sobie wzajemnie dawać wsparcie i
sób dla niego dziwny, a potem już zrozumiały Matkę działać skutecznie. Wydaje mi się, że konferencja
ekscytowała obecność pacjenta oraz ona sama ekscy- dzisiejsza jest o pół roku opóz
niona. Wydaje mi się,
towała go. Napięcie między obojgiem osób doszło że powinniśmy co najmniej co rok zbierać się jako
Katarzyna Walewska  Psychoanalityk wobec zjawiska incestu
grupa wsparcia, aby wymieniać doświadczenia, tak dorosły", tym większa jest psychotyzacja oraz tym
jak każdy może, w tym czym się zajmuje, szukać silniejsza jest, jak widzimy, penalizacja, tym bardziej
środków zaradczych, prewencyjnych, zrozumienia. czyn jest oceniany jako przestępczy Druga dymensja
Byłoby dla mnie żenujące gdybym jako psychoanali- to gwałtowność: im większa gwałtowność połączona
tyk wyłącznie mogła tutaj zaproponować rozwiąza- jest z czynem incestualnym, gdy dochodzi do gwałtu
nie kozetki analitycznej. Natomiast, na pewno jestem czy bestialskiego znęcania się nad dzieckiem, tym
Państwu winna informację od strony praktyki i teorii większa penalizacja. Stopień przemocy określa roz-
analitycznej. miar czynu  a z tym rozmiar dewastacji psycholo-
gicznej.
Trzeba przyznać, że świat psychoanalityczny
zareagował na to zjawisko społeczne z dramatycz- W refleksjach dotyczących tabu incestu, wart
nym opóz
nieniem w stosunku do innych oddziały- jest podkreślenia fakt, że właśnie tabu kazirodztwa
wań społecznych. Być może dlatego, że przez długie jest najbardziej wszechobecne w ludzkich kulturach.
lata  właściwie od czasu sformułowania pierw- A jak wynika z badań, u wyższych kręgowców (np.
szych praw analitycznych i opisania przez Freuda u małp), dozwolona jest masturbacja między rodzeń-
kompleksu Edypa jako jądra nerwicy, świat anali- stwem, ale już nie między dziećmi i rodzicami, tak
tyczny zwykł był traktować fantazje i realność jako samo jeśli chodzi o pełny stosunek między dziećmi i
jednoznaczne czy jednorodne dla pragmatyki leczni- rodzicami. Natomiast można powiedzieć, że rozwią-
czej. Otóż dopiero ofiary nadużyć, a w tym literatura zanie, przezwyciężenie tabu incestu u człowieka jest
taka, jak dokumenty Ewy Thomas zaczęły obalać jakby paszportem, wejściem człowieka do społe-
mur milczenia i świat analityczny był zmuszony zre- czeństwa ludzkiego, jest symbolem aktu uczłowie-
widować swoje poglądy i implikacje terapeutyczne. czenia. Tabu to, jak wynika z badań kulturoznaw-
Reprezentantką tego jest Alice Miller. "Mury milcze- ców, chroni także czystość genetyczną gatunku, sta-
nia" zostały przetłumaczone na język polski. Mówi nowi zabezpieczenie genetyczne, zaś z punktu wi-
ona o tym, że istnieją fantazyjne traumy, urazy zwią- dzenia intrapsychicznych zjawisk  chroni i zabez-
zane z fantazyjną sedukcją, ale obok urazy realne, z piecza idealność rodziców, idealizację ojca. Przekaz
realną i aktywną dla obu stron redukcją, bohaterów z pokolenia na pokolenie dokonuje się poprzez prze-
dramatu. Pokazuje też, czym jest realna trauma, w kaz poczucia winy i istnieje zarówno w prawie natu-
skutkach, pokazuje, że jest ona sytuacją ekstremalne- ralnym, jak i w prawie skodyfikowanym.
go urazu i że co więcej, ona istnieje nie tak rzadko
jak się dotąd wydawało analitykom. Kiedy dochodzi do naruszenia tabu incestu?
Na ogół wówczas, kiedy u rodziców istnieje duży
Jaka jest rola analityka? Próbuje zrozumieć, problem w oddzieleniu nurtu czułości od zmysłowo-
próbuje pomóc tym, którzy się zajmują tymi ści czy seksualności wobec dziecka. Z jakiego to po-
zjawiskami, ale przede wszystkim zrozumieć na wodu? Do tego wrócimy, ale wydaje mi się, że to co
czym polega dramat i pomóc ofiarom tego dramatu. Ferenczi powiedział kilkadziesiąt lat temu jest stale
Może zacznę od paru zdefiniowań, aby okre- aktualne: do incestu dochodzi w wyniku  pomie-
ślić obszar, w którym będziemy się poruszać. Pierw- szania języków : czułości i zmysłowości, w wyniku
sze pytanie: Co to jest incest? Definicja incestu jest wewnętrznej ich konfuzji: rodzic w swojej propozy-
prosta: z łacińskiego "incastus"  nie odcięty tzn. cji kontaktu, nieodzownego dla rozwoju, proponuje
ten sam, z tym samym. Pojęcie to określa relację obok czułości erotykę, zmysłowość i seks. A dziecko
seksualną, zmysłową osób, które połączone są wię- odpowiada oczywiście na wszystko co dorosły mu
zami krwi. Oczywiście osoby te mogą być w stosun- proponuje, ponieważ jest mu potrzebny i kontakt i
ku do siebie w różnej odległości: inna jest sytuacja, z miłość rodzica; przyjmuje ją w takiej postaci, jaka
punktu widzenia psychopatologii, jeśli jest to matka i mu jest proponowana. Oczywiście jeśli próbujemy
syn a inna  jeśli np. siostrzenica i wuj. W pierw- rozumieć osoby, które biorą udział w dramacie, oka-
szym przypadku czynnik psychotyzacji jest bardzo zuje się, że w historii życia tych, którzy mają kłopot
duży Na ogół matka jest psychotyczna; jako, że zwy- z oddzieleniem czułości od zmysłowości, istniały
kle to bardziej rodzic, dorosły kieruje relacją. Nieco podobne fakty czy relacje z dorosłymi, gdzie docho-
inaczej jest, jak wspomniałam, w relacji: córka- dziło do takich zaburzeń granic. Ale nie mamy moż-
ojciec, czy córka-wuj, czy też dorastająca dziew- liwości ani oddziaływać, ani karać tamtych osób,
czynka-ktoś bliski z rodziny, pełniący rolę dorosłe- zajmujemy się tym co możemy zrobić i tymi, któ-
go. Można zatem powiedzieć, że im większa bli- rych mamy przed sobą. Idąc dalej, jeśli chodzi o ro-
skość krwi i im bliższe powiązania typu: "dziecko- zumienie incestu, Freud, który sformułował pierwsze
2
Katarzyna Walewska  Psychoanalityk wobec zjawiska incestu
prawa psychoanalizy, uważał, że kluczowym mo- nadużycie jest stałą relacją rodzinną, na którą przy-
mentem nerwicy jest rozwiązanie tabu incestu  myka oczy matka lub ojciec, z takich czy innych po-
rozwiązanie kompleksu Edypa. W tym momencie wodów.
nurt seduktywności, uwiedzenia, fantazje sedukcyjne
są obecne bardzo silne i to z obu stron. I obie strony Zobaczmy więc najpierw od strony dziecka co
muszą je rozwiązać, aby dziecko mogło harmonijnie się dzieje w takiej relacji. Dziecko rozwijając się,
dalej rozwijać się. Natomiast, jeśli dojdzie do prze- interesuje się naturalnie wszystkim, a więc i miłością
kroczenia tabu incestu, mamy w efekcie do czynienia i genitalnością; samo przeżywa impulsy genitalne i
z nadużyciem seksualnym. Sofokles mitowi Edypa jak wynika także z badań psychoanalitycznych, jego
zapewnił nieśmiertelność, jednakże analitycy zasta- zainteresowanie sprawami seksu łączy się często z
nawiając się stale nad tą ponadczasową alegorią, od- jego żywością intelektualną, błyskotliwością oraz
krywają różne ważne jej aspekty Niedawno, na kon- pasją zdobywania wiedzy Oczywiście jest ono skłon-
ferencji w Delphi (lipiec 1996) skupiono się na tym ne przeżywać wszystkie możliwe przyjemności z do-
momencie, w którym legenda czy alegoria mówi, że rosłymi, a także z dorosłymi posiadać różne sekrety
zanim owo nieszczęsne dziecko wyruszyło na poszu- Natomiast rolą dorosłego jest pomóc dziecku w prze-
kiwanie miłości  zostało opuszczone, zostało po- żywaniu w rodzinie przyjemnych doznań, przyjem-
rzucone. Kiedy badamy i staramy się zrozumieć wa- nych sytuacji, a także przyjemnych relacji. Warun-
runki powstawania sytuacji nadużyć seksualnych, kiem tego są zdrowe, proponowane relacje rodziców,
warunki transgresji tabu incestu, odnajdujemy sytu- gdzie nie ma "pomieszania języków" jak mówi Fe-
acje, w których dziecko zostaje pierwotnie opuszczo- renczi, czyli, że rodzice sami oddzielają w roli rodzi-
ne czy porzucone realnie, czy fantazyjnie, nie chcia- cielskiej czułość od seksualności. Takie przeżycia
ne, lub po prostu spotyka się z brakiem szacunku. pomogą dziecku stać się w przyszłości samemu ro-
Nadużycie zawiera w sobie także fakt opuszczenia: dzicem oraz pomogą w tej relacji na oddzielenie w
rodzice nadużywający przestają być rodzicami, a za- bliskości: tego co seksualne od tego, co czułe. Sytu-
czynają być partnerami seksualnymi. acji, które są ryzykowne dla transgresji tabu incestu,
zarówno dla dziecka, jak i dla rodziców jest wiele.
Dalej, idąc w kierunku rozumienia definicji, Kiedy dziecko jest małe, są to sytuacje pielęgnacji. Z
zapytajmy się czym jest nadużycie seksualne? Nad- upływem czasu mnożą się te momenty trudne dla
użycie jest to użycie niezgodne z przeznaczeniem, z obu stron: dziecko nie wie, w którym momencie za-
rolą dziecka, ale także z możliwościami jego aparatu cząć chronić swoją intymność, swoją nagość przed
psychicznego: ogarniania impulsów ekscytacji sek- rodzicem; a zwłaszcza rodzicem płci przeciwnej. Nie
sualnej; to także nadużycie wynikające z dyspropor- wie od kiedy zacząć się wstydzić. A rodzice, kiedy
cji ciała dziecka z ciałem osoby dorosłej. Z tego zaś powinni zacząć się zasłaniać? To co wiemy z pracy
wynikają lęki niemożliwe do ogarnięcia. Nadużycie w gabinetach, co wiemy z sesji, ze wspomnień dzie-
to także nadużycie władzy rodzicielskiej, władzy, cięcych, to przeżycia, które mówią o tym jak bardzo
jaką ma dorosły nad dzieckiem i ową władzę wyko- dzieci czuły się skrępowane, skute lękiem, niepoko-
rzystuje dla zaspokojenia swoich potrzeb. Oczywi- jem, jak mocno udawały, że śpią wówczas, kiedy by-
ście różne mogą być odcienie czy sika incestu i rela- ły świadkami współżycia rodziców. Jak wspomnia-
cji incestualnej: zaczynając od formy bardzo łagod- łam wyżej taka sytuacja jest także, nadużyciem sek-
nej, czy nawet dla rodziców nieświadomej jak np. sualnym. Dlaczego? Jak to widzimy w psychice
nieliczenie się z dzieckiem współżyjąc seksualnie w dziecka, czy adolescenta może dojść w wyniku nad-
jego obecności. Fakt ten powoduje nadmierną sty- użycia seksualnego do głębokich zaburzeń inhibicji
mulację jego aparatu mentalizacji. Można powie- seksualnych, i innych, np. tożsamości, z których np.
dzieć, że prawem dziecka jest odkrywanie świata do- może się rozwinąć psychoza. Ale zdarzyć się może,
rosłych na własną rękę, czy też "ramię w ramię" z że doświadczenia w dzieciństwie otorbione przez
rodzeństwem, ale też dorośli mają obowiązek prze- mechanizmy obronne, wyparcie czy negację mogą
kazać dziecku pojęcie intymności. Przekazać, że ży- spowodować, że człowiek odtworzy owe przeżycia
cie intymne jest ważne, stanowi z
ródło siły, że mi- ze swoimi dziećmi, np. pod wpływem alkoholu, lub
łość jest piękna, ale jest ona zarezerwowana dla do- zdekompensuje się psychotycznie wiele lat póz
niej.
rosłych i że warto może dorosnąć, zostać dorosłym Czasami osoba obarczona takimi przeżyciami w ogó-
człowiekiem. Czasami stanowi to jedyny poważny i le odmawia roli rodziciela, mimo, że nie ma żadnych
rozsądny argument  kiedy brak nam już innych... medycznych przeciwwskazań.
Oczywiście inną sytuacją jest taka, kiedy nad- Jeśli chodzi o zaburzenia w tworzeniu się toż-
użycie pojawia się wraz z gwałtem, inną zaś, gdy samości, warto przypomnieć, że każde dziecko po-
3
Katarzyna Walewska  Psychoanalityk wobec zjawiska incestu
trzebuje okresu wiary w idealnego rodzica, który da- Wówczas pojawiają się rzeczy szczególne:
je wsparcie do rozwoju oraz model do identyfikacji. sny, z których pozostaje tylko jedno słowo, owszem
Kiedy się ta wiara załamuje, nie tylko z powodu dez- znaczące, ale nie wiążące się z żadnym skojarze-
iluzji, (bo dziecko widzi różne przywary rodziców), niem, jakby wysepka wyłaniająca się z pustki. Poza
kiedy rodzic przestaje być rodzicem, kiedy ojciec w tym dziwne odczucia w chwili zasypiania: ona czuje
sposób mniej lub bardziej gwałtowny swoim orga- swoje ciało i widzi się od zewnątrz. Dobijamy do no-
nem genitalnym przeszywa ciało dziecka, wtedy wego kontynentu, do percepcji poprzez którą przeja-
można powiedzieć za Claudem Balier, że nie tylko wi się realność, jej realność, rozumiem przez to real-
wówczas łamie coś, czy burzy coś fizycznego, ale ność jej istnienia.
także psychicznego. Burzy się świat dziecka, w tym
punkcie podparcia, gdzie wiara w idealnego rodzica Autor wspomina dalej o innym pacjencie, któ-
była niezbędna do rozwoju psychicznego. Claude rego "wszyscy bracia i siostry byli ofiarami niezwy-
Balier, współczesny psychoanalityk, zajmuje się od kle brutalnego, a do tego chorego psychicznie ojca.
dawna rozumieniem sytuacji incestualnych. Nazwał Jedynie ten mój pacjent w dziwny sposób uniknął ich
on sytuację incestualną morderstwem dokonanym na losu. Ale podczas picia większej ilości alkoholu
tożsamości. Być może jest to dosyć dramatyczne przyciągnął jakiegoś przypadkowo spotkanego mło-
sformułowanie, ale podzielając jego pogląd, posta- dzieńca i usiłował odbyć z nim stosunek analny Wy-
ram się przedstawić konsekwencje relacji incestual- daje się, że chodziło bardziej o niezręczne zainsceni-
nej przytaczając dwa przykłady prowadzonych przez zowanie na nowo pewnej sytuacji, aniżeli o rzeczy-
niego terapii wraz z jego komentarzem. Przypadków, wisty zamiar. doprowadzenia do spełnienia czynu. W
które sama prowadzę, nigdy nie cytuję w tak dokład- trakcie terapii dokonał on odtworzenia swego życia,
nej formie, która by byka tu pomocą do zrozumienia ze stopniowym przybliżaniem relacji ze swoim oj-
zjawiska. cem, kiedy to widać było wyraz
nie, że coś jednak
miało miejsce, choć zawsze odkładane na bok za po-
Claude BALIER w "Incest  morderstwo do- mocą tego, co nazywałem zaprzeczeniem. Gdy pew-
konane na tożsamości" relacjonuje: "Pacjentka X nego dnia zasłona rozdarła się nagle, pacjent zapadł
przyszła tak, jak większość zgłaszających się do psy- w sen oniryczny, w trakcie którego byk stale wysta-
choanalityka: powodem jest stałe zwątpienie w swo- wiony na koszmary Na tym etapie granica pomiędzy
je możliwości, ucieczka od wszystkiego, poczucie jawą a snem byka bardzo nieuchwytna. Pojawiające
pustki w miłości do męża i dzieci, odczuwanie iryta- się sceny przypominały bardziej halucynacje, aniżeli
cji innych wywołanej tym, że wydaje się być stale marzenia senne. W trakcie tych scen walczyk on z
nieobecna, dalej, powodem jest jej wieczna pogoń za potworem, którego organ płciowy byk olbrzymi.
życiem i wynikające z tego stałe spóz
nianie się, Pewnego dnia, a raczej pewnej nocy, udało mu się
spóz
nienia na których jej zresztą zależy, bo to być zwyciężyć potwora. Było to coś w rodzaju przebu-
może jedyne chwile, które ma dla siebie. Poza tym dzenia i od tego momentu przestał potrzebować po-
należy ona wyłącznie do innych, jest jak gdyby byka mocy, której udzielała mu ekipa lekarska w trakcie
przez nich przeszyta. przechodzenia tej trudnej drogi.
Opowie ona o związku kazirodczym swej sio- Poza zawartą w tych scenach dziecięcą ikono-
stry z ich ojcem. Powie o tym jak gdyby przypad- grafią, będącą prawdopodobnie przypomnieniem
kiem. Potem zaprzeczy, że to powiedziała. Póz
niej dziedziny jego dziecinnych wyobrażeń, w której
powróci do tematu, najpierw poprzez aluzje, tak że warto zauważyć utożsamienie się z agresorem, nieja-
przerzuci na mnie swe niezdecydowanie  niewiele ko wstępu do przystąpienia do działania, trzy rzeczy
więc mogę zrobić. Sygnalizuję jedynie, że istnieję, wydają mi się warte zauważenia:
zwyczajnymi chrząknięciami, jak to u psychoanality-  Przede wszystkim intensywność zakłóceń
ków się zdarza, czy też pewnymi ruchami. Jestem spowodowanych powrotem wspomnień. Zrozumiałe
powiernikiem czegoś, ale jeszcze dobrze nie wiem jest wytrwałe zaprzeczanie w celu ochrony przed,
czego, oprócz samego istnienia tego czegoś. Czasem grożącym naporem takiego lęku. Jasne jest, że nie-
opowie mi ona swoje sny, co pozwala mi na inter- którzy pacjenci wolą podświadomie spokojny rytm
wencję. Ale ona zapomina albo natychmiast, albo z niekończącej się analizy, aniżeli konieczność stawie-
jednego spotkania na drugie wszystko to, co powie- nia czoła wstrząsom nie do opanowania.
działem. A jednak jej głos staje się coraz lepiej sły-  To co nazwałem zaprzeczeniem, wydaje mi
szalny, coraz pewniejszy siebie; wydaje mi się, że się dokładnie odpowiadać negatywnej halucynacji
jest bardziej obecna. opisanej przez A. Greena (1993). Zaprzeczenie to,
4
Katarzyna Walewska  Psychoanalityk wobec zjawiska incestu
skierowanie przeciwko percepcji, wymazuje pamięć rzewających, nadużywanych przez ojców. Typy oj-
o wydarzeniu traumatycznym. Odgrywa ono, jak mi ców nadużywających już jakiś czas temu zostały opi-
się zdaje, tę samą rolę podczas zwykłych spotkań sane przez badania socjologiczne. Warte podkreśle-
pacjenta z dziećmi, w szczególności z własnymi nia jest to, co wynika z praktyki klinicznej. Jeśli ro-
dziećmi. Owa negatywna halucynacja zanika praw- dzic zaproponuje się sam jako obiekt seksualny mo-
dopodobnie pod wpływem nadużycia alkoholu, ma- że dojść do silnej psychotyzacji adolescenta. Znane
jącego z kolei uciszyć stan niepokoju. Skoro ostatni są też w okresie adolescencji takie zjawiska, jak
mur obronny zostaje obalony, percepcja rzuca się do ucieczki czy samobójstwa. W analizach klinicznych
ataku, jak to wyraża Green, na spotkanie elementów tych młodych często znajdujemy wątek trudnej do
wewnętrznych wypełnionych nieświadomymi repre- pomieszczenia, niosącej horror relacji incestualnej.
zentacjami: następuje implozja, która doprowadza do Jak wspomniałam na początku, sytuacja matkobójcy
"wyjścia" poprzez przejście do czynu. Zauważmy była właśnie taką sytuacją, chłopiec zaczął przeży-
raz jeszcze załamanie się granic i pomieszanie ob- wać sam impulsy seksualne, a obiektem ekscytują-
szarów: wewnętrzne-zewnętrzne. cym i budzącym przerażenie była matka. Gdy anali-
 Wreszcie  dziecięcy obraz zwycięstwa zujemy dynamikę rozwoju powstawania zależności
nad potworem nie powinien przesłaniać ponownego alkoholowych czy narkotycznych, także wcześniej
przywłaszczenia przemocy Rozumiem przez to czy póz
niej znajdziemy tam, wątek nadmiernego sty-
"gwałtowność pierwotną," towarzyszącą wyłonieniu mulowania, czy nadmiernej bliskości proponowanej
się narcyzmu  tutaj w jego wersji falicznej. Chodzi przez matkę czy ojca, która zostaje potem obronnie
bowiem o egzystencję a nie o agresję. Stawką dla zamieniona na narkotyk. Dziecko nie jest w stanie
ofiary jest dokonanie pewnego powrotu do z
ródeł; neutralizować w sobie lęków w sytuacji separacji,
chodzi o naturalne z
ródło impulsów". walczy z psychozą jak potrafi; czasami właśnie po-
przez branie narkotyków. Problem nadużyć seksual-
Całość artykułu znajduje się w numerze 4 Dia- nych otwiera ogromną perspektywę badań i pracy
logów. Pokazuje on dokładnie, jak tożsamość ulega dla analityków i terapeutów różnych orientacji; pracy
perturbacji, ogromnemu zachwianiu, w tym poczucie przeciwprzeniesieniowej, która pozwala rozpoznać,
braku granic, wiodące w końcowych przypadkach do rozumieć i pomieszczać, słuchać i towarzyszyć. Bo
dużej patologii społecznej. Bywa, że staje się bazą często nasze przeciwprzeniesienie, własny lęk przed
prostytucji, gdy dziecko zaczyna traktować własne problemami incestualnymi woli nam podpowiadać,
ciało zgodnie z tym, jak je dorośli traktowali, tzn. że jest to raczej fantazja niż rzeczywistość. Przecież
przedmiotowo. Oddziela się od swojego ciała, jak od znacznie większy lęk trzeba pokonać w sobie by to-
obiektu zewnętrznego, obronnie, aby potem móc je warzyszyć komuś, kto przeżywa w analizie, czy w
używać, sprzedawać czy manipulować zgodnie ze terapii realną traumę nadmiernej stymulacji, gwałtu
swymi doświadczeniami. Pomijam tutaj takie oczy- czy współżycia incestualnego. A
ączy się to często z
wiste bezpośrednie skutki jak: ciężkie urazy fizyczne negacją lub fobią wobec introjektu rodzicielskiego,
i psychiczne, z którymi spotykają się pediatrzy i chi- oraz także z projekcją czegoś, czego nie możemy
rurdzy To, co mogę powiedzieć jako psychoanalityk przyjąć w sobie, identyfikacji ze stymulującym agre-
to to, że nierzadko słyszę wspomnienia z okresu sorem, potworem, który rozsadza od wewnątrz struk-
dzieciństwa o przekraczaniu granic w relacjach ince- tury psychiczne.
stualnych.
Istnieje sporo problemów, w których psycho-
Osobnego omówienia wymaga sytuacja adole- analitycy mogą przyłączyć się do wspólnej pracy
scenta w rodzinie. Jak wspominałam, istnieją szcze- służąc zrozumieniem i pomieszczaniem. Na przykład
gólne okresy w rozwoju dziecka, które wnoszą im- takim trudnym problemem jest problem nadużyć
manentnie wzajemną sedukcję, co może prowadzić seksualnych w instytucjach. Wiemy wszyscy, że in-
do realizacji fantazji. Właśnie adolescencja jest ta- stytucje opiekuńcze nie są dobrze płatne, nie są gra-
kim okresem, kiedy w sposób naturalny poszukuje tyfikujące finansowo, oraz często opierają się na do-
się realnego obiektu genitalnego i realnego rozłado- brej woli, czy dobrym sercu osób zatrudnionych. Ale
wania. Dojrzewający w szczególny sposób jest w też wiemy wszyscy, że w związku z tym nie zawsze
stanie budzić pragnienia zmysłowe, a kiedy spotyka dobór osób opiekujących się jest zgodny z głęboko
się to z problemami nie oddzielenia czułości od zmy- pojętymi interesami dziecka. Oczywiście moim za-
słowości, z kłopotami z utrzymaniem granic, zdarza miarem nie jest rzucanie kamieniem w kogokolwiek.
się, że dorośli nie potrafią się oprzeć. Mówią o tym Wręcz przeciwnie. Wydaje mi się, że jeśli rozpozna-
dokumenty socjologiczne, np. o dramacie córek doj- jemy w instytucji wychowawczej czy opiekuńczej
5
Katarzyna Walewska  Psychoanalityk wobec zjawiska incestu
sytuację pedofilii, czy też nadużycia seksualnego, ku, w którym zawarta jest sika panowania rodzica
powinniśmy się czuć zobowiązani do pomocy i to nad dzieckiem. Np. sytuację konfrontacji przeprowa-
obu stronom. Zrozumiałe jest, że inną sytuacją jest ta dza się przy zasłonięciu; dziecko i rodzic nie widzą
kiedy władzę swoją wykorzystuje seksualnie dyrek- się. Rozumiejąc, że jedno spojrzenie może nawrócić
tor czy ktoś inny, kto sprawuje władzę formalną, in- do sytuacji dramatycznej. Także więc organizując
ną  gdy wychowawca nadużywający jest sam out- prewencję powinniśmy swoją analityczną wiedzę
siderem, nie lubianym, który bardziej identyfikuje zaproponować do wspólnej działalności profilaktycz-
się z dziećmi niż z ekipą leczącą. Inny też jest wy- nej.
miar czynu czy też traumy spustoszenia intrapsy- To co miałabym do zaproponowania jako ana-
chicznego dziecka i zawodu na dorosłych, jeśli lityk, to regularne spotkania superwizyjne oraz, gru-
dziecko jest małe, a inny jeśli jest to dorastający czy pę wsparcia.
dojrzewająca dziewczyna i wychowawca. Zrozumia- W prezentacji niniejszej starałam się przedsta-
łe, że różne są rozmiary tych urazów. wić otwarcie perspektywy analitycznej na nowy ob-
szar. W okresie minionym, jak wspomniałam, świat
Gdzie jeszcze mógłby się przydać psychoana- psychoanalityczny był zamknięty na ustalenie real-
lityk w pracy związanej z nadużyciami seksualnymi? ności czy fantazyjności traumy nadużycia seksualne-
Mam głęboką wiarę w to, że we wszystkich działa- go. Być może wiązało się to z silnym przeciwprze-
niach prewencyjnych. Istnieją na świecie znakomite niesieniem, z niechęcią usłyszenia. Można by nawet
wzory, na przykład francuskie. Są to rodzaje prze- nazwać to zjawisko głuchotą. Ale rzeczywistość do-
wodnika, który jest dostępny w wersji osobno dla pomina się, abyśmy otworzyli się na realność, na to-
rodziców i dzieci. Taki "przewodnik" ma odpowied- warzyszenie wszystkim przeżyciom związanym z tą
nią szatę graficzną; celem jest nie tylko uświadamia- realną traumą, jaką jest incest.
nie i bezpośrednie zapobieganie, ale także wyważe-
nie proporcji emocji powstających wokół zjawiska w Bibliografia
gamie: od dramatyzacji do banalizacji. W przewod-
niku tym jest mowa o kompleksie Edypa i o natural- Balier C. 1995 PUF Psychiatria dziecięca Nr 2/1994 In-
cest  morderstwo dokonane na tożsamości
nych tendencjach dzieci i rodziców, i o tym jak zapo-
Gabel M. 1992 PUF Les Enfanis victimes p'abus sexuels
biegać nadużyciu seksualnemu, o tym, jak nagłaśniać
Gabel M. Lebovici S. Mazet PF 1995 PUF "Le traumani-
ten dramat. Także jak zorganizować "zielony tele-
stic de 1' inceste
fon", dostępny całą dobę dla dzieci zagrożonych
Gabel M. Lebovici S. 1995 Edition fleurs Tardy - Paris
nadużyciem, jak rozmawiać z dziećmi, jak rozma-
Maltraitance: Mainten du lien?
wiać z nimi w trakcie przesłuchań w sprawach o
nadużycie seksualne.
Inne wzory prewencji czy oddziaływań w tak
skomplikowanej sytuacji, można przejąć od angiel-
skich służb społecznych. Tam doceniono wagę wzro-
6