I. Zagadnienia wprowadzające
1. Geneza i pojęcie prawa
Rys. 1. Iustitia (łac. Sprawiedliwość)  uosobienie sprawiedliwości; obraz L. Cranacha
starszego, Gerechtigkeit als nackte Frau mit Schwert und Waage
y
ródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo, dnia 25.02.2011 r.
Omawianie przedmiotu, którego nazwa brzmi  prawo , zacząć należy od przedstawie-
nia samego pojęcia prawa. Termin  prawo występować może w wielu aspektach i zna-
czeniach. Większość osób posługuje się nim, intuicyjnie odczytując go w sposób mniej
lub bardziej zbieżny z poglądami utrwalonymi w nauce prawa. Warto zwrócić uwagę, że
w języku potocznym omawiane pojęcie jest różnie pojmowane. Okoliczność ta potwier-
dza złożoną naturę prawa.
Pracownik, mówiąc:  mam prawo do płatnego urlopu , wskazuje, iż uprawnienie ta-
kie wynika z obowiązujących przepisów, przede wszystkim Kodeksu pracy, który stano-
wi, że  pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlo-
pu wypoczynkowego (& ) , art. 152. ż 1 k.p.
Zajmująca się obowiązkami domowymi osoba  ma prawo oczekiwać pomocy od po-
zostałych domowników. Sformułowanie  ma prawo nie oznacza, iż przepisy nakładają
obowiązek współuczestniczenia w wykonywaniu prac domowych, ale w świadomości tej
osoby wydaje się to uzasadnione i prawidłowe.
Biolog stwierdza, że  prawo przyrody jest precyzyjne . Matematyk, że  prawa ma-
tematyczne są uniwersalne . Sformułowania te nie oznaczają, że przyroda funkcjonuje
na podstawie stanowionych przez człowieka przepisów, ale że istnieje pewien zbiór re-
guł i zasad porządkujących przyrodę i wszechświat. Znany angielski fizyk i matematyk,
R. Penrose, stwierdził:  My, nasze ciała i umysły, stanowimy część Wszechświata, który
z nadzwyczajną dokładnością podlega niezwykle subtelnym i ogólnym prawom mate-
matycznym [zaznaczenie M.K.-K.] 1. Z kolei polski uczony, R. Poczobut, uważa, że:
istnienie w przyrodzie racjonalnych systemów umysłowo-poznawczych jest manifestacją obowiązu-
jących w nim praw [zaznaczenie M.K.-K.]  niezależnie od tego, że opis umysłu w kategoriach samych
praw, podobnie jak opis Wszechświata, z pewnością nie jest wyczerpujący2.
Polskiemu terminowi  prawo odpowiada łaciński rzeczownik ius, który w rzymskiej
literaturze prawniczej posiadał wiele znaczeń. Rzymski wyraz ius używany był często
w połączeniu z rzeczownikiem fas oznaczającym prawo boskie, czyli sferę działania do-
zwoloną i ochranianą przez religię. Naruszenie prawa boskiego określane było terminem
nefas  bezbożność. Bezbożność owa w wyobrażeniach starożytnych skutkowała gnie-
wem i zemstą bogów. Sprawca nefas mógł uwolnić się od negatywnych skutków swoje-
go działania, składając piaculum, czyli ofiarę dla bóstwa. Natomiast słowo ius odnoszo-
ne było do prawa stanowionego przez człowieka. Oznaczało albo określony zespół norm
prawnych, porządkujący daną dziedzinę życia, dotyczącą działania ludzkiego dozwolo-
nego i chronionego przez państwo, albo wynikające z tego rodzaju norm uprawnienie
jednostek. Naruszenie ius określano terminem iniuria (bezprawie). Zaistnienie tego ro-
dzaju wykroczenia skutkowało sankcjami świeckimi. W czasach starożytnego Rzy-
mu wyraz
ny był jednak związek prawa stanowionego z prawem boskim (zwią-
zek fas z ius). Fas i ius (prawo boskie i prawo ludzkie) stanowiły wówczas spójną całość.
Elementy sakralne przenikały wczesną myśl prawniczą3. Z uwagi na to kapłani posiadali
 monopol znajomości prawa i byli oni zarazem jego pierwszymi interpretatorami 4. Sa-
kralne pochodzenie prawa świeckiego potwierdzają słowa H. Kupiszewskiego:  Prawo
u wszystkich ludów rodzi się w cieniu świątyni 5.
1
Za: R. Poczobut, Umysł a prawa nauki i prawidłowości przyrody, http://www.kkm.uj.edu.pl/xi/rpoczobut.php,
dnia 10.02.2011 r.
2
R. Poczobut, op. cit. dnia 10.02.2011r.
3
I. Żeber, Historia z
ródeł prawa rzymskiego, [w:] E. Szymoszek, I. Żeber, Rzymskie prawa prywatne,
Wrocław 1998, s. 15 16.
4
Ibidem, s. 15.
5
Za: I. Żeber, op. cit., s. 15.
2
W miarę upływu czasu (od poł. V w. p.n.e.) na terenach starożytnego Rzymu następu-
je powolne rozróżnienie  aż do całkowitego oddzielenia się  prawa boskiego od pra-
wa ludzkiego (świeckiego). Z uwagi na to, że Imperium Rzymskie stało się kolebką bez
mała całej współczesnej cywilizacji, rozumienie pojęcia prawa świeckiego nieodłącznie
związane jest z osiągnięciami i poglądami rzymskich jurystów. Do najbardziej znanych
starożytnych definicji prawa należy zawarta w justyniańskich Digestach definicja rzym-
skiego prawnika Ulpiana (Gnaeus Domitius Annius Ulpianus  ur. w II wieku n.e.; zm.
w 223 n.e.). Ulpian natomiast odwołał się do określenia innego prawnika, żyjącego ok.
100 lat wcześniej  Celsusa (Publius Iuventius Celsus Titus Aufidius Hoenius Severia-
nus). Ulpian pisał:
Kto chce się poświęcić prawu najpierw powinien poznać skąd pochodzi jego nazwa. Zostało
bowiem nazwane od sprawiedliwości: albowiem jak wytwornie Celsus określa, prawo jest to
umiejętność stosowania zasad dobra i słuszności6.
Z kolei Paulus, rzymski prawnik żyjący w III w. n.e., stwierdził:  Prawo jest określane na
wiele sposobów: według jednego prawem jest to co zawsze jest dobre i słuszne 7.
Uogólniając  współcześnie prawo świeckie (pozytywne) określane jest w literatu-
rze, niezależnie od sposobu jego powstawania czy tworzenia, jako  całokształt (zbiór) re-
guł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, których nieprzestrzeganie za-
grożone jest zastosowaniem przymusu państwowego 8.
Charakter generalny prawa oznacza, iż odnosi się ono do każdego podmiotu lub każ-
dej osoby wykazującej określone w danym przepisie cechy9. Adresaci przepisów general-
nych określani są nazwą generalną, np.:  mieszkańcy gminy ,  osoby posiadające pojaz-
dy mechaniczne itp. Przepisy generalne odróżnić trzeba od przepisów indywidualnych,
których adresaci określeni są nazwą indywidualną, np. Jan Kowalsk
6
Ibidem, s. 13.
7
Ibidem, s. 14.
8
J. Nowacki, Prawo, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996, s. 235.
9
Ibidem, s. 45.
3
Przykład
Art. 161 k.p.   Pracodawca jest obowiązany udzielić pracownikowi urlopu w tym roku ka-
lendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo . Adresatami tego przepisu są: pra-
cownicy mający prawo do urlopu oraz pracodawcy zobowiązani do udzielania urlopów. Prawo
to przysługuje wszystkim pracownikom w Polsce, bez względu na wiek, płeć czy rodzaj branży,
w której pracują. Przepis ten nakłada obowiązek udzielenia urlopu na wszystkich pracodawców
w Polsce, bez względu na wiek, płeć czy rodzaj branży, w której prowadzą swoją działalność.
Sposób wskazania adresatów wskazuje decyduje o tym, iż przepis ma charakter generalny.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 30 stycznia 2009 r. w sprawie ustalenia szcze-
gółowego zakresu działania Ministra-Członka Rady Ministrów Michała Boniego10  adresatem
tego aktu jest wyłącznie Minister Michał Boni, a nie wszyscy ministrowie. Sposób wskazania ad-
resata wskazuje decyduje o tym, iż przepisy mają charakter indywidualny (konkretny).
Abstrakcyjność prawa oznacza natomiast, że przepis  normuje zachowania powta-
rzalne w rodzajowo określony sposób 11. Od przepisów abstrakcyjnych odróżnić należy
przepisy konkretne, które we wskazanych okolicznościach wyznaczają adresatom tych
norm jednorazowe zachowanie się12.
Przykład
Art. 943. ż 1 k.p.   Pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi . Pracodawca
w każdym przypadku stwierdzenia działania lub zachowania dotyczącego pracownika lub skie-
rowanego przeciwko pracownikowi, polegającego m.in. na uporczywym i długotrwałym nę-
kaniu lub zastraszaniu pracownika, musi temu przeciwdziałać. Sposób określenia powinności
prawnej wskazuje, że przepis ma charakter abstrakcyjny.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie ustalenia szcze-
gółowego zakresu działania Ministra-członka Rady Ministrów Lecha Nikolskiego13  ż 2 pkt 1:
 Do zakresu działania Ministra należy w szczególności przygotowanie referendum akcesyj-
nego dotyczącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej [zaznacze-
nie M.K.-K.] . Tak określone zachowanie się adresata ma charakter jednorazowy, bowiem doty-
czyło konkretnego, jednorazowego referendum, które odbyło się w Polsce w dniach 7 8 czerwca
2003 r. Sposób określenia powinności prawnej wskazuje, że przepis ma charakter konkretny.
10
Dz. U. 2009 nr 23 poz. 130.
11
J. Nowacki, Przepisy prawa, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, op. cit., s. 45.
12
Ibidem.
13
Dz.U. 2003 nr 1 poz. 6.
4
2. Rodzaje prawa
2.1. Prawo zwyczajowe
Prawo zwyczajowe to prawo niepisane, charakterystyczne dla początkowego etapu
kształtowania się systemu prawnego danej społeczności. Wywodzone jest z długotrwałej
praktyki określonych zachowań, które zgodnie ze społecznym przekonaniem są
niezbędne dla ogółu społeczeństwa i powinny być przestrzegane przez każdego.
Żywiołowo wykształtowane zwyczaje  czyli reguły przechodzące z pokolenia na
pokolenie, usankcjonowane tradycją i pierwotnie zagrożone gniewem bóstwa 
z czasem przekształciły się w prawo zwyczajowe. Działo się tak, gdy władza najwyższa
zagwarantowywała sankcją przymusu państwowego przestrzeganie określonych
powszechnie uznanych zwyczajów. Jeżeli za nieprzestrzeganie jakiegoś zwyczaju groziła
kara państwowa, oznaczało to że zwyczaj przekształcony został w prawo zwyczajowe.
Prawo tego rodzaju wykształcone zostało przez społeczeństwo w toku historii, a nie
obowiązywało na podstawie nadania czy uchwalenia przez odpowiedni organ władzy
publicznej, natomiast działalność prawotwórcza władzy publicznej ograniczała się
bowiem pierwotnie do zagwarantowania określonym zwyczajom mocy obowiązującej.
Istotną rolę w procesie  odnajdywania 14 norm prawa zwyczajowego odgrywały sądy,
przed którymi dochodzono istnienia danych zwyczajów. W miarę upływu czasu normy
zwyczajowe zaczęto spisywać w formie dokumentów odnoszących się do szerszego
kręgu adresatów. Tym samym normy prawa zwyczajowego stały się podwaliną prawa
stanowionego15. Współczesne państwa funkcjonują na podstawie prawa stanowionego,
prawo zwyczajowe ma charakter jedynie posiłkowy i dotyczy przede wszystkim
stosunków pomiędzy podmiotami prywatnymi.
Przykład
Jednym ze zbiorów prawa zwyczajowego jest  Ruska Prawda  spis ruskiego prawa zwycza-
jowego z X i XI w. Pierwszy przepis tego zbioru stanowił, że jeśli mąż zabije męża, wówczas brat
mści brata lub syn ojca, lub ojciec syna, lub bratanek, lub siostrzeniec. Jeżeli nie było nikogo, kto
by pomścił śmierć danej osoby, zabójca płacił 40 grzywien16.
14
K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1981, s. 11.
15
Ibidem, s. 10 11.
16
M.Z. Jedlicki, Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów z
ródłowych, Warszawa 1955, s.
125 126.
5
Czy wiesz, że& ?
Również obecnie funkcjonują zwyczaje, czyli pewne powtarzalne zachowania, społecznie ak-
ceptowane, a wręcz pożądane w danej dziedzinie życia, np. zawieranie małżeństw w miejscu za-
mieszkania przyszłej panny młodej, podanie ręki na znak zawarcia umowy.
Prawo zwyczajowe jest podstawą życia społecznego w nielicznych krajach świata, np. Somalii
lub Albanii. Albańskie prawo zwyczajowe, czyli Kanun, to jeden z najstarszych znanych syste-
mów prawnych w Europie. Kanun funkcjonował też w przedklasycznej Grecji, co potwierdzają
m.in. tragedie Ajschylosa. Badacze prawa wskazują, iż Albańczycy przejęli Kanun od swych sta-
rożytnych przodków  Ilirów. Prawo zwyczajowe jest ciągle żywe w świadomości współcze-
snych Albańczyków. Potwierdza to zdarzenie z połowy lat 90. XX w., kiedy to parlamencie al-
bańskim toczyła się dyskusja o podatku VAT. W jej trakcie Azem Hajdari, jeden z przywódców
opozycyjnej Partii Demokratycznej, znieważył i pobił deputowanego rządzącej Partii Socjali-
stycznej  Gafura Mazreku. Dwa dni póz
niej Mazreku w parlamentarnej restauracji strzelił Haj-
dariemu prosto w pierś, ciężko go raniąc. Po tym zdarzeniu w stolicy Albanii, Tiranie, panowało
przekonanie, że to Kanun kierował ręką Mazreku, gdy ten naciskał spust17.
Rys. 2. Główny plac w Tiranie, Pomnik Skanderbega
y
ródło: zbiory własne autorki.
17
M. Jędrysik, Prawo gór, prawo krwi,  Gazeta Wyborcza , nr 11/12, 1998, http://niniwa2.cba.pl/
albania_prawo_gor_prawo_krwi.htm., dnia 20.02. 2011 r. ; zob.: G. Green, Somalijskie prawo zwyczajowe,
http://www.libertarianizm.pl/wolnosciowe_czytanki/praktyka/somalijskie_prawo_zwyczajowe, dnia
20.02.2011 r.
6
Rys.3. Pomnik Fryderyka Chopina w Tiranie
y
ródło: zbiory własne autorki.
2.2. Prawo pozytywne (stanowione) i prawo naturalne
Prawo pozytywne, nazywane też stanowionym (ius positum), to ogół reguł będących
wytworem działalności człowieka. Prawo pozytywne jest stanowione przez upoważnio-
ne do tego organy państwa, np. Sejm i Senat, w trybie przewidzianym dla tej działalności.
Współcześnie do z
ródeł prawa stanowionego należą np.: konstytucje, ustawy, umowy
międzynarodowe, dekrety, rozporządzenia, uchwały, zarządzenia.
Prawo naturalne z kolei obejmuje ogół reguł wypływających z natury społeczeństwa,
z natury rzeczy, z natury ludzkiej lub woli istoty nadprzyrodzonej. Prawo naturalne
obowiązuje niezależnie od ludzkiej woli, rolą człowieka nie jest bowiem jego stanowienie,
a jedynie jego odkrywanie18. Prawo natury uznawane jest za prawo najlepsze, najbardziej
sprawiedliwe, niezmienne, obiektywne i powszechne19. Ukształtowanie się nowożytnej
szkoły prawa natury związane jest z postacią holenderskiego prawnika, polityka i filozofa
żyjącego na przełomie XVI / XVIII w.  Hugona Grocjusza. Sformułował on katalog stałych
i wynikających z natury człowieka zasad, takich jak: obowiązek dotrzymywania umów,
nienaruszalność własności jednostki, obowiązek naprawiania wyrządzonej szkody20.
18
J. Nowacki, Prawo, op. cit., s. 233.
19
T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, Kraków 1984, s. 266 i n.
20
K. Sójka-Zielińska, op. cit., s. 209.
7
Czy wiesz, że&
�tienne-Gabriel Morelly, żyjący w XVIII w. francuski filozof, przedstawiciel komunizmu utopij-
nego, w 1755 r. stworzył dzieło pt.:  Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej praw . Akt ten nie
był kodeksem w rozumieniu prawniczym, a raczej zbiorem reguł sprawiedliwości i moralności
naturalnej.
2.3. Prawo przedmiotowe i prawo podmiotowe
Prawo przedmiotowe to określony zespół norm prawnych porządkujących jakąś dzie-
dzinę życia, dotyczących działania ludzkiego dozwolonego i chronionego przez państwo.
Zdaniem J. Nowackiego mianem  prawo przedmiotowe określany jest  niezależnie od
sposobu powstawania, całokształt (zbiór) obowiązujących norm czy przepisów praw-
nych o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych,
wydawanych przez organy orzekające (sądy, administracja) 21.
Prawo podmiotowe oznacza uprawnienia (lub jedno tylko uprawnienie) podmiotów
prawa, których z
ródłem jest prawo przedmiotowe22.
Przykład
Art. 140 Kodeksu cywilnego23  norma prawa przedmiotowego:
W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może,
z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym prze-
znaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy.
W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.
Ze wskazanego przepisu wynika norma prawa podmiotowego. Na prawo podmiotowe
w tym przypadku składa się zespół uprawnień obejmujących:
1. uprawnienie do korzystania z rzeczy, czyli możliwość posiadania, używania, pobiera-
nia pożytków i innych przychodów z rzeczy,
2. uprawnienie do rozporządzania rzeczą, czyli możliwość wyzbycia się własności rze-
czy np. w drodze przeniesienia własności (sprzedaż, darowizna) oraz możliwość ob-
ciążenia rzeczy np. ustanowienie służebności gruntowej lub hipoteki
21
J. Nowacki, op. cit., s. 235.
22
M. Nazar, Prawo podmiotowe [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego
i rodzinnego, Lublin 1998, s. 69 i n.
23
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.  Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964, Nr 16, poz. 93).
8
3. uprawnienie nieingerowania przez inne podmioty we własność24.
2.4. Prawo publiczne i prawo prywatne
Rozróżnienie norm prawa publicznego od norm prawa prywatnego jest tradycyjnym
i ciągle aktualnym podziałem prawa wywodzącym się ze starożytnego Rzymu. Podział
ten sformułowany został w definicji Ulpiana:
 Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilita-
tem: sunt en im quae-dam publice utilia quaedam privatim. (D. l, l, l, 2) [Digestie, czyli część
kodyfikacji prawa rzymskiego dokonana przez cesarza Justyniana I Wielkiego  przypis
M.K.-K.].
Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, [prawem] prywat-
nym to, które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem pewne [normy] ogólnie użyteczne, pew-
ne prywatnie25.
Kryterium rozróżnienia pomiędzy prawem publicznym (ius publicum) a prawem pry-
watnym (ius privatum) stanowił utilitas   korzyść ,  interes . Uogólniając: prawo pu-
bliczne definiowane jest jako  zespół norm regulujących organizację państwa, dotyczą-
cych organów państwowych, a także struktur administracji państwa 26. Prawo prywatne
z kolei  jako osobna sfera interesów jednostkowych  przynosić miało korzyści po-
szczególnym osobom27. Współcześnie prawo prywatne obejmuje ogół stosunków praw-
nych między osobami prywatnymi, w szczególności w zakresie spraw majątkowych i ro-
dzinnych28.
24
T.A. Filipiak, Prawo rzeczowe [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego
i rodzinnego, Lublin 1998, s.161; Zob. M. Sitek, Prawo cywilne i gospodarcze dla ekonomistów, Toruń 2000,
s. 12.
25
Za: I. Żeber, op. cit., s. 16.
26
I. Żeber, op. cit., s. 16.
27
Ibidem, s. 17.
28
Ibidem; K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2007, s. 27 28.
9
Przykład
Podstawowym z
ródłem prawa publicznego jest Konstytucja RP29, określająca zasady ustroju
i funkcjonowania państwa, np.:
Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich
obywateli.
Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem
prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
Art. 3. Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.
Art. 4.
1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.
2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub
bezpośrednio.
Podstawowym z
ródłem prawa prywatnego jest Kodeks cywilny, który (zgodnie z art. 1. tego Ko-
deksu) reguluje stosunki cywilno-prawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi, np.:
Art. 10
ż 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.[& ]
Art. 710. Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się
zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nie oznaczony, na
bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy.
Stosunki prawno-rodzinne uregulowane są przede wszystkim w kodeksie rodzinnym i opiekuń-
czym30, np.:
Art. 12. ż 1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta
chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak
stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu
ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została
ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie
małżeństwa.
[& ]
Art. 23. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie.
Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy
i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez
swój związek założyli.
29
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483).
30
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r.  Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59).
10
3. Pomniki prawa ze szczególnym uwzględnieniem
wartości i znaczenia prawa rzymskiego
3.1. Kodeks Hammurabiego (Hammurapiego)
Niezwykle trudno spośród bardzo wielu ważnych i ciekawych aktów prawnych
uchwalanych na przestrzeniu wieków wybrać te najważniejsze dla rozwoju państwa
i prawa. Z pewnością do tego rodzaju  pomników prawa należy Kodeks Hammurabie-
go (Hammurapiego) stanowiący dla współczesnych przykład niezwykle surowego pra-
wa. Kodeks ten został odkryty w 1901 r. przez francuskiego uczonego J. de Morgan a pod-
czas prac wykopaliskowych w Suzie (stolica Elamu, potem państwa perskiego). Uczony
znalazł na miejscu dawnej warowni pokaz
nych rozmiarów blok diorytu. Na górnej
części widniały płaskorzez
by, na dole bloku częściowo już zatarte pismo klinowe.
Znalezisko zostało następnie zbadane przez innego uczonego, profesora Scheil a. Po
odczytaniu pisma klinowego i informacji wyrażonych w płaskorzez
bach stwierdził on,
iż jest to pochodzący przypuszczalnie z VIII p.n.e. zbiór prawa (kodeks) babilońskiego
króla Hammurabiego. Dla wczesnych etapów rozwoju myśli prawniczej charakte-
rystyczne było łączenie pierwiastka duchowego, boskiego z pierwiastkiem ludz-
kim. W omawianym Kodeksie wyraz
nie podkreślono ponadnaturalny, boski charakter
prawa, które zostało ogłoszone przez Hammurabiego jakoby z polecenia bogów. W zbio-
rze zawarte były przepisy dotyczące: prawa rodzinnego, prawa spadkowego, prawa
własności, stosunków najmu na wsi (przepisy dotyczyły robotników rolnych, pa-
sterzy, czy też hodowli wołów), niewolnictwa, prawa karnego, procedury sądowej,
jak i stawek wynagrodzeń za różnego rodzaju usługi (np. usługi rzemieślnicze). Ponad-
to w Kodeksie Hammurabiego zawarte były zaklęcia pod adresem babilońskich bo-
gów, by czuwali nad pomyślnością funkcjonowania ogłoszonego prawa31.
3.2. Znaczenie prawa rzymskiego dla dorobku cywilizacyjnego i kulturowego
Pojęcie  prawo rzymskie jest wieloznaczne  w literaturze fachowej wymienia się
kilka znaczeń tego terminu. Dla potrzeb niniejszego wykładu prawo rzymskie rozumiane
będzie jako  prawo powstałe i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim, czyli ab
Urbe condita (od powstania państwa rzymskiego) w połowie VIII wieku p.n.e. do śmierci
Justyniana (listopad 565 r. n.e.). Tak pojmowane prawo rzymskie obejmuje niemal czter-
naście stuleci systematycznego rozwoju 32. W czasie swego historycznego dojrzewa-
nia prawo to wyrosło ponad inne prawa antyczne i stało się syntezą praw starożyt-
ności. Pojęcie  prawo rzymskie rozumiane może być także szerzej jako antyczne prawo
rzymskie oraz tzw. wtórne prawo rzymskie.  Wtórnym prawem rzymskim nazywane
31
M.Z. Jedlicki, Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów z
ródłowych, Warszawa 1955, s. 5.
32
I. Żeber, op. cit., s. 10.
11
jest w literaturze prawo powstające (recypowane w różnych postaciach) już po upadku
Cesarstwa Rzymskiego na znacznych obszarach Europy i świata  aż do początków XX
w. Co ciekawe, prawo rzymskie przestało być prawem obowiązującym w Europie dopie-
ro w końcu XIX w., czyli w czasie wielkich kodyfikacji cywilnych. Na przełomie XIX i XX
w. prawo rzymskie z dyscypliny prawa obowiązującego przekształciło się w dyscyplinę
historyczno-prawną. XX w. rozpoczął bowiem epokę swego rodzaju  nacjonalizacji pra-
wa  każdy naród stanowić zaczął swoje własne prawo prywatne33. Mimo to w literatu-
rze podkreśla się istnienie nieprzerwanej tradycji znajomości i stosowania prawa rzym-
skiego od czasów antycznych aż do współczesności. Okoliczność ta wskazuje na ciągłą
styczność współczesnych systemów prawnych z prawem rzymskim, którego wartości
i zasady są ciągle żywe. Prawo to zatem zajmowało, i nadal zajmuje, wyjątkowe miejsce
w historii kultury europejskiej.
Znaczenie prawa rzymskiego jako trwałego elementu europejskiego systemu prawa wy-
raża się przede wszystkim w jego wymiarze etycznym i personalizmie. Personalizm
oznaczał, że persona (osoba) była celem i podmiotem prawa rzymskiego34. Rzymski jury-
sta Hermogenianus (IV w. n.e.) powiedział: Hominum causa omne ius constitutum sit (D. 1,
5, 2)   Wszelkie prawo jest ustanawiane ze względu na ludzi 35. Prawo powinno być
bowiem środkiem zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Zostało
bowiem ustanowione ze względu na ludzi i dla ludzi. Nieprzemijającym walorem prawa
rzymskiego jest także jego etyczny wymiar. Podstawową wytyczną dla jego stosowania
były zasady bonum et aequum, czyli zasady dobra i słuszności. W prawie tym uwypukla-
no znaczenie sprawiedliwości (temin ius  prawo wywodzi się z pojęcia iustitia  spra-
wiedliwość). Do podstawowych zasad etycznych w starożytnym Rzymie zaliczano36:
 żyć uczciwie,
 nie krzywdzić nikogo,
 oddać każdemu, co mu się należy.
Zasady te korespondowały z trzema republikańskimi cnotami rzymskimi37:
 męstwo,
 rzetelność, wiarygodność,
 sumienność w dopełnianiu wszelkich zobowiązań moralnych.
Niestety owe wygórowane oczekiwania w stosunku do społeczeństwa, prawa i jego sto-
sowania nie zawsze są spełniane. Współczesna historia, a zwłaszcza doświadczenia II
wojny światowej, wskazują, jak niebezpieczne jest odwrócenie się od ducha i zasad prawa
rzymskiego38. Wyraz
nie ilustruje to M. Jastrun w wierszu  Z pamiętnika byłego więz
nia
obozu koncentracyjnego (fragment):
33
Ibidem, s. 10.
34
Ibidem..
35
Za: I. Żeber, op. cit., s. 11.
36
Ibidem, s.15.
37
Ibidem, s. 15.
38
Ibidem, s. 10 15.
12
(& ) Żyłem w latach,
Kiedy każdego dnia pytano:  Kto następny?
Zdawało się, że ludzie bawią się jak dzieci
W odbijankę z losem: Podaj dalej!
Żyłem w latach,
Gdy mord masowy miał sankcję najwyższą
Państwa, w którym prawo rzymskie przestało istnieć
[zaznaczenie M.K.-K.].
To okropne, że ludzie zaczęli się przyzwyczajać
Do faktu, że prawo rzymskie przestało istnieć,
Że śmierć z ręki kata jest rzeczą pospolitą,
A ludzka rzecz jest wymysłem i przesądem
Wolnomyślicieli.(& )
Mimo iż prawo rzymskie nie stanowi dyscypliny obowiązującej, jego wpływ jest cią-
gle widoczny. Prawo to nadal inspiruje i wyznacza kierunki interpretacji prawa. Na 76 ko-
lumnach gmachu polskiego Sądu Najwyższego (oddanego do użytku 11 listopada 1999r.)
umieszczono osiemdziesiąt sześć paremii prawniczych w języku polskim i łacińskim jako
wyraz istotnego znaczenia prawa rzymskiego dla kształtowania się współczesnego pra-
wa i kultury prawniczej39.
O niezaprzeczalnej wartości prawa rzymskiego świadczy fakt, iż zarówno w języ-
ku prawniczym, literackim, jak i codziennym używane są rzymskie paremie, sentencje
i przysłowia. Wydaje się, że w XXI w. znajomość ich znaczenia ciągle jest miarą wysokiego
poziomu umysłowego, oczytania, a także poczucia cywilizacyjnej przynależności i spu-
ścizny. Starożytne maksymy jak: Alius est Amor, alius Cupido ( Co innego jest miłość, co in-
nego namiętność ) czy Amans, quod suspicatur, vigilans somniat ( Podejrzewa się, że zako-
chany śni na jawie ) nie straciły nic ze swojej aktualności. Dorobek rzymskich jurystów
wyraża się z kolei w ciągle przywoływanych i obowiązujących we współczesnym prawie
zasadach, takich jak np.: Dura lex sed lex ( Surowe prawo, lecz prawo  nawet surowego
prawa należy przestrzegać, bo jest ono prawem), Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti
non nocet ( Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi ), In dubio pro
reo ( W razie wątpliwości [należy rozstrzygać] na korzyść pozwanego ), Lex retro non
agit ( Ustawa nie działa wstecz ), Pacta sunt servanda ( Umów należy dotrzymywać ).
39
Więcej na: http://www.sn.pl/nowygmach/index.html (zdjęcia gmachu polskiego Sądu Najwyższego);
http://www.sn.pl/nowygmach/index.html (film typu panorama), dnia 01.09.11 r..
13
Rys. 4. Zasięg Imperium Rzymskiego w 117 r. n.e.
y
ródło: http://messiahiscoming.org/web_images/imperium_rzymskie_117_ne.jpg, dnia 20.02. 2011 r.
Czy wiesz, że& ?
Terytorium Imperium Rzymskiego w okresie pryncypatu (27 p.n.e. 284 n.e.) rozciągało się od
Półwyspu Iberyjskiego i wybrzeży obecnego Maroka na zachodzie po zaśnieżone góry Kaukazu
i tereny Persji na wschodzie oraz od spalonego słońcem Egiptu na południu aż po smaganą wia-
trem Brytanię na północy. Na podbitych lub podporządkowanych sobie terytoriach Rzymianie
wprowadzali swoje prawo, krzewiąc w ten sposób wartości cywilizacji łacińskiej.
3.3. Kodeks Napoleona
Z pewnością wskazując na dzieła prawne o podstawowym znaczeniu dla współczesnej
cywilizacji, należy odnieść się do Kodeksu Napoleona (Code Civil)40 z 1804 r. Sam
Napoleon mówił na Wyspie św. Heleny  Moja chwała nie polega na 40 zwycięskich
bitwach, bo pamięć o nich zatarło Waterloo. Ale jest coś, czego nic nie zatrze, co żyć
40
Zob.: http://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Napoleona, dnia 25.02.2011 r.
14
będzie wiecznie; tym jest mój kodeks cywilny 41. Kodeks ten obowiązuje (ze zmianami)
już przeszło dwieście lat we Francji, Belgii, Luksemburgu. W wielu innych krajach świata
stanowi zaś podstawę regulacji prawa prywatnego (w krajach Ameryki A
acińskiej,
w Izraelu, Kanadzie). Uniwersalny charakter dzieło to zawdzięcza, zdaniem K. Sójki-
Zielińskiej, m.in. walorom technicznym, takim jak: zwięzły, operujący prostymi i jasnymi
sformułowaniami język, unikanie zbędnej kazuistyki i abstrakcyjnych konstrukcji
teoretycznych. Giętkość i elastyczność zwrotów kodeksowych umożliwiła twórczą
interpretację i dostosowywanie ich do aktualnych potrzeb życia w drodze orzecznictwa
sądowego. Na zewnątrz Kodeks, dzięki łączeniu różnych systemów i kultur prawnych,
służył konsolidacji politycznej krajów, które znalazły się w orbicie wpływów Napoleona.
Zakres oddziaływania Kodeksu Napoleona szybko przekroczył granice starego
kontynentu, sięgając wielu regionów obu Ameryk, Afryki, Azji42.
Z oczywistych względów akt ten zajmuje szczególne miejsce w polskiej tradycji praw-
nej. Wprowadzony bowiem został przez Napoleona w 1808 roku do Księstwa Warszaw-
skiego, ale po upadku cesarza nadal obowiązywał na ziemiach polskich pod zaborem
rosyjskim. W literaturze określono go wręcz jako  wyspę polskości w morzu carskie-
go prawodawstwa, a jednocześnie symbol naszej łączności z kulturą prawną Zachodu 43.
Kodeks Napoleona stanowił podstawę nauki dla wielu pokoleń prawników, którzy w nie-
podległej Polsce podjęli trud ponownego ukształtowania polskiego systemu prawnego44.
Podsumowując: Code Civil uznać należy za wybitne dzieło sztuki legislacyjnej XIX w.,
mające istotne znaczenie dla ukształtowania się współczesnej kultury prawnej.
Rys. 5. Kodeks Napoleona (Code Civil), 1804 r.
y
ródło : http://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Napoleona, dnia 25.02.2011 r.
41
Podaję za: K. Sójka-Zielińska, Kodeks Napoleona, Historia i współczesność, Warszawa 2008, s. 9.
42
Ibidem, s. 10 11, 68 i nast.
43
Ibidem, s. 11.
44
Ibidem, s. 10 11.
15
Bibliografia
1. Filipiak T.A, Prawo rzeczowe, [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys
prawa cywilnego i rodzinnego, Lublin 1998.
2. Jedlicki M.Z., Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów z
ródłowych,
Warszawa 1955.
3. Kolańczyk K., Prawo rzymskie, Warszawa 2007.
4. Nazar M., Prawo podmiotowe, [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys
prawa rodzinnego i cywilnego i rodzinnego, Lublin 1998.
5. Nowacki J., Prawo, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996.
6. Nowacki J., Przepisy prawa [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice
1996.
7. Sitek M., Prawo cywilne i gospodarcze dla ekonomistów, Toruń 2000.
8. Sójka-Zielińska K., Historia prawa, Warszawa 1981.
9. Sójka-Zielińska K., Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2008.
10. Ślipko T., Zarys etyki ogólnej, Kraków 1984.
11. Żeber I., Historia z
ródeł prawa rzymskiego, [w:] E. Szymoszek, I. Żeber, Rzymskie prawo
prywatne, Wrocław 1998.
Netografia
1. Green G., Somalijskie prawo zwyczajowe, http://www.libertarianizm.pl/wolnosciowe_
czytanki/praktyka/somalijskie_prawo_zwyczajowe, dnia 20.02.2011 r.
2. Jędrysik M., Prawo gór, prawo krwi,  Gazeta Wyborcza 11/12, 1998, http://niniwa2.
cba.pl/albania_prawo_gor_prawo_krwi.htm., dnia 20.02. 2011r.
3. Kodeks Napoleona, http://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Napoleona, dnia 25.02.2011 r.
4. Tekst Kodeksu Hammurabiego, http://www.rovan.za.pl/text/kodeks-Hammurabiego.
pdf, dnia 20.02.2011 r.
5. Poczobut R., Umysł a prawa nauki i prawidłowości przyrody, http://www.kkm.uj.edu.
pl/xi/rpoczobut.php, dnia 10.02.2011 r.
16