M A K R O S K O P O W E O Z N A C Z A N I E M I N E R A A
Ó W I S K A A

1. WIADOMOŚCI OGÓLNE
M I N E R A A
- pierwiastek, związek chemiczny lub mieszanina związków chemicznych, w stałym stanie skupienia, powstającą w
sposób naturalny. (Substancje, które uznajemy za minerały, powstają bez udziału człowieka !!!)
S K A A
A - zespół wielu minerałów lub wielu osobników tego samego minerału, powstały w sposób naturalny.
Najprostszy podział skał na:
monomineralne  składające się z jednego minerału i
polimineralne  składające się z więcej ni\
jednego minerału
Skały magmowe dzielimy ze względu na genezę:
a) magmowe (powstałe w wyniku krzepnięcia płynnego krzemianowego stopu zwanego magmą (lawą)),
b) osadowe,
c) przeobra\
one
2. MAKROSKOPOWE OZNACZANIE MINERAA
ÓW
2.1. Własności chemiczne minerałów
Minerały mogą mieć bardzo ró\
norodny skład chemiczny. Te, które są wolnymi pierwiastkami (np. miedz
rodzima, złoto rodzime
lub siarka rodzima), mają wzory proste. Natomiast minerały, które składają się z kilku pierwiastków w ró\
nych stosunkach
ilościowych  mają wzory chemiczne dość skomplikowane. Najwa\
niejszą rolę wśród minerałów skałotwórczych odgrywają
krzemiany i glinokrzemiany. Własności chemiczne minerałów zale\
ą bezpośrednio od składu chemicznego. Większość minerałów
skałotwórczych nie reaguje z pospolitymi odczynnikami chemicznymi. Tylko nieliczne minerały reagują z kwasem solnym (HCl),
który mo\
na zastosować w terenie. Do nich nale\
y przede wszystkim minerał zwany kalcytem.
2.2. Własności krystalograficzne minerałów
Kryształ jest to ciało fizycznie i chemicznie jednorodne o prawidłowej budowie wewnętrznej. Kryształ jest wielościanem
wypukłym, ograniczonym ścianami płaskimi, powstałym na drodze krystalizacji ze stopu (np. krystalizacja magmy) lub z
roztworu (np. krystalizacja z wody morskiej).
Przeciwieństwem ciał krystalicznych są tzw. ciała bezpostaciowe. Budowa wewnętrzna tych ciał nie jest uporządkowana, w
przyrodzie występują rzadko. Zaliczamy do nich np. bursztyn, opal
2.3. Własności fizyczne minerałów
2.3.1. Barwa
Barwa minerału zale\
y od zdolności pochłaniania światła białego. Ze względu na tę cechę wyró\
niamy:
" minerały barwne  mają stałą dla danego związku barwę, np. grafit  czarną, piryt  mosię\
nÄ…,
" minerały bezbarwne  to te minerały, które nie posiadają barwy mogą być natomiast zabarwiane;
" minerały zabarwione, to minerały, których barwa pochodzi od domieszek ró\
nych związków chemicznych, np. kwarc mo\
e
być bezbarwny lub zabarwiony na fioletowo (ametyst), \
ółto (cytryn), czarno (morion) itd. Minerały zabarwione mają rysę białą
(patrz punkt 2.3.2).
2.3.2. Rysa
Jest to barwa sproszkowanego minerału. U minerałów barwnych, barwa rysy niekoniecznie musi być taka sama jak barwa
minerału nie zarysowanego, np. mosię\
ny piryt ma zawsze rysÄ™ czarnÄ…, natomiast czarny lub stalowoszary hematyt ma rysÄ™
czerwonobrunatną (wiśniową).
2.3.3. Przezroczystość
Przezroczystość minerałów jest związana z przepuszczalnością światła białego. Określa się ją obserwując przez płytę minerału
zarysy pisma. Przez płytę minerału przezroczystego np. miki, gipsu, czyta się pismo wyraz
nie, jeśli natomiast zarys pisma jest
zamazany  to minerał taki nazywamy półprzeroczystym, np. kalcyt. Minerały nieprzezroczyste nie przepuszczają światła
(np. piryt)
2.3.4. Połysk
Połysk jest cechą związaną z odbijaniem światła od powierzchni minerału.
" szklisty połysk powierzchni szklanej, mają go minerały bezbarwne, np. kwarc, kalcyt, skaleń;
" metaliczny  metali i minerałów kruszcowych, posiadają go minerały barwne (np. piryt, magnetyt);
" tłusty  przypominający wygląd powierzchni natłuszczonej, wykazuje np. kwarc na przełamie;
" perłowy  połysk pereł, jest charakterystyczny dla minerałów blaszkowych (np. muskowitu);
" jedwabisty  połysk tkaniny jedwabnej, mają go minerały o pokroju włóknistym (np. azbest).
2.3.5. A
upliwość
A
upliwość jest to zdolność minerału do pękania i rozpadania wzdłu\
płaskich
i gładkich powierzchni (tzw. płaszczyzn łupliwości) pod wpływem uderzenia
lub nacisku. Nie mają jej minerały bezpostaciowe, jak równie\
niektóre
minerały krystaliczne. Mo\
e występować w jednym kierunku (jak np. u
łyszczyków) lub w kilku kierunkach (jak np. dwukierunkowa łupliwość
skaleni, piroksenów, amfiboli i trójkierunkowa łupliwość kalcytu).
2.3.6. Przełam(Cecha braku łupliwości)
" muszlowy przypomina powierzchniÄ™ muszli,
" równy  powierzchnie zbli\
one do płaskich,
" nierówny  powierzchnia pęknięcia składa się z drobnych
zagłębień i wypukłości,
" haczykowy  zadziory mają kształt haczyków.
23.7. Twardość
Twardość minerału jest to opór, jaki stawia minerał przy zarysowaniu jego powierzchni zaostrzonym przedmiotem (ostrzem).
1. Talk 6. Ortoklaz - K[AlSi3O8]
2. Gips - CaSO4·2H2O 7. Kwarc - SiO2
3. Kalcyt - CaCO3 8. Topaz
4. Fluoryt 9. Korund
5. Apatyt 10. Diament - C
Minerały o twardości 1 i 2 mo\
na zarysować paznokciem (twardość 2,5; czyste aluminium  2,5), o twardości do 3  miedzią
(3), o twardości do 4  gwoz
dziem \
elaznym (4-5), o twardości do 5  ostrzem scyzoryka lub szkłem (5-6), o twardości do 6 
pilnikiem z twardej stali np. narzędziowej (twardość 6,5). Minerały o twardości powy\
ej 7 rysują szkło.
1
2.3.8. Pokrój Pokrój jest to ogólny kształt kryształu.
" izometryczny - gdy kryształ ma takie same lub zbli\
one
wymiary w trzech kierunkach
" tabliczkowy  gdy kryształ ma ró\
ne wymiary w trzech
kierunkach
" płytkowy  kryształ ma podobne wymiary w dwóch
kierunkach, w trzecim natomiast wymiar jest wyraz
nie
mniejszy
" słupowy  kryształ ma podobne wymiary w dwóch
kierunkach, w trzecim wymiar jest zdecydowanie większy; gdy
trzeci wymiar zdecydowanie przewa\
a nad pozostałymi dwoma
wówczas mówimy o pokroju włóknistym, igiełkowym lub
pręcikowym
2.3.11. Inne własności fizyczne minerałów
smak (np. halit), kowalność (np. srebro rodzime),
zapach (np. ozokeryt), dwójłomność (np. kalcyt),
sprÄ™\
ystość (np. łyszczyki - muskowit), opalizacja (np. opal)
giętkość (np. gips), labradoryzacja (labrador)
kruchość (np.: turmalin), du\
y ciÄ™\
ar właściwy (np. baryt, kruszce metali cię\
kich).
SKAA
Y MAGMOWE
Powstają w wyniku zastygania stopu krzemianowego. skały wylewne
Bezpośrednią przyczyną krystalizacji ognisto  płynnego
skały piroklastyczne
stopu jest jego ochłodzenie (obni\
enie temperatury) i
skały otaczające
spadek ciśnienia.
Skały magmowe klasyfikuje się równie\
ze względu na skład
skały \
yłowe
mineralny,
skały:kwaśne  zawierają kwarc i skalenie;
skały głębinowe
obojętne  głównie skalenie;
zasadowe  zawierające głównie skalenie i skaleniowce;
3.1 MINERAA
Y SKAA
OTWÓRCZE
3.1.1. Minerały główne
K W A R C - Jest to czysty dwutlenek krzemu SiO2 - występuje w skałach w dwóch odmianach:
- kwarc wysokotemperaturowy (powy\
ej 573oC)  odmiana Ä…
- kwarc niskotemperaturowy (poni\
ej 573oC)  odmiana ²
W skałach magmowych występuje kwarc odmiany alfa, beta powstaje w szczelinach i pró\
niach skalnych z gorÄ…cych
roztworów. Tworzy prawidłowe kryształy, czasami bardzo du\
ych rozmiarów, nawet do 1m długości. Poszczególne własności
fizyczne obu odmian kwarcu sÄ… zbli\
one lub identyczne.
Kwarc : - twardość wzorcową 7; połysk na ścianach kryształu szklisty, na powierzchni przełamu  tłusty; nie ma
łupliwości; charakteryzuje go natomiast przełam muszlowy; barwa: kwarc ą  występujący w skałach magmowych, jest
Ä…
Ä…
Ä…
bezbarwny, szarawy a\
do czarnego lub rzadko niebieskawy, kwarc ²
²  jest w zasadzie bezbarwny, ale mo\
e być zabarwiony.
²
²
Kwarc jest bardzo odporny na wietrzenie fizyczne i chemiczne. Stanowi główny minerał skałotwórczy kwaśnych skał magmowych.
S K A L E N I E - są najbardziej rozpowszechnionymi minerałami skał magmowych.
Ze względu na du\
ą ilość skaleni dzieli się je na dwie grupy:
- skalenie potasowe (najpospolitszą odmianą jest ortoklaz, o wzorze chemicznym KAlSi3O8, bezbarwny, najczęściej
zabarwiony na kolor od ró\
owego do czerwonego)
- skalenie sodowo  wapniowe, czyli plagioklazy (glinokrzemiany sodu i wapnia). BudujÄ… one grupÄ™ skaleni mieszanych,
tzw. szereg plagioklazów. Podział oparty jest na składzie ilościowym substancji albitowej i anortytowej.
Wszystkie skalenie majÄ… w zasadzie cechy zbli\
one do siebie.
- twardość - 6 w skali Mohsa; łupliwość doskonała w dwóch kierunkach;
- połysk  szklisty;
- pokrój  grubotabliczkowy;
- barwy czerwonawe występują najczęściej u skaleni potasowych.
- słabo odporne na wietrzenie, dość łatwo rozkładają się przy udziale H2O i CO2 (tzw. kaolinizacja)
2
SZEREG PLAGIOKLAZÓW
Nazwa Zawartość w % substancji Plagioklazy Barwa
minerału minerału
albitowej anortytowej
ALBIT 100-90 0-10 kwaśne biała, szara
OLIGOKLAZ 90-70 10-30 barwy
pośrednie od
ANDEZYN 70-50 30-50 obojętne
białej do
LABRADOR 50-30 50-70
czarnej
BYTOWNIT 30-10 70-90 zasadowe
ANORTYT 10-0 90-100 czarna
A
Y S Z C Z Y K I ( M I K I )
- m u s k o w i t - mika jasna (biała); b i o t y t - mika ciemna (czarna)
- doskonała łupliwość w jednym kierunku
- połysk  szklisty lub perłowy
- twardość 2-3.
- barwa biotytu jest czarna, natomiast muskowit w cienkich płytkach jest bezbarwny, w grubszych mo\
e mieć barwy ró\
ne
(białe, \
ółtawe, zielonkawe).
- ró\
na jest te\
odporność na wietrzenie chemiczne: muskowit jest bardzo odporny, biotyt  mało.
- łyszczyki występują przede wszystkim w skałach magmowych, głębinowych i \
yłowych.
P I R O K S E N Y / A M F I B O L E
- twardość 5  6,
- barwa najczęściej czarna, rzadziej zielonoczarna;
- połysk szklisty lub metaliczny
- słaba odporność na wietrzenie chemiczne.
- pirokseny mają pokrój krótkosłupkowy, amfibole krystalizują w postaci wydłu\
onych słupów
- Wykazują dobrą dwukierunkową łupliwość;
- występują w skałach magmowych obojętnych i zasadowych, w kwaśnych są nieco mniej pospolite.
O L I W I N Y - oliwiny krystalizują w postaci ziaren lub nieregularnych skupień ziarnistych. (gabro, bazalt)
- twardość 6,5  7 , barwa \
ółtozieloną lub oliwkową, bardzo słaba łupliwość, połysk szklisty, słaba odporność na wietrzenie
chemiczne.
M I N E R A A
Y P O B O C Z N E I D O D A T K O W E (akcesoryczne)
- MAGNETYT  Fe3O4  minerał o silnych własnościach magnetycznych, czarna barwa minerału wpływa na ogólne
zabarwienie skał na kolor ciemny np. w bazalcie.
- HEMATYT  Fe2O3  jest najczęściej produktem utleniania magnetytu. W skałach z reguły występuje w rozproszeniu,
nadając im charakterystyczną czerwonawą lub wiśniową barwę (melafir)
- PIRYT  FeS2  najczęściej ma sześcienny kształt, twardość 6, połysk metaliczny, brak łupliwości, barwę
mosiÄ™\
nÄ…, rysÄ™ czarnÄ….
- GRANATY  krystalizują w kryształach o pokroju izometrycznym, barwa najczęściej ciemnoczerwona, brak łupliwości,
połysk szklisty, twardość 7 (granit, pegmatyt);
B U D O W A W E W N 
T R Z N A
Struktura - stopień krystaliczności, wielkość i kształt kryształów oraz wzajemne stosunki między nimi.
Ze względu na stopień krystaliczności wyró\
nia siÄ™:
1) strukturę pełnokrystaliczną  wszystkie składniki skały są wykrystalizowane w formie kryształów; powstała w
warunkach sprzyjających krystalizacji. Ten typ struktury występuje w skałach głębinowych i dość często w skałach
\
yłowych
2) strukturę częściowo krystaliczną  część składników wykrystalizowała w postaci kryształów, reszta zakrzepła jako
szkliwo. Powstała ona przy zmiennych warunkach krystalizacji;
3) strukturę szklistą  charakteryzuje się brakiem składników krystalicznych, całość zakrzepła w postaci szkliwa,
podczas gwałtownego stygnięcia. Mo\
na więc powiedzieć, \
e panowały niekorzystne warunki do krystalizacji.
Struktura częściowo krystaliczna i szklista jest charakterystyczna dla skał wylewnych.
Struktury skał magmowych mo\
na równie\
podzielić ze względu na wielkość składników:
1) struktury jawnokrystaliczne - kryształy dobrze widoczne okiem nieuzbrojonym
a) struktury równoziarniste - wśród nich mo\
na dalej wydzielić struktury:
" gruboziarnistą (ziarna o średnicy ponad 5 mm),
" średnioziarnistą (ziarna o średnicy 2 mm  5 mm),
" drobnoziarnistą (ziarna o średnicy poni\
ej 2 mm);
b) struktury nierównoziarniste  gdy skała ma ziarna o ró\
nych wielkościach;
2) struktura skrytokrystaliczna - ziarna w skale sÄ… tak drobne, \
e nie mo\
na ich dostrzec gołym okiem;
3) struktura porfirowa  jest strukturą pośrednią między strukturami jawno i skrytokrystalicznymi.
Prakryształy + ciasto skalne. Skały mające ten typ struktury powstawały początkowo w głębi ziemi w
dobrych warunkach krystalizacji  świadczą o tym prakryształy. W etapie póz
niejszym nastąpiło znaczne
pogorszenie warunków krystalizacji, z czym związane jest powstanie ciasta skalnego.
Struktury jawnokrystaliczne posiadają skały głębinowe i dość często skały \
yłowe, strukturę skrytokrystaliczną  skały \
yłowe i
wylewne, struktura porfirowa jest charakterystyczna przede wszystkim dla skał wylewnych.
Tekstura - dotyczy przestrzennego rozmieszczenia składników, stopnia ich uporządkowania oraz stopnia wypełnienia przestrzeni
skalnej Ze względu na stopień uporządkowania wyró\
niamy tekstury:
1. bezładną 2. uporządkowaną (równoległą, fluidalną, kulistą)
Ze względu na stopień wypełnienia:
1. zbitÄ… 2. porowatÄ….
Tekstury bezładne i masywne są charakterystyczne przede wszystkim dla skał głębinowych i \
yłowych. Tekstury porowate i
uporządkowane mają na ogół skały wylewne
3
Nazwa SKA
AD SKAA
Y GA

BINOWE SKAA
Y WYLEWNE SKAA
Y śYA
OWE
grupy MINERALNY
NAZWA i CECHY NAZWA i CECHY NAZWA i CECHY
KWARC, GRANIT RIOLIT
ORTOKLAZ, struktura: struktura: pełnokrystaliczna,
PLAGIOKLAZY pełnokrystaliczna, porfirowa
KWAŚNE jawnokrystaliczna tekstura: zbita, bezładna
(ALBIT, tekstura: zbita, Ciasto skalne: ortoklaz,
OLIGOKLAZ), bezładna plagioklazy kw., kwarc;
MIKI, prakryształy - kwarc oraz
AMFIBOLE, skalenie. PEGMATYT
PIROKSENY struktura:
SJENIT TRACHIT pełnokrystaliczna,
struktura: struktura: pełnokrystaliczna, porfirowa jawnokrystaliczna
pełnokrystaliczna, tekstura: zbita, bezładna (gruboziarnista)
ORTOKLAZ,
jawnokrystaliczna tekstura:
PLAGIOKLAZY
tekstura: zbita, bezładna.
KWAÅšNE
zbita, bezładna Jest skałą bogatą w skaleń
(ALBIT,
(podobny do granitu ale potasowy oraz kwarc, często
OLIGOKLAZ),
 bez kwarcu) obfituje w Å‚yszczyki
MIKI,
AMFIBOLE,
PIROKSENY
DIORYT ANDEZYT struktura:
DIORYT struktura: pełnokrystaliczna, porfirowa
pełnokrystaliczna, tekstura:
jawnokrystaliczna zbita, bezładna
UWAGA
PLAGIOKLAZY
(drobnoziarnista) ciasto skalne: pirokseny,
(OLIGOKLAZ,
tekstura: amfibole, plagioklazy
 w skałach wylewnych
ANDEZYN),
zbita, bezładna
nie ma łyszczyków,
BIOTYT,
AMFIBOLE,
- w skale mo\
e
PIROKSENY
występować ortoklaz oraz
plagioklazy kwaśne razem
lub tylko jeden z nich
(zale\
y od okazu),
GABRO BAZALT (barwa czarna od
struktura: magnetytu, mo\
liwe oliwiny) - skalenie czerwone to
pełnokrystaliczna, MELAFIR (barwa brunatna od ortolazy, białe to albity,
PLAGIOKLAZY zielonkawe to oligoklaz
jawnokrystaliczna hematytu, mo\
liwe bez porów)
(LABRADOR, (rozpoznajemy po
(gruboziarnista) struktura: pełnokrystaliczna,
BYTOWNIT), widocznych
tekstura: skrytokrystaliczna
AMFIBOLE, powierzchniach
zbita, tekstura:
PIROKSENY łupliwości)
bezładna BAZALT: zbita,bezładna;
OLIWIN (w
Skała ciemnozielona/ MELAFIR: często
bazalcie)
ciemnoniebieska porowata, uporzÄ…dkowana (pory)
4
SKAA
Y KWAÅšNE
SKAA
Y OBOJ
TNE
 5