Makroekonomia
III. Budżet państwa i polityka fiskalna. System bankowy i polityka pieniężna
1. Polityka fiskalna i jej instrumenty
Polityka fiskalna prowadzona jest przez państwo za pomocą instrumentów, które
wpływają na wielkość, strukturę i saldo budżetu państwa. Polityka fiskalna ma
charakter ekspansywny wówczas, gdy wykorzystuje instrumenty w taki sposób, aby
prowadzić do wzrostu globalnego popytu na towary i produkcji towarów. Z kolei,
restrykcyjna polityka fiskalna polega na takiej zmianie instrumentów, które spowodują
spadek zagregowanego popytu na towary. Instrumentami polityki fiskalnej są wpływy
z podatków (T) oraz wydatki rządowe (G).
Analiza wpływu instrumentów polityki fiskalnej na wpływ zagregowanego popytu i
produkcjÄ™ przeprowadzona zostanie na gruncie modelu Keynesa. Dla uproszczenia
analiz przyjęte zostanie założenie, że gospodarka jest gospodarką zamkniętą z
udziałem państwa. Jednak analogiczne wnioski z przeprowadzonych tutaj analiz płyną
również dla gospodarki otwartej.
Założenia funkcjonowania gospodarki zamkniętej z udziałem państwa są następujące.
Gospodarka jest zorientowana popytowo, to jest w warunkach niepełnego
wykorzystania mocy wytwórczych o wielkości produkcji (Y) decyduje wartość
zagregowanego popytu:
Y =ð APp (1)
Na zagregowany popyt składa się popyt konsumpcyjny (C), inwestycyjny (I) oraz
rzÄ…dowy (G):
APp =ð I +ð C +ð G (2)
Inwestycje i wydatki rzÄ…dowe sÄ… autonomiczne:
I =ð Ia (3)
G =ð Ga (4)
Funkcja konsumpcji opisana jest wzorem:
1
Makroekonomia
C =ð Ca +ð kskYd (5)
gdzie Yd to dochód do dyspozycji, czyli dochód pomniejszony o podatki Yd =ð Y -ð T .
Funkcja podatków ma w ogólnym przypadku następującą postać:
T =ð Ta +ð tY (6)
przy czym Ta>0 to podatki autonomiczne, a t Îð (ð0,1)ð to stopa opodatkowania, czyli
część dochodów, która jest przekazywana do budżetu państwa w formie podatków.
Wyznaczając na podstawie wzorów 1 6 wielkość dochodu narodowego zapewniającego
równowagę modelu Keynesa otrzymuje się:
Ia +ð Ca +ð Ga -ð kskTa
Y =ð (7)
1 -ð ksk (ð1 -ð t)ð
Polityka fiskalna może polegać na zmianie wydatków rządowych. Aby określić wpływ
zamiany wydatków rządowych na dochód narodowy, należy obliczyć mnożnik
wydatków budżetowych. Mnożnik ten jest postaci:
Å›ðY 1
mG =ð =ð (8)
a
Å›ðGa 1 -ð ksk (ð1 -ð t)ð
PrzyjmujÄ…c, że ksk Îð (ð0,1)ð i t Îð (ð0,1)ð mnożnik wydatków rzÄ…dowych (8) jest dodatni.
Jeśli na przykład gospodarstwa domowe będą przeznaczały 80% swojego
dodatkowego dochodu do dyspozycji na wydatki konsumpcyjne, czyli ksk=0,8 i będą
przekazywały do budżetu państwa 25% swoich dochodów do budżetu państwa, czyli
t=0,25, wówczas mnożnik wydatków budżetowych będzie wynosił
1
mG =ð =ð 2,5. Oznacza to, iż jeÅ›li paÅ„stwo zwiÄ™kszy wydatki budżetowe
a
1 -ð 0,8(ð1 -ð 0,25)ð
o jednostkę, to dochód równowadze w tym przypadku wzrośnie o 2,5 jednostki
pieniężnej. Należy pamiętać, iż zmniejszenie wydatków budżetowych będzie
prowadziło do zmniejszenia dochodu w równowadze. A zatem, jeśli państwo zwiększy
wydatki budżetowe, to prowadzi ekspansywną politykę fiskalną (dochód narodowy
rośnie), natomiast zmniejszając wydatki budżetowe prowadzi restrykcyjną politykę
fiskalną (dochód narodowy maleje) (Krajewska, 2005: 325 327).
2
Makroekonomia
W dalszej części kursu przedstawiona zostanie sytuacja, w której produkcja jest na
poziomie produkcji potencjalnej (produkcji przy pełnym wykorzystaniu czynników
produkcji). Okaże się wówczas, iż ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do nasilenia
procesów inflacyjnych.
Drugim analizowanym instrumentem polityki fiskalnej są wpływy do budżetu państwa
z tytułu podatków. Państwo regulując wysokość podatków autonomicznych (Ta), bądz

stopy opodatkowania (t) wpływa na wielkość dochodu w równowadze. Zmiany
dochodu w równowadze opisanego wzorem (7) wynikające ze zmian podatków
autonomicznych pokazuje mnożnik podatków autonomicznych postaci:
-ðksk
Å›ðY
mT =ð =ð (9)
a
Å›ðTa 1 -ð ksk (ð1 -ð t)ð
Jeśli przyjmie się tak jak poprzednio, że gospodarstwa domowe będą przeznaczały
80% swojego dodatkowego dochodu do dyspozycji na wydatki konsumpcyjne, czyli
ksk=0,8 i będą przekazywały do budżetu państwa 25% swoich dochodów, to
-ð0,8
mT =ð =ð -ð2. Zatem, w tym przypadku wzrost obciążeÅ„ podatkowych z
a
1 -ð 0,8(ð1 -ð 0,25)ð
tytułu podatków autonomicznych o jednostkę spowoduje spadek dochodu w
równowadze o 2 jednostki pieniężne.
Jak już wcześniej wspomniano, instrumentem polityki fiskalnej od strony przychodów
budżetowych jest również stopa opodatkowania t. Zakładając, że stopa podatkowa
zmienia się z t0 do t1 i obliczając mnożnik stopy podatkowej otrzymuje się:
Å›ðY0 -ðksk
mt =ð =ð ×ð Y0 (10)
Å›ðt 1 -ð ksk (ð1 -ð t1)ð
gdzie Y0 to dochód w równowadze przed zmianą stopy podatkowej (tj. przy stopie
podatkowej t0).
Zatem, zmianę dochodu w równowadze wywołaną zmianą stopy opodatkowania można
zapisać jako DðY =ð mtDðt . Nie ma w tym przypadku sensu analiza zmiany stopy
opodatkowania o jednostkę, gdyż stopa ta jest z przedziału spełnia warunek 0przypadku stopy podatkowej rozważa się zmiany o 1 punkt procentowy, tj. na
przykład z 20% do 21% (lub w innym ujęciu z 0,20 do 0,21). Jeśli na przykład
mnożnik stopy podatkowej jest równy mt= 1500, oznacza to, że wzrost stopy
3
Makroekonomia
podatkowej o 1 punkt procentowy spowoduje spadek dochodu narodowego w
równowadze o 1500/100=15.
Mnożniki obciążeń podatkowych (wzory 9 i 10) są ujemne, zatem kierunek wpływu
zmian Ta lub t na Y jest przeciwny. Innymi słowy, wzrost (spadek) Ta, bądz
t prowadzić
będzie do spadku (wzrostu) Y. Wynika to z faktu, iż wzrost podatków powoduje
zmniejszenie dochodów do dyspozycji (Yd) gospodarstw domowych, co z kolei
ogranicza środki przeznaczone na konsumpcję. Spadek popytu konsumpcyjnego
spowoduje spadek zagregowanego popytu w gospodarce i spadek produkcji, co
przełoży się z kolei na wtórny spadek dochodów do dyspozycji, konsumpcji i
zagregowanego popytu. Mechanizm będzie powtarzał się aż do momentu osiągnięcia
nowego punktu równowagi.
Podniesienie obciążeń podatkowych (czy to z tytułu wzrostu podatków
autonomicznych, czy z tytułu wzrostu stopy opodatkowania) jest elementem
restrykcyjnej polityki fiskalnej. Z kolei obniżenie podatków wpłynie na wzrost dochodu
narodowego w równowadze, co prowadzi do wniosku że takie działanie jest wynikiem
ekspansji fiskalnej (Kwiatkowski, 2005: 272 277).
4
Makroekonomia
2. Deficyt budżetowy i dług publiczny. Mnożnik zrównoważonego budżetu
Jeśli wydatki budżetowe (G) są równe dochodom budżetowym (załóżmy, że głównym
z
ródłem dochodów budżetu państwa są dochody z podatków T), wówczas budżet jest
zrównoważony. Jeśli natomiast G > T, to występuje nadwyżka budżetowa, natomiast
gdy T < G, mamy do czynienia z deficytem budżetowym. Rysunek 1 ilustruje ww.
zależności przy formułach wydatków budżetowych i podatków analogicznych do tych z
modelu Keynesa. Aby budżet był zrównoważony, to poziom produkcji gwarantujący te
Ga -ð Ta
równowagÄ™ powinien być równy Y =ð .
t
Rys. 1. Nadwyżka budżetowa i deficyt budżetowy
G, T
T=Ta+tY
nadwyżka
Ga G=Ga
deficyt
Ta
Y
0
Ga -ð Ta
Y =ð
t
y
ródło: Alberciak, 2005, s. 178
Deficyt budżetowy wpływa na dług publiczny. Dług publiczny na początku następnego
roku można obliczyć zgodnie z formułą:
Dt+ð1 =ð Dt +ð Gt +ð Ft +ð RDt -ð Tt (11)
gdzie subskrypt t oznacza czas, D to dug publiczny, F to płatności transferowe
państwa, R to stopa procentowa, a RD to odsetki od długu, pozostałe oznaczenia są
analogiczne do wcześniej używanych.
Można zauważyć, że Gt +ð Ft +ð RDt -ð Tt pokazuje wielkość nierównowagi budżetowej.
Jeśli wyrażenie to jest dodatnie wówczas jest równe wielkości deficytu, w przeciwnym
przypadku jest to wielkość nadwyżki budżetowej. Zatem, dług publiczny na początku
5
Makroekonomia
przeszłego okresu jest równy długowi publicznemu w poprzednim okresie
powiększonemu o wielkość deficytu budżetowego w poprzednim okresie
(pomniejszonemu o wielkość nadwyżki budżetowej w poprzednim okresie) (Papell,
2000: 58 59)
Można analizować sytuację, w której wydatki budżetowe zmienią się o taką samą
wielkość jak wpływy do budżetu. Zakładając, że podatki są jedynym z
ródłem
finansowania budżetu i mają autonomiczny charakter, tj. T=Ta i zmienią się o "Ta, a
wydatki budżetowe zmienią się o "Ga="Ta, rozpatrzmy jak zmieni się pod wpływem
tych zmian wielkość dochodu narodowego zapewniająca równowagę. Jeśli nastąpi
jednoczesna zmiana wydatków budżetowych i podatków, to dochód narodowy zmieni
się w sposób mnożnikowy, a efekty mnożnikowe zmian podatków i wydatków
budżetowych sumują się, tj.:
DðY =ð mT ×ð DðTa +ð mG ×ð DðGa (12)
a a
Biorąc pod uwagę wielkość mnożników dla ww. założeń można przekształcić wzór (12)
do następującej postaci:
-ðksk
1
DðY =ð ×ð DðTa +ð ×ð DðGa (13)
1 -ð ksk 1 -ð ksk
Zakładając, że państwo zwiększy wydatki z takim samym stopniu, w jakim wzrosną
wpływy do budżetu z tytułu podatków, czyli gdy "Ga="Ta, to wzór (13) można
przekształcić do następującej postaci:
-ðksk
1
DðY =ð ×ð DðTa +ð ×ð DðTa (14)
1 -ð ksk 1 -ð ksk
Po kilku przekształceniach (m.in. wyłączeniu "Ta przed nawias, sprowadzeniu do
wspólnego mianownika uÅ‚amków w nawiasie) otrzymuje siÄ™ DðY =ð 1 ×ð DðTa. Zatem,
mnożnik wynosi 1 i jest określany jako mnożnik zrównoważonego budżetu.
Mnożnik zrównoważonego budżetu informuje nas o tym, iż jeśli państwo zwiększy swoje
wydatki o taką samą wielkość o jaką wzrosną wpływy do budżetu państwa z tytułu
podatków, to dochód w stanie równowagi w gospodarce Keynesa wzrośnie wielkość o jaką
zostały zwiększone wydatki (lub wpływy do budżetu z tytułu podatków).
6
Makroekonomia
3. Popyt na pieniądz i podaż pieniądza. Polityka pieniężna i jej instrumenty
Popyt na pieniądz to zapotrzebowanie na pieniądz zgłaszane przez wszystkie
podmioty. Na popyt na pieniądz składa się popyt transakcyjny (zależący dodatnio od
dochodów) na pieniądz oraz popyt spekulacyjny na pieniądz (zależący ujemnie od
stopy procentowej). ZapisujÄ…c to formalnie mamy:
L =ð (ðkY -ð hR)ðP (14)
gdzie L to popyt na pieniądz w ujęciu nominalnym, k i h to większe od zera
współczynniki wrażliwości popytu na pieniądz na zmiany dochodu i stopy procentowe,
R to stopa procentowa a P to poziom cen (Hall, Taylor, 2000: 123 127).
Podaży pieniądza to ilość pieniądza w obiegu. Polityka pieniężna jest prowadzona
przez bank centralny i opiera się na kontrolowaniu przez bank centralny podaży
pieniądza. Bank centralny oddziałuje na pieniądz w wąskim znaczeniu (gotówkę i
depozyty w bankach płatne na żądanie) oraz pieniądz w szerokim znaczeniu (tj.
pieniądz uwzględniający również pieniądz bezgotówkowy papiery wartościowe).
Do instrumentów polityki pieniężnej zalicza się stopę rezerw obowiązkowych (wzrost
tej stopy to spadek podaży pieniądza), stopę redyskontową (wzrost tej stopy to
spadek podaży pieniądza) oraz operacje otwartego rynku (sprzedaż papierów
wartościowych to ściąganie pieniądza z rynku czyli spadek ilości pieniądza w obiegu).
Jeśli bank centralny wykorzystuje w taki sposób instrumenty, aby zwiększać podaż
pieniądza, to prowadzi politykę ekspansywną, z kolei działania zmierzające do
zmniejszenia podaży pieniądza określone są mianem polityki restrykcyjnej.
4. Kreacja pieniądza przez banki a podaż pieniądza
Podaż pieniądza (M) rozumiana jest jako suma gotówki w obiegu (Mg) oraz wkładów
pÅ‚atnych na żądanie, czyli depozytów typu á vista (Md). Z kolei baza monetarna zwana
również pieniądzem  wielkiej mocy to gotówka w obiegu oraz rezerwy gotówkowe
systemu bankowego(Mr). Na rezerwy gotówkowe z kolei składają się rezerwy
obowiÄ…zkowe (Mro) oraz rezerwy dobrowolne (Mrd).
7
Makroekonomia
Jeśli bank centralny zwiększy bazę monetarną (baza monetarna określana jest jako
pieniądz  wielkiej mocy ), wówczas nastąpi zwielokrotniony wzrost podaży pieniądza.
Wynika to formuły mnożnika pieniężnego (mm). Mnożnik ten jest dany wzorem:
Mg +ð Md Mg +ð Md
M
mm =ð =ð =ð (15)
Bm Mg +ð Mr Mg +ð Mro +ð Mrd
Jeśli licznik i mianownik prawej strony równania (15) podzieli się przez sumę wkładów
płatnych na żądanie, tj. Md, otrzymuje się:
Mg Md
+ð
Md Md um +ð 1
M
mm =ð =ð =ð (16)
Mg Mro Mrd
Bm um +ð zro +ð zrd
+ð +ð
Md Md Md
Mg
u =ð jest stopÄ… ubytku gotówki z systemu bankowego i jest poza kontrolÄ… banku
m
Md
centralnego, gdyż zależy od preferencji ludności co do podziału pieniądza między
gotówkę i depozyty. Zatem, stopa ta zależy przede wszystkim od cech
instytucjonalnych gospodarki, a zwłaszcza od zwyczajów dotyczących regulowania
zobowiązań i oszczędzania. Na ogół ww. preferencje nie zmieniają się krótkim okresie,
stąd można przyjąć, iż stopa um jest stała.
Mro
zro =ð jest stopÄ… rezerw obowiÄ…zkowych, która znajduje siÄ™ caÅ‚kowicie pod kontrolÄ…
Md
banku centralnego. Zwiększenie tej stopy zmniejsza możliwości kreacji pieniądza i
zmniejsza jego podaż.
Mrd
zrd =ð jest stopÄ… rezerw dobrowolnych banków komercyjnych. Banki utrzymujÄ…
Md
dobrowolne (nadwyżkowe) rezerwy jako dodatkowe zabezpieczenie przed na wypadek
nieoczekiwanego wzrostu popytu na gotówkę zgłoszonego przez ludność. Stopa rezerw
dobrowolnych zależy de facto od stopy procentowej. Zależność ta wynika z faktu, iż bank
komercyjny jest przedsiębiorstwem (dość zresztą specyficznym), które podobnie jak inne
przedsiębiorstwa jest nastawione na maksymalizację zysku. Utrzymanie rezerw
dobrowolnych wiąże się z kosztem utraconych możliwości wyznaczonych przez stopę
procentowÄ… i zwiÄ…zanych z trzymaniem pieniÄ…dza nie w formie rezerwy obowiÄ…zkowej,
8
Makroekonomia
lecz w formie lokaty. Stąd też wzrost stopy procentowej powoduje wzrost kosztu
utraconych możliwości i spadek rezerw dobrowolnych (Krajewska, 2005: 359 360).
Ilość pieniądza na rynku zależy od stopy rezerw obowiązkowych, a ta z kolei wpływa
na współczynnik kreacji depozytów przez system bankowy. Jeśli założy się, iż banki
nie utrzymują rezerw dobrowolnych, a uzyskane w tych bankach kredyty całkowicie
przekształcane są w depozyty i składane są w innych bankach, wówczas stopa ubytku
gotówki jest równa zeru. Zatem, mnożnik kreacji pieniądza mm w tej sytuacji będzie
równy mnożnikowi kreacji depozytów kdp. Mnożnik kreacji depozytów przez cały
system bankowy w tym przypadku dany jest wzorem:
1
kdp =ð (17)
zro
i pokazuje ile razy zwiększy się suma depozytów bankowych pod wpływem pojawienia
siÄ™ w systemie bankowym depozytu pierwotnego (Krajewska, 2005: 358).
Bibliografia
Alberciak P. (2005): Budżet państwa. Polityka fiskalna, [w:] Podstawy ekonomii.
Ćwiczenia i zadania, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa, s. 168 179.
Hall R. E., Taylor J. B. (2000): Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa, s. 111 132.
Krajewska A. (2005): Budżet państwa. Polityka fiskalna, [w:] Podstawy ekonomii, (red.)
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 310 338.
Krajewska A. (2005): PieniÄ…dz. Polityka monetarna, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) R.
Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 339 362.
Kwiatkowski E. (2005): Determinanty dochodu narodowego. Analiza krótkookresowa,
[w:] Podstawy ekonomii, (red.) R. Milewski, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, s. 246 279.
9