Leonarda Ro ek
Edukacja przyrodnicza
w przedszkolu
z elementami ekologii
SZCZECIN 2011
Autor
dr Leonarda Ro ek
Recenzent
prof. zw. dr hab. Krystyna Iwan
Projekt okładki
Milena Kozłowska
Redakcja techniczna i korekta
Anna Worach, Justyna Jankowska
© Wszelkie prawa zastrze one. adna cz ć publikacji nie mo e być
reprodukowana ani przekazywana w adnej postaci  elektronicznej, drog
fotokopii, nagra ani innej, bez pisemnego zezwolenia wła cicieli praw
autorskich. Szczecin 2010.
EGZEMPLARZ BEZPA
ATNY
Publikacja jest finansowana z projektu Sz s przysz o ć. St
Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna współfinansowanego z Unii
Europejskiej ze rodków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Poddziałanie 3.3.2.
ISBN 978-83-61082-56-9
Nakład 100 egz.
Wydawca
Szczeci ska Szkoła Wy sza Collegium Balticum
ul. Mieszka I 61C
71-011 Szczecin
Druk
volumina.pl Daniel Krzanowski
ul. Ks. Witolda 7-9
71-063 Szczecin
SPIS TRE CI:
SA
OWO WST PNE ................................................................. 5
ROZDZIAA
1. PODSTAWOWE TERMINY EDUKACJI
PRZYRODNICZEJ I EKOLOGICZNEJ ......... 9
1.1. Poj cie edukacji........................................................... 10
1.2. Przyroda jako rodowisko edukacyjne ........................ 12
1.3. Ekologia i edukacja ekologiczna ................................. 18
1.4. Wiedza, wiadomo ć, wyobra nia, kultura ekologiczna .
........................................................................ 24
1.5. Ska enie i ochrona rodowiska przyrodniczego ......... 28
ROZDZIAA
2. CELE, TRE CI, METODY, ZASADY
I FORMY EDUKACJI EKOLOGICZNEJ
I PRZYRODNICZEJ W PRZEDSZKOLU.... 33
2.1. Cele edukacji ekologicznej w przedszkolu ................. 34
2.2. Cele edukacji przyrodniczej w przedszkolu ................ 42
2.3. Tre ci przyrodniczo  ekologiczne w przedszkolu ..... 48
2.4. Metody aktywizuj ce w edukacji przyrodniczo 
ekologicznej w przedszkolu ........................................ 58
2.5. Zasady edukacji przyrodniczo - ekologicznej ............. 66
2.6. Formy edukacji przyrodniczo  ekologicznej
w przedszkolu.............................................................. 71
2.7. Pomoce dydaktyczne w edukacji przyrodniczo 
ekologicznej ................................................................ 90
BIBLIOGRAFIA ..................................................................... 97
SA
OWO WST PNE
 Pozwólmy dzieciom do wiadczać po omacku, wydłu ać
swoje korzenie, eksperymentować i dr yć, dowiadywać si
i porównywać, [& ] pozwólmy wyruszyć w podró e odkrywcze
 czasem trudne  ale pozwalaj ce znale ć taki pokarm, jaki
b dzie dla nich po yteczny (Celestyn Freinet)1.
Od wielu lat obserwuje si  nie tylko w naszym kraju, ale
i na wiecie  degradacj rodowiska naturalnego, w którym
yje człowiek. Dewastacja przyrody osi gn ła obecnie
alarmuj ce rozmiary, co przyczyniło si do podj cia szeroko
zakrojonych działa w celu zatrzymania tego procesu.
Niszczenie powietrza, wody, gleby, lasów zagra a całej
ludzko ci nie tylko obecnie, ale i w przyszło ci. Potrzeba
ochrony rodowiska przyrodniczego jest wynikiem u wiado-
mienia szerokiej rzeszy ludzi o zagro eniach, jakie niesie
cywilizacja oraz ró ne formy jej działalno ci. Wobec
powy szego, ochrona przyrody stała si obiektem oddziaływa
przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Wa n rol
odgrywa zapocz tkowana w przedszkolu edukacja przyrod-
niczo  ekologiczna. To wła nie na tym etapie, poprzez
budzenie wiadomo ci, kształtowane jest u dziecka poczucie
odpowiedzialno ci za stan rodowiska przyrodniczego.
W przedszkolu mo na znale ć wiele okazji do rozbudzania
wra liwo ci przyrodniczej i ekologicznej. Edukacja ta opiera
1
I. Konopnicka, E k cj ro ow skow z ec w w ek przedszkolnym
w opinii nauczycieli, [w:] E. Smak (red.), Nauczyciel w edukacji
przedszkolnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2006,
s. 127.
5
si na zaznajamianiu dzieci ze wiatem ro lin i zwierz t,
a tak e z przyrod nieo ywion . Dziecko uczy si dostrzegać
i prze ywać pi kno krajobrazu przyrodniczego, a tak e
obcować z przyrod . Kształtuje si u niego szacunek
i wra liwo ć do przyrody, uczy si racjonalnego korzystania
z jej zasobów oraz d enia do kontaktu z czystym
rodowiskiem.
Niniejszy skrypt skierowany jest do studentów kierunków
pedagogicznych, którzy przygotowuj si do pracy z małymi
dziećmi. Zawiera on zagadnienia teoretyczne, dotycz ce
edukacji rodowiskowej i ekologicznej w przedszkolu oraz
propozycje metodycznych rozwi za .
Reforma o wiaty z 1999 roku nie tylko wprowadziła wiele
zmian w organizacji szkolnictwa w Polsce, ale tak e zmieniła
podej cie do edukacji, w tym do edukacji przyrodniczej.
Podkre liła w szczególno ci integralno ć wychowania z wiedz
i rozwijaniem umiej tno ci dzieci, których nie wolno od siebie
oddzielać, gdy wiedza oparta jest na do wiadczeniu,
a do wiadczenie sprzyja rozwojowi umiej tno ci. Wszystkie te
działania musz być wpisane w system warto ci, jaki
wyznawany jest przez dane rodowisko.
Dziecko przedszkolne  my li w szczególno ci oczami,
uszami, r koma, sercem i zdobywa podstawowe wiadomo ci
o otaczaj cej je rzeczywisto ci obserwuj c otoczenie podczas
swoich działa . Zdecydowana wi kszo ć wiedzy nabywa
w toku działa spontanicznych, niecelowych, w procesie
niezamierzonego, okoliczno ciowego uczenia si . W wieku
przedszkolnym obserwuje si równie uczenie celowe,
6
zamierzone, dzi ki któremu dziecko przyswaja okre lony
system wiadomo ci odzwierciedlaj cych wa ne zwi zki
i zale no ci jakiej dziedziny rzeczywisto ci.
Zgodnie z powy szym, zainteresowa ekologiczno 
przyrodniczych nie mo na pozostawić wył cznie przypadkowi.
Potrzebny jest zamierzony i systematyczny proces kierowany
przez nauczyciela, poniewa dzieci rozwijaj si wył cznie
w wyniku bardzo dobrze przemy lanej pracy wychowawczej
i w wyniku wiadomych działa nauczyciela przedszkola,
skierowanych na pobudzanie dziecka do działania, a tak e na
kontrol aktywno ci dzieci2.
r Leo r Ro ek
2
A. Budniak, E k cj spo ecz o  przyrodnicza dzieci w wieku
prze szkol ym m o szym w ek szkol ym, Impuls, Kraków 2009, s. 14.
7
ROZDZIAA
1.
PODSTAWOWE TERMINY EDUKACJI
PRZYRODNICZEJ I EKOLOGICZNEJ
rodowisko, jako poj cie prawne, jest ogółem elementów
przyrodniczych (powierzchnia Ziemi wraz z gleb , kopaliny,
wody, powietrze, wiat ro linny i zwierz cy, krajobraz),
znajduj cych si zarówno w stanie naturalnym, jak
i przekształconych w wyniku działalno ci człowieka3.
Dziecko jest cz ci przyrody. Bez rodowiska przyrod-
niczego człowiek nie jest w stanie prze yć, gdy wi kszo ć
swoich potrzeb zaspokaja w kontek cie z ni . Nie mo emy nie
oddychać powietrzem albo zast pić wody nawet najlepszym
specyfikiem. Ingerencja w naturalne procesy coraz cz ciej tak
bardzo zakłóca równowag ekosystemu, e zagro one s nie
tylko zwierz ta czy ro liny, ale równie sam człowiek. Zatem
edukacja ekologiczna, a w szczególno ci edukacja dzieci
i młodzie y, jest potrzeb chwili. To wła nie oni, za kilka czy
kilkana cie lat, b d podejmować decyzje, które zawa na
rodowisku przyrodniczym. I stan si równie , w procesie
socjalizacji, wzorem dla własnych dzieci4.
3
J. Strzałko, T. Mossor  Pietraszewska (red.), Kompendium wiedzy
o ekologii. PWN, Warszawa 2003, s. 264.
4
R. Kulik, J k kszt tow ć post wy proekolog cz e. Tre g gr powy
w edukacji proekologicznej, Wydawnictwo Naukowe  l sk , Katowice
2001, s. 9-11.
9
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
1.1. Poj cie edukacji
Przyroda jest dla dziecka w wieku przedszkolnym
najłatwiej dost pnym i niewyczerpalnym ródłem prze yć,
wiedzy i bezpo rednich do wiadcze . Wszelkie zjawiska
i procesy w przyrodzie mog być niezast pionym bod cem do
wszechstronnego rozwoju dziecka. Naturalne predyspozycje
małych dzieci, ich ciekawo ć wiata, odwaga poznawania
wszystkiego co je otacza, sprzyjaj równie poznawaniu
przyrody, nie tylko o ywionej, ale i nieo ywionej. Według
Einsteina, intuicja odgrywa podstawow funkcj we wczesnym
etapie formułowania naukowych praw i teorii5.
Aby okre lić znaczenie terminów: edukacja przyrodnicza,
edukacja ekologiczna, nale y na wst pie zdefiniować czym
w ogóle jest edukacja.
Człowiek w trakcie swojego rozwoju przejawia okre lon
aktywno ć, a tak e podlega celowym i niecelowym wpływom
rodowiska, w którym yje. Jedn z podstawowych form
działalno ci człowieka jest edukacja, której efektem jest
okre lony poziom i charakter wiedzy jak zdob dzie.
Edukacja ( c. e c t o  wychowanie; educo  wprowa-
dzić, wyci gać, poprowadzić, wychować) jest procesem per-
manentnego uczenia si człowieka przez całe ycie6. Poj cie
 edukacji obejmuje zespół wielowymiarowych działa oraz
procesów, słu cych wychowaniu i kształceniu osób czy grup
5
B. G. Ku niecow, Albert Einstein , PWN Warszawa 1966
6
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom I, Wydawnictwo AK,
Warszawa 2003, s. 905.
10
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
społecznych. Spełnia ona dwie podstawowe funkcje. Jedn
z nich jest uspołecznianie jednostki, wdra anie jej do czynienia
zdoln do kontrolowania emocjonalno ci w sposób społecznie
uznawany, do stawania si członkiem grupy społecznej, do
rozwi zywania konfliktów. Druga funkcja, wyzwalaj ca,
polega na uwalnianiu osób od dominacji społecznej
i rodowiskowej, do rozpoznawania nieprawomocnych
roszcze w rodowisku ycia człowieka, by umo liwić im
rozwijanie własnego sprawstwa oraz skierowanie si ku nowej
jako ci ycia i istnienia ludzkiego. Edukacja z jednej strony jest
czynnikiem to samo ci jednostki, z drugiej za warunkiem
twórczego rozwoju7. Edukacja w uj ciu ogólnym jest
działaniem realizowanym przez szersze społecze stwo dla
realizacji potrzeb indywidualnych i społecznych, które s
ukierunkowane na budowanie mocnych podstaw dla ycia.
Ponadto skierowana jest na harmonijny i prawdziwy rozwój
człowieka, w celu likwidowania biedy, wykluczenia społecz-
nego czy ucisku.
Edukacja przedszkolna (ang. pre-school education) jest
rozumiana jako  poziom inicjacyjny nauczania i wychowania
zorganizowanego i zaprojektowanego dla wprowadzenia
małych dzieci do rodowiska szkolnego, maj cy słu yć
budowie pomostu mi dzy domem, a atmosfer instytucji
szkolnej. Jest niewidzialn klamr buduj c pomost pomi dzy
przeszło ci , a przyszło ci . Edukacja przedszkolna realizuje te
same zadania co pozostałe szczeble edukacji, tyle e na
7
E cyklope & , op. cit., s. 905-906.
11
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
ni szym poziomie, który jest zrozumiały dla małych dzieci8.
W niniejszych rozwa aniach przyj Å‚am, e edukacja to
 ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, sprzyjaj ce
takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu po danych
mo liwo ci, aby w maksymalnym stopniu stały si
wiadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej,
narodowej, kulturowej oraz aby stały si zdolne do aktywnej
samorealizacji własnej to samo ci, do rozwijania własnego ja,
poprzez podejmowanie działa ponadosobistych, poprzez
utrzymywanie ci gło ci własnego ja w toku spełniania zada
dalekich. Edukacja to prowadzenie drugiego człowieka i jego
własna aktywno ć w osi ganiu pełnych i swoistych dla
mo liwo ci9. Edukacja mo e być wiadoma i celowa ale
równie nieintencjonalna, mo e odbywać si z interwencj
innych ludzi i ró nych instytucji, jak i w wyniku autoedukacji.
1.2. Przyroda jako rodowisko edukacyjne
Mówi c za D. Gellnerow i M. Machiewicz  Adamus,
przyroda  to drzewa i kwiaty i li cie, i woda. Motyl nad Å‚ k ,
biała stokrotka, Przyroda jest wokół, wsz dzie j spotkasz! &
Ptak roz piewany, graj ce wierszcze& Powiedzcie prosz , co
jeszcze? Co jeszcze? 10.
8
E cyklope & , op. cit., s. 952.
9
W. Oko , S ow k pe gog cz y, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1981, s. 66.
10
E. J. Fr tczakowie, K c k przyro y w wychow prze szkol ym, WSiP
Warszawa 1991, s. 15.
12
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Chc c edukować dzieci przez przyrod , nie mo na
ograniczyć si tylko i wył cznie do przyrody o ywionej.
Dlatego tez niezb dnym jest wyja nienie poj ć wchodz cych
w zakres edukacji przyrodniczej.
Człowiek yje w rodowisku. Obejmuje ono swoim
zasi giem wszystkie rzeczy i zjawiska, które wyst puj we
wszech wiecie i znajduj ce si wokół ka dego organizmu.
W zwi zku z tym rodowisko człowieka  jest układem
elementów przyrodniczych i wytworzonych przez niego
stosunków społecznych i kulturowych. Przy czym te ostatnie
obejmuj technik , nauk i sztuk  11.
Przyroda jako rodowisko edukacyjne ma ogromne
znaczenie w yciu dziecka. Jest ona wielokierunkowym
a zarazem bardzo silnym elementem osobotwórczym w onto-
genezie, a zwłaszcza w jej pocz tkowych fazach12.
Czym jest przyroda? Przyroda jest to wiat organizmów
wraz z ich rodowiskiem ycia. W skład przyrody wchodz
obiekty, procesy i ró norodne zjawiska przyrodnicze, które
człowiek bada, opisuje, zmienia poprzez u ytkowanie.
Składnikami przyrody s atmosfera, gleba, woda, ro liny,
zwierz ta, jeziora, rzeki, morza, lasy, jak równie zachodz ce
w nich zjawiska i procesy13.
11
E. J. Fr tczakowie, K c k& , s. 12.
12
J. Fr tczak, w omo ć ekolog cz z ec , m o z e y oros ych
w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, Wydawnictwo Uczelniane
WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1995, s. 13.
13
Uniwersalna encyklopedia szkolna PWN, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2004, s.383.
13
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
 Przyroda składa si z organizmów (biosfery), powietrza
(atmosfery), wody (hydrosfery) i ziemi (litosfery) 14.
Z poj ciem przyroda wi e si ci le poj cie rodowisko.
Czym ono jest? Brzezi ski definiuje rodowisko człowieka
jako  ogół elementów naturalnych, w mniejszym lub wi kszym
stopniu przetworzonych przez człowieka, składaj cych si
w danym miejscu i czasie na biologiczne warunki ycia
ludzkiego 15. Natomiast elementy rodowiska dziel si na
naturalne czyli przyrodnicze oraz społeczne. Naturalnym
rodowiskiem człowieka jest ogół elementów, które powstały
samodzielnie w naturze, ale tak e w mniejszym czy wi kszym
stopniu przekształcone zostały przez gospodarcz działalno ć
ludzi. Nale do nich flora, fauna, zasoby wodne i mineralne,
składniki powietrza, czynniki klimatyczne i meteorologiczne,
ukształtowanie terenu, a tak e d wi ki. Do elementów
rodowiska społecznego zalicza si te elementy rodowiska
naturalnego, które zostały przekształcone przez człowieka, np.
rze by drewniane, celowo ukształtowana konfiguracja terenu,
pyły, dymy16.
rodowisko przyrodnicze składa si z przyrody o ywionej,
i przyrody nieo ywionej. W skład przyrody o ywionej wchodz
drobnoustroje, zwierz ta, ro liny, a tak e człowiek. Przyroda
nieo ywiona to: wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej,
zbiorniki wodne, dolna cz ć atmosfery, a tak e techniczne
14
E.J. Fr tczakowie, K c k& , op. cit., s. 12.
15
J. Fr tczak, w omo ć ekolog cz & , op. cit., s. 13.
16
E. J. Fr tczakowie, Ochro kszt tow e ro ow sk w e k cj
dzieci przedszkolnych. Warszawa 1987, s. 7.
14
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
wytwory człowieka. Przyroda o ywiona funkcjonuje w zwi z-
ku z przyrod nieo ywion 17.
rodowisko przyrodnicze zatem zło one jest z du ej liczby
obiektów i zjawisk, które znacznie ró ni si od siebie
swoistymi cechami i wzajemnymi relacjami. Dlatego te jest
bogatym ródłem bod ców oddziałuj cych na wszystkie
zmysły człowieka, a zwłaszcza na słuch, wzrok i powonienie.
Wobec powy szego, rodowisko przyrodnicze jest rodkiem
edukacji w ka dej fazie rozwoju człowieka  szczególnie
w najwcze niejszym okresie ycia dziecka. Człowiek tworz c
i posługuj c si mow czerpie materiał do nowych rozmy la ,
bada otaczaj cy go wiat przyrodniczy. rodowisko celowo
przygotowane przez człowieka mo e stanowić cenne miejsce
do edukacji, która daje mo liwo ć do wiadczania, obserwacji
oraz zaj ć praktycznych. Obiekty przyrodnicze mog stanowić
tu miejsca organizowania zabaw i gier. Przyroda jest miejscem
poznawania i rodkiem kształc cym spostrzeganie, uwag ,
my lenie, szacunek dla pi kna, wra liwo ć estetyczn , a tak e
miejscem eksperymentowania oraz ochrony i przekształcania.
rodowisko przyrodnicze w obecnych czasach zmienia si
znacznie szybciej, jednocze nie wywieraj c znacz cy wpływ na
człowieka. Nie jest ono jedynie czynnikiem rozwoju fizycz-
nego, biologicznego, społecznego czy ekonomicznego, ale
tak e elementem rozwoju osobistego człowieka, jak równie
ródłem zaspokojenia jego pragnie miło ci i opieku czo ci.
Jednym z istotnych problemów we współczesnym wiecie
17
E. J. Fr tczakowie, Ochro & , s. 12-13.
15
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
jest ochrona naturalnego rodowiska przyrodniczego. Czło-
wiek, który pocz tkowo współ ył z przyrod w symbiozie,
wraz z rozwojem cywilizacji zacz ł j przekształcać według
własnego uznania. Jednak to przekształcanie doprowadziło do
dewastacji naturalnego rodowiska bytowania. Dlatego te
niezmiernie wa na stała si ochrona przyrody i przywrócenie
równowagi ekologicznej.
Umiej tno ć współ ycia człowieka z przyrod nale y
zaszczepiać dzieciom od najwcze niejszych lat. Aby j
szanowały, musz j wcze niej poznać. Proces poznawania
przyrody przez dzieci oraz jej ochrony nie jest procesem
jednorazowym, ale wymaga du ej wiadomo ci nauczycieli
w tym zakresie. Człowiek, wg Jana Pawła II, powinien być
opiekunem i stró em przyrody, a nie bezwzgl dnym jej
eksploatatorem18.
wiat przyrody jest dla dzieci w wieku przedszkolnym
niezmiernie interesuj cym obiektem. Szuman twierdził, e
 wiadomo ci z przyrody najbardziej odpowiadaj sposobom
my lenia dziecka , dlatego te obserwacja jest nieodzown
form obcowania z przyrod a ci gły z ni kontakt 
naturalnym d eniem dziecka do rozwoju19.
rodowisko przyrodnicze składa si z wielu obiektów
i zjawisk, które znacznie ró ni si od siebie swoistymi
cechami i relacjami. Jest ono bogatym ródłem bod ców, które
18
J. Grzesica, Ochro t r l ego ro ow sk cz ow ek  problem
teologiczno  moralny, Ksi garnia w. Jacka, Katowice 1989, s. 156.
19
M. Studzi ska, Dzieci przedszkol e poz j przyro o yw o , WSiP,
Warszawa 1989, s. 18.
16
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
oddziaływuj na ró ne zmysły dziecka: zwłaszcza na słuch,
wzrok i powonienie. Je li nie uda nam si wyrobić w dziecku
szacunku dla przyrody to tylko do czasu b dzie bolał je  pot
wyrobnika i głód rówie nik, niedola dr czonego konia czy
zarzynanej kury . Nie b dzie mu bliski pies i ptak, nie równy
motyl i kwiat, w kamyku i muszelce nie odnajdzie brata20.
Jednak celowo zorganizowane lub przygotowane przez
człowieka rodowisko przyrodnicze mo e stanowić miejsce
edukacji, b d ce obiektem obserwacji, do wiadcze oraz zaj ć
praktycznych.
W edukacji, poprzez przyrod i wiedz o przyrodzie
mo na kształtować w człowieku wiele postaw: wra liwo ć,
szacunek, racjonalne i oszcz dne korzystanie z zasobów natury
oraz d enie do kontaktów z otoczeniem. rodowisko
przyrodnicze jest bardzo zło one, zatem ma wielorakie
znaczenie dla człowieka. Mo na wyró nić znaczenie wycho-
wawcze, estetyczne, etyczne, zdrowotne, rekreacyjne czy
gospodarcze. W zale no ci od tego, z jakimi warto ciami
b dzie si uto samiał uczestnik edukacji przyrodniczej
i w jakim zakresie b dzie przyjmował za swoje warto ci mu
przekazywane, tak b dzie zachowywał si w przyszło ci wobec
przyrody.
wiat przyrody jest niezmiernie tajemniczy. Nawet je li
my limy, e jest on w du ej mierze odkryty, to yj c w nim
nieustannie wci odkrywamy go na nowo. W interakcji
z pi knem przyrody dziecko mo e uczyć si obserwować,
20
J. Korczak, Wy ór pism , t. 3, Warszawa 1958, s. 399.
17
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
zbierać, poszukiwać, badać, do wiadczać, eksperymentować,
dzi ki czemu mo e w pełni poznać wiat, coraz bardziej
przywi zywać si do miejsca, w którym yje i cenić
przeogromne bogactwo Ziemi.
Zadania:
1. Zdefiniowa e poj ć: tmosfer , hy rosfer , l tosfer .
Fitosfera, zoosfera oraz ukazanie ich cech charakterys-
tycznych.
2. Przygotow e pl szy y ktycz ej k z j cej ró e
eleme ty ro ow sk przyro czego.
3. J k wyt m czyć z ec om wspó z le o ć w w ec e
przyrody? Prosz z le ć proste przyk y wyst pow
tej wspó z le o c .
1.3. Ekologia i edukacja ekologiczna
Najogólniej mo na powiedzieć, e ekologia (gr. oikos 
dom, rodowisko, miejsce ycia; oikos logos  nauka o domu,
czyli o rodowisku ycia), to  dziedzina biologii badaj ca
wzajemne stosunki mi dzy organizmami, a otaczaj cym je
rodowiskiem 21. Natomiast na rodowisko ka dego organizmu
składa si to wszystko, co wywiera na nie jaki wpływ, bez
wzgl du na to, czy jest to przyroda ywa, czy te nieo ywiona.
Twórc poj cia ekologia był niemiecki uczony Ernest
Haeckel, który w latach sze ćdziesi tych XX w. utworzył je
z dwóch greckich słów: ekios i logos. Jednak e dla Haeckla
21
G. Kutyłowska, Ekologia w przedszkolu. Program edukacji ekologicznej
ze sce r sz m z j ć, Wydawnictwo  Didasko , Warszawa 1996, s. 11.
18
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
ekologia była nauk zajmuj c si zwierz tami, które
organizuj swoje siedlisko lub domostwo22. Obecnie uznaje si
ekologi jako nauk o gospodarce w przyrodzie23.
Inn definicj ekologii przytacza Mierzwi ski, mówi c:
 jest to nauka badaj ca zale no ci mi dzy organizmami
ro linnymi i zwierz cymi, a otaczaj cym je rodowiskiem 24.
Rozumienie poj cia ekologii jest bardzo szerokie. Niezmiernie
ciekaw , a zarazem jasno wskazuj c na własne cele jest
nast puj ca definicja:  ekologia oznacza ciebie i wiat,
w którym yjesz  powietrze, którym oddychasz, ywno ć,
któr spo ywasz, twe rodowisko ludzkie, twój styl ycia 25.
Czas, w którym przyszło nam yć charakteryzuje si
szybk fal zagro e ekologicznych, co ma przeogromny
wpływ na jako ć i zdrowie ycia człowieka. Z tego wzgl du
nale y zrobić wszystko, aby wykształcić u dzieci now postaw
intelektualno  moraln , która przyczyni si w przyszło ci do
wzi cia odpowiedzialno ci za własny los, jak i za los kolejnych
pokole oraz wszystkich istot yj cych na Ziemi.
Człowiek musi być wiadomy konieczno ci budowania
nowej cywilizacji, która b dzie w sposób zdecydowany oparta
na ekorozwoju. U podstaw ekorozwoju le y edukacja
22
S. Skorupka, H. Auderska, Z. A
empicka (red.), y s ow k j zyk
polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1969, s. 158.
23
P. Tobera, Kryzys ro ow sk  kryzys spo ecze stw , Warszawa 1987,
s. 104.
24
A. Mierzwi ski, 1000 s ów o ekolog ochro e ro ow sk ,
Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1991, s. 5.
25
A. M. A
upina, Ekolog czy pesym zm ko c XX w ek , Wydawnictwo
Epoka, Warszawa 1992, s. 4.
19
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
ekologiczna, tzn.  takie kształtowanie stosunków przyrodni-
czych i społecznych, które tworz wła ciwe warunki ycia dla
całej ludzko ci 26. W tym znaczeniu edukacja ekologiczna jest
trwałym procesem, w czasie którego człowiek i szerokie
społecze stwo przyswajaj sobie wiedz , warto ci, nabywaj
umiej tno ci i do wiadcze , a tak e kształc wol
indywidualnego i zbiorowego działania w celu ochrony
rodowiska. Taka edukacja wymaga rzetelnej, przyrodniczej
wiedzy oraz nowej hierarchii warto ci w interakcji człowiek 
przyroda  rodowisko27.
W innym uj ciu, edukacja ekologiczna (ang. environ-
mental education), okre lana zamiennie jako edukacja
rodowiskowa, jest ogółem czynno ci i procesów
pedagogicznych umo liwiaj cych ludziom orientacj w otacza-
j cej rzeczywisto ci przyrodniczej i wpływaj cych na ich
stosunek do otaczaj cego rodowiska. Poj cie to zacz Å‚o
funkcjonować w 1969 roku od ogłoszenia słynnego rapor-
tu Thanta, w którym wskazano na zagro enia dla ycia
ludzkiego i gro b kl ski ekologicznej powodowanej
nadmiernym rozwojem cywilizacji28.
Przez edukacj ekologiczn rozumiemy tak e  kształcenie
wiedzy, umiej tno ci teoretycznych, praktycznych, a tak e
rozwijanie wra liwo ci i emocjonalnej ch ci działania na rzecz
26
A. Komorowska Zielony, Twórcze z e przyro cze i matema-
tyczne w edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gda skiego, Gda sk 2008, s. 16.
27
Ibidem, s. 16-17.
28
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 1, Wydawnictwo AK, Wa-
wa 2003, s. 910-911.
20
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
ochrony rodowiska, jego kształtowania. Edukacja ekologiczna
powinna si gać korzeniami procesu wychowawczego.
Pozytywny i odpowiedzialny stosunek do przyrody powinien
stać si trwałym elementem systemu warto ci kształtuj cego
moralno ć człowieka 29. Edukacja ekologiczna jest potrzeb
chwili, której odbiorcami s nie tylko ludzie doro li, ale
równie dzieci. To wła nie one w niedalekiej przyszło ci b d
podejmowały decyzje, których konsekwencje b d miały
bezpo rednie odniesienie do rodowiska przyrodniczego.
W 1999 roku w Polsce wdro ona została reforma o wiaty,
która zwróciła szczególn uwag na edukacj rodowiskow na
wszystkich poziomach kształcenia, w tym równie w przed-
szkolu. Edukacja rodowiskowa skierowana jest nie tylko na
ukształtowanie spójnego systemu wiedzy, ale równie pewnych
warto ci, którymi dziecko b dzie si kierowało w pó niejszym,
dorosłym yciu.
W edukacji ekologicznej mo na wyodr bnić trzy podsta-
wowe nurty. Jednym z nich jest nurt konserwatywny, który
opiera si w szczególno ci na nauce o Ziemi i zakłada
przekazywanie szerokiej i rzetelnej wiedzy o przyrodzie, nie
bior c pod uwag kontekstu społecznego i gospodarczego.
Przyroda w tym uj ciu jest rozumiana jako rodek słu cy
zaspokajaniu potrzeb biologicznych i kulturowych człowieka,
a w celu jej ochrony nale y zmodyfikować prawo i wykształcić
moralny stosunek człowieka do przyrody.
Drugim nurtem jest nurt radykalny, który zakłada
29
J. Fr tczak, w omo ć..., op. cit., s. 144.
21
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
bezpo redni kontakt z przyrod , kosztem gruntownej wiedzy
o rodowisku przyrodniczym. Stosunek człowieka do przyrody
ma być pełen miło ci i szacunku.
Najbardziej popularnym w edukacji ekologicznej jest nurt
umiarkowany, który ł czy wiedz z wychowaniem. Według tej
idei edukacja rodowiskowa ma na celu kształtowanie
prawidłowych relacji człowieka z przyrod i szerokim
społecze stwem, dostarcza szerokiej wiedzy o rodowisku,
wpływa na wyobra ni , rozbudza sumienie ekologiczne,
uwra liwia na pi kno i bogactwo natury, uczy odpowiedzial-
no ci za wszystkie dokonywane zmiany w przyrodzie, rozwija
umiej tno ci i wol działania na rzecz szeroko poj tego
rodowiska30.
W zwi zku z tym, e to człowiek doprowadził do
degradacji rodowiska przyrodniczego, niech to wła nie on j
naprawi poprzez zmian stylu ycia. Nowe technologie same
nie zmieni wiata, jednak zmiana stylu ycia człowieka musi
opierać si na nowych rozwi zaniach technologicznych, które
zmniejszaj negatywne oddziaływania na rodowisko natural-
ne. Zdecydowanie, nacisk powinno kła ć si na edukacj
kształtuj c pozytywny stosunek człowieka do przyrody, który
b dzie si przejawiał zachowaniami proekologicznymi. Działa-
nia zwi zane z edukacj ekologiczn w szerokim znaczeniu
realizowane s przez dom, przedszkole, szkoł , grupy
rówie nicze, media oraz instytucje i organizacje pozarz dowe.
30
A. Komorowska  Zielony, Twórcze z e przyro cze matema-
tyczne w edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gda skiego, Gda sk 2008, s. 21-22.
22
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Dom rodzinny ma istotne znaczenie w kształtowaniu
zachowa proekologicznych małych dzieci. Wynika to ze
szczególnej podatno ci małego dziecka na oddziaływanie
rodziców oraz innych członków rodziny. Za znacz cy kontekst
oddziaływa wychowawczych na rozwój postaw proekologicz-
nych nale y uznać tryb ycia rodziny, za po rednictwem której
dzieci uczestnicz w czynnym wypoczynku, spacerach,
wycieczkach, je d na rowerach, poszukuj wspólnie darów
natury. Kontakt dziecka z polem, lasem, zwierz tami dostarcza
miłych wra e , rozwija ciekawo ć, rozbudza ch ć prze ywania
przygód, pozwala na do wiadczanie ró nymi zmysłami.
S to oddziaływania nieformalne, a ich sukces zale y od tego,
czy sami rodzice prezentuj odpowiednie postawy i zachowa-
nia proekologiczne.
Edukacja przedszkolna i szkolna w przeciwie stwie do
edukacji w rodzinie ma charakter formalny i w pewnym
stopniu odwołuje si do naukowych faktów, porz dkuj c
do wiadczenia dziecka według okre lonych reguł. Ten rodzaj
edukacji jest intencjonalny i szczegółowo zaprogramowany.
Poprzez edukacj instytucjonaln dziecko przyswaja sobie
wiedz bardziej zło on , która tworzy okre lony obraz
rzeczywisto ci. Organizowane s ró nego rodzaju wycieczki do
lasu, opieka nad ogródkiem przedszkolnym, k cikiem przyrody
czy nad małymi zwierz tami.
Tak e grupy rówie nicze maj znacz cy wpływ na
kształtowanie postaw ekologicznych dzieci. Odbywa si to
poprzez na ladownictwo i modelowanie.
Szczególne znaczenie maj rodki masowego przekazu,
23
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
które w szerokim stopniu ukazuj ró ne zjawiska przyrodnicze,
a tak e zwracaj uwag na zanieczyszczenie rodowiska31.
Nale y jednak pami tać, e wymienione przeze mnie formy
edukacji ekologicznej maj ró ne ograniczenia, a ich efekty
uzale nione s od wielu czynników, które zostan omówione
w dalszej cz ci niniejszego skryptu.
Zadania:
1. Prosz wysz k ć w po st w e progr mowej wychow
prze szkol ego tre c ekolog cz e.
2. Prosz opr cow ć sce r sz z j c o tem tyce
ekologicznej.
3. Poprzez j k e z mo w ro yć z ec w w ek
prze szkol ym o ochro y ro ow sk przyro czego?
1.4. Wiedza, wiadomo ć, wyobra nia,
kultura ekologiczna
Aby móc skutecznie chronić rodowisko przyrodnicze
niezb dne s w e z , w omo ć, wyo r k lt r
ekologiczna, a tak e posiadanie systemu warto ci i norm, które
dopełniaj tradycyjny kanon warto ci humanistycznych.
Pierwszym, jak e wa nym elementem w edukacji
ekologicznej jest wiedza na temat zagro e ekologicznych.
Czym zatem jest wiedza? Według Wosi skiego jest to
ukształtowana i wzgl dnie stabilna struktura istniej ca
31
R. Kulik, J k kszt tow ć post wy proekolog cz e. Tre ng grupowy
w edukacji ekologiczne, Wydawnictwo Naukowe  l sk , Katowice
2001, s. 70-73.
24
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
w ramach schematów poznawczych. Dotyczy ona aktualnie
napływaj cych informacji, b d cych no nikami sygnałów
o zagro eniach. Odbiorc tej wiedzy jest dziecko, człowiek
dorosły i całe społecze stwo yj ce w okre lonej kulturze.
Wiedza ta ma ogromne znaczenie w kształtowaniu si
odpowiednich postaw u jednostki32.
wiadomo ć ekologiczna jest poj ciem, które trudno
zdefiniować. Zostały jednak podj te próby jego klasyfikacji.
Burgier twierdzi, e  jest to zespół informacji i przekona na
temat rodowiska naturalnego oraz postrzegania zwi zków
mi dzy stanem faktycznym i charakterem rodowiska
naturalnego, a warunkami i jako ci ycia człowieka 33.
w omo ć ekolog cz rozumiana jest tak e jako
swoista, kształtuj ca si forma wiadomo ci społecznej, która
przejawia si w my leniu i prze ywaniu poszczególnych ludzi,
jak i w funkcjonuj cych społecznie standardach pojmowania,
prze ywania i warto ciowania biosfery34.
W skład wiadomo ci ekologicznej wchodz konkretne
tre ci, emocje i nastawienia człowieka. W skład wiadomo ci
ekologicznej wchodzi równie wiedza ekologiczna oraz
wyobra nia. Wiedza ekologiczna obejmuje znajomo ć
procesów zachodz cych w rodowisku przyrodniczym, wiedz
32
M. Wosi sk (red.), Wiedza psychologiczna jako regulator zachowania
s cz ow ek , U L, Katowice 1989, s. 21.
33
M. Howaniec, E k cj ekolog cz w szko ch  c e k czy
przedmiot, DRUKAT, Mysłowice 2009, s. 9.
34
C.G. Jung. Kryzys ro ow sk  kryzys spo ecze stw , Warszawa 1987,
s. 17.
25
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
o zale no ciach i wzajemnych zwi zkach stanowi cych
o równowadze ekosystemów, zale no ci pomi dzy ró nymi
sferami działalno ci człowieka a rodowiskiem naturalnym,
wiedz o zanieczyszczeniach, ró norodnych zagro eniach
i mo liwo ciach przeciwdziałania. Natomiast wyo r
ekologiczna to  swoista dyspozycja, umiej tno ć przewidy-
wania ekologicznych skutków podejmowanych działa ,
zdolno ć widzenia i ujmowania powi za mi dzy działaniami
człowieka a procesami przyrodniczymi, umiej tno ć projekto-
wania działa z wymogami wiedzy ekologicznej35. Je li chodzi
o system etyki ekologicznej, to jeszcze nie funkcjonuje on
w naszym społecze stwie. Maria Gołaszewska opracowała
nieformalny kodeks praw i obowi zków kontaktu człowieka
z przyrod , w którym do najwa niejszych zaliczyła:
" kochać przyrod (brać na siebie odpowiedzialno ć za jej
losy),
" przyroda jest dla nas  dla wielkodusznych, kochaj cych,
rozs dnych,
" je li kto marnuje dobra przyrody to post puje
nierozs dnie,
" je eli kto niszczy przyrod , post puje jak samobójca,
" wszystko da si odbudować, z wyj tkiem ycia,
" zachłanne pragnienie urz dzania wiata powinno być
regulowane wiar , e prawa przyrody działaj niezawod-
nie,
" próbujmy traktować przyrod jak przyjaciela36.
35
Z. Hull, w omo ć ekolog cz ,  Aura 1984, nr 11, s. 24.
36
M. Gołaszewska, Cz ow ek wo ec przyro y,  Aura 1981, nr 4, s. 11.
26
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Wynikiem systematycznie rozwijanej wiadomo ci ekolo-
gicznej jest kultura ekologiczna, w której skład wchodz
nast puj ce elementy:
" szeroka wiedza o rodowisku przyrodniczym,
" umiej tno ć dostrzegania zło ono ci zjawisk przyrod-
niczych oraz zachodz cych pomi dzy nimi zwi zków,
" gotowo ć do podejmowania działa w celu ochrony
rodowiska przyrodniczego,
" zdolno ć otwartego i twórczego my lenia, które
zagwarantuje zwi kszenie bezpiecze stwa ekologicz-
nego37.
Podnoszenie wiadomo ci i kultury ekologicznej jest
niezb dne w dzisiejszych czasach, a eby działania edukacyjne
przyniosły oczekiwane rezultaty, nale y je podejmować ju
w pracy z małymi dziećmi, na etapie edukacji przedszkolnej.
Edukacja ekologiczna ju od najmłodszych lat kształtuje
u człowieka kultur ekologiczn . Czym jest kultura ekolo-
giczna? Jest to ogół zasad, reguł i sposobów działalno ci
człowieka, wspólny dorobek całego społecze stwa, który
powstał na gruncie biologicznych i społecznych cech oraz
warunków ycia ludzi, charakteryzuj cy si stopniem
opanowania przyrody, osi gni tym stanem wiedzy i formami
współistnienia z przyrod . Głównym celem kultury ekolo-
gicznej jest człowiek, jego nastawienie do przyrody,
umiej tno ć współ ycia z ni , a tak e umiej tno ć korzystania
37
D. Cichy, Ko cepcj spo ecz ej e k cj ekolog cz ej. Biologia
w szkole, Nr 5/2008, s. 283.
27
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
z niej. Jest to układ warto ci, przyj tych norm, wzorów,
ideałów, wzorów zachowa oraz postaw moralnych
i etycznych. Zwi zana jest ona nierozerwalnie z rozwojem
umysłowym i moralnym człowieka; pełni równie funkcje
instrumentalne wobec podstawowych potrzeb ludzkich
(biologiczne, estetyczne, poznawcze, zdrowotne). W celu
chronienia przyrody jest ona potrzebna człowiekowi na co
dzie , a najwa niejszym miejsca jej kształtowania to
przedszkole i szkoła38.
Zadania:
1. Prosz o yć w s y  ko eks post pow ekologicz-
ego, który wykorzyst sz w pr cy z z ećm .
2. Poprzez j k e formy mo po e ć z ec w omo ć
a poprzez jakie k lt r ekolog cz ?
1.5. Ska enie i ochrona rodowiska przyrodniczego
Najcz stsz przyczyn wszystkich zagro e rodowiska
człowieka jest brak wiadomo ci ekologicznej zdecydowanej
wi kszo ci społecze stwa, b d lekcewa cy stosunek ludzi,
którzy t wiadomo ć posiadaj . Degradacji przyrody nie
zahamuje si wył cznie regulacjami prawnymi, b d ekono-
micznymi, je li w parze z mini nie b dzie szło zrozumienie
i poparcie ogółu społecze stwa.
Wi kszo ć informacji o zagro eniach przekazywanych jest
w najszerszym stopniu przez media, jednak ka dy z nas mo e
38
A. Komorowska  Zielony, Twórcze& , op. cit., s. 23.
28
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
obserwować zmiany destrukcyjne, jakie zachodz w rodo-
wisku, w wyniku złej gospodarki człowieka. Z drugiej strony te
informacje mog być wiadomie wykorzystywanym narz -
dziem do kształtowania postaw pro rodowiskowych oraz
zach cania do zmiany złych zachowa człowieka39.
W zwi zku z szybkim tempem rozwoju przemysłu
i urbanistyki została zachwiana równowaga biologiczna, czego
konsekwencj s :
" wzrost zachorowa ludzi (choroby oczu i układu
oddechowego, alergie, zatrucia),
" rozwój ró nych schorze zwierz t (zatrucia pokarmowe,
zahamowanie wzrostu, zanikanie niektórych gatunków),
" zmiany morfologiczne i zaburzenia fizjologiczne ro lin,
" wyst powanie zjawisk typowych dla klimatu przemy-
słowego, ograniczenie nasłonecznienia,
" gorsza jonizacja powietrza, dziura ozonowa,
" zmiany struktury i składu gleby,
" niszczenie mikroflory i mikrofauny,
" zwi kszenie nat enia hałasu,
" obni enie poziomu warunków bytowania,
" przyspieszenie korozji materiałów budowlanych i kon-
strukcyjnych40.
Ska enie rodowiska przyrodniczego nasuwa pytanie
o sposoby zapobiegania niekorzystnym zjawiskom, jakie
obserwujemy we współczesnym yciu. Mo na zaobserwować
dwa podej cia do ochrony rodowiska. Pierwsze z nich dotyczy
39
R. Kulik, J k kszt tow ć& , op. cit., s. 21.
40
J. Fr tczak, w omo ć & , op. cit., s. 35.
29
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
traktowania problemów rodowiskowych w kategoriach
technicznych, gdzie poszukuje si takich technologii, które na
przykład znacznie zmniejsz emisj gazów cieplarnianych do
atmosfery. Ma to swoje odzwierciedlenie w sloganie:  co
technika zepsuła, technika naprawi . Drugie podej cie oparte
jest na edukacji i zdecydowanie zaprzecza pierwszemu
podej ciu głosz c, e ochrona rodowiska z punktu
technicznego jest pomysłem bł dnym41.
Czym jest zatem ochrona przyrody? Jest to  całokształt
rodków zmierzaj cych do rozumnego korzystania człowieka
z dóbr przyrody, niezb dnych do zaspokajania jego potrzeb
gospodarczych, kulturalnych, estetycznych 42.
Ochrona rodowiska nie obejmuje wył cznie przyrody
o ywionej (ro lin, zwierz t, ptaków czy ryb). Jastrz bski
wyró nia nast puj ce kierunki ochrony rodowiska człowieka:
" ochron powietrza atmosferycznego,
" ochron wody, która jest niezb dna do zachowania
zdrowia i ycia,
" ochron powierzchni ziemi, czyli gleby przed erozj ,
wyjałowieniem, obni eniem produkcyjno ci,
" ochron zasobów ro linnych,
" ochron gatunkow ,
" ochron zasobów zwierz cych,
" ochron krajobrazu43.
Do lat 60  tych wiadomo ć ekologiczna w Polsce
41
J. Fr tczak, w omo ć & , op. cit., s.69.
42
E i J. Fr tczakowie, Ochrona & , op. cit., s. 10.
30
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
ograniczała si do w skiej grupy społecznej. Ruchy  zielo-
nych były akceptowane tylko wtedy, gdy ich akcje dotyczyły
wył cznie ochrony przyrody. W momencie, gdy działania ich
wkraczały na teren przemysłu, traktowane były jako działalno ć
antypa stwowa. Jednak ju od lat 70., w zwi zku ze wzrostem
zanieczyszczenia rodowiska przyrodniczego, wiadomo ć
ekologiczna zacz ła obejmować coraz szersze kr gi
społeczne44.
W obecnych czasach niezb dnym jest poszukiwanie jak
najszerszych mo liwo ci zapoznawania dzieci przedszkolnych
i szkolnych z podstawami ekologicznego my lenia i rozu-
mowania oraz wyrabianie humanitarnego stosunku do przyro-
dy. Stykaj c si od najmłodszych lat z natur dziecko w samo-
istny sposób przyswaja sobie wiedz z zakresu ochrony
przyrody, jednak planowana działalno ć edukacyjna przed-
szkola umo liwia szybsz i bardziej dogł bn znajomo ć
tego zagadnienia45.
Zadania:
1. J k e z gro e l ro ow sk t r l ego wy k j
z z l o c cz ow ek ?
2. Prosz opr cow ć re sy o tem tyce ekolog cz ej, o
wykorzystania w przedszkolu.
3. Wym e ro k wykorzystyw e przez cz ow ek o roz m-
nego korzyst z ó r przyro y.
43
J. Fr tczak, w omo ć & , op. cit., s. 33-34.
44
Ibidem, s. 41.
45
Ibidem, s. 44.
31
ROZDZIAA
2.
CELE, TRE CI, METODY, ZASADY I FORMY
EDUKACJI EKOLOGICZNEJ
I PRZYRODNICZEJ W PRZEDSZKOLU
Przedszkole w ogromnym stopniu wzmacnia i wzbogaca
prze ycia, wiedz i do wiadczenia dziecka zwi zane z otacza-
j c je przyrod .  Wiek przedszkolny jest okresem wzmo onej
aktywno ci poznawczej. Jej nasilenie si posiada ró n
dynamik w ró nych fazach okresu przedszkolnego. Za
specyficzne pod tym wzgl dem uznaje si dzieci, które
znajduj si w III fazie, na przełomie wieku 5,5  7 lat.
Charakteryzuj si one wi ksz samodzielno ci i samo-
kontrol oraz poszerzonym kr giem zainteresowa poznaw-
czych (ch ci obserwacji otoczenia, nabywania wiedzy, do-
wiadczenia) 46.
Edukacja przyrodniczo  ekologiczna powinna pomagać
dziecku w ukształtowaniu wiadomego, odpowiedzialnego
i przyjaznego odnoszenia si do rodowiska naturalnego
wszystkich mo liwych form ycia, tak e do własnego zdrowia,
ciała i umysłu.
46
E. Jaszczyszyn (red.), Ekologiczna edukacja przedszkolna, Agro-Group,
Białystok 2003, s. 14.
33
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
2.1. Cele edukacji ekologicznej w przedszkolu
Wszelkie kształcenie jest ukierunkowane na cele. Cele
kształcenia odnosz si do uczniów i wychowanków i opisuj
zmian , jak nauczyciel chce uzyskać. Zatem cele kształcenia
okre lamy jako  zamierzone wła ciwo ci uczniów,
wymieniaj c głównie rodzaje opanowanych wiadomo ci
i umiej tno ci, uformowanych działa i postaw 47.
We współczesnej dydaktyce cel kształcenia jest okre lany
jako  zamierzony wynik uczenia, a metody i organizacja pracy
nauczyciela s podporz dkowane tak rozumianym, sprecyzo-
wanym celom48.
Nadrz dnym celem edukacji jest odkrywanie, rozwijanie,
eksponowanie kreatywnego potencjału jednostki i stymulacja
rozwoju osobowo ci człowieka49.
Mo emy wyró nić dwa rodzaje celów, składaj cych si na
sposób formułowania: ogólne i operacyjne. Cele ogólne
wyznaczaj kierunek d e . Cele operacyjne s w sze
i bardziej sprecyzowane. Stanowi one  opis wyników, które
maj być uzyskane 50.
Cel edukacji mo na rozumieć jako  pewien postulowany
47
Kruszewski K. (red.), Sztuka nauczania  czy o c czyc el ,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 10.
48
Ibidem, s. 10.
49
F. Bere nicki, Z g e y ktyk szko y wy szej, OR TWP, Szczecin
2009, s. 43.
50
K. Kruszewski (red.), Szt k cz & , op. cit., s. 11-12.
34
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
stan wiedzy, którego osi gni cie jest po dane51.
Celem edukacji ekologicznej jest natomiast  kształtowanie
wiadomego stosunku do rodowiska przyrodniczego, miło ci
i szacunku dla ró norodnych form ycia, wła ciwych, aktyw-
nych postaw wobec przyrody i jej ochrony. Celem edukacji
ekologicznej jest kształtowanie wiadomo ci i kultury ekolo-
gicznej 52.
Do celów operacyjnych edukacji ekologicznej mo na
zaliczyć mi dzy innymi:
1. Umo liwienie ucz cym si pozyskania nast puj cych
wiadomo ci:
" zasoby naturalne s współzale ne i wyczerpywalne,
zniszczenie jednych ma wpływ na pozostałe,
" zasoby naturalne maj wpływ na poziom dobrobytu ludzi,
a rozmieszczenie ich na Ziemi nie jest równomierne,
" człowiek modyfikuje zachodz ce w rodowisku procesy,
" zmiany wprowadzane przez człowieka wywołać mog
niekorzystne efekty w rodowisku,
" konieczno ć zachowania odpowiednich walorów
rodowiska dla przyszłych pokole ,
" prawidłowe gospodarowanie rodowiskiem wymaga
wiedzy w tym zakresie,
" sposób gospodarowania rodowiskiem wpływa na jako ć
ycia człowieka,
51
J. Fr tczak, w omo ć& , op. cit., s. 156.
52
Ibidem, s. 156.
35
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" problem wyczerpania si zasobów mo na rozwi zać przez
stosowanie surowców zast pczych,
" wi kszo ć surowców mineralnych to dobra nieodwracalne,
" ochrona gleby jest bardzo wa na dla dalszego pomy lnego
rozwoju ludzko ci,
" ro linno ć i zwierz ta nale do odnawialnych zasobów
rodowiska, choć zagro one s przez nadmiern eks-
ploatacj ,
" woda jest bardzo wa na w zachowaniu ycia,
" woda nale y do zasobów odnawialnych, jednak jej jako ć
pogarsza si ,
" rekreacja terenowa jest wa nym elementem kultury
i ekonomii,
" ycie na ziemi uzale nione jest od stanu atmosfery,
" zapobieganie gromadzeniu si odpadów, gazów i innych
substancji szkodliwych jest bardzo wa ne ze wzgl du na
zachowanie zdrowia człowieka i utrzymanie walorów
rodowiska.
2. Zapoznanie dzieci z nast puj cymi pogl dami:
" przeciwdziałanie ujemnym skutkom cywilizacji wymaga
współpracy wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za
pa stwo,
" człowiek ponosi moraln odpowiedzialno ć za decyzje
podejmowane w rodowisku,
" uznawany system warto ci ma wpływ na sposób
gospodarowania rodowiskiem,
" potrzeby człowieka dzielimy na psychiczne i biologiczne,
36
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
" wszyscy członkowie społecze stwa powinni być stymulo-
wani do ochrony rodowiska,
" konieczne jest poszukiwanie nowych alternatywnych ró-
deł energii.
3. Kształtowanie u dzieci nast puj cych umiej tno ci:
" obserwacja zjawisk zachodz cych w rodowisku,
" ocena skutków degradacji rodowiska oraz poszukiwanie
alternatywnych rozwi za w celu jego ochrony.
4. Ukształtowanie u człowieka nast puj cych postaw:
" poczucia moralnej odpowiedzialno ci za jako ć otaczaj -
cego rodowiska społecznego i przyrodniczego,
" gotowo ć do aktywnego uczestnictwa w działalno ci na
rzecz ochrony i ulepszania otaczaj cego rodowiska,
" zamiłowania do przyrody ojczystej53.
Od wielu lat widoczny jest niepokoj cy wzrost czynników
mog cych unicestwić ludzko ć, w zwi zku z czym sytuacja ta
wymusiła na ludziach zmian dotychczasowych zachowa .
Zatem celem działalno ci ekologicznej w przedszkolu b dzie:
" u wiadomienie dzieciom, e ycie bez kontaktu z przyrod
jest niemo liwe, gdy wszystko co jest ludziom potrzebne
do ycia, czerpi ze rodowiska,
" wyposa enie dzieci (na ile ich rozwój na to pozwala),
w wiedz dotycz c budowy organizmów ywych oraz ich
symbiozy ze rodowiskiem,
" przekazywanie wiadomo ci na temat ro lin i zwierz t
yj cych na Ziemi,
37
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" u wiadomienie dzieciom, e ka da istota ywa ma prawo
do godnego ycia,
" kształtowanie podstawowych zasad ochrony rodowiska
naturalnego,
" kształtowanie umiej tno ci racjonalnego korzystania
z odnawialnych i nieodnawialnych zasobów rodowiska
przyrodniczego,
" u wiadamianie dzieciom znaczenia utylizacji odpadów,
" kształtowanie własnego ja w harmonii ze rodowiskiem,
" kształtowanie u dzieci ró nych form aktywno ci na łonie
natury,
" kształtowanie poczucia odpowiedzialno ci za stan rodo-
wiska przyrodniczego54.
Przedszkole jest tak instytucj , w której kształtuje si
mi dzy innymi postawy proekologiczne dzieci, wyrabiaj c
w nich wra liwo ć i poczucie obowi zku, uzmysławia si im
znaczenie przyrody nie tylko dla nich samych, ale i dla całego
społecze stwa. Aby ten cel osi gn ć, nale y przekazać
dzieciom tak wiedz , która uka e im jak nale y chronić
przyrod , a to spowoduje, e dzieci osi gn wiadomo ć
ekologiczn . Dziecko powinno wiedzieć, e to wszystko, czego
człowiek potrzebuje do ycia czerpie z przyrody. W przypadku,
gdy w sposób nieprzemy lany wykorzystuje zasoby przyrod-
nicze lub zanieczyszcza rodowisko, zagra a to jego zdrowiu
i bezpiecze stwu. Ju w przedszkolu dzieci powinny zdawać
53
J. Fr tczak, w omo ć& , op. cit., s. 156-158.
54
G. Kutyłowska, Program edukacji ekologicznej w przedszkolu
z propozycj m z j ć, DIDASKO, Warszawa 1996, s. 11-12.
38
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
sobie spraw , e nale y ze wszech miar ograniczać degradacj
naturalnego rodowiska a najlepiej zapobiegać jej zupełnie.
Uzasadnionym jest, aby ju od najmłodszych lat nauczać
korzystania z zasobów przyrodniczych. Edukacja ekologiczna
w przedszkolu powinna wi c stanowić cz ć działalno ci
opieku czo dydaktyczno wychowawczej zarówno nauczycieli
jak i domu rodzinnego. Poprzez wykorzystywanie ró nych
form pracy z dziećmi mo na im u wiadomić, e rodowisko
naturalne jest dla człowieka niezb dne do ycia, wi c nale y
o nie dbać. Zasadniczym zadaniem jest zatem kształtowanie
u dzieci wra liwo ci na przyrod zarówno o ywion jak
i nieo ywion oraz budowanie poczucia odpowiedzialno ci
i wielkiej troski o jej zachowanie. U wiadamiamy przez to
dzieciom, e człowiek niszcz c przyrod niszczy samego
siebie55.
Edukacja ekologiczna dzieci w wieku przedszkolnym jest
wiadom i zamierzon działalno ci nauczycieli oraz
rodziców, której celem jest zapewnienie:
" bezpo redniego lub (je li jest to niemo liwe) po redniego
kontaktu z obiektami i zjawiskami przyrodniczymi;
" niezb dnych wiadomo ci o ekosystemach, obiektach, zja-
wiskach wyst puj cych w przyrodzie;
" podstawowej wiedzy o znaczeniu obiektów i zjawisk dla
ich ycia;
" u wiadomienia zwi zków przyczynowo  skutkowych
wszystkich procesów wyst puj cych w przyrodzie,
55
E. Jaszczyszyn, Ekologiczna& , op. cit., s. 19.
39
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
a w szczególno ci wyst puj cych w rodowisku, w którym
yj ;
" przestrzegania zale no ci mi dzy stanem rodowiska,
a zdrowiem ludzi;
" kształtowania nawyku oszcz dnego korzystania z natural-
nych zasobów i ich ochrony;
" wyrobienia nawyku segregowania i wtórnego wykorzys-
tania niektórych odpadów, znajduj cych si w przedszkolu,
w domu, na podwórku;
" wyrobienia potrzeby przestrzegania nakazów i zakazów
ekologicznych przez samych siebie, rodziców, rodze stwo,
rówie ników, innych dorosłych;
" kształtowania nawyków kultury ekologicznej i zdrowotnej
w miejscu zabawy, wypoczynku, nauki, pracy;
" kształtowania ekologicznego stylu ycia, a zwłaszcza
przestrzegania zachowa kulturalno  higienicznych
w odniesieniu do czysto ci siebie i najbli szego rodowis-
ka oraz do zachowania higieny osobistej;
" kształtowania po danych postaw wobec ludzi, ro lin
i zwierz t;
" kształtowania umiej tno ci współdziałania z innymi na
rzecz ochrony rodowiska, odnawiania go i przekształ-
cania56.
Edukacja ekologiczna w przedszkolu prowadzi do
ukształtowania w wiadomo ci dzieci postawy ekologicznej,
56
E.J. Fr tczakowie, Edukacja zdrowotna dzieci przedszkolnych, Turpress,
Toru 1996, s. 12; Gałczy ska T. (red.), Te p k y, t jem czy w t 
edukacja ekologiczna w przedszkolu, ZNFiGW, Warszawa 1997.
40
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
która charakteryzuje si :
" zdolno ci percepcji zjawisk społecznych i przyrodni-
czych;
" ogromn ciekawo ci wiata i praw nim rz dz cych;
" u wiadomieniem sobie i zrozumieniem praw rz dz cych
przyrod ;
" odpowiedzialno ci wobec wszystkich form ycia na
Ziemi;
" aktywno ci i poczuciem nierozerwalnej wi zi z przyrod
i innymi lud mi;
" szacunkiem dla przyrody57.
Wszystkie cele edukacji ekologicznej mo na osi gn ć
jedynie w wyniku celowego kształcenia i wychowania eko-
logicznego.
Z celów edukacji ekologicznej wynikaj konkretne zadania
dla edukacji rodowiskowej. S to:
" wyposa enie w wiedz z zakresu budowy, warunków ycia
ro lin i zwierz t a tak e ró norodnych zjawisk przyrody
nieo ywionej;
" kształtowanie u dzieci umiej tno ci spostrzegania i oceny
pi kna zjawisk i obiektów przyrodniczych (kształt, ruch,
barwa, kompozycja, d wi k czy faktura);
" rozwijanie umiej tno ci przekazywania zdobytych wiado-
mo ci i wyra ania uczuć w ró norodnych formach eks-
presji twórczej (ruchowej, graficznej, j zykowej);
57
E.J. Fr tczakowie, Edukacja zdrowotna dzieci& , op. cit., s.13.
41
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" kształtowanie zdolno ci oceny niewła ciwego zachowania
si innych ludzi wobec przyrody (okrucie stwo, przes dy,
dewastacje) i sposobów zapobiegania im;
" kształtowania szacunku wobec przyrody przez wła ciwe
zrozumienie, e przyroda jest dla człowieka niezb dna
i dlatego nale y j szanować;
" zapoznanie dzieci z niektórymi gatunkami chronionymi,
które s w przyrodzie rzadko ci i w zwi zku z tym trzeba
si nimi opiekować i chronić je58.
Zadania:
1. Co jest rz ym celem e k cj ekolog cz ej?
2. Przygot j ko spekt z j ć zm erz j cych o kszt tow
u z ec wyk oszcz ego korzyst z naturalnych
z so ów ro ow sk przyro czego, okre l cele ogól e
i operacyjne.
3. Stwórz k t log k zów z k zów ekolog cz ych, który
wykorzyst sz w pr cy z z ećm w prze szkol .
2.2. Cele edukacji przyrodniczej w przedszkolu
Dla dziecka w wieku przedszkolnym wiat przyrody jest
jeszcze mało znany i bardzo nieuporz dkowany, w zwi zku
z czym doro li powinni pomóc mu w zdobyciu orientacji
w otoczeniu, w zdobywaniu podstawowych poj ć przyrodni-
58
E. Korczak, E k cj ro ow skow w kl s ch 1-3 szko y po st wowej,
[w:] J. Gzyl, W. Jarosz, E. Korczak, E. Kulka, Z. Nowi ska, Nasze
ro ow sko  jak w m yć. Po st wy teoretycz e e k cj ekolog cz ej
cz ów kl s 1-3 szko y po st wowej, Wydawnictwo IETU, Katowice
1996, s. 15-16.
42
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
czych. Powinni ukazywać im wzajemne relacje i zwi zki
maj ce miejsce mi dzy zjawiskami wyst puj cymi
w przyrodzie. Nauczyciel winien rozwijać dociekliwo ć
poznawcz wychowanka, gdy dzi ki temu dziecko zdob dzie
wiedz , ukształtuje swoje pogl dy, nabierze przekona
i rozwinie swój wiatopogl d.
Jednym z zasadniczych zada edukacji przedszkolnej jest
stworzenie takich warunków, aby poprzez aktywny kontakt
z przyrod wykształcić u dzieci wła ciwy stosunek do
wszystkiego co ywe, a tak e sukcesywnie doprowadzać do
zrozumienia przez nie roli, jak człowiek pełni w przyrodzie.
Przedszkole powinno stwarzać takie warunki, aby dzieci mogły
obserwować zjawiska zachodz ce w przyrodzie, ro liny,
zwierz ta, a tak e, aby mogły troskliwie si nimi opiekować.
Przyroda o ywiona budzi wi ksze zainteresowanie dzieci,
jednak nie mo na pomijać przyrody nieo ywionej.
W zwi zku z powy szym, jednym z zada przedszkola jest
wykorzystanie walorów wychowawczych, poznawczych i zdro-
wotnych przyrody, organizowanie warunków do aktywnego
obcowania z ni , wykorzystuj c w tym celu zabaw i prac .
Przedszkole powinno dbać o atmosfer pobudzaj c do
nabywania do wiadcze , zadawania pyta , szukania wyja nie ,
rozwi za , dzielenia si prze yciami i własnymi spostrze e-
niami. wiat przyrody jest takim rodowiskiem dziecka, które
prowokuje je do zadawania pyta i szukania odpowiedzi.
Najskuteczniejszym czynnikiem kształtuj cym osobowo ć
malucha jest zatem wła nie kontakt z przyrod , która stanowi
bogate ródło wra e , prze yć, dozna i aktywnych działa .
43
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
Kontakt dziecka z przyrod budzi uczucia opieku czo ci
wobec ro lin i zwierz t, rozwija szacunek do przyrody i rodzi
poczucie odpowiedzialno ci za stan rodowiska. Pi kno
przyrody, zmiany jakie w niej zachodz rozwijaj u dziecka
wra liwo ć estetyczn i kształtuj jego prze ycia. Jednak
nauczyciel, wiadomy korzy ci jakie daje dziecku obcowanie
z przyrod , posłu y si tymi wszystkimi walorami tylko wtedy,
gdy sam b dzie umiał organizować warunki aktywnego pozna-
wania przez dzieci otoczenia przyrodniczego59.
Stworzenie warunków do cz stego i bezpo redniego
obcowania dziecka z przyrod umo liwia mu ukształtowanie
wła ciwego stosunku do otaczaj cego wiata. Główne cele
zbli ania dzieci przedszkolnych do wiata przyrody zawieraj
si w nast puj cych postulatach:
" zapewnienie kontaktu z obiektami i zjawiskami
przyrodniczymi,
" przybli anie wiedzy przyrodniczej, głównych zasad
bezpiecze stwa i zasad higieniczno  kulturalnych,
" umo liwianie kształcenia i dokonywania weryfikacji
wiedzy przyrodniczej,
" organizowanie warunków do kształcenia wi zi uczucio-
wych z przyrod , z ojczyzn oraz czynn postaw na rzecz
jej ochrony,
" kształtowanie wra liwo ci na pi kno przyrody,
" dostarczanie dzieciom okre lonych wiadomo ci przyrod-
niczych.
59
E. Janik, Przyro prze yw o serwow z z ećm prze szkol-
nymi, WSiP, Warszawa 1988, s. 9.
44
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Przedszkole, jak i rodzina, wprowadza dzieci w kr g
przedmiotów, zjawisk, poj ć, znacze , które kształtuj
wiedz potrzebn do zdobycia orientacji w otoczeniu. Im
dziecko starsze, tym bardziej jego zainteresowania
poszerzaj si i obejmuj coraz to szersze rodowisko
przyrodnicze i społeczne.
W uj ciu E. Tyrolskiej  Wojtycza edukacja rodowiskowa
w przedszkolu to działania nauczyciela maj ce na celu:
" wszechstronne poznanie przyrody i rodowiska,
" rozumienie zwi zku człowieka z przyrod i rodowiskiem,
" kształtowanie wła ciwych zachowa w kontakcie ze
rodowiskiem przyrodniczym,
" zapoznanie si z problemami zwi zanymi z działalno ci
człowieka,
" nabycie umiej tno ci ochrony i racjonalnego gospodaro-
wania zasobami przyrody,
" kształtowanie szacunku człowieka do przyrody,
" zach canie do podejmowania działa na rzecz rodowiska
przyrodniczego,
" rozwijanie wiadomo ci ekologicznej dzieci60.
Natomiast, realizuj c tre ci programowe edukacji przyrod-
niczej w przedszkolu nale y uwzgl dnić nast puj ce cele:
60
A. Budniak, Edukacja spo ecz o  przyrodnicza dzieci w wieku
prze szkol ym m o szym w ek szkol ym, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2009, s. 50-51.
45
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
"  ćwiczenie i rozwijanie zmysłów wzroku, kształcenie
spostrzegawczo ci oraz umiej tno ci obserwowania
obiektów i zjawisk przyrody,
" wyrabianie samodzielno ci w zakresie dokonywania
spostrze e i obserwacji oraz prowadzenia czynno ci
piel gnacyjnych ro lin i zwierz t,
" kształtowanie logicznego my lenia poprzez szukanie
wzajemnego zwi zku mi dzy dostrzeganymi obiektami
i zjawiskami, porównywanie ich, uogólnianie, klasyfiko-
wanie, rozumowanie,
" budzenie i rozwijanie uczuć estetycznych i etycznych
poprzez wyrabianie wra liwo ci na pi kno przyrody,
odczuwanie przyjemno ci w obcowaniu z przyrod ,
wzbudzanie wra liwo ci na brak jej poszanowania,
" kształtowanie przekonania o konieczno ci ochrony przyro-
dy,
" eliminowanie niewła ciwego nastawienia do obiektów
i zjawisk przyrodniczych oraz korygowanie fałszywego ich
interpretowania 61.
"  rozbudzanie zainteresowa dziecka, w szczególno ci jego
zdolno ci obserwacyjnych i wytworzenie intuicji, a tak e
pokazanie dziecku bogactwa, zdolno ci i tajemniczo ci
otaczaj cego nas wiata 62.
Kształtowanie aktywno ci poznawczej dzieci w ogromnej
mierze zale y od samego nauczyciela. To on odgrywa
61
M. Studzi ska, Dz ec prze szkol e poz j przyro o yw o , WSiP,
Warszawa 1989.
62
S. Elbanowska, Przyro eo yw o w wychowaniu przedszkolnym.
WSiP, Warszawa 1982, s. 12.
46
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
decyduj c rol w tym zakresie. To on pobudza dzieci do
my lenia i działania oraz organizuje sytuacje edukacyjne.
Zachowanie nauczyciela powinno być wzorcem do
na ladowania. Przygotowuj c zaj cia przyrodnicze nauczyciel
musi uwzgl dnić wiele aspektów, a mianowicie:
" tre ci programowe powinny być interesuj ce i nie mog
zawierać zbyt du o lub zbyt mało nowych elementów,
" dobór metod powinien być przemy lany i powinny one
w szerokim zakresie być oparte na porównywaniu,
klasyfikowaniu, do wiadczaniu,
" rodki dydaktyczne powinny być bogate i zró nicowane,
" rozwijać motywacj dziecka poprzez zach t , pochwał ,
dy ury,
" styl prowadzenia zaj ć, sposób przekazywania tre ci,
" stwarzanie sytuacji, w których dzieci czynnie uczestnicz ,
wymieniaj swoje spostrze enia, propozycje, uwagi,
" urz dzenie  k cika przyrody w przedszkolu, w którym
dzieci pod okiem nauczyciela prowadz hodowl ro lin,
opiekuj si rybkami i drobnymi zwierz tami.
Cele edukacji przyrodniczej wyznaczaj kierunek pracy
nauczyciela. Aby móc je zrealizować, nale y sformułować
okre lone zadania, które umo liwiaj realizacj tych celów.
Zaj cia i zabawy z edukacji rodowiskowej kształtuj
u dzieci takie uczucia jak miło ć do przyrody, opieku czo ć
i troskliwo ć wobec ro lin i zwierz t. Dzieci w wieku
przedszkolnym odczuwaj uczucie rado ci z ka dej wykonanej
czynno ci, pragn samodzielnie, pod okiem nauczyciela,
dochodzić do poznawania rzeczywisto ci, pragn do wiadczać,
47
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
d do poznania otaczaj cego je wiata. Dzieci jak naj-
wcze niej powinny obserwować ro liny i zwierz ta, zmienia-
j c si w zale no ci od pór roku przyrod , ró norodne
zjawiska atmosferyczne, a tak e poznawać rol człowieka
w rodowisku. Aby to wszystko zrealizować niezb dnym jest,
by nauczyciel posiadał szerok wiedz teoretyczn i praktyczn
w zakresie zagadnie przyrodniczych, znał podstawowe
gatunki zwierz t i równie orientował si w hodowli ro lin
doniczkowych czy pracach na działce.
Zadania:
1. Co jest rz dnym celem edukacji przyrodniczej w przed-
szkolu?
2. Przygot j owol e z j c e z e k cj przyro czej.
3. Wym e g ów e cele z l z ec przedszkolnych do
w t przyro y.
2.3. Tre ci przyrodniczo ekologiczne w przedszkolu
Tre ci programowe edukacji przyrodniczej sprzyjaj
rozwijaniu si u dzieci w wieku przedszkolnym emocjonalnego
stosunku do przyrody, wra liwo ci na jej pi kno oraz uczenia
szacunku do niej. Zadania zwi zane z poznawaniem przez
dzieci elementów rodowiska przyrodniczego s doskonałym
wyj ciem do działa edukacyjnych i wychowawczych
w przedszkolu. Wokół tych tre ci mog si skupiać pozostałe
dziedziny edukacji przedszkolnej. Edukacja przyrodnicza
uwzgl dnia niezwykle bogat tematyk , co umo liwia szeroki
wybór interesuj cych dla dzieci kwestii, pobudza do twórczej
48
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
aktywno ci poznawczej, a tak e rozwija procesy my lowe.
Podj ta przez nauczyciela problematyka powinna jednak być
wyznaczana zainteresowaniami i potrzebami dzieci oraz
dostosowana do ich mo liwo ci rozwojowych.
Podstawa programowa jest  wyj ciem do poszukiwania
przez nauczyciela własnych propozycji programowych odpo-
wiadaj cych rzeczywistym potrzebom dzieci. Jest okre leniem
minimum cywilizacyjnego, mo liwym i koniecznym do osi -
gni cia na najni szym szczeblu edukacyjnym 63. Natomiast
o programach decyduje nauczyciel lub cała rada pedagogiczna.
Mog to być programy autorskie lub atestowane przez MEN.
Według I. Adamek przez tre ci kształcenia rozumie si :
" wiedz  materiał nauczania  zwany inaczej hasłami
programowymi lub wiadomo ciami dotycz cymi obiektu
poznania,
" zmiany, które maj zaj ć w wiadomo ciach dzieci, ich
umiej tno ciach i systemie warto ci,
" czynno ci dzieci powoduj ce, e zajd u nich okre lone
zmiany psychiczne, których materiałem s hasła progra-
mowe64.
Tre ci wychowania w przedszkolu s to te elementy
kultury, które s dobierane celowo i wł czane w proces
edukacji. Tre ci te nale do niezmiernie istotnych rodków
działalno ci wychowawczej, gdy dzi ki nim dziecko poznaje
63
Encyklopedia XXI w., op. cit., s. 961.
64
I. Adamek, Podstawy edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2000, s. 32.
49
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
dorobek społeczny licznych pokole i samo mo e rozwijać
ró ne sfery swoje osobowo ci. W zwi zku z powy szym,
w edukacji przedszkolnej tre ci wychowania, zgodnie z now
podstaw programow dzieli si według dziedzin kultury, które
kształtuj ró nego rodzaju warto ci, a mianowicie:
" wychowanie umysłowe, które obejmuje rozwój mowy,
my lenia, poj cia matematyczne i edukacj przyrodnicz ,
" wychowanie estetyczne,
" wychowanie społeczno  moralne,
" wychowanie zdrowotne65.
Tre ci programowe wychowania przedszkolnego okre la
rozporz dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia
2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół (Dz.U. Z 2009r. Nr 14, poz. 17). Zgodnie z ni
dziecko, które ko czy przedszkole i rozpoczyna nauk
w szkole podstawowej powinno w zakresie edukacji przyrod-
niczej:
" znać stałe nast pstwo dni i nocy, pór roku, dni tygodnia,
miesi cy, roku,
" wymieniać ro liny i zwierz ta yj ce w ró nych rodo-
wiskach przyrodniczych, np. na polu, na Å‚ ce, w lesie,
" wiedzieć, jakie warunki s potrzebne do rozwoju zwierz t
(przestrze yciowa, bezpiecze stwo, pokarm) i wzrostu
ro lin ( wiatło, temperatura, wilgotno ć),
65
A. Klim  Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna. Nowa podstawa
programowa, Wydawnictwo ERICA, Warszawa 2010, s. 127.
50
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
" potrafić wymienić zmiany zachodz ce w yciu ro lin
i zwierz t w kolejnych porach roku,
" wiedzieć, w jaki sposób człowiek mo e je chronić i pomóc
im, np. przetrwać zim ,
" rozpoznawać i nazywać zjawiska atmosferyczne charak-
terystyczne dla poszczególnych pór roku,
" podejmować rozs dne decyzje i nie nara ać si na
niebezpiecze stwo wynikaj ce z pogody, np. nie stać pod
drzewem w czasie burzy, nie zdejmować czapki w mro n
pogod ,
" wiedzieć o czym mówi osoba zapowiadaj ca pogod
w radiu i w telewizji, np. e b dzie padał deszcz, nieg,
wiał wiatr; stosować si do podawanych informacji
w miar swoich mo liwo ci,
" budować wiedz o wiecie społecznym, przyrodniczym
i technicznym oraz rozwijać umiej tno ci prezentowania
swoich przemy le w sposób zrozumiały dla innych.
Zalecane jest, aby co najmniej jedn pi t czasu
(w przypadku młodszych dzieci  jedn czwart czasu), dzieci
sp dzały w ogrodzie przedszkolnym, na boisku, w parku itp.,
gdzie nauczyciel organizuje gry i zabawy ruchowe, zaj cia
sportowe, obserwacje przyrodnicze, prace gospodarcze,
porz dkowe i ogrodnicze.
Edukacja przyrodnicza w przedszkolu zawiera poznawanie
najbli szego otoczenia przyrodniczego, społecznego, technicz-
nego. Otoczenie społeczne obejmuje nast puj ce tre ci:
" poznanie rodowiska przedszkolnego i rodzinnego dziec-
ka, a tak e szerszego rodowiska, w którym ono wzrasta,
51
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" znajomo ć swojego nazwiska, adresu zamieszkania,
orientacja w pomieszczeniach przedszkolnych,
" wykonywanie prostych prac gospodarczych w przedszkolu
i domu,
" poznanie pracy w przemy le, rolnictwie, usługach,
" poznanie rodków lokomocji i transportu,
" znajomo ć znaków drogowych.
Aby zrealizować te cele dzieci s uczestnikami wycieczek,
spacerów do zakładów pracy, zaprasza si do przedszkola ludzi
ró nych zawodów. rodki transportu dzieci poznaj bezpo -
rednio lub po rednio. Je li nie ma mo liwo ci bezpo redniej
obserwacji, nauczycielka wykorzystuje filmy, ilustracje, opo-
wiadania, wiersze, modele. U dzieci poprzez te działania roz-
wijaj si zainteresowania techniczne. Do tre ci otoczenia
technicznego zalicza si :
" zapoznanie dzieci z ró nymi ródłami energii i z formami
ich wykorzystania,
" zapoznanie dzieci z wykorzystaniem pr du elektrycznego,
" zaznajomienie z urz dzeniami technicznymi wykorzysty-
wanymi w gospodarstwie domowym: latarka, elazko,
lampa, odkurzacz, mikser, suszarka do włosów itp.,
" zapoznanie dzieci z funkcjonowaniem zabawek mecha-
nicznych,
" poznanie przez dzieci drobnych narz dzi niezb dnych
w domu: młotek, rubokr t, obc gi, imadło,
" poznanie ró norodnych materiałów konstrukcyjnych wy-
magaj cych zró nicowanych technik ł czenia (panele
podłogowe, kafelki, tapeta).
52
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Trzecim obszarem edukacji przyrodniczej jest zapoznanie
dzieci ze rodowiskiem naturalnym, w którym yj . Tre ci te
obejmuj zarówno przyrod o ywion (ro liny, zwierz ta,
ludzie) jak i nieo ywion (minerały, skały, woda, powietrze),
oczywi cie w zakresie odpowiadaj cym mo liwo ciom
intelektualnym dzieci, a tak e uwzgl dniaj c warunki
najbli szego rodowiska. Naturalne predyspozycje dzieci
w wieku przedszkolnym umo liwiaj im poznawanie zarówno
przyrody o ywionej jak i nieo ywionej.
Poprzez przyrod nieo ywion rozumie si obiekty
fizyczne oraz wszystkie zjawiska spowodowane przez niniejsze
obiekty. Celem zasadniczym jest zapoznanie dzieci z przyrod
nieo ywion , nie ma tu jednak nastawienia na cało ciowe
zdobywanie wiedzy o wiecie, ale rozbudzenie zainteresowa
przedszkolaków, kształtowanie u nich intuicji, a tak e
pokazanie im bogactwa, zło ono ci i tajemniczo ci wiata,
w którym yj . Nadrz dnym celem takiego działania jest
przygotowanie dzieci do samodzielnego ycia w społe-
cze stwie. Nie nast pi to nigdy, gdy od najmłodszych lat
dziecko nie pozna zło ono ci tego wiata i nie zrozumie go.
Dlatego tak szczególnego znaczenia nabieraj pierwsze
do wiadczenia w przedszkolu, pierwsze fascynacje przyrod ,
a równie zainteresowanie wszelkimi zjawiskami przyrodni-
czymi. Dziecko mo e to osi gn ć poprzez samodzielne
odkrywanie tajników przyrody.
Do tre ci przyrody nieo ywionej zaliczyć mo na:
" poznanie własno ci ciał w ró nych stanach skupienia:
stałym, ciekłym i gazowym poprzez poznawanie zjawisk
53
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
wyst puj cych w przyrodzie: zamarzanie wody, topnienie
niegu i lodu, tworzenie si szronu, sopli lodu, nasłonecz-
nienie, parowanie wody, nawil anie powietrza, skraplanie
wody, rozpuszczanie si niektórych substancji,
" poznanie cieplnego przewodnictwa ciał: nagrzewanie si
r czki od garnka, Å‚y eczki zanurzonej w gor cej herbacie,
wyró nianie dobrych i złych przewodników ciepła (np.
pr t metalowy, drewno); ogrzewanie mieszka (kaloryfer,
piec), zapoznanie si ze zjawiskiem promieniowania
(sło ce, arówka),
" poznanie elementarnych wiadomo ci o zjawiskach magne-
tycznych oraz o sposobach ich wykorzystania: radio-
odbiorniki, gło niki, silniki elektryczne, pr dnice,
przyrz dy pomiarowe,
" zasady pływania ciał, czym jest siła wyporu cieczy,
" poznanie zjawisk optycznych w otoczeniu (tworzenie si
cienia, półcienia, zaćmienie sło ca, ksi yca, zastosowanie
zwierciadeł, załamanie wiatła, poznanie przyrz dów
optycznych,
" porównywanie temperatury z długo ci dnia i porami roku,
" prowadzenie przez dzieci kalendarza pogody.
ródłem poznania otaczaj cego nas wiata jest
rzeczywisto ć, która jest wokół nas. Mo na j poznać w spo-
sób bezpo redni i po redni. Nauczyciel, uwzgl dniaj c
zainteresowania dzieci dobiera we własnym zakresie tre ci,
które prowadz do:
54
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
" poznania odmiennego rodowiska przyrodniczego, jakim
jest park, ł ka, las, pole uprawne, staw, rzeka, ogród
botaniczny, zoologiczny, działka, podwórko, ogród, sad,
" poznania ro lin i zwierz t tam wyst puj cych,
" zapoznania si z upraw ro lin, z narz dziami wykorzysty-
wanymi przez ludzi do prac ogrodniczych, polowych,
" obserwacji zjawisk zachodz cych w przyrodzie, w rodo-
wisku ro linnym i zwierz cym wraz ze zmian pór roku,
" tworzenia k cików przyrody, w których dzieci hoduj
ro liny, drobne zwierz ta,
" poznawania zagro e dotycz cych rodowiska naturalnego
ze strony człowieka: po ary lasów, zatruwanie powietrza,
wody, gleby, kłusownictwo,
" zapoznania si ze sposobami ochrony przyrody,
" poznania skutków niszczenia rodowiska naturalnego,
" dokarmiania ptaków i zwierz t, utrzymanie w czysto ci
karmników,
" zbierania karmy dla bezdomnych zwierz t: kotów, psów,
" kolekcjonowania zbiorów przyrodniczych, tworzenia albu-
mów, zbierania ilustracji o tematyce przyrodniczej,
" uczestnictwa w konkursach i akcjach ekologicznych,
wykonywania prac plastycznych o tematyce przyrodniczej.
Podczas zabaw, gier, spacerów, wycieczek, prowadzonych
obserwacji, własnemu do wiadczeniu, dzieci mog poznać
odmienne rodowisko przyrodnicze, w którym yj . Maluchy
potrzebuj ciekawych bod ców, aby ich ciekawo ć badawcza
mogła być zaspokojona w nale ytym stopniu. Aby nauczyciel
mógł sprostać tym wyzwaniom i zaspokoić ciekawo ć dziecka,
55
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
rozbudzić w nim aktywno ć, dociekliwo ć i zdumienie w spot-
kaniu ze zjawiskami przyrodniczymi, musi sam interesować si
przyrod , d yć do jej wyja niania, poznawania, zrozumienia
zachodz cych w niej zjawisk i zale no ci. Poszukiwanie wraz
z dziećmi odpowiedzi na nurtuj ce pytania, rozwija
u najmłodszych ch ć poszukiwania oraz wiadomo ć, e do
wiedzy mo na dochodzić samodzielnie, a to w przyszło ci
zaowocuje ch ci do samokształcenia.
Programy wychowania w przedszkolu w zakresie edukacji
przyrodniczo  ekologicznej wskazuj nauczycielowi propo-
zycje zagadnie do zrealizowania. Wi ckowski wskazuje, e
program jest tylko i wył cznie ramow propozycj rozwijania
aktywno ci dzieci. Nale y w tym miejscu podkre lić, e
nauczyciel nie realizuje programu, ale w odpowiedni sposób
interpretuje go w interesie rozwijaj cego si dziecka66.
Przegl daj c programy wychowania w przedszkolu
obserwuje si , e zawieraj one zró nicowane zakresy tre ci
edukacji społeczno  rodowiskowej przewidziane do realizacji
w przedszkolu:
" biologiczne, w tym botaniczne, zoologiczne, ekologiczne,
" geograficzne,
" historyczne,
" regionalne,
" fizyczne,
" chemiczne,
66
R. Wi ckowski, Pedagogika wczesnoszkolna, WSiP, Warszawa 1993,
s. 124-127.
56
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
" społeczne,
" techniczne,
" higiena i bezpiecze stwo.
Powy sze zestawienie wskazuje, e zakres tre ci jest
zró nicowany. Nauczyciel mo e zgodnie z zainteresowaniami
dzieci wybrać spo ród nich te, które zaspokoj ciekawo ć
i rozbudz twórcz aktywno ć poznawcz . ródłem do
zaplano-wania zaj ć mog być równie zdarzenia, których
uczestnikiem jest dziecko, w tym wycieczki, uroczysto ci,
imprezy, kalendarz pogody, prze ycia dzieci czy pory roku.
Najwa -niejsze, aby blok tematyczny wyzwalał u dzieci
ciekawo ć, wyzwalał ich inicjatyw , prowokował do
podejmowania działa 67.
Zadania:
1. O czego z le y o ór przez nauczyciela tre c kszt ce ,
z zakresu edukacji przyrodniczej i ekologicznej?
2. Wym e tre c kszt ce z z kres przyro y o yw o ej
i eo yw o ej, j k e wykorzyst sz w pr cy z z ećm
prze szkol ym . Uz s j swój wy ór.
3. W j k sposó z esz kszt tow ć z ec m ej t o ć
podejmowania rozs ych decyzji, by e r ć s a
e ezp ecze stwo wy k j ce z pogody?
67
A. Budniak, E k cj & , op. cit., s. 72.
57
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
2.4. Metody aktywizuj ce w edukacji przyrodniczo
ekologicznej w przedszkolu
Dziecko w wieku przedszkolnym podejmuje wszelkie
czynno ci zabawowe wył cznie dlatego, e podstawow jego
potrzeb jest aktywno ć, ruch, poznawanie wszystkiego co je
otacza, wchodzenie w interakcje z osobami i rzeczami
znajduj cymi si w jego otoczeniu. Dziecko poznaje zjawiska
i rzeczy poprzez manipulowanie, działanie, dotykanie,
próbowanie. Nie przygl da si im z daleka, lecz wykonuje
najrozmaitsze działania na nich i za ich pomoc 68. Ciekawo ć
dziecka, jego ogromna wra liwo ć i zdolno ć do wnikliwej
obserwacji przyrody daje nauczycielowi mo liwo ć dobierania
ró norodnych metod jak i form edukacji przyrodniczo 
ekologicznej.
Poznawanie rodowiska przyrodniczego przez dzieci
w wieku przedszkolnym powinno być oparte na dwu zasadach:
na pogl dzie i na samodzielnej działalno ci dzieci. Zasada
pogl dowo ci polega na zaznajamianiu z konkretnymi
obiektami czy zjawiskami natomiast zasada samodzielnej
działalno ci bierze swoje ródło z naturalnej potrzeby
aktywno ci, gdzie dziecko ogl da, obserwuje ró ne obiekty,
porównuje z innymi, pyta, wysuwa wnioski69.
Czym jest metoda nauczania? Jest to celowo i syste-
matycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z dziećmi,
umo liwiaj cy im opanowanie wiedzy wraz z umiej tno ci
68
A. Budniak, E k cj & , op. cit., s. 75.
69
M. Studzi ska, Dzieci& , op. cit., s. 23
58
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
wykorzystania jej w praktyce, a tak e rozwijanie zdolno ci
i zainteresowa poznawczych70.
Obecnie, poj cie  metody nauczania cz sto zast powane
jest poj ciem  metody wspierania aktywno ci poznawczej,
edukacyjnej dzieci 71. Mo na je zdefiniować jako systematycz-
nie podejmowany przez nauczyciela sposób współdziałania
nauczyciela z uczniami i uczniów ze sob , który polega na
wzajemnym udzielaniu sobie pomocy edukacyjnej,
w zale no ci od oczekiwa i potrzeb tych podmiotów,
z których ka dy mo e być zarówno dawc jak i biorc 72.
W literaturze mo na spotkać si z wieloma klasyfikacjami
metod pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Zaleca si , aby
metody te były stosowane naprzemiennie, poniewa nawet
najatrakcyjniejsza metoda, je li b dzie stosowana zbyt cz sto
mo e być dla dzieci nu ca.
Kupisiewicz sklasyfikowała metody zgodnie z zało eniem
 od postrzegania do my lenia, od my lenia do praktyki na:
" oparte na obserwacji i pomiarze,
" oparte na słowie,
" oparte na działalno ci praktycznej dzieci,
" gry dydaktyczne73.
Uwzgl dniaj c u dzieci wiedz posiadan i oczekiwan
70
C. Kupisiewicz, Po st wy y ktyk ogól ej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1976, s. 154.
71
R. Wi ckowski, Pe gog k & , op. cit., s. 193.
72
J. Kujawi ski, Metody edukacyjne nauczania i wspierania w klasach
pocz tkowych , UAM, Pozna 1998, s. 38.
73
C. Kupisiewicz, Po st wy& , op. cit., s. 138, 150.
59
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
Wi ckowski wyró nił dwie grupy metod: metody informa-
cyjne (wyja nianie ilustrowane, werbalne; narracja ilustro-
wana, werbalna; opis z wykorzystaniem okazów naturalnych,
modeli) oraz metody heurystyczne (problemowe, dyskusji,
dialogu)74.
Oko zwraca uwag na to, e celowa edukacja powinna
kształtować w sposób harmonijny cał osobowo ć dziecka.
W zwi zku z czym badacz wyró nia nast puj ce grupy metod:
" asymilacji wiedzy (metody podaj ce), które opieraj si na
aktywno ci poznawczej charakteryzuj cej si reproduk-
tywno ci wiedzy: pogadanka, dyskusja, wykład, opis,
opowiadanie, praca z ksi k ,
" metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy (proble-
mowe): rozwi zywanie problemów, gry i zabawy dydak-
tyczne, giełda pomysłów,
" metody waloryzacyjne (eksponuj ce warto ci): aktywno ć
emocjonalno  artystyczna,
" metody praktyczne: działalno ć praktyczno  techniczna75.
Mystkowska proponuje stosować w przedszkolu metody
wielostronnego kształcenia: problemow , podaj c (słowna
i ogl dowa), praktyczn i eksponuj c 76. Natomiast Stawi ski
w nauczaniu biologii zaleca zmodyfikowan klasyfikacj
metod według Zborowskiego. Nale do niej:
1. Metody kierowania samodzieln prac dzieci:
74
R. Wi ckowski, Pe gog k & , op. cit., s.193-195.
75
W. Oko , Wprow ze e& , op. cit. s. 254-273.
76
M. Studzi ska, Dzieci& , op. cit., s 24.
60
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
" obserwacja, do wiadczenia,
" praca z ksi k ,
" nauczanie sytuacyjne,
" praca w ogrodzie przedszkolnym i k ciku przyrody,
" zaj cia plastyczne.
2. Metody poszukuj ce:
" rozmowa,
" pogadanka.
3. Metody podaj ce:
" opowiadanie i opis,
" czytanie77.
Aby uatrakcyjnić zaj cia, nauczyciel powinien przeplatać
metody lub ł czyć w jednym zaj ciu kilka metod, gdy słu
one przede wszystkim stwarzaniu sytuacji sprzyjaj cych
rozwojowi aktywno ci poznawczej dzieci. Aktywno ć przyrod-
nicza dziecka powinna mieć miejsce zarówno w czasie
dowolnych zabaw jak i w planowanych zaj ciach. Aby
zrealizować te zamierzenia nauczyciel powinien:
" urz dzić w ciekawej formie k cik przyrody, uwzgl dniaj c
realizowan tematyk , b d por roku,
" inspirować i zach cać dzieci do poznania tajników
przyrody,
" kształtować i wyzwalać u dzieci postaw poszukuj c ,
rozbudzać ich ciekawo ć wiatem przyrody o ywionej
i nieo ywionej,
77
M. Studzi ska, Dz ec & , op. cit., s. 24-25.
61
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" zdiagnozować zainteresowania dzieci, ich osobowo ć, aby
w odpowiedni sposób rozwijać umiej tno ci poznawcze,
" przytaczać znane dzieciom fakty, zjawiska,
" posługiwać si poprawn polszczyzn jak i fachowym
j zykiem w dziedzinie rodowiska przyrodniczo ekolo-
gicznego.
Poznawanie przyrody przez małe dzieci nast puje
w dwojaki sposób: bezpo rednio, w wyniku kontaktu z obiek-
tami lub po rednio, z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych.
Przekazywanie małym dzieciom wiedzy na temat
rodowiska przyrodniczego jest istotne, jednak nie zawsze
wiedza ta b dzie dla nich zrozumiała. Zale y to przede
wszystkim od sposobów poznania jak i wyja nienia zjawisk
zachodz cych w przyrodzie i w najbli szym ich rodowisku.
Głównymi metodami poznania pi kna rodowiska naturalnego,
jego zagro e i skutków oddziaływa człowieka powinny być:
obserwacja, opowiadanie, opis, metoda problemowa, metody
waloryzacyjne, gry i zabawy edukacyjne. Przyroda jest
najlepszym nauczycielem i tylko bezpo redni z ni kontakt
ukazuje dzieciom zwi zki, jakie j ł cz z lud mi. Mnogo ć
bezpo rednich do wiadcze i prze yć stwarza podstaw
poznania ró norodno ci jej form, praw, którymi si rz dz oraz
ró nych wpływów, na które jest nara ona78. Bezpo rednie
oddziaływanie i własna aktywno ć dziecka pozwala mu
zrozumieć potrzeb ochrony rodowiska naturalnego,
78
A. Budniak, E k cj spo ecz o  przyrodnicza dzieci w wieku
prze szkol ym m o szym szkol ym. Po r cz k l st e tów,
Wydawnictwo Impuls, 2009, s. 212.
62
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
tworzenia parków narodowych czy rezerwatów przyrody dla
gin cych gatunków ro lin i zwierz t.
Drugim sposobem poznania rodowiska przyrodniczego
jest po redni z ni kontakt. Jednak, wykorzystuj c rodki
dydaktyczne w poznaniu przyrody nale y pami tać, e nie
zast pi one bezpo redniego poznania. Wykorzystanie filmów,
planszy, zdj ć, prze roczy, programów edukacyjnych, internetu,
nagra d wi kowych ma wył cznie za zadanie uzupełnić
wiadomo ci dzieci dotycz ce niedost pnych zjawisk, gatunków
ro lin i zwierz t, zapoznać z odległymi rodowiskami przyrod-
niczymi, a tak e umo liwić utrwalenie wiedzy nabytej podczas
własnego do wiadczenia. Po rednie poznanie jest sposobem,
który sprzyja tak e rozbudzaniu wra liwo ci dzieci oraz ich
ciekawo ci poznawczej.
Pozytywne postawy dzieci wobec przyrody a tak e
wdra anie je do ochrony rodowiska maj nie tylko efekty
nauczania kształtuj cego, które wymieniłam wcze niej, ale
równie wychowuj cego. Do metod tych zaliczamy:
" metody praktyczne, które skierowane s na podj cie
działa na rzecz ochrony rodowiska poprzez prace
społeczno  u yteczne: porz dkowanie terenu, sprz tanie
 wiata , upraw i piel gnowanie ro lin, hodowl
zwierz t, stawianie karmników i budek l gowych dla
ptaków, opiek nad pomnikami przyrody, uczestniczenie
w akcjach charytatywnych na rzecz zwierz t, ochron
rodowiska, uczestnictwo w konkursach ekologicznych,
przegl dach teatralnych, plastycznych, propagowanie idei
63
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
ochrony rodowiska przez wykonywanie plakatów,
wywieszanie afiszy, robienie wystawek tematycznych,
prowadzenie k cika ekologicznego, biblioteczki
ekologicznej, wykonywanie albumów, wykonywanie
rysunków i wykorzystanie innych technik plastycznych,
fotografowanie przyrody, nagrywanie d wi ków
z otoczenia;
" obserwacje wiata ro lin i zwierz t, zjawisk wyst pu-
j cych w przyrodzie;
" eksperymenty obrazuj ce procesy zachodz ce w przyro-
dzie i skutki ingerencji człowieka, przygotowywanie
pokazów;
" opowiadania i opisy, praca z tekstem literackim;
" gry i zabawy terenowe, badawcze, dydaktyczne, gimnas-
tyczne, loteryjki obrazkowe, drama, zabawy muzyczne
i rytmiczne;
" wycieczki i spacery sprzyjaj ce podgl daniu przyrody,
obserwowaniu, jak ludzie szpec i niszcz przyrod oraz
jak j ratuj , przyzwyczajanie dzieci od najmłodszych lat
do szanowania przyrody i wyrabianie w nich poczucia
odpowiedzialno ci za ni ;
" kontakt ze sztuk po wi con przyrodzie, w tym
z muzyk , malarstwem, fotografi ;
" twórczo ć plastyczna dzieci, tworzenie kompozycji
przestrzennych i płaskich z darów natury79.
Dzieci w wieku przedszkolnym, dla swoich aktywnych
79
E. Jaszczyszyn (red.), Ekologiczna edukacja przedszkolna , Agro-Group,
Białystok 2003, s. 20.
64
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
działa potrzebuj nie tylko bod ców płyn cych z otaczaj cego
wiata, ale równie dorosłych, którzy b d pobudzali je do
działania, b d dodawali odwagi, wspierali ich ciekawo ć
wiata. Niezb dne jest im równie poczucie bezpiecze stwa
i wiara we własne siły. Prze ycia pobudzaj je do zadawania
pyta . Dopiero wtedy, gdy znajd odpowied na swoje
w tpliwo ci zaczynaj j ujmować w słowa. Dziecko
w momencie nazywania, gdy zaczyna przyporz dkowywać
terminy rzeczom i zjawiskom, odczuwa dopiero poczucie
bezpiecze stwa. Czuje si spokojne gdy wie, co to jest
i rozpoznaje nieznane mu wcze niej zjawiska. Gdy ju to
wszystko osi gnie, nast puje proces poznania, który polega na
uwewn trznianiu wiedzy.
Nauczyciele powinni pami tać, e w trakcie poznawania
rzeczywisto ci nale y stawiać przed dziećmi takie zadania,
które wyzwol w nich ch ć działania, zmotywuj do
poszukiwania rozwi za , zaktywizuj my lenie, wyzwol
ekspresj i inwencj twórcz , pobudz do zastanawiania si ,
my lenia, zadawania pyta i poszukiwania odpowiedzi przez
rozwi zywanie nurtuj cych je problemów. Je li jeszcze
aktywno ć wychowanka b dzie poł czona z prze ywaniem,
wówczas wiedza oraz poznane poj cia i umiej tno ci zdobyte
w ten sposób b d zrozumiałe i trwałe80.
Zadania:
1. Prosz przygotow ć ko spekt z j ć w prze szkol
o tematyce przyrodniczo  ekologicznej z wykorzystaniem
80
A. A
ada  Grodzicka, ABC& Progr m wychow prze szkol ego XXI
wieku, WSiP, Warszawa 2008, s. 11.
65
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
metod praktycznych.
2. Czy z ec w w ek prze szkol ym mog wyko yw ć pr ce
domowe z zakresu edukacji przyrodniczo  ekologicznej?
Prosz z s ć swoj wypow e .
3. Prosz przygotow ć pl sze e k cyj e z ruchomymi
elementami do dowolnie dobr ych tre c e k cj
przyrodniczo  ekologicznej.
2.5. Zasady edukacji przyrodniczo - ekologicznej
Dziecko w wieku przedszkolnym nie mo e poznawać
rzeczywisto ci według zasady od teorii do praktyki, zatem nie
oczekuje gotowych odpowiedzi na nartuj ce je pytania. W jego
rozwój wpisana jest natomiast potrzeba aktywnej konfrontacji
ze wiatem oraz nale cych do niego pyta i odpowiedzi81.
 Dziecko współtworzy aktywnie swoje ycie i swoj nauk ,
jest zmotywowane i pełne energii w procesie przyswajania
sobie rzeczywisto ci ycia. Nauka sprawia dzieciom przyjem-
no ć, nowe odkrycia i nowa wiedza wprawiaj je w zachwyt 82.
Edukacja ekologiczna powinna być przede wszystkim
skierowana na rozwijanie u dzieci umiej tno ci praktycznych,
potrzebnych do zdobycia wiedzy w zakresie rodowiska
przyrodniczego i przygotowanie ich do jej wykorzystania
w konkretnych sytuacjach. W edukacji przyrodniczo  ekolo-
gicznej nauczyciel powinien przestrzegać kilku zasad nau-
czania:
81
I. Konopnicka, Edukacja& , op. cit., s. 127.
82
D. Braun, B e, o kryw e w t z z ećm , Jedno ć, Kielce 2002,
s. 13.
66
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
" dziecko w wieku przedszkolnym powinno poznawać
w pierwszej kolejno ci rodowisko rodzinne, lokalne,
bliskie, zgodnie z zasadami pogl dowo ci i przyst pno ci
w nauczaniu,
" zasada od konkretnego do wiadczenia do uogólnienia,
" wszystko co robi nauczyciel, co mówi o przyrodzie
i najbli szym rodowisku powinno być pi kne, niezwykle
atrakcyjne, zadziwiaj ce, zagadkowe, paradoksalne, nie-
oczekiwane, tajemnicze i powinno poruszać dusze i zmys-
ły dziecka, wywoływać silne prze ycia emocjonalne83.
Mo na wyodr bnić trzy wymiary edukacji przyrodniczo 
rodowiskowej:
" edukacja o rodowisku, w wyniku czego dzieci
zdobywaj wiedz naukow o rzeczywisto ci przyrod-
niczej i społecznej. Edukacja taka nie mo e odbywać si
okazjonalnie i ograniczać si do pojedynczych tematów,
ale powinna ona uwzgl dniać wszystkie mo liwe obszary
edukacji i oddziaływanie ró norodnych rodowisk. Dzieci
powinny poznawać rzeczywisto ć poprzez obserwacj ,
badania, eksperyment, wyja nienie, weryfikowanie, prze-
widywanie, przypuszczanie, prze ywanie i warto ciowa-
nie.
" edukacja w rodowisku, inaczej edukacja przez rodo-
wisko polega na tym, e uczenie si o rodowisku odbywa
si poprzez bezpo rednie działanie w kontakcie z nim,
gdy to ono stymuluje wszechstronn aktywno ć dzieci,
83
M. Sawicki, E k cj ro ow skow w kl s ch I-III szko y
podstawowej, Wydawnictwo Semper, Warszawa 1997, s. 10.
67
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
uwra liwia na pi kno i na niszczenie zasobów, kształtuje
poczucie odpowiedzialno ci za otoczenie, pobudza
ciekawo ć i warunkuje nabywanie szacunku natury.
" edukacja dla rodowiska skierowana jest na przy-
gotowanie dzieci do odpowiedzialnego działania na rzecz
rodowiska, jego ochraniania, rozwi zywania problemów
rodowiskowych, do podejmowania działa profilaktycz-
nych na jego rzecz84.
W edukacji rodowiskowej, wg E.J. Fr tczaków nauczyciel
powinien uwzgl dnić nast puj ce zasady:
" Fazowe zapoznawanie z otoczeniem, które obejmuje faz
emocjonaln (poznanie przez dziecko pi kna przyrody i jej
bogactwa), poznawcz (rozwijanie ciekawo ci, która pobu-
dza do działania) i ekonomiczn (jak przyrod wykorzys-
tywać, przetwarzać, eksploatować, chronić i pomna ać);
" Bezpo redni kontakt dzieci z obiektami i zjawiskami
przyrody o ywionej i nieo ywionej;
" Prze ywanie pi kna ró norodno ci zjawisk w przyrodzie,
dzi ki czemu wyzwala si u dzieci uczucie rado ci,
zadowolenia, zach ca do poznawania jej i ochrony;
" Odwrócone funkcje edukacji, która opiera si na
przekazywaniu przez dzieci zdobytych informacji i do -
wiadcze nauczycielom, rówie nikom, rodzicom;
" Ekologiczny egocentryzm utylitarny, dzi ki któremu
ukazuje si dzieciom znaczenie przyrody w yciu
człowieka w sposób praktyczny (poprzez zabaw ,
84
A. Budniak, Edukacja..., op. cit., s. 42-43.
68
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
obserwacj , do wiadczenia, prac ), a tak e uczy si
umiej tno ci wykorzystania jej zasobów;
" Ekonomizacja wykorzystania zasobów przyrody
i rodowiska, która realizowana jest poprzez codzienne
czynno ci wykonywane przez dzieci, a dotyczy racjonal-
nego wykorzystania zasobów naturalnych, prawidłowego
gospodarowania odpadami oraz ograniczenia ich powsta-
wania;
" Kooperacja pozytywna mi dzy lud mi, która mówi
o konieczno ci współdziałania ludzi i ró nych instytucji
w celu chronienia naturalnego rodowiska85.
Przestrzeganie niniejszych zasad umo liwia nauczycielowi
sprawne organizowanie zaj ć edukacji przyrodniczej i rodo-
wiskowej. Poznawanie przyrody przez dzieci w wieku przed-
szkolnym i wczesnoszkolnym powinno odbywać si najpierw
poprzez kontakt z obiektami i zjawiskami przyrodniczymi,
a dopiero pó niej nale y przej ć do kształtowania ich
przyrodniczego my lenia. W pierwszym etapie poznawania
przyrody szczególne znaczenie odgrywaj wra enia
i spostrze enia dziecka, a dopiero pó niej poznanie poj ciowe,
które b dzie oparte na zebranych i przetworzonych przez dzieci
informacjach. Aby edukacja ekologiczna była skuteczna, nale y
jej etapy dostosować do wła ciwo ci i mo liwo ci rozwojo-
wych dzieci. Mo na wyszczególnić nast puj ce fazy zapoz-
nania dzieci z tre ciami przyrodniczo  ekologicznymi:
85
E. J. Fr tczakowie, E k cj sozolog cz cz ów kl s I-III szko y
podstawowej. Poradnik dla nauczyciela, WOM, Bydgoszcz 1992, s. 14-
15.
69
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" poznanie pi kna i zró nicowania przyrody w bezpo red-
nim kontakcie ze rodowiskiem przyrodniczym, by roz-
budzić wra liwo ć i zainteresowanie dzieci,
" zapoznanie dzieci z przykładami dewastacji przyrody
przez człowieka,
" rozpoznanie i omówienie przyczyn i skutków degradacji
rodowiska naturalnego,
" wpajanie norm post powania w celu ochrony przyrody,
" wybór form oszcz dzaj cych zasoby rodowiska
przyrodniczego86.
Aby stworzyć dziecku najkorzystniejsze warunki sprzyja-
j ce edukacji rodowiskowej, niezb dna jest obecno ć obok
niego nauczyciela wyrozumiałego i wra liwego, który jest
wiadomy nast puj cych zasad:
"  Mniej nauczaj, a wi cej dziel si swymi odczuciami,
" B d uwa ny, skierowany na dzieci,
" Skupiaj uwag dzieci,
" Najpierw patrz, do wiadczaj, a dopiero potem mów,
" Wykorzystaj pytania, aby uaktywnić swoich podopiecz-
nych,
" wiat dziecka tworz nie drobne, lecz doniosłe ludzkie
warto ci (J.B. Cornell) 87.
86
I. Pa ko, Cele e k cj ekolog cz ej jm o szych,  ycie Szkoły
1992, nr 4, s. 201-204.
87
I. Konopnicka, Edukacja& , op. cit., s. 132.
70
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Zadania:
1. Opracuj na podstawie dowolnej literatury zasady edukacji
przyrodniczo  ekologicznej w przedszkolu.
2. Jak roz m esz z s :  jp erw p trz, o w cz j
a op ero potem mów ?
3. Przygot j gr y ktycz z zakresu edukacji przyrodniczo
 ekologicznej i opracuj zasady gry.
2.6. Formy edukacji przyrodniczo ekologicznej
w przedszkolu
Do najbardziej rozpowszechnionych form organizacyjnych
pracy dzieci nale y praca jednostkowa, zbiorowa i grupowa.
Kryterium klasyfikacji tych form jest sposób, w jaki dzieci
zdobywaj wiedz . Ka da z nich przyczynia si do
kształtowania wielu cech osobowo ci. Zaj cia zbiorowe maj
znacz cy wpływ na uspołecznienie uczniów, praca grupowa
przyczynia si do wyrabiania umiej tno ci współdziałania
w grupie, forma jednostkowa ma wpływ na wyrobienie własnej
aktywno ci u dzieci i samodzielno ci. Wszystkie te formy
powinny si przenikać, gdy wówczas uczenie si jest
najskuteczniejsze. Naprzemienne ich stosowanie umo liwia
wła ciwe zgranie tre ci i metod z formami oraz pozwala na
urozmaicenie czynno ci uczenia si 88.
W edukacji przedszkolnej nale y uwzgl dnić ró ne formy
organizacyjne pracy z dziećmi oraz dostosować je do
mo liwo ci dzieci, podj tej problematyki, warunków, rodków
88
A. Budniak, Edukacja..., op. cit., s. 85.
71
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
dydaktycznych, jakimi nauczyciel dysponuje. Zatem praca
z dziećmi w przedszkolu wymaga od nauczyciela doboru
odpowiednich form organizacyjnych, które mo na zdefiniować
jako  rozplanowane w czasie i w przestrzeni wzajemne
czynno ci nauczyciela i dzieci 89. Obejmuj one ró norodne
sytuacje wychowawcze, zarówno te naturalne jak i celowe,
systematycznie si powtarzaj ce lub tylko organizowane
okoliczno ciowo w rozkładzie dnia pracy placówki.
Podstawowymi formami w edukacji przedszkolnej s zaj cia
i zabawy dowolne, zaj cia obowi zkowe, a tak e sytuacje
okoliczno ciowe90.
Zaj cia i zabawy dowolne dzieci podejmuj z własnej
inicjatywy w czasie na to przeznaczonym. S działaniami
indywidualnymi lub mog si odbywać w samorzutnie
zorganizowanych zespołach. W tym czasie dzieci mog
organizować zabawy tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe,
badawcze, mog rysować, wycinać, malować, sprz tać,
podlewać ro liny. Zabawy dowolne mog być inspirowane
wystrojem wn trza lub elementami rodowiska
przyrodniczego, zorganizowanym spotkaniem czy imprez
przedszkoln . K cik przyrody zorganizowany w sali mo e
pobudzać dzieci do działania, do obserwacji okazów w nim
zgromadzonych. Cz sto zaj cia dowolne s kontynuacj bardzo
ciekawych zaj ć obowi zkowych. Koniecznym jest tak e
podejmowanie działa nauczyciela w kierunku dbało ci
o wystrój miejsc, w których dzieci przebywaj na co dzie .
89
A. Klim  Klimaszewska, Pe gog k & , op. cit., s. 116.
90
Ibidem, s. 11.
72
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Nauczyciel powinien systematycznie zmieniać wystrój
pomieszcze zgodnie z zainteresowaniami dzieci, porami roku,
zgodnie z omawianymi zagadnieniami czy odbytymi
wycieczkami. Dzieci mog kolekcjonować materiał przyrod-
niczy, hodować ro liny czy drobne zwierz ta. Wszystkie te
warunki pobudzaj aktywno ć dziecka, a tak e pomagaj
nauczycielowi realizować cele edukacji rodowiskowej.
Do zaj ć obowi zkowych zaliczyć mo na wszelkie
czynno ci samoobsługowe i prace u yteczne na rzecz
przedszkola i grupy. Dochodz do tego spacery, wycieczki,
wyj cia okoliczno ciowe, uroczysto ci przedszkolne, koncerty,
zaj cia organizowane przez nauczyciela oraz zaj cia
dodatkowe, organizowane dla zainteresowanych dzieci (j zyk
obcy, taniec, rytmika, balet, basen itp.). Pomimo tego, e
czynno ci samoobsługowe i prace u yteczne mog być uznane
za sytuacje naturalne, jednak w przedszkolu obj te s
zamierzon prac wychowawcz . Mog być one w edukacji
rodowiskowej wykorzystane do rozwijania okre lonych
czynno ci praktycznych, w tym prac hodowlanych,
prowadzenia systematycznych obserwacji w k ciku przyrody,
w ogrodzie przedszkolnym, w parku, czy te do wyci gania
wniosków podczas prostych czynno ci.
Kolejn form , któr chciałabym przybli yć s sytuacje
okoliczno ciowe, które zaliczyć mo na do nieoczekiwanych
sytuacji, które podsuwaj dzieciom jaki problem wynikaj cy
z ich ciekawo ci, zainteresowa , obserwacji, bezpo rednich
prze yć. Sytuacje te stwarzaj nauczycielowi okazj do
oddziaływa wychowawczych, do odpowiedzi na pytania
73
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
wychowanków, do rozstrzygania konfliktów czy do indywidu-
alnych oddziaływa wychowawczych. Sytuacji okoliczno -
ciowych nie mo na zaplanować, lecz nale y je przewidywać.
Sytuacje te mog być zwi zane z porami roku, z yciem
dziecka w rodzinie, przedszkolu, szerszym rodowisku
społecznym, pogod , wydarzeniami artystycznymi, historycz-
nymi, kl skami ywiołowymi91.
W edukacji przyrodniczo  ekologicznej nauczyciel mo e
wykorzystać nast puj ce formy organizacyjne:
" spacery, wycieczki krótkotrwałe i dłu sze, gdzie prowadzi
zaj cia terenowe,
" prace w ogrodzie przedszkolnym i wokół przedszkola,
" prace hodowlane prowadzone w przedszkolu i w domu
(uprawa, hodowla),
" prowadzenie k cika przyrody i ochrony rodowiska,
" zaj cia edukacji przyrodniczo  ekologicznej,
" prace społeczno  u yteczne na rzecz przedszkola,
" uczestnictwo dzieci w akcjach charytatywnych, apelach,
konkursach organizowanych przez Lig Ochrony Przy-
rody92.
Obok form zaplanowanych przez nauczyciela do realizacji,
podczas pobytu dzieci w przedszkolu znacz c rol odgrywaj
zaj cia pozaprzedszkolne, takie jak wycieczki, praca na
działce, w ogródku przydomowym czy prace domowe.
91
A. Budniak, Edukacja..., op. cit. s. 85-87.
92
W. Stawi ski, Po st wy cz ro ow sk przyro czego, WSP,
Kraków 1994, s. 188.
74
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
To od samego nauczyciela zale eć b dzie, jakie formy
dobierze w swojej pracy. Jednak niezb dnym jest, aby
dobieraj c je uwzgl dniał zainteresowania dzieci, zmiany
zachodz ce w przyrodzie, rodowisku w którym dzieci yj .
Poni ej omówi kilka z najpopularniejszych form edukacji
przyrodniczo  rodowiskowej w przedszkolu.
Spacery i wycieczki
Udaj c si z dziećmi na spacer, nauczyciel mo e zawsze
znale ć ciekawe z przyrodniczego punktu widzenia miejsce,
którym mo e być chocia by osiedlowy lub przedszkolny plac
zabaw, wyposa ony w hu tawki, piaskownic , wokół których
mo na dostrzec wiele drzew i krzewów. Dzieci podczas zabaw
spontanicznych nie zawsze zwracaj uwag na to, co je otacza,
cz sto niszcz c ro liny, gdy one czuj si najwa niejsze.
Podobnie jest z wyj ciem do parku. Dopiero celowe
oddziaływanie wychowawcze sprzyja refleksji. Spacery, oprócz
walorów poznawczych pomagaj u wiadamiać dzieciom
konieczno ć ochrony przyrody. Dzieci nie tylko poznaj ró ne
gatunki ro lin, ale szybko zaczynaj orientować si , e trzeba
zadbać o to miejsce93.
Spacer, jest to lubiana przez dzieci forma, jednak trudna
dla nauczyciela, gdy musi si do niej dobrze przygotować,
uwzgl dniaj c:
" mo liwo ci fizyczne dzieci,
" zapewnienie odpowiedniej opieki dzieciom,
93
M. Olszewska  Torbe, O t rze 2000 e tylko l jm o szych,
Szczecin 2006, s. 11-13.
75
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" znajomo ć terenu,
" cel i tematyk spaceru lub wycieczki,
" dobr znajomo ć obiektów przyrodniczych, które dzieci
b d obserwowały94.
Spacery, czyli wyprowadzanie dzieci poza teren przed-
szkola, zapewniaj im pobyt na powietrzu. Zazwyczaj
odbywaj si one wokół przedszkola, w naturalnym otoczeniu
przyrodniczym i wpływaj na kształcenie u dzieci wi zi z jego
najbli szym rodowiskiem, inspiruj dzieci do twórczo ci
plastycznej, do rozmów, stwarzaj okazje do zadawania pyta ,
formułowania wypowiedzi, poszerzania słownictwa i wiedzy
o otoczeniu, kształtowanie stosunku do ludzi, zwierz t
i przyrody, daj szans do prowadzenia obserwacji
przyrodniczych powi zanych z konkretn por roku95.
Nauczyciel mo e wyj ć z dziećmi na spacer do pobliskiego
parku, na osiedlowy skwer, na znajduj ce si nieopodal
przedszkola działki, nad pobliski staw.
Spaceruj c wokół przedszkola nauczyciel mo e zwrócić
uwag dzieci na zmieniaj ce si drzewa, zieleni c traw ,
wie y zapach powietrza, wiergot ptaków, na chmury, sło ce,
tworzenie si mgły. Jednak nauczyciel powinien jedynie
kierować spostrze eniami dzieci, niczego im nie narzucać.
Wycieczka według Okonia to forma organizacyjna
nauczania, która słu y realizacji celów dydaktycznych96.
94
M. Studzi ska, Dz ec & , op. cit., s.103.
95
A. Budniak, E k cj & , op. cit., s. 88-89.
96
W. Oko , Z rys y ktyk ogól ej, WSiP, Warszawa 1970, s. 290.
76
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Jest jedn z atrakcyjniejszych form, która stwarza bardzo dobre
warunki do dokonywania obserwacji i bezpo redniego kontaktu
dziecka z rzeczywisto ci przyrodnicz i społeczn . Podczas
niej dzieci maj mo liwo ć rozwijania analizy, syntezy,
porównywania, klasyfikowania, tworzenia uogólnie , poj ć,
wyci gania wniosków, poznawania znaczenia zjawisk,
dostrzegania zwi zków przyczynowo  skutkowych i ró nych
zale no ci. Uwra liwiaj si na pi kno przyrody, przygotowuj
do jej ochrony. Nale y jednak pami tać, e samo zmysłowe
spostrzeganie nie wystarczy, aby zrozumieć zwi zki
i zale no ci zachodz ce mi dzy zjawiskami, gdy poprzez
obserwacje dziecko nie pozna bezpo rednio przyczyn
i skutków, nie pozna motywów działania, gdy one nie
prowadz do uogólnie . Zbyt du a liczba spostrze e bez ich
klasyfikacji, bez dokonywania uogólnie , ich nazywania,
powoduje u dzieci chaos zamiast rzeczywistego i uporz d-
kowanego wiata97.
Nauczyciel powinien organizować wycieczki w ró nych
porach roku, aby dzieci mogły samodzielnie dostrzegać zmiany
jakie zachodz w przyrodzie. Ponadto powinien planować
wycieczki, które s w ró nym stopniu zró nicowane.
W edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej mo na poklasyfi-
kować wycieczki ze wzgl du na czas ich trwania oraz
odległo ć. I tak wyró nia si :
97
H. Gutowska (red.), ro ow sko spo ecz o  przyrodnicze w klasach
I-III. Ks k prze m otowo  metodyczna, WSiP, Warszawa 1989,
s. 157-158.
77
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
" wycieczki bli sze  czyli krótkie 20-30 minutowe formy
o w skim zakresie tematycznym, których celem jest
obserwacja jakiego wybranego obiektu lub zjawiska, np.
poszukiwania oznak wiosny, poznania znaków drogowych,
tworzenia si cienkiej warstwy lodu na kału ach;
" wycieczki dalsze  trwaj ce od jednej do trzech godzin.
Zawieraj one szerszy zakres tematyczny, podczas których
dzieci obserwować mog kilka obiektów i zjawisk, np.
prac w ogrodzie ró anym, na działce, przycinanie drzew,
mrowisko. Dzieci ucz si na podstawie obserwacji, lecz
tak e mog wykonywać ró ne pomiary na  oko np.
grubo ci drzew, odległo ci, sprawdzanie siły wiatru na
otwartej przestrzeni i w lesie;
" wycieczki całodzienne  celem ich jest zaznajomienie
dzieci z naturalnym rodowiskiem, jako integraln
cało ci . Przykładem takiej wycieczki mo e być wyjazd
nad morze, nad jezioro, nad Zalew Szczeci ski, gdzie
dzieci mog obserwować warunki ycia w wodzie. Mog
sprawdzać temperatur wody, stosuj c okre lenia ciepło-
zimno; obserwuj ro linno ć charakterystyczn dla danego
akwenu, ycie zwierz t wodnych.
Drugim kryterium doboru wycieczek mo e być
realizowany cel. Nale do nich:
" wycieczki rozpoznawcze, które skierowane s na
rozeznanie do wiadcze dzieci z danego zakresu oraz
wprowadzenie do tematu, który b dzie realizowany.
Najcz ciej organizuje si je na pocz tku roku szkolnego,
gdzie dzieci poznaj otoczenie przedszkola, ruch drogowy
78
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
wokół niego, przej cia dla pieszych lub przed rozpo-
cz ciem jakiego tematu w celu dostarczenia dzieciom jak
najwi kszej ilo ci wra e i spostrze e ;
" wycieczki poznawcze, które nauczyciel powinien
zorganizować w pierwszym etapie cyklu dydaktycznego.
Maj one na celu pogł bienie ju istniej cych lub
uzyskanie nowych do wiadcze w bezpo rednim kontakcie
ze rodowiskiem. Zakres tematyczny powinien być w szy,
z precyzyjnym okre leniem przedmiotów czy zjawisk lub
poznawanych tre ci;
" wycieczki pogł biaj ce, które s organizowane wówczas,
gdy podczas wcze niej zorganizowanych wycieczek
poznawczych powstały jakie luki w wiedzy i do wiad-
czeniach dzieci. Celem ich jest uzupełnienie braków lub
u ci lenie spostrze e dzieci. S to formy zazwyczaj
krótkie;
" wycieczki podsumowuj ce, które nauczyciel organizuje
po zako czeniu tematycznego cyklu. Jest to forma
skierowana na utrwalenie wiadomo ci i nabytych
umiej tno ci. Podczas takiej wycieczki nauczyciel
ewaluuje podj te przez siebie działania. Mo e sprawdzić
w jakim stopniu dzieci rozumiej nowe poj cia, zjawiska,
czy potrafi nimi si posługiwać i czy potrafi zdobyt
wiedz wykorzystać w działaniu98.
Aby wycieczka lub spacer odniosły oczekiwany efekt,
nauczyciel musi wcze niej podj ć odpowiednie przygotowania.
98
M. Jakowicka, Wz og c e o w cze cz ów kl s pocz tkowych
w ko t kt ch ze ro ow sk em, WSiP, Warszawa 1982, 84-85.
79
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
Powinien zatem:
1. dokonać wyboru odpowiedniego miejsca wycieczki,
2. ustalić najbardziej optymalny termin i czas trwania,
z precyzyjnym okre leniem godziny wyj cia i powrotu,
3. ustalić przebieg wycieczki,
4. zapewnić opiek osób dorosłych i rodek transportu
w przypadku dalszej wycieczki, ubezpieczyć dzieci,
5. okre lić cele wycieczki, metody i formy pracy
nauczyciela i dzieci, rodki dydaktyczne o ile s one
niezb dne, przybory, narz dzia,
6. dokonać weryfikacji własnej wiedzy na temat
zwiedzanych miejsc i obiektów, uzupełnić j o ile jest to
konieczne,
7. przygotować dzieci do wycieczki,
8. ustalić zakres pomocy osób dorosłych, które b d
sprawowały opiek nad dziećmi,
9. zgłosić wycieczk dyrektorowi placówki z podaniem
miejsca, terminu, czasu trwania i liczby uczestników99.
Według Szumana  przyroda otwiera si dla uczucia, a nie
tylko dla umysłu dziecka  gdy ono w niej przebywa jak
najcz ciej i najswobodniej. Małych dzieci nie mo na
wychowywać w zamkni tych izbach  a to nie tylko ze
wzgl du na zdrowie, dziecko ma yć bezpo rednio na łonie
przyrody, w sło cu, w ród zielono ci, w ród traw, krzewów
i musi odwiedzać lasy, pola, ł ki, pagórki, doliny, strumyki,
musi si zatrzymywać na miedzach i w cieniu wielkich drzew,
99
M. Lelonek, T. Wróbel, (red.), Praca nauczyciela i ucznia w klasach
1-3, WSiP, Warszawa 1990, s. 375-376.
80
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
musi widzieć nad sob w druj ce chmury i ptaki. Je eli
przyroda ma stać si dla niego prze yciem  czym bardzo
bliskim i tajemniczym  równocze nie uroda wiata
widzialnego odsłania si przed naiwnymi i czystymi oczami
dziecka, tak jak nigdy nie odsłoni si przed dorosłymi 100.
Powy sze słowa ukazuj cały sens wycieczek i spacerów,
które nie tylko wzbogacaj do wiadczenia i wiadomo ci dzieci,
zwracaj uwag na ró norodno ć rodowiska przyrodniczego,
ale poruszaj ich dusz , rozwijaj sfer emocjonaln
i wra liwo ć na pi kno natury, budz przywi zanie do
ojczystych stron, do swojego kraju, kształtuj postawy
ekologiczne.
Nauczyciel przedszkola, kształtuj c postawy przyrodniczo
 ekologiczne, mo e zorganizować wycieczk na działk , gdzie
wychowankowie mog zapoznać si z drzewami owocowymi,
orzechem włoskim, krzewami ozdobnymi lub uprawianymi
warzywami; do lasu, podczas której dzieci poznaj drzewa
li ciaste i iglaste, runo le ne, drobne zwierz ta, owady, warunki
ycia niektórych zwierz t; do gospodarstwa agroturystycznego,
gdzie dzieci rozpoznawać b d zwierz ta hodowlane, hierarch
zwierz t w stadzie, zapoznaj si równie z produkcj
ekologicznej ywno ci; do stadniny koni, gdzie dzieci
przygl daj si jak nale y opiekować si ko mi; nad morze; do
parku; do oczyszczalni cieków; do portu rybackiego.
Ka da wycieczka i spacer s yw lekcj , której nie
mo na zast pić adn inn form .
100
A. Budniak, Edukacja..., op. cit., s. 91-92.
81
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
Ogród przedszkolny
Ogród przedszkolny jest dla dzieci najbli szym rodo-
wiskiem przyrodniczym. Spełnia on wiele wa nych funkcji,
w tym poznawcz , rekreacyjn i estetyczn . W nim równie
dzieci wykonuj ró ne drobne prace. Je eli jest on zadbany,
rosn w nim ró norodne kwiaty i krzewy ozdobne od wiosny
do pó nej jesieni, wówczas pobudza on dzieci do zabaw
o tematyce przyrodniczej. Podczas codziennych zabaw w takim
ogrodzie, dzieci mog wykorzystywać ró norodne materiały
przyrodnicze, takie jak suche gał zki, li cie, szyszki, patyczki,
kamyki, d bła trawy. Mog budować z tego ogródki, karmniki
i gniazda dla ptaszków, ludziki, podobizny zwierz t. Im wi cej
w ogrodzie kwiatów, kolorowych krzewów, drzew i ro lin, tym
powstaje wi cej ciekawych prac plastycznych. Dzieci
odczuwaj bowiem pi kno otoczenia przyrodniczego, które
pobudza ich wyobra ni .
Starsze dzieci mog równie wykonywać w ogrodzie
drobne prace u yteczne, natomiast młodsze obserwować
czynno ci starszaków lub im pomagać. Prace te dotycz
w szczególno ci hodowli ro lin oraz porz dkowania grz dek
i terenu wokół ogródka. Prace porz dkowe polegaj głównie na
utrzymaniu czysto ci w ogrodzie, dbaniu o narz dzia oraz
zabezpieczaniu ro lin na zim .
Hoduj c ro liny przedszkolaki zapoznaj si z ich budow ,
rozwojem, sposobem piel gnacji. Poznaj ich warunki do
wegetacji, zapotrzebowanie na wod , sło ce, temperatur .
Dzieci ucz si równie współpracy w grupie i odpowie-
dzialno ci. Siej , sadz ro liny u yteczne takie jak warzywa
82
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
(rzodkiewka, sałata, fasola, pietruszka), zioła, zbo a, sadz
i piel gnuj truskawki jak i ro liny ozdobne (maciejka, groszek
pachn cy). Najcz ciej s to ro liny, których okres wegetacji
jest krótki, gdy tylko wówczas dzieci maj satysfakcj ze swej
pracy, gdy mog obserwować szybki wzrost i rozwój ro lin
hodowlanych i zebrać ich plony.
Dzieci młodsze powinny w swoich ogródkach hodować
takie ro liny, których zbiór przypadnie na okres jesienny, gdy
po wakacjach wróc do przedszkola. Z warzyw b d to
pomidory, ogórki, marchewka, pory, z ro lin ozdobnych: astry,
słoneczniki, aksamitki, suchokwiaty.
Ogród, o ile jest to mo liwe powinien być równie
obsadzony drzewami li ciastymi (lipa, klon, d b, brzoza,
jarz bina, wierzba), owocowymi (grusza, liwa, jabło ),
iglastymi (sosna, wierk), krzewami (forsycja, leszczyna,
porzeczka czarna, czerwona, bez) i ro linami zielonymi.
Wskazane jest, aby sadzić drzewa karłowate.
Nauczyciel przed dokonaniem wyboru, jakie ro liny
hodować w ogrodzie przedszkolnym, powinien wcze niej
zapoznać si z ich rozwojem i piel gnacj . Do jego urz dzania
mo na równie wł czyć rodziców, którzy mog udzielić wielu
niezb dnych porad.
Ro liny zielone mo na podzielić na trzy główne grupy:
jednoroczne, dwuletnie i byliny. Do ich klasyfikacji przyj ta
została ich długo ć ycia. Do popularnych ro lin ozdobnych
jednorocznych, które mo na uprawiać w ogrodzie
przedszkolnym nale : fasola wielkokwiatowa, groszek
83
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
pachn cy, maciejka, nasturcja, rezeda wonna, wilec purpurowy,
aksamitki, astry.
Ro liny dwuletnie zaczynaj kwitn ć dopiero w drugim
roku. Zaliczyć do nich mo na: bratka, dzwonka ogrodowego,
go dzika, malw , niezapominajk , stokrotk . Byliny to: aster,
chaber, lilia, mieczyk, mak, pelargonia, sasanka, tulipan101.
Edukacja przyrodniczo  ekologiczna w przedszkolu,
dobór form jak i tre ci w du ej mierze zale y od wiedzy
i inwencji nauczyciela.
Obcowanie z przyrod ułatwia dzieciom odkrywanie
zwi zków i zale no ci pomi dzy zjawiskami, pomaga
w formułowaniu wniosków, gdy my lenie dziecka jest
zwi zane z konkretnym działaniem. W zwi zku z tym dzieci
odczuwaj potrzeb bezpo redniego kontaktu z obiektami
przyrodniczymi. Najwi ksz uwag dzieci przyci gaj zwie-
rz ta. Raczej w ogrodach przedszkolnych nie prowadzi si
hodowli zwierz t, zatem uwaga dzieci skupia si na ptakach,
owadach, d d ownicach.
Obserwacja ptaków mo e być prowadzona w ci gu całego
roku. S one jednak bardzo płochliwe, zatem jest ona
krótkotrwała. Dzieci zwracaj uwag przede wszystkim na ich
wielko ć, ubarwienie, piew. Nauczycielka, oprócz walorów
estetycznych powinna zwrócić uwag dzieci na ich znaczenie
po yteczne, gdy zjadaj owady a tak e na konieczno ć ich
dokarmiania podczas zimy. Ponadto dzieci poznaj nazwy
ptaków, miejsce ich wyst powania, zwyczaje, budow ,
101
M. Studzi ska, Dz ec & , op. cit., s. 30-36.
84
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
pokrycie ciała, sposób poruszania si i od ywiania. Poznaj ich
w drówki, zwyczaje l gowe, a tak e przygotowuj si do
opiekowania si nimi i ich chronienia.
Podczas zimy dzieci mog dokarmiać ptaki, jednak musz
pami tać, aby robić to systematycznie i o jednej porze, gdy
ptaki przyzwyczajaj si do jednej pory karmienia.
Dokarmianie ptaków nie jest zaj ciem trudnym, jednak dzieci
powinny wiedzieć, czym ptaki si ywi . W innym przypadku
zamiast im pomóc, mo na im zaszkodzić. Przed przyst -
pieniem do dokarmiania ptaków dzieci musz poznać kilka
podstawowych zasad:
" dokarmianie nale y zacz ć przed nastaniem trudnych
warunków pogodowych, a najodpowiedniejsz por dla
wielu z nich jest pierwsza dekada pa dziernika,
" nie wolno przerywać rozpocz tego dokarmiania,
" nale y je zako czyć dopiero wiosn , a najlepiej pod koniec
kwietnia.
Ptaki powinny być dokarmiane karm wysokokaloryczn .
Aby tak si stało, dzieci musz wiedzieć, jak karm dla jakich
ptaków przygotować.
Ptaki ywi ce si owocami, nasionami i drobnymi
bezkr gowcami: kos, drozd piewak, szpak, rudzik, trznadel,
dzierlatka, kwiczoł. Nale y dla nich przygotować okruchy
pieczywa, ziarna prosa, owsa, lnu, płatki ry owe, owsiane,
jabłka, gruszki, słonecznik, dynia, drobne kawałki mi sa.
Ptaki ywi ce si przede wszystkim nasionami:
szczygieł, gil, zi ba, czy yk, makol gwa, grubodziób. Dzieci
85
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
przygotowuj karm z nasion ro lin oleistych: konopi, lnu,
słonecznika, maku, orzechów buku i nasion drzew iglastych.
Do takiej mieszanki dobrze jest dodać nasiona jabłek, gruszek,
pestki wi ni i czere ni.
Ptaki ywi ce si pokarmem ro linno zwierz cym to:
sikory, kowaliki, dzi cioły. Nauczyciel wraz z dziećmi mo e
przygotować słonin , łój barani lub wołowy, smalec,
w poł czeniu z nasionami oleistymi i mieszaj c nasiona sosny,
wierku.
Ptaki wodne: kaczki, łab dzie mo na dokarmiać kleikiem
owsianym zmieszanym ze zmielonym mi sem, gotowanymi
niesolonymi ziemniakami, rutem owsianym, otr bami102.
Dzieci niezbyt cz sto wykazuj spontaniczne zaintere-
sowanie ptakami, gdy nie mo na do nich podej ć na blisk
odległo ć, czy pogłaskać. Nauczycielka mo e rozbudzać
zainteresowania dzieci w tym kierunku poprzez wspólne
obserwacje, opowiadania, rozmowy, czytanie i opowiadanie,
wiersze, piosenki, inscenizacje, wykonywanie prac plastycz-
nych. Przy ka dej takiej okazji nauczyciel powinien zwracać
uwag na ich rol w rodowisku, w tym na niszczenie
szkodników drzew i warzyw.
102
M. Studzi ska, Dz ec & , op. cit., s. 42-43.
86
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
K cik przyrody
Dziecko poznaj c wiat rozpoczyna od obserwacji
najbli szego otoczenia. Aby nauczyciel mógł rozwijać
zainteresowania dzieci oraz zaspokoić ich ciekawo ć, powinien
stworzyć takie warunki w najbli szym otoczeniu, aby dziecko
samodzielnie mogło do wiadczać i zapoznawać si z obiektami
i zjawiskami przyrodniczymi. Aby to im umo liwić mo na
przenie ć cz ć przyrody z bli szego i dalszego otoczenia do
sali przedszkolnej, tworz c  k cik przyrody , w którym dzieci
mog obserwować ro liny i zwierz ta, akwarium, terrarium
oraz wykonywać ró ne do wiadczenia. K cik przyrody ma na
celu pobudzenie ciekawo ci i zainteresowa dzieci, kształto-
wanie cierpliwo ci, aktywizowanie do my lenia i wyci gania
wniosków103.
 K cik zainteresowa  jest cz ci przestrzeni, pomiesz-
czenia lub działki, ogrodu, boiska wyposa onych w okre lone
przedmioty, które s wyrazem zainteresować dzieci lub maj
słu yć dla pobudzenia okre lonych zainteresowa dzieci.
K ciki mog być celowo zaplanowane przez nauczyciela przy
współudziale dzieci, rodziców lub k ciki mimowolne, które s
zorganizowane przez same dzieci. Mog one mieć charakter
okresowy (sezonowy) lub stały. Mo na spotkać w przedszkolu
k cik ksi ki, k cik  sklep. K ciki przyrody zaliczane s
raczej do k cików stałych, które s celowo i systematycznie
organizowane oraz ustawicznie modernizowane i uaktualniane
103
E.J. Fr tczakowie, K c k przyro y w wychow prze szkol ym, WSiP,
Warszawa 1991, s. 9-10.
87
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
dla realizacji okre lonych tre ci poznawczych104.
K ciki przyrody w przedszkolu mog spełniać dwie
funkcje: dekoracyjn i dydaktyczn . K cik przyrody pełni cy
funkcj dekoracyjn ustawiony jest zazwyczaj w holu
przedszkola, w którym umieszczone s ro liny ozdobne, du e
akwaria z rybami, czy okazy przyrodnicze. Nauczyciel
powinien jednak skupić si na k cikach przyrodniczych, które
pełni funkcje dydaktyczn , gdy dzi ki temu oprócz okazów
przyrodniczych takich jak ro liny, zwierz ta, skały, mog
zawierać sprz t słu cy do poznawania przyrody (lupa,
mikroskop, akwarium z pełnym wyposa eniem) i narz dzia
słu ce rejestracji wyników obserwacji, takie jak kalendarz
pogody, kartki do rysowania, kredki. W k ciku takim powinny
si tak e znale ć modele zwierz t, ro lin i innych obiektów
przyrodniczych, ksi ki o tematyce przyrodniczej, ilustracje,
zdj cia.
Dydaktyczny k cik przyrodniczy jest zatem miejsce w sali
lub poza ni , który jest wyposa ony w celowo dobrane obiekty
przyrodnicze i specjalistyczne urz dzenia, które zostan
wykorzystane do prowadzenia obserwacji przyrody i do jej
rejestracji. Słu y tak e do klasyfikowania okazów przyrod-
niczych, dokonywania pomiarów, jest miejscem upraw ro lin
i hodowli małych zwierz t (ryby, chomiki, winki morskie,
króliki, d d ownice, limaki, patyczaki), kolekcjonowania
okazów przyrodniczych, modeli przyrodniczych oraz groma-
dzenia materiału przyrodniczego (owoce, warzywa, kasztany,
104
E.J. Fr tczakowie, K c k przyro y w wychow & , op. cit., s. 18-19.
88
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
oł dzie itp.)105.
W k ciku przyrody mo na prowadzić okresowe lub stałe
hodowle ro lin i drobnych zwierz t. Na stałe mo na hodować
ro liny doniczkowe i zwierz ta wodne. Kryterium doboru
ro lin jest wiek dzieci. Im młodsze, tym ro liny musz być
barwne, o ciekawym kształcie, aby przyci gać wzrok dzieci. S
to begonie, pelargonie, pokrzywki. Jednocze nie nale y
dobierać ro liny, które nie b d sprawiały dzieciom kłopotów
w piel gnacji. Starsze dzieci mog opiekować si bardziej
ró norodn ro linno ci , gdzie b d j grupowały w ogródki,
np. kaktusowe, ro liny o ozdobnych kwiatach, o zwisaj cych
kł czach. Mog tak e je pogrupować według zapotrzebowania
na wod czy wiatło106.
Zadania:
1. Prosz opr cow ć pl wyc eczk po Szczec e, wzgl -
j c w zyt w P rk K sprow cz , G ok em,
w Ogro z e Ró ym.
2. Poprzez j k e formy pr cy z esz kszt tow w c we
zachowania dzieci w wieku przedszkolnym w kontakcie ze
ro ow sk em przyro czym?
3. Do dowolnego tematu z zakresu edukacji przyrodniczo 
ekologicznej dobierz najbardziej efektywne formy
organizacyjne pracy dzieci.
4. Opr c j w s y  k c k przyro y , j k chc y stworzyć
w swojej s l , ze szczegó owym op sem wszystk ch
eleme tów wcho z cych w jego str kt r .
105
E.J. Fr tczakowie, K c k& , s. 19-20.
106
M. Studzi ska, Dz ec & , op. cit., s. 70.
89
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
2.7. Pomoce dydaktyczne w edukacji przyrodniczo
ekologicznej
W poprzednich podrozdziałach podkre liłam rol i znacze-
nie poznania po redniego przyrody, które nie mo na zast pić
nawet najnowocze niejszymi pomocami dydaktycznymi.
Gutowska podkre la, e najkorzystniejsze dla efektywnego
uczenia si małych dzieci jest wielostronne poznanie
rzeczywisto ci, które powinno odbywać si najlepiej podczas
wycieczek, spacerów, wypraw do lasu, które umo liwiaj
bezpo redni kontakt z przyrod 107.
Jednak nie zawsze ten sposób jest mo liwy do
zrealizowania przez nauczyciela, a wówczas stosuje on pomo-
ce dydaktyczne, które mog przybli yć podj t problematyk ,
zaciekawić dzieci, rozbudzić motywacj do poszukiwa . rod-
ki dydaktyczne pomagaj dzieciom w poznaniu nowych zagad-
nie b d utrwalaj ju te wcze niejsze. Według Okonia
pomagaj one w poznaniu rzeczywisto ci, wiedzy o rzeczywis-
to ci, kształtowaniu postaw i emocjonalnego stosunku do
otaczaj cej ich rzeczywisto ci, rozwijaniu działalno ci przek-
ształcaj cej rzeczywisto ć108.
rodki dydaktyczne pełni ró ne funkcje. Tabela 1 zawiera
szczegółowe dane w tym zakresie.
107
H. Gutowska (red.), ro ow sko spo ecz o  przyrodnicze w klasach
I-III. Ks k prze m otowo  metodyczna, WSiP Warszawa 1989,
s. 229.
108
W. Oko , Wprowadze e& , op. cit., s. 287.
90
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
Tabela 1. Funkcje rodków dydaktycznych
FUNKCJE DYDAKTYCZNE RODKI
Poznawanie
w postaci naturalne
rzeczywisto ci
naturalnej, przedmioty oraz
zjawiska
i procesy, czyli
rzeczywisto ć,
modele, obrazy,
w postaci
filmy, przezrocza,
zast pczej,
nagrania
magnetowidowe,
foliogramy,
mapy, globusy,
w postaci
plany, diagramy,
uogólnionej.
wykresy, modele.
Poznanie
eksponowanie podr czniki,
wiedzy
wiadomo ci, teksty
o rzeczywisto ci
w podr cznikach
i czasopismach,
literaturze
popularno 
naukowej,
teksty drukowane
eksponowanie
poprzez
wiadomo ci za
kserografy,
pomoc tekstów,
kopiarki,
91
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
drukarki,
grafoskopy,
eksponowanie
czytniki,
wiadomo ci za
komputery
pomoc urz dze
technicznych.
Kształtowanie Eksponowanie
obrazy,
emocjonalnego warto ci
przezrocza, filmy,
stosunku do społecznych,
płyty CD,
rzeczywisto ci moralnych,
nagrania,
estetycznych
telewizja,
i innych
programy
komputerowe,
tablice
multimedialne,
dzieła sztuki
Działania
kształtowanie płyty CD,
przetwarzaj ce
sprawno ci nagrania na
rzeczywisto ć
j zykowych, ró nych
no nikach
elektronicznych,
urz dzenia
kształtowanie
symulacyjne,
sprawno ci
komputery,
poznawczo-
wyposa enie
badawczych,
laboratorium,
gabinetów
92
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
przedmiotowych,
kształtowanie narz dzia,
sprawno ci symulatory,
ogólnotechni- komputery.
cznych.
ródło: F. Bere nicki, Dy ktyk kszt ce ogól ego, Impuls Kraków,
2001, s. 375.
Koniecznym jest zatem stosowanie ró norodnych pomocy
dydaktycznych w edukacji ekologiczno  przyrodniczej małych
dzieci. Gutowska przypisuje szczególne znaczenie w poznaniu
rodowiska przyrodniczego nast puj cym rodkom dydak-
tycznym:
" rodki manipulacyjne, do których zalicza ró norodne
okazy naturalne, narz dzia, przybory, urz dzenia, naczynia,
materiały, rzeczy wyst puj ce w otoczeniu, modele,
zabawki. W ród okazów naturalnych powinny znale ć si
te, które dzieci zebrały podczas wycieczek, spacerów,
pobytu z rodzicami na letnim wypoczynku, podczas
weekendu: li cie, kwiaty, warzywa, owoce, nasiona,
ro linki, kamyki, muszelki, grzyby i inne  skarby zebrane
w rodowisku naturalnym. W ród rodków manipula-
cyjnych powinny znale ć si narz dzia ogrodnicze,
naczynia, konewki, które b d przydatne podczas upraw,
do wiadcze i ró nych eksperymentów. W wyposa eniu
przedszkola mog znale ć si modele ró nych urz dze ,
które posłu do poznawania przyrody nieo ywionej.
Zabawki, które s nieodzownym atrybutem dziecka
93
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
w wieku przedszkolnym mog słu yć im podczas
budowania ró nych makiet.
" rodki wizualne (wzrokowe): tablice, obrazy, reproduk-
cje, przezrocza, zdj cia, widokówki, ilustracje, plakaty,
foliogramy, prezentacje multimedialne, makiety, mapy,
plansze, tablice multimedialne. Ich zalet jest trwało ć
i łatwo ć przechowywania oraz umo liwienie dzieciom
poznanie miejsc, zjawisk i okazów, które nie wyst puj
w rodowisku dziecka, b d s niedost pne obserwacji
bezpo redniej. Wad natomiast jest ich dwuwymiar, co
utrudnia dzieciom ich odbiór, nie zawsze przyci gaj
uwag dzieci, gdy stanowi element dekoracyjny sali
dzieci cej, cz sto wymagaj u ycia kosztownego sprz tu.
" rodki audytywne (słuchowe): filmy, d wi ki z otocze-
nia, programy telewizyjne, multimedialne programy
edukacyjne, teksty czytane przez nauczyciela, nagrania
magnetofonowe, audycje radiowe, nagrania na no nikach
elektronicznych.
" rodki audiowizualne: filmy d wi kowe, programy
multimedialne, telewizyjne programy publicystyczne,
przyrodnicze.
" Podr czniki, ksi ki popularnonaukowe, encyklopedie,
czasopisma dzieci ce, przewodniki, słowniki.
" Programy multimedialne, komputerowe, tablice multi-
medialne, które nale do nowoczesnych rodków
pobudzaj cych proces poznania rzeczywisto ci109.
Ró norodno ć rodków dydaktycznych pobudzi aktywno ć
109
A. Budniak, E k cj & , op. cit., s. 99-103.
94
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
dzieci, jednak nale y pami tać, e ich przerost mo e
negatywnie wpływać na prac dzieci poprzez rozproszenie ich
uwagi, wywołanie zm czenia i znu enia. rodki te spełniaj
wiele funkcji, w tym: poznawcz , kształc c , motywacyjn ,
kontroln i wychowawcz . Pomoce te uatrakcyjniaj prac
dzieci i podnosz efektywno ć pracy nauczyciela, rozszerzaj
rodowisko poznawcze dzieci, a tak e oddziaływuj na ich
sfer emocjonaln i motywacyjn 110.
W procesie kształcenia ekologicznego równie nie mo na
zapominać o rodkach dydaktycznych, do których zaliczyć
mo na:
" rodki wizualno  manipulacyjne: gry, domina o tre ci
ekologicznej, zbiory kart, edukacyjne programy multi-
medialne o tre ci ekologicznej,
" Urz dzenia i rodki techniczne: lupa, mikroskop, radio-
odbiornik, lornetka, aparat fotograficzny, kamera wideo,
diaskop, magnetofon, sprz t laboratoryjny, narz dzia
ogrodnicze, wiatromierz, zegar słoneczny, pojemniki do
przechowywania ro lin111.
Zadania:
1. Wym e ro k y ktycz e, j k e C ez e
w edukacji przyrodniczo  ekologicznej w przedszkolu.
110
W. Sobczyk, Edukacja ekologiczna i prozdrowotna, Wydawnictwo
Naukowe AP, Kraków 2003, s. 48.
111
E. Jaszczyszyn, Ekolog cz & , op. cit., s. 20.
95
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
2. Do wy r ych tem tów z j ć z z kres przyro y o yw o ej
i eo yw o ej o erz j r z ej efektyw e ro k y k-
tyczne.
3. Opr c j k rt o serw cj l z ec w w ek prze szkol ym
z zakresu edukacji ekologicznej.
4. Wyko j owol pomoc y ktycz z zakresu edukacji
przyrodniczo  ekologicznej.
96
BIBLIOGRAFIA
1. Adamek I., Podstawy edukacji wczesnoszkolnej,
Wydawnictwo Impuls, Kraków 2000.
2. Bere nicki F., Z g e y ktyk szko y wy szej, OR
TWP, Szczecin 2009.
3. Bere nicki F., Dy ktyk kszt ce ogól ego, Wydaw-
nictwo Impuls, Kraków 2001.
4. Braun D., B e, o kryw e w t z z ećm , Jedno ć,
Kielce 2002.
5. Budniak A., Edukacja spo ecz o  przyrodnicza dzieci
w w ek prze szkol ym m o szym szkol ym. Po r cz k
l st e tów, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009.
6. Cichy D., Ko cepcj spo ecz ej e kacji ekologicznej.
Biologia w szkole. Nr 5/1988.
7. Dmochowska M., Przyroda w wychowaniu przedszkolnym,
PZWS, Warszawa 1968.
8. Elbanowska S., Przyro eo yw ona w wychowaniu
przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1983.
9. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom I, Wydaw-
nictwo AK, Warszawa 2003.
10. Fr tczak J., w omo ć ekolog cz z ec , m o z e y
i oros ych w spekc e e k cj szkolnej i nieszkolnej,
Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz
1995.
11. Fr tczakowie E. J., K c k przyro y w wychow prze -
szkolnym, WSiP, Warszawa 1991.
12. Fr tczakowie E. J., E k cj sozolog cz cz ów kl s
I-III szko y po st wowej. Por k l czyc el ,
97
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
WOM, Bydgoszcz 1992.
13. Gołaszewska M., Cz ow ek wo ec przyro y,  Aura 1981,
nr 4 (100).
14. Grzesica J., Ochrona naturalnego ro ow sk cz ow ek 
problem teologiczno  moralny, Ksi garnia w. Jacka, Ka-
towice 1989.
15. Gutowska H. (red.), ro ow sko spo ecz o  przyrodnicze
w klasach I-III. Ks k prze m otowo  metodyczna,
WSiP, Warszawa 1989.
16. Howaniec M., Edukacja ekologiczna w szko ch  c e k
czy przedmiot, Wydawnictwo DRUKAT, Mysłowice 2009.
17. Jakowicka M., Wz og c e o w cze cz ów kl s
pocz tkowych w ko t kt ch ze ro ow sk em, WSiP,
Warszawa 1982.
18. Janik E., Przyro prze yw o serwow z z ećm
przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1988.
19. Jaszczyszyn E. (red.), Ekologiczna edukacja przedszkolna,
Agro-Group, Białystok 2003.
20. Korczak J., Wy ór p sm, t. 3, Warszawa 1958.
21. Klim  Klimaszewska A., Pedagogika przedszkolna. Nowa
podstawa programowa, Wydawnictwo ERICA, Warszawa
2010.
22. Klim  Klimaszewska A., Pedagogika przedszkolna,
Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005.
23. Konopnicka I., E k cj ro ow skow z ec w w ek
przedszkolnym w opinii nauczycieli. [w:] E. Smak (red.),
Nauczyciel w edukacji przedszkolnej, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Opolskiego, Opole 2006.
24. Korczak E., E k cj ro ow skow w kl s ch 1-3 szko y
98
L. RO EK  EDUKACJA PRZYRODNICZA W PRZEDSZKOLU Z ELEMENTAMI
EKOLOGII
podstawowej, [w:] J. Gzyl, W. Jarosz, E. Korczak, E. Kul-
ka, Z. Nowi ska, N sze ro ow sko  j k w m yć. Pod-
st wy teoretycz e e k cj ekolog cz ej cz ów klas 1-3
szko y po st wowej, Wydawnictwo IETU, Katowice 1996.
25. Kruszewski K. (red.), Sztuka nauczania  czy o c a-
uczyciela, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
26. Kupisiewicz C., Po st wy y ktyk ogól ej, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976.
27. Ku niecow B.G., Albert Einstein, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1966.
28. Kulik R., J k kszt tow ć post wy proekolog cz e. Tre g
grupowy w edukacji proekologicznej, Wydawnictwo
Naukowe  l sk , Katowice 2001.
29. Kutyłowska G., Ekologia w przedszkolu. Program edukacji
ekolog cz ej ze sce r sz m z j ć, Wyd.  Didasko ,
Warszawa 1996.
30. Lelonek M., Wróbel T. (red.), Praca nauczyciela i ucznia
w klasach 1-3, WSiP, Warszawa 1990.
31. A
ada  Grodzicka A., ABC& Program wychowania przed-
szkolnego XXI wieku, WSiP, Warszawa 2008.
32. Oko W., Wprow ze e o y ktyk ogól ej,
Wydawnictwo AK, Warszawa 1996.
33. Oko W., S ow k pe gog cz y, Warszawa PWN, 1981.
34. Oko W., Z rys y ktyk ogól ej, WSiP, Warszawa 1970.
35. Olszewska  Torbe M., O naturze 2000 nie tylko dla naj-
m o szych, Szczecin 2006.
36. Pa ko I., Cele e k cj ekolog cz ej jm o szych,  ycie
Szkoły 1992, nr 4.
99
SZCZECI SKA SZKOA
A WY SZA COLLEGIUM BALTICUM
37. Sawicki M., E k cj ro ow skow w kl s ch I-III szko y
podstawowej, Wydawnictwo Semper, Warszawa 1997.
38. Sobczyk W., Edukacja ekologiczna i prozdrowotna, Wyd.
Naukowe AP, Kraków 2003.
39. Stawi ski W., Po st wy cz ro ow sk przyro i-
czego, WSP, Kraków 1994.
40. Strzałko J., Mossor  Pietraszewska T. (red.), Kompedium
wiedzy o ekologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-
wa 2003.
41. Studzi ska M., Dzieci przedszkolne poznaj przyro
o yw o , WSiP, Warszawa 1989.
42. Tuszy ska L., D g oz st e k cj ro ow skowej
spo ecz o c lok l ej w wybranych regionach Polski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2008.
43. Uniwersalna encyklopedia szkolna PWN, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2004.
44. Wi ckowski R., Pedagogika wczesnoszkolna, WSiP,
Warszawa 1993.
100
Tekst e y wcze ej p l kow y
Leo r Ro ek
101