Prof. dr hab. Zbigniew Mirek 1
OCHRONA PRZYRODY I ÅšRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
W EDUKACJI ARCHITEKTA KRAJOBRAZU
PROTECTION OF THE NATURE AND NATURAL ENVIRONMENT
WITHIN EDUCATION OF LANDSCAPE ARCHITECT
n Niniejszy tekst, ze względu choćby na ograniczoną obję- Ochrona przyrody  ochroną życia
tość, nie pozwala na pełniejsze omówienie wykładu ochrony Dla architekta krajobrazu, który porusza się równocześnie
przyrody prowadzonego dla studentów kierunku Architektura w przestrzeni (środowisku) tak natury jak i kultury, sprawą pod-
Krajobrazu Politechniki Krakowskiej. stawową jest odnalezienie jakiegoś kluczowego pojęcia, czy
grupy pojęć, pozwalających na zintegrowanie myślenia o przy-
Ogólny zakres wykładu rodniczym i kulturowym wymiarze krajobrazu w spójną całość.
O ogólnym zakresie tematycznym wykładu dają wyobraże- Nie jest to wcale proste, szczególnie w sytuacji, gdy natura i kul-
nie realizowane w jego ramach cele, którymi są: tura są sobie niemal programowo przeciwstawiane. Szansę na
1. ujÄ™cie ochrony przyrody i Å›rodowiska przyrodniczo­kulturo- pokonanie owej antynomii daje zogniskowanie myÅ›lenia
wego, jako działań w ramach szeroko rozumianej ochrony ca- o problemach ochrony przyrody, wokół życia i jego środowi-
łego bogactwa życia; ska. Główne tezy, na których zbudowana jest filozofia tak usta-
2. ukazanie ścisłej więzi między życiem i jego środowiskiem; wionego wykładu, przedstawiono poniżej.
3. uzupełnienie, uporządkowanie i integracja całości zdobytej " Ochrona przyrody ujmowana jest jako działanie na rzecz ca-
wcześniej wiedzy o życiu biologicznym i środowisku przyrodni- łościowo postrzeganej ochrony życia. Obowiązywać w niej mu-
czym w strukturalno­funkcjonalnÄ… caÅ‚ość w ramach tzw. myÅ›le- szÄ… zatem zasady znane od dawna medycynie: takie jak zasada
nia (eko­) systemowego; profilaktyki czy zasada primum non nocere. PodstawowÄ… prak-
4. charakterystyka zjawisk stanowiących podstawę ochrony tyką muszą być także swoiste badania okresowe (monitoring).
przyrody, w kategoriach i terminach bliskich myślenia architek- " Życie jest nieoddzielne od środowiska; ono nie tylko nie ist-
ta krajobrazu; nieje i nie może istnieć bez środowiska, ale także nie daje się
5. prezentacja przyrodniczych ujęć krajobrazu i metod jego opisu; pojąć poza środowiskiem, które jest kluczem do zrozumienia
6. wprowadzenie do historii polskiego krajobrazu; życia.
7. prezentacja przyrodniczych ujęć tożsamości miejsca; ukaza- " Między życiem a środowiskiem istnieje cała sieć relacji ko-
nie przyrody jako dokumentu i archiwum; niecznych.
8. prezentacja pełnego spektrum zagrożeń oraz form i metod " Środowisko (jego jakość i zasobność) decyduje o tym, czy
ochrony przyrody i środowiska; organizm przejawia pełnię swych możliwości; bowiem tylko
9. dostarczenie wiedzy na temat indykatywności różnych ele- właściwe dla każdej formy życia środowisko może wydobyć
mentów środowiska przyrodniczego oraz zakresu i metod inwen- całą jego potencjalność.
taryzacji przyrodniczej na użytek prac architekta krajobrazu; " Środowisko, jego zróżnicowanie i jego bogactwo, decyduje
10. zapoznanie z zasadami i metodami waloryzacji przyrody; o zróżnicowaniu i bogactwie form życia.
11. charakterystyka formalno­prawnych podstaw i uwarunko- " Åšrodowisko jest swoistÄ…  prowadnicÄ… doskonalÄ…cÄ… życie
wań organizacyjnych oraz dokumentów i narzędzi ochrony przy- w toku jego ewolucyjnego rozwoju.
rody/Å›rodowiska przyrodniczego; " Åšrodowisko jest z definicji  kulturowe , gdyż to ono  uprawia­
12. ukazanie pozaprzyrodniczych uwarunkowaÅ„, motywów i ce­ doskonali życie; ono niejako zapoÅ›rednicza uprawÄ™ życia; jest
lów ochrony; przyrody (motywy: ekologiczne, ekonomiczne, ety­ to jedyny, wpisany w logikÄ™ życia, sposób jego uprawy oraz czy-
czne, estetyczne, naukowe/poznawcze, patriotyczne, religijne); nienia go coraz doskonalszym.
13. dostarczenie wiedzy i umiejętności służących  przedkon- " Życia nie da się tworzyć, uprawiać czy doskonalić bezpo-
cepcyjnej analizie miejsca , analizie  filozoficzno­przyrodniczej Å›rednio; to tworzenie, uprawianie czy doskonalenie, musi być
warstwy koncepcji projektu , w tym  przyrodniczych podstaw zawsze zapośredniczone przez środowisko.
tożsamości miejsca ; " Prawidłowość, opisująca ścisłą zależność między życiem
14. integracja warstwy przyrodniczej i kulturowej w ramach tzw. a środowiskiem, dotyczy nie tylko życia biologicznego, ale tak-
ochrony zintegrowanej; że duchowego; nie tylko natury, ale i kultury.
15. uzmysÅ‚owienie, że prawda, dobro, piÄ™kno i sacrum to pod- " Architekt krajobrazu powinien widzieć życie, w szczególnoÅ›­
stawowe wartości tradycyjnej nauki, filozofii sztuki i religii na któ- ci życie człowieka, we wszystkich jego czterech wymiarach.
rych buduje każda kultura otwarta na życie. Na nich też zbudo- A więc nie tylko biologicznym i doczesnym, ale także ducho-
wane jest całościowe myślenie o ochronie przyrody ujmowanej wym i wiecznym. Analogicznie, wielowymiarowo, musi być trak-
jako ochrona życia. towane środowisko życia. Takie podejście pozwala nie tylko
W dalszej części tekstu, przybliżono jedynie przewodnie na uporządkowanie myślenia zarówno w sferze przyrodniczej,
idee i ogólną filozofię wykładu, a więc kwestie, które zwracają ale i kulturowej. Pozwala także na pokonywanie antynomicznej
uwagÄ™ na kluczowe znaczenie tematyki ochrony przyrody dla
1
architekta krajobrazu.
Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Mirek Zbigniew 227
opozycji między nimi w ramach koncepcji ochrony zintegrowa- Jeśli jednak tworzony krajobraz przestaje być środowiskiem
nej Å›rodowiska przyrodniczo­kulturowego. przystajÄ…cym do potrzeb życia; jeÅ›li architekt krajobrazu nie ro-
Bioróżnorodność  paradygmat współczesnej ochrony przy­ zumie życia, jego bogactwa i jego uwarunkowaÅ„? Obok dobrej
rody woli, wiedza i świadomość okazują się tu kluczowe.
Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) stanowi ce-
chę szczególną wszelkiego życia, i jako taka, znalazła się Ekologia i świadomość ekologiczna
w centrum zainteresowań ochrony przyrody i środowiska przy- Ekologia  od gr. oikos: dom, środowisko życia, miejsce za-
rodniczego  w konsekwencji także wykładu z tego zakresu. mieszkania  jest nauką o relacjach jakie zachodzą między or-
Bioróżnorodność jest dziś postrzegana, jako: ganizmem żywym a jego środowiskiem (obejmującym zarówno
1. najbardziej zadziwiający przejaw życia obserwowany na abiotyczne siedlisko jak i inne żywe organizmy bytujące w tym
wszystkich poziomach jego organizacji. MiÄ™dzynarodowa Kon- samym biotopie, oraz caÅ‚e bogactwo budujÄ…cych to Å›rodowis­
wencja o Różnorodności Biologicznej wymienia cztery takie po- ko więzi). Świadomość ekologiczna, a więc świadomość ist-
ziomy: genetyczny (zmienność wewnątrzgatunkowa), gatunko- nienia tych relacji musi być podstawą myślenia o krajobrazie
wy, biocenotyczny i krajobrazowy; konsekwentnie postÄ™pujÄ…c, jako o Å›rodowisku życia. Współczesna ekologia jest naukÄ… pod­
należałoby jeszcze dodać poziom regionalny, znajdujący wyraz stawową dla gospodarowania środowiskiem oraz podstawą
w bioregionalizmie; ochrony przyrody.
2. wyraz przyrodniczej tożsamości miejsca i zapis historii jego Ekologię można także określać jako ekonomię przyrody,
rozwoju; czyli jako naukÄ™ traktujÄ…cÄ… o zasadach gospodarowania obo-
3. paradygmat współczesnej ochrony przyrody środowiska, wiązujących w świecie przyrody. Ekologia człowieka obejmuje
a wiÄ™c pojÄ™cie­klucz, organizujÄ…cym nasze myÅ›lenie o krajo- caÅ‚oksztaÅ‚t wiÄ™zi nie tylko ze Å›rodowiskiem przyrodniczym, ale
brazie i jego ochronie; także szeroko rozumianym środowiskiem duchowym; nie tylko
4. wskaz
nik rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju), decydują- środowiskiem zewnętrznym, ale także wewnętrznym. Ekologia
cego o ogólnym kształcie gospodarowania środowiskiem przy- krajobrazu, a tym samym świadomość ekologiczna architekta
rodniczym (przyrodniczo­kulturowym). krajobrazu, musi być zbudowana na czterech przynajmniej fi-
Życie i jego środowisko jako dobro wspólne i przedmiot tro- larach, tzw. 4E  ekologii (jako nauce przyrodniczej), ekonomii,
ski architekta krajobrazu. Architekt krajobrazu, jako kustosz ży- etyce (z włączeniem wymiaru religijnego) i estetyce  opisują-
cia i jego współkreator cych różne aspekty więzi między życiem a środowiskiem.
Jeżeli krajobraz traktujemy jako środowisko życia, to zacho- Tak jak ograniczenia tworzą sztukę, tak też  tyle, że w stop-
wanie pełnego bogactwa życia znajdującego wyraz w bioróż- niu jeszcze wyższym  ograniczenia tworzą życie. Każda for-
norodności i decydującego o tożsamości przyrodniczej danego ma życia może funkcjonować w ramach bardzo ściśle określo-
miejsca, stanowi największe z wyzwań stojących przed archi- nych granic i w opisanym tymi granicami środowisku. Trzeba
tektem krajobrazu. W takim przypadku, ochrona przyrody, w na- podkreślić, że granice te, są także granicami twórczej wolności
kreślonym na wstępie zakresie, staje się najważniejszym bodaj architekta krajobrazu, jeśli ta twórczość ma służyć zachowania
zadaniem w kształceniu przyszłych architektów krajobrazu  całego bogactwa życia.
obawiam się, że zadaniem nie do końca uświadomionym.
W tym miejscu należy z mocą podkreślić, że architekt kra- Krajobraz jako kompozycja nisz środowiskowych
jobrazu, współtworząc krajobraz, współtworzy i współkształtuje Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z krajobrazem
tym samym środowisko życia, a w konsekwencji samo życie (tak naturalnym, kulturowym czy zdewastowanym krajobrazem in-
biologiczne jak i duchowe); czyni to zazwyczaj w stopniu i w za- dustrialnym, naczelnym i podstawowym, a zarazem najtrudniej-
kresie znacznie większym, niż może to sobie uświadamiać. szym wyzwaniem w wymiarze przyrodniczym, staje się ochrona
Jan Paweł II zauważył kiedyś, że  Człowiek na pytanie kim różnorodności biologicznej i zachowanie jej tożsamości. Każ-
jest, odpowiada swoją kulturą . Tę myśl, w kontekście tego co dy jednak gatunek, który ma być ochroniony jako element owej
wyżej powiedziano, można by zamienić w inną:  Człowiek (ar- bioróżnorodności, ma inne wymagania względem środowiska
chitekt krajobrazu), na pytanie kim jest i jak rozumie życie, odpo- i potrzebuje specyficznej niszy siedliskowej. Skoro tak, to kraj-
wiada krajobrazem kulturowym, który tworzy . obraz, traktowany jako środowisko życia, musi być postrzega-
W pełni uprawnione byłoby powiedzenie: pokaż mi krajobraz, ny jako wielowymiarowa kompozycja nisz i mikronisz ekologicz-
który tworzysz, a powiem ci kim jesteś i jak rozumiesz życie. nych, czyli mikrobiotopów (mikrośrodowisk) życia.
Gdyby ktoś zapytał kim jest Bóg, który jest równocześnie
i życiem i środowiskiem życia (te dwie rzeczy są przecież nie- Dynamika versus petryfikacja krajobrazu  życie to ruch,
rozłączne), można by odpowiedzieć analogicznie: Bóg na pyta- stagnacja to śmierć
nie kim jest odpowiada krajobrazem, który tworzy oraz kształtem Jeżeli krajobraz ma być traktowany jako środowisko życia,
życia, które tworzy poprzez środowisko jakim jest ten krajobraz. to jedną z największych trudności, na jakie napotyka architekt
Krajobraz, jako środowisko życia, jest i musi pozostać do- krajobrazu w praktyce projektowej, jest zachowanie krajobrazu
brem wspólnym. W konsekwencji, architekt krajobrazu, jawi się jako układu dynamicznego, zmieniającego się stale wedle sce-
jako człowiek powołany do szczególnej misji i do szczególnej nariusza wpisanego w naturalny dynamizm środowiska. Rzad-
służby społecznej, jaką jest troska o to wspólne dobro, które- ko zdajemy sobie sprawę z faktu, że większość z całego bo-
mu na imię krajobraz; jawi się jako swego rodzaju kustosz życia, gactwa gatunkowego trwa w krajobrazie dzięki nieustannym
jego troskliwy opiekun, obrońca i współkreator. Należy do kusto- zmianom zachodzącym w środowisku. Działalność architekta
dii życia, elitarnego grona ludzi i instytucji w sposób szczególny zmierza zazwyczaj do jak największej stabilizacji (petryfikacji)
odpowiedzialnych za ochronę życia i ochronę jego jakości po- układu kompozycyjnego. Jak długo nie myślimy o krajobrazie
przez troskę o krajobraz jako niezbywalne środowisko życia. jako środowisku życia odpowiedzialnym z utrzymanie ogrom-
228 DYDAKTYKA
nej bioróżnorodności, nie uświadamiamy sobie istoty problemu Słowa kluczowe: ochrona przyrody, bioróżnorodność, projek-
i jego wagi. Dynamice krajobrazu i relacjom pomiÄ™dzy dyna- tant­kustosz, współkreacja.
miką a bioróżnorodnością, poświęcony jest osobny blok tema-
tyczny w ramach wykładu. Abstract: The lecture about protection of the nature (treated as
protection of life and its environment) had been constructed on
Streszczenie: Wykład ochrony przyrody (traktowanej jako the closest relation that occurs between a life and its surround-
ochrona życia i jego środowiska) zbudowany jest na ścisłej re- ing. A holistic observation of the life, it let to think about a land-
lacji zachodzącej między życiem a jego środowiskiem. Cało- scape in an integrated way, both as about the environment of life
ściowe spojrzenie na życie pozwala na zintegrowanie myślenia  in the natural, as well as in the cultural  dimension.
o krajobrazie jako Å›rodowisku życia zarówno w wymiarze przy- Keywords: protection of the nature, biodiversity, designer­cura-
rodniczym, jak i kulturowym. tor, collective creation.
Prof. dr hab. inż. arch. Anna Mitkowska1
TRADYCJA MIEJSCA I JEJ REGIONALIZMY
W NAUCZANIU KRAJOBRAZOWYM
THE PLACE TRADITION AND ITS REGIONALISMS
IN LANDSCAPE TEACHING
n Tradycja miejsca interpretowana jest jako postawa twórcza jednym z ważniejszych wątków w kształtowaniu ideowych za-
podporządkowująca kanwę kompozycyjną projektowanej ca- łożeń projektowych współczesnego architekta krajobrazu. Daje
łostki krajobrazowej lub ogrodu, istniejącym pierwotnym uwa- możliwość kreowania pejzażów w szerokiej gamie ich regional-
runkowaniom i wartościom zarówno naturalnym (rzez
ba terenu, nych, oryginalnych postaci.
substancja roślinna, elementy przyrodnicze takie jak skały, po- Nauczana przez autorkę niniejszej relacji w przedmiotach gru-
toki), jak i kulturowym  w tym obiekty architektoniczne, a także py  historycznej dla studentów kierunku architektura krajobrazu,
treściowym, jak np. utrwalony już kult. kontynuuje myśl badawczą klasyka polskiej szkoły krajobrazowej,
Znana od starożytności i stosowana z powodzeniem w wie- Janusza Bogdanowskiego (1929 2003). W konstruowaniu mode-
lu kolejnych epokach historycznych, wydaje się pozostawać li projektowania krajobrazowego konsekwentnie odwoływał się on
do konieczności badania i uwzględniania przyrodniczych i kultu-
rowych uwarunkowań, tj. do  tradycji miejsca .2
Il. 1. Lanckorona  rynek,  amfiteatr z naturalnego rozwoju, po rewaloryzacji
z 2005 r. (proj. A. Mitkowska)  uczestnicy mszy św. polowej, maj 2007, (fot.
Postawa taka stosowana i znana już w kulturach starożyt-
aut.).
nych, m.in. w Mezopotamii, wyrazistą formę uzyskała w kręgu
Fig. 1. Market square at Lanckorona, a naturally developed  amphitheatre af-
kulturowym antycznej Grecji, a to za sprawÄ… kultywowania  du-
ter its restoration in 2005 (design by A. Mitkowska)  celebrants hearing the
field mass, May 2007 (photo by the auth).
cha opiekuńczego miejsca zwanego genius loci. Tak rozumiane
Il. 2. Klasztor OO. Franciszkanów w Pilicy­Biskupicach, przykÅ‚ad polskiego
1
baroku reformackiego, 2004 (fot. aut).
Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska.
2
Fig. 2. Franciscan Monastery at Pilica­Biskupice, an example of Polish Refor- Por. Bogdanowski J., Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, (wyd.3)
Wrocław 1976, passim.
mation baroque, 2004 (photo by the auth.).
1 2
Mitkowska Anna 229