Aaron Antonovsky, zastanawiając się nad losami Żydów, którzy przeżyli obozy koncentracyjne,
zauważył interesujące zjawisko. Część z nich, pomimo odzyskania wolności, pozostała zniechęcona
do życia i zgorzkniała. Nierzadko zapadali na choroby i umierali kilka lat po wyzwoleniu. Inni,
pomimo podobnych doświadczeń, zachowali optymizm i pogodę ducha. Pomimo odniesionego
uszczerbku na zdrowiu, niejednokrotnie wiedli potem jeszcze długie i szczęśliwe życie.
Poszukując odpowiedzi na pytanie, co decyduje o tym, że jedne osoby zachowują zdrowie i długie
życie, inne zaś stosunkowo łatwiej zapadają na choroby i żyją krócej, Antonovsky sformułował
swoją koncepcję salutogenezy, w której najważniejszym pojęciem jest poczucie koherencji. U
podstaw tej koncepcji leży założenie, że pomiędzy zdrowiem a chorobą istnieje kontinuum stanów,
które należy rozumieć całościowo, jako dynamiczny proces równoważenia wymagań i zasobów w
toku konfrontacji ze stresem. Zasadą, za pomocą której można wytłumaczyć, zdaniem autora,
funkcjonowanie uogólnionych zasobów odpornościowych, jest globalna orientacja życiowa,
nazwana przez Antonovsky ego poczuciem koherencji. Według niego, osoby o silnym poczuciu
koherencji mają tendencję do zachowań prozdrowotnych. Zdaniem Antonovsky ego, uwzględniając
pojęcie poczucia koherencji, można by wykryć nowe zasady rządzące odpornością człowieka na
chorobę [3].
Poczucie koherencji to zmienna składająca się z trzech skorelowanych ze sobą składowych:
poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności.
" Poczucie zrozumiałości określa stopień, w jakim człowiek spostrzega bodz
ce napływające
ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego jako zrozumiałe, uporządkowane, spójne i
jasne. Osoba o silnym poczuciu zrozumiałości spodziewa się, że bodz
ce z którymi zetknie
się w przyszłości, niezależnie, czy będą pożądane czy niepożadane, będą przewidywalne. W
najgorszym wypadku oczekuje, że jeśli jakiś bodziec ją zaskoczy, będzie go mogła do
czegoś przyporządkować i wyjaśnić.
" Poczucie zaradności określa stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako
wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiają napływające bodz
ce. W sytuacji, gdy
bodz
ce te są niepożądane, osoba o wysokim poczuciu zaradności uważa, że istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że wszystko ułoży się na tyle dobrze, na ile można się było rozsądnie
spodziewać. W najgorszym wypadku przypuszcza, że konsekwencje niepomyślnego
zdarzenia dadzą się jakoś znieść. Zasoby potrzebne by sprostać wymogom, to zasoby,
którymi jednostka sama dysponuje lub którymi dysponują osoby, którym ufa i na które
może liczyć.
" Poczucie sensowności wyraża motywację jednostki do działania. Jest to stopień, w jakim
człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część
problemów i wymagań jakie niesie życie warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania.
Osoba o wysokim poczuciu sensowności spostrzega problemy jako wyzwania, które warto
podejmować [3].
Poczucie koherencji jest zatem globalną orientacją człowieka, wyrażającą stopień, w jakim
człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
1. Bodz
ce napływające w ciągu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają
charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny.
2. Dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodz
ce.
3. Wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania [3].
Do badania poczucia koherencji służy Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29), opracowany
przez Aarona Antonovsky ego. Wypełnianie kwestionariusza jest stosunkowo proste. Zadaniem
osoby badanej jest ustosunkować się do 29 stwierdzeń, przy pomocy siedmiostopniowej skali,
określającej reakcje osoby badanej wobec różnych sytuacji.
Badania przeprowadzone w Polsce, m.in. w Instytucie Psychologii Zdrowia oraz w Instytucie
Psychiatrii i Neurologii, potwierdzają koncepcję Antonovsky ego. Wyniki badań
przeprowadzonych w IPZ wykazały, że współuzależnione kobiety przed terapią uzyskują
stosunkowo niskie wyniki w zakresie poczucia koherencji. Ich niskie wyniki korelują z
doznawaniem różnych form przemocy w małżeństwie z alkoholikiem, nadużywaniem leków
uspokajających, przeciwbólowych lub nasennych, paleniem papierosów, tendencjami
autoagresywnymi (próby samobójcze i samouszkodzenia) oraz agresywnymi zachowaniami wobec
dzieci. Wyniki uzyskiwane w kwestionariuszu SOC-29 korelują ponadto z wynikami uzyskanymi
przez badane kobiety w kwestionariuszu SCL-90, mierzącym nasilenie objawów
psychopatologicznych, takich jak somatyzacje, natręctwa, nadwrażliwość interpersonalna, depresja,
lęk, wrogość, myślenie paranoidalne i psychotyczność.
Okazało się także, że psychoterapia jest skuteczną metodą podnoszenia poczucia koherencji. Po
ukończeniu podstawowego programu terapii współuzależnienia, badane kobiety uzyskiwały istotnie
wyższe wyniki. Uzyskana poprawa okazała się trwała także pół roku po terapii. [5]
Zestawienie dotychczasowych badań kwestionariuszem SOC-29
Poczucie
koherencji
Grupa Liczebność
- średnia
1. kobiety z zespołem depresyjnym (Warszawa) [1] 13 99
2. pacjenci z zaburzeniami nerwicowymi (Warszawa) [1] 36 102
3. pacjentki z zaburzeniami nerwicowymi (Warszawa)[1] 54 109
4. współuzależnione kobiety przed terapią współuzależnienia [4] 105 118
5. pielęgniarki z łódzkich szpitali [2] 1023 125
6. robotnicy fabryczni stanu Nowy Jork [3] 111 133
7. studenci amerykańscy [3] 336 133
8. grupa kontrolna zdrowych mężczyzn (Warszawa) [1] 31 136
9. próba reprezentatywna mieszkańców Izraela [3] 297 136
10. współuzależnione kobiety po terapii [5] 53 139
11. grupa kontrolna zdrowych kobiet (Warszawa) [1] 38 139
12. współuzależnione kobiety pół roku po terapii [5] 53 139
13. amerykańscy magistranci psychologii [3] 59 140
14. słuchaczki Studium Pomocy Psychologicznej (pracownice odwyku)
66 141
[4]
15. pracownicy służby zdrowia w Edmonton [3] 108 149
16. studenci szkoły oficerskiej w Izraelu [3] 338 160