Nowiny Lekarskie 1999, 68, 2, 244  253
BOLESA
AW FLORIAC
CZYK
SELEN I SELENOPROTEINY W ZDROWIU I W CHOROBIE
Z Katedry i Zakładu Chemii Fizjologicznej AM w Lublinie
Kierownik: prof. dr hab. med. Marta Stryjecka Zimmer
Streszczenie
SA
OWA KLUCZOWE: selen, selenoproteiny, niedobór
Selen należy do pierwiastków śladowych, nieodzownych dla prawidłowego funkcjono-
wania ustrojów żywych. Jest składnikiem białek enzymatycznych i innych białek o waż-
nej funkcji biologicznej. Selen aktywuje czynniki antynowotworowe, zapobiega chorobom
naczyniowym serca, wykazuje właściwości antyproliferacyjne i antyzapalne, stymuluje
układ odpornościowy oraz działa antagonistycznie w stosunku do metali ciężkich. Bada-
nia wskazują na udział selenu w metabolizmie amin katecholowych i kwasu arachidowe-
go.
Do niedoborów tego mikroelementu może dochodzić nie tylko z powodu błędów żywie-
niowych, ale również w przypadku zaburzonego transportu w płynach biologicznych czy
zaburzonej syntezy selenoprotein.
SELENIUM AND SELENOPROTEINS IN HEALTH AND DISEASE
Summary
KEY WORDS: selenium, selenoproteins, deficiency
Selenium is a trace element necessary for the regular fuctioning of living organisms. It is
included in the enzymatic proteins and in other proteins that have a significant biological
function. Selenium activates antineoplastic factors, it prevents heart diseases, it posse-
sses antiproliferative and antiinflamatory properties, stimulates the immunological sys-
tem and has an antagonistic action on heavy metals. This last factor indicates that sele-
nium takes part in the metabolic pathways of catechol amines and arachidonic acid.
Many of the biological actions of selen ium are effected by selenoproteins. These prote-
ins are present in all the body tissues and fluids.
Deficiency of this element may result not only from eating the wrong diet, but also, from its
disordered transportation in biological fluids or the disturbed synthesis of selenoproteins.
Od wielu lat znana jest funkcja selenu (Se) jako czynnika zapobiega-
jącego procesom proliferacji i wzrostu nowotworów. W badaniach,
u osób cierpiących na nowotwory, stwierdza się obniżony poziom tego
mikroelementu. Jego prawidłowy poziom w ustroju powoduje aktywację
czynników antynowotworowych w chemicznie czy wirusowo indukowa-
nych guzach u zwierząt doświadczalnych [7, 26, 41, 49]. Inna ważna
funkcja selenu polega na zapobieganiu chorobom naczyniowym serca
i zawałom. Poza tym selen stymuluje układ odpornościowy oraz posiada
Selen i selenoproteiny w zdrwiu i w chorobie 245
właściwości antyzapalne i antywirusowe. Wiele badań prowadzonych na
zwierzętach wykazało jeszcze inny efekt działania selenu  mianowicie
antagonistyczne działanie z metalami ciężkimi: kadmem, ołowiem, arse-
nem, nieorganicznymi i organicznymi związkami rtęci [21, 24, 31, 35,
39]. Badania wskazują również na udział selenu w przemianie kwasu
arachidowego i amin katecholowych [36].
Selen jest biopierwiastkiem o ważnej funkcji fizjologicznej, przy czym
różnica między ilością potrzebną a szkodliwą jest bardzo mała.
Niedobór selenu powoduje zaburzenia pracy serca, ograniczenie
sprawności układu odpornościowego, zwiększa ryzyko choroby nadciś-
nieniowej i nowotworowej, zaburzenie funkcji tarczycy, zwyrodnienie ser-
ca i wątroby, zaburzenie mineralizacji kości i nieprawidłowe wykształcenie
zębów [51].
Resorpcja i dystrybucja selenu
Bioprzyswajalność selenu zależy od formy występowania i składu
pożywienia, jak i od indywidualnych właściwości organizmu. Najłatwiej
pobierane sÄ… seleniany (SeO42 ) oraz aminowe zwiÄ…zki selenu. Przy-
swajalność selenu zwiększona jest w diecie bogatej w białka małoczą-
steczkowe oraz w witaminy (głównie E, A, C), a utrudniona przy pod-
wyższonej ilości metali ciężkich (kadm, ołów, arsen) [21].
Zapotrzebowanie dorosÅ‚ego czÅ‚owieka wynosi 50 100 µg dziennie
i nie powinno przekraczać 200 µg [34]. Dziennie pobieranie selenu przez
dorosłego człowieka jest zróżnicowane w poszczególnych krajach i w
dużym stopniu jest odbiciem poziomu tego pierwiastka w produktach
spożywczych. Najmniej selenu spożywają mieszkańcy Finlandii (ok. 30
µg/dzieÅ„), najwiÄ™cej Wenezueli (326 µg/dzieÅ„) [28].
W przemianie ustrojowej zaznaczajÄ… siÄ™ wyraz
ne różnice w dystrybu-
cji selenu w zależności od ilości tego mikroelementu w diecie. Przy ob-
niżonej zawartości selenu w pokarmie, w pierwszej kolejności inkorpora-
cja selenu następuje do białek specyficznych, o ważnej funkcji dla ustro-
ju (selenoproteina P, 5` dejodaza tyroniny), dopiero dalsze porcje sele-
nu dostarczanego do ustroju powodują wprowadzenie go do białek nie-
specyficznych. Różnice także dotyczą rozmieszczenia tkankowego;
mózg, gruczoły dokrewne i narządy biorące udział w reprodukcji mają
priorytet w pobieraniu selenu przed wątrobą, sercem, mięśniami szkiele-
towymi i erytrocytami. To wyjaśnia dlaczego, przy niedoborze selenu,
zaburzenia dotyczą w pierwszej kolejności tych tkanek i narządów [8].
246 B. Floriańczyk
U kobiet w ciąży również obserwuje się różnice w rozmieszczeniu se-
lenu. W łożysku i wątrobie płodu występuje wyższe stężenie selenu niż
w surowicy matki [39].
Zawartość selenu w glebach, a tym samym w całym łańcuchu troficz-
nym jest bardzo zróżnicowana, nawet na obszarach jednego kraju.
Często podawanym przykładem schorzenia, uwarunkowanego nie-
doborem selenu w diecie jest kardiomiopatia wieku dziecięcego zwana
chorobÄ… Keshan (od nazwy prowincji w Chinach, gdzie wykryto tÄ™ cho-
robę). Choroba ta w wielu wypadkach prowadziła do śmierci małych
dzieci.
Przez odpowiednie postępowanie profilaktyczne doprowadzono do
ponad pięciokrotnego obniżenia częstości tej nieuleczalnej choroby mię-
śnia sercowego. To świadczyło, że niedobór selenu jest głównym czyn-
nikiem warunkujÄ…cym to schorzenie.
Również w rejonach Chin występuje inne schorzenie wynikające
z niedoboru Se w diecie  jest to choroba degeneracyjna naczyń krwio-
nośnych w obrębie kości, zwana chorobą Keshin Beck. I w tym scho-
rzeniu suplementacja Se posiada decydujące znaczenie zarówno w pro-
filaktyce, jak również w terapii.
Na szczególną uwagę zasługują dane z Finlandii, która ze względów
geochemicznych charakteryzowała się wyjątkowo niską podażą Se
w diecie i nadumieralnością z powodu schorzeń układu sercowo
naczyniowego. Poczęto w tym kraju na masową skalę dodawanie Se do
wieloskładnikowych nawozów. W ciągu 4 lat średnia zawartość selenu
w tamtejszych produktach spożywczych wzrosła od 3 do 30 krotnie.
Obecnie średnia zawartość Se w diecie fińskiej wynosi dziennie około
113 do 125 µg (w porównaniu z okoÅ‚o 30 µg/dzieÅ„ w 1976 r.) [1].
W badaniach często autorzy wykazują odwrotną korelację pomiędzy
średnim poziomem selenu we krwi, a częstością występowania chorób
nowotworowych i miażdżycy naczyń wieńcowych [27, 28, 49, 51].
W Polsce zawartość Se jest dosyć niska. Ma to swój wyraz w po-
ziomie tego mikroelementu w populacji. W latach 80 tych poziom Se
w populacji wynosiÅ‚ 120 µg/l krwi, obecnie wynosi 80 90 µg/l krwi. Za-
wartość tego mikroelementu w diecie wynosi okoÅ‚o 40 µg/dzieÅ„  jest to
połowa tego, co powinno się przyjmować [32].
Do niedoborów tego mikroelementu może dochodzić nie tylko w przy-
padku błędów żywieniowych, ale również w przypadku zaburzonej syn-
tezy selenoprotein i nieprawidłowego transportu selenu [11].
W badaniach na mikroorganizmach stwierdza się obecność genów
odpowiadających za prawidłowy metabolizm selenu i jego inkorporację
Selen i selenoproteiny w zdrwiu i w chorobie 247
do białek z wytworzeniem selenoprotein. Na przykład u E. coli zidentyfi-
kowano 4 geny kodujące białka odpowiedzialne za redukcję selenu do
formy aktywnej, czynnik transkrypcyjny odpowiedzialny za inkorporacjÄ™
selenocysteiny do selenoprotein, transferowy RNA dla selenocysteiny
oraz enzym  syntazę selenocysteinową, zadaniem której jest konwersja
serylo tRNA w selenocysteinylo tRNA. Zaburzenie funkcji tych genów
u ludzi może powodować niski poziom selenobiałek, mimo prawidłowego
poziomu selenu w ustroju. Wniosek jest taki, że nie zawsze poziom sele-
nu w surowicy krwi odzwierciedla wymaganą jego dostępność dla komó-
rek. Selen znajdujący się w pożywieniu może być wystarczający dla pra-
widłowego poziomu tego mikroelementu w surowicy krwi, podczas gdy
selenoproteiny zapewniajÄ… wymagany poziom selenu dla tkanek [11].
Selenoproteiny
Selen w ustroju nie jest magazynowany w żadnym narządzie czy
tkance; po wniknięciu do ustroju wbudowywany jest w białka i poprzez
nie spełniana jest funkcja selenu.
Stosując elektroforezę na żelu można rozdzielić około 20 różnych
białek zawierających selen. Wśród nich znajdują się selenoproteiny
o ważnej funkcji, szczególnie dla mózgu, gruczołów wewnętrznego wy-
dzielania i narządów biorących udział w reprodukcji. Większość z tych
białek znajduje się we wszystkich tkankach i narządach, jednakże nie-
które z tych białek są specyficzne tylko dla niektórych narządów czy
tkanek. Na przykład białko o masie 20 kDa znajduje się w jądrach, biał-
ko o masie 33 kDa wykrywalne jest tylko w jądrach i spermie czy białko
o masie 27 kDa wykrywalne w tarczycy, wÄ…trobie i nerkach [8].
Jeśli chodzi o rozmieszczenie wewnątrzkomórkowe selenoprotein, to
okazuje się, że są rozmieszczone nierównomiernie, co sugeruje na ich
zróżnicowaną kompartmentację i udział w różnych szlakach metabolicz-
nych [8].
Selenoproteiny spełniają różnorakie funkcje w ustroju. Niektóre są
enzymami, na przykład peroksydaza glutationowa czy 5` dejodaza tyro-
ninowa. Selenoproteinie występującej w osoczu (selenoproteina P)
przypisuje siÄ™ kilka funkcji: transportujÄ…cÄ… selen i antyoksydacyjnÄ…. Tym
selenoproteinom, które występują w błonach przypisuje się funkcję sta-
bilizujÄ…cÄ… i ochronnÄ… na membrany, a selenoproteinom wykrywalnym
w tkance kostnej  udział w procesach mineralizacji. Jedna z selenopro-
tein (o wielkości 33 kDa) zlokalizowana w jądrach i plemnikach pojawia
siÄ™ dopiero po okresie dojrzewania [38].
248 B. Floriańczyk
Peroksydaza glutationowa jest enzymem, który zabezpiecza lipidy
błon komórkowych przed utlenieniem oraz wchodzi w skład systemu
odpowiedzialnego za usuwanie wolnych rodników. Odgrywa on w tych
procesach rolę zbliżoną do tokoferoli (witaminy E) i nieraz może ją za-
stępować w tej funkcji.
Zidentyfikowano 4 odmiany peroksydazy glutationowej [19, 40, 43,
45]: klasyczną peroksydazę glutationową, występującą głównie w wą-
trobie i erytrocytach, osoczowÄ… peroksydazÄ™ glutationowÄ…, peroksydazÄ™
glutationowÄ… wykrywanÄ… w przewodzie pokarmowym oraz peroksydazÄ™
glutationową wodoronadtlenków fosfolipidów. Pierwsze trzy odmiany
enzymu sÄ… o budowie tetrameru, czwarta jest monomerem. Enzym o bu-
dowie monomeru zabezpiecza fospolipidy błon komórkowych przed
utlenieniem oraz, co ostatnio zostało potwierdzone, odgrywa ważną rolę
w syntezie prostaglandyn i amin katecholowych [38, 40, 43].
Witaminy A i E  rozpuszczalne w tłuszczach  są antyoksydantami
działającymi w przestrzeniach lipidowych (membranach), podczas gdy
selen  integralny składnik peroksydazy glutationowej  jest przede
wszystkim antyoksydantem przestrzeni wodnych (cytozol). Jest jednak
odmiana peroksydazy glutationowej występująca w membranach; nie
tylko błony komórkowej, ale i elementów subkomórkowych większości
tkanek i narządów [3, 4].
Białko o wielkości 27 kDa, wykrywane w tarczycy, wątrobie i nerkach,
jest białkiem enzymatycznym. Jest to 5` dejodaza jodotyroniny typu I,
zawierająca jeden atom selenu (w postaci selenocysteiny) na mol białka.
Enzym ten katalizuje 5 -monodejodynacjÄ™ tyroksyny (T4) do jej aktywnej
formy 3,3 , 5` trójjodotyroniny. Dejodacja ma miejsce w tkankach obwo-
dowych, głównie w wątrobie, nerkach i mięśniach szkieletowych [5].
Przekształcenie to może ulegać zaburzeniu podczas niedoboru selenu
w ustroju. To wskazuje, że nie tylko jod, ale również selen jest potrzebny
dla prawidłowego metabolizmu hormonów tarczycy i niedobór selenu
należy brać pod uwagę w ocenie chorób tarczycy [2, 22, 23, 46].
Wydaje się, że obniżenie aktywności enzymu prowadzącego konwer-
sję T4 do T3 będzie prowadziło do podwyższenia poziomu tyroksyny
i obniżenia poziomu trójjodotyroniny. Okazuje się jednak, że w niedobo-
rze selenu poziom obydwu hormonów jest niski. Wydaje się, że selen
odgrywa rolę nie tylko w konwersji ostatecznych produktów tarczycy, ale
również ingeruje w metabolizm gruczołu tarczycowego. Regulacja wzro-
stu ustroju, temperatury ciała i utylizacji energii może być regulowana
przez selen [16].
Selen i selenoproteiny w zdrwiu i w chorobie 249
Selenoproteina P
Selenoproteina P uwidoczniona została podczas inkorporacji białek
osocza izotopem selenu (75Se). Okazało się wówczas, że w osoczu ist-
nieje białko, które szybciej wciela selen niż peroksydaza glutationowa
[14, 43]. Po wyizolowaniu tego białka, w dalszych badaniach wykazano,
że jest glikoproteiną, a jego zawartość waha się od 25 do 30 mg/l i za-
wiera ok. 60 65% całkowitego selenu zawartego w osoczu krwi. Okres
biologicznego półtrwania selenoproteiny P wynosi 3 4 godziny, co
wskazuje na szybki jej obrót. Analiza zawartości aminokwasów wykaza-
ła, że selen zawarty jest w selenocysteinie i zawiera 7,5ą1 atomów se-
lenu na czÄ…steczkÄ™ selenoproteiny. Rozbicie czÄ…steczki selenoproteiny
za pomocą bromocyjanu pozwoliło uzyskać dwa fragmenty (20 i 40
kDA); mniejszy fragment tego białka jest bogatszy w selenocysteinę niż
drugi [38].
Selenoproteina P i osoczowa peroksydaza glutationu sÄ… jedynymi
(jak dotychczas) selenobiałkami w osoczu krwi.
Selenoproteina P zawiera 60 65% selenu, pozostała ilość przypada
na peroksydazę glutationu i inne małocząsteczkowe formy [33]. Jakkol-
wiek ekspresja selenoproteiny P zachodzi w różnych tkankach (wątroba,
nerki, serce, płuca, jądra) to jednak wydaje się, że tylko wątroba wydzie-
la selenoproteinę do krwiobiegu, pozostałe tkanki wydzielają selenopro-
teinę do przestrzeni międzykomórkowej. Badania wskazują na możli-
wość wiązania się tego białka z błoną komórkową, jak i składnikami za-
wartymi w przestrzeni międzykomórkowej [47]. Selenoproteina P posia-
da 17,2% zasadowych reszt aminokwasowych oraz 10,4% kwaśnych
reszt aminokwasowych. Obecność tak dużej ilości reszt zasadowych
jest charakterystyczne dla białek wiążących się z heparyną,
a układ zasadowych aminokwasów pozwala wiązać się z białkami błony
komórkowej [29].
Wydaje się, że selenoproteina P odgrywa główną rolę w metaboli-
zmie selenu [9, 10]. Niedobór selenu powoduje obniżenie zawartości
selenoproteiny P nawet do 10% w stosunku do normy [29]. W badaniach
polegających na podawaniu selenu zwierzętom z niedoborem tego pier-
wiastka okazało się, że w pierwszej kolejności wzrastał poziom seleno-
proteiny P w osoczu krwi i osiągał wartość ok. 75% już po 24 godzinach
w stosunku do zwierzÄ…t kontrolnych. U tych samych zwierzÄ…t, poziom
peroksydazy glutationowej po tym samym czasie wzrósł jedynie o 6%
[13 15]. Prowadzone badania wykazały, że regulacja syntezy seleno-
proteiny P odbywa się na poziomie transkrypcji (poprzez ilość mRNA dla
tych białek). U zwierząt pozostających na diecie ubogiej w selen zawar-
250 B. Floriańczyk
tość mRNA dla peroksydazy glutationowej wynosiła 3%, podczas gdy
zawartość mRNA dla selenoproteiny P  19% w stosunku do zawartości
mRNA zwierząt kontrolnych [30]. Jednocześnie wykazano, że szybkość
transkrypcji obydwu mRNA nie była zmieniona [18]. W ten sposób regu-
lacja syntezy selenoproteiny odbywa się przez regulację ilości mRNA
występującego w komórkach. Zarówno mRNA dla selenoproteiny P jak
i mRNA dla peroksydazy glutationowej zawiera w swojej budowie obszar
regulacyjny, poprzez który następuje wiązanie białek regulacyjnych.
Podobny mechanizm regulacji zawartości mRNA ma miejsce w regulacji
mRNA dla receptora ferrytyny i transferyny [44].
Biorąc pod uwagę to, że selen w selenoproteinie jest związany kowa-
lencyjnie oraz to, że większość tkanek ma możliwość ekspresji seleno-
proteiny, mało wydaje się pewne, czy selenoproteina spełniła funkcję
transportujÄ…cÄ… dla selenu. Z drugiej strony, u zwierzÄ…t z niedoborem
selenu stwierdza się obecność w tkankach (np. w mózgu) receptorów
dla selenoproteiny P. Druga proponowana funkcja dla tego białka  to
obrona przed utleniaczami. W przeprowadzonych badaniach okazało
się, że białko to zapobiega nekrozie wątroby i zapobiega utlenianiu lipi-
dów u zwierząt z obniżoną ilością peroksydazy glutationowej [13, 14].
Selenoproteina W
Selenoproteina W została wyizolowana z mięśni szczura. Występuje
głównie w mięśniach, poza tym w śledzionie, jądrach, sercu i mózgu.
Yeh i wsp. [48] prowadzÄ…c badania polegajÄ…ce na iniekcji badanym
zwierzętom 75Se stwierdzili, że inkorporacja selenu była jednakowa za-
równo dla selenoproteiny W jak i cytoplazmatycznej peroksydazy gluta-
tionowej. Poziom selenu ustrojowego wpływa na poziom tej selenoprote-
iny. Niedobór selenu powoduje degenerację w mięśniach i w sercu zwa-
ną chorobą białych mięśni [42]. Podobnie, ostry niedobór selenu
w diecie w pewnych regionach Chin jest związany z młodzieńczą kar-
diomiopatiÄ…, zwanÄ… chorobÄ… Keshan [17]. Suplementacja selenu w tych
wypadkach zapobiega objawom schorzenia [12]. Wynika z tego, że se-
len jest niezbędny dla prawidłowego metabolizmu mięśni. Nie jest nato-
miast dokładnie wyjaśnione jaką rolę w metabolizmie komórki mięśnio-
wej spełnia selenoproteina W; jedno jest pewne, że białko to występuje
w mięśniach w dużej ilości w porównaniu do innych tkanek i to sugeruje
jego istotnÄ… rolÄ™ w tej tkance.
Selen w przemianie kwasu arachidonowego i amin katecholowych
W tkance nerwowej ważnym procesem enzymatycznym jest metabo-
lizm kwasu arachidonowego. W tym procesie metabolicznym kwas ara-
Selen i selenoproteiny w zdrwiu i w chorobie 251
chidonowy, z udziałem lipooksygenazy, przekształcany jest w 12
HPETE (hydronadtlenek kwasu eikozatetraenowego). Sugerowany jest
udział peroksydazy glutationowej (odmiany monomerycznej tego enzy-
mu) w dalszym przekształcaniu 12 HPETE do 12 HETE (kwas hydrok-
syeikozatetraenowy) [36].
Potwierdzeniem tego faktu jest gromadzenie 12 HPETE w płytkach
krwi u osobników z niedoborem selenu. Wysoki poziom 12 HPETE mo-
że uszkadzać system neurotransmiterów, szczególnie katecholaminowy.
Zarówno kwas arachidonowy, jak i 12 HPETE hamują kinazę białkową
II, przy czym 12 HPETE jest w przybliżeniu 40 razy bardziej efektywny
jako inhibitor tej kinazy białkowej niż kwas arachidonowy.
Kinaza białkowa II reguluje przez fosforylację aktywność następnego
enzymu  hydroksylazy tyrozynowej. Enzym ten hydroksyluje wyjściowy
substrat w syntezie katecholamin  tyrozynÄ™  do dwuhydroksyfenylo-
alaniny (DOPA). Jeżeli kinaza białkowa II jest hamowana przez wysoki
poziom 12 HPETE, wtedy hydroksylaza tyrozyny nie jest fosforylowana.
W ten sposób hydroksylaza tyrozyny ogranicza syntezę katecholamin.
Badania potwierdzają, że wysoki poziom 12 HPETE powoduje stan
obniżonego poziomu dopaminy w mózgu [25].
Z drugiej strony 12 HPETE hamuje również uwalnianie neurotrans-
miterów. Ten model sugeruje, że aktywność kinazy białkowej zależnej
od kalmoduliny jest obniżona przez 12 HPETE. Konsekwencją jest ob-
niżenie poziomu synapsyny I, białka, którego funkcja związana jest
z zakończeniami nerwów [20].
Biomarkery niedoboru selenu
Oznaczanie poziomu selenu w surowicy krwi nie odzwierciedla fak-
tycznego statusu tego mikroelementu w ustroju, toteż zadaniem bada-
czy jest znalezienie markerów niedoborów selenu.
Jak wiadomo, istnieje korelacja pomiędzy zawartością selenu a po-
ziomem peroksydazy glutationowej; aktywność tego enzymu wzrasta
liniowo wraz ze wzrostem selenu, gdy poziom tego ostatniego osiÄ…gnie
0,1 µg/ml  aktywność enzymu osiÄ…ga plateau. Niska aktywność perok-
sydazy glutationowej współistnieje z objawami deficytu selenu [14, 15].
Innym markerem niedoboru selenu jest zakłócona konwersja tyrok-
syny do bardziej aktywnego hormonu  trójjodotyroniny. Zaburzony me-
tabolizm hormonów tarczycy obserwuje się także u zwierząt doświad-
czalnych pozostajÄ…cych na diecie ubogiej w selen [6].
252 B. Floriańczyk
W niedoborze selenu następuje obniżenie poziomu ustrojowych ubi-
chinonów. Związki te mają podobne właściwości co selen; w przypadku
niedoboru selenu zużywają się w procesach antyoksydacyjnych [1].
Poza tym, w niedoborze selenu stwierdza się podwyższoną zawar-
tość wolnych rodników katecholowych oraz obniżony poziom interleuki-
ny IL 2 [37].
Mimo poprawy warsztatu badawczego, w wielu przypadkach niedo-
boru selenu, nie jesteśmy w stanie określić zaburzeń w metabolizmie
ustroju.
Piśmiennictwo
1. Andrzejak R., Goch J.H., Jurga M.: Post. Hig. Med. Dośw., 1996, 50, 293 307.
 2. Arthur J.R., Nicol F., Grant W i wsp.: Biochem. J., 1991, 247, 297 300.  3. Bartosz
G.: Post. Biochem., 1993, 39, 32 38.  4. Bauersachs S., Kirchgessner M., Paulicks
B.R.: J. Trace Elem. Electrolites Health Dis., 1993, 7, 147 152.  5. Beckett G.J., Russel
A., Nicol F. i wsp.: Biochem. J., 1992, 282, 483 486.  6. Bedwal R., Nair N., Sharma
M., Mathur R.: Med. Hypotheses, 1993, 41, 150 159.  7. Beguin Y., Bours V., Delbro-
uck J.M., Robaye G., Roelandts I., Fillet G., Weber G., In: Metal ions in biology and
medicine. Ed: Ph. Collery, Paris 1990, 500 502.  8. Behne D., Weiss Nowak C., Kalc-
klosch M. i wsp.: Analyst, 1995, 120, 823 825.  9. Berry M.J., Banu L., Chen Y. i wsp.:
Nature, 1991, 353, 273 276.  10. Berry M.J., Banu L., Harney J. i wsp.: EMBO J.,
1993, 12, 3315 3322.
11. Berry T.: Medical Hypothesis, 1994, 43, 409 414.  12. Brown M.R., Cohen H.J.,
Lyons J.M. i wsp.: Am. J. Clin. Nutr., 1986, 43, 549 554.  13. Burk R.F., Hill K.E., Read
R i wsp.: Am. J. Physiol., 1991, 261, E26 E30.  14. Burk R.F., Hill K.E.: J. Nutr., 1994,
124, 1891 1897.  15. Burk R.F., Hill K.E.: J. Nutr., 1994, 124, 1891 1897.  16. Cam-
mack P.M., Zwahlen A., Christensen M.J., J. Nurt., 1995, 125, 302 308.  17. Chen
X.S., Yang G.Q., Chen J.S. i wsp.: Biol. Trace Elem. Res., 1980, 2, 91.  18. Christen-
sen M.J., Burgener K.W.: J. Nutr., 1992, 122, 1620 1626.  19. Chu F F., Doroshow
J.H., Esworthy R.S.: J. Biol. Chem., 1993, 268, 2571 2576.  20. De Camilli P., Harris
S.M., Huttner W.B. i wsp.: J. Cell. Biol., 1983, 96, 1355 1373.
21. Diplock A.T., Watkins W.J., Hewison M.: Ann. Clin. Res., 1986, 18, 55 60.  22.
Floriańczyk B., Pasternak K., Marzec Z.: Prace Naukowe IV Ogólnopolskiego Sympo-
zjum Magnezjologicznego   Magnez w środowisku człowieka . Poli Art, studio s.c.,
Lublin 1996, 269 273.  23. Floriańczyk B., Pasternak K., Marzec Z.: Post. Med. Klin.
Dośw., 1997, 6, 425 430.  24. Floriańczyk B.: Wpływ mikroelementów na metabolizm.
Mag. Med., 1996, 5, 47 49.  25. Fujisawa H., Okuno S.: Adv. Enzyme Regul., 1989, 28,
93 110.  26. Garg A.N., Singh V., Weginwar R.G. i wsp.: Biol. Trace Elem. Res., 1994,
46, 185 202.  27. Golczewski J.A., Frenkel G.D.: Biol. Trace Elem. Res., 1989, 20,
115 126.  28. Graczyk A., Konarski J., Radomska K.: Mag. Med. 1994, 1, 31 34.  29.
Hancock J.F., Paterson H., Marshal C.J.: Cell., 1990, 63, 133 139.  30. Hill K.E., Lyons
P.R., Burk R.F.: Biochem. Biophys. Res. Commun., 1992, 185, 260 263.
31. Harris E.D.: Rheumathoid arthrits. N. Engl. J. Med., 1990, 3, 1277 1289.  32.
Jendryczko A., Pardela M.: Wiad. Lek., 1994, 47, 435 438.  33. Kato T., Read R., Roz-
ga J. i wsp.: Am. J. Physiol., 1992, 262, G854 G858.  34. Murray R. K.: Biochemia
Harpera. Warszawa 1994.  35. Pasternak K., Floriańczyk B.: Metale życia  wybrane
metale i ich rola w funkcjonowaniu organizmu człowieka. Wydawnictwo Folium,Lublin
Selen i selenoproteiny w zdrwiu i w chorobie 253
1995.  36. Piomelli D., Greengard P.: Trends Pharmacol. Sci., 1990, 11, 367 373.  37.
Prange A.J., Lossen P.T., Wilson I.C. i wsp.: Arch. Gen. Psychiatry, 1987, 36, 1086
1093.  38. Read R., Bellew T., Yang J.G. i wsp.: J. Biol. Chem., 1990, 265, 17899
17905.  39. Robberecht H.J., Deelstra H.: Trace Elem. Electrolytes Health Dis., 1994,
8, 129 143.  40. Rotruck J.T., Pope A.L., Ganther H.E. i wsp.: Science, 1973, 179,
588 590.
41. Shamberger R.J.: In: Frontiers in bioinorganic chemistry. Ed: Xavier A.V., Weihe-
im 1986, 152 159.  42. Schubert J.R., Muth O.H., Oldfield J.E. i wsp.: Federation Prac.,
1961, 20, 689 694.  43. Takahashi K., Avissar N., Whitin J.C. i wsp.: Arch. Biochem.
Biophys., 1987, 256, 677 686.  44. Theil E.C.: J. Biol. Chem., 1990, 265, 4771 4774. 
45. Ursini F., Maiorino M., Gregolin C.: Biochem. Biophys. Acta, 1985, 839, 62 70.  46.
Vadhanavikit S., Ganther H.E.: Biochem. Biophys. Res. Commun., 1993, 190, 921 926.
 47. Wilson D.S., Tappel A.L.: J. Inorg. Biochem., 1993, 51, 707 714.  48. Yeh J Y.,
Bellstein M.A., Andrews J.S. i wsp.: FASEB J., 1995, 9, 392 396.  49. Yu S.X., Ao P.,
Wang L., Huang S.L., Chen H.C., Lu X.P., Lin Q.Y.: Biol. Trace Elem. Res., 1988, 15,
243 255.  50. Yu S.Y., Lu X.P.: In: Metal ions in biology and medicine. Vol. 2. Ed:
Anastssopoulou J., Paris 1992, 151 156.
51. Zachara B.A., Wąsowicz W., Skłodowska M., Gromadzińska J., Kawiorski J.: In:
Proceedings of the Fourth International Symposium on  Uses of Selenium and Tellu-
rium . Ed: Carapella S.C., Jr. Selenium Tellurium Development Assoc. Inc. Darien. C.T.
USA 1989, 420 432.