Refleksje z XV Wyprawy Mostowej
 Turcja 2009  cz. I
prof. zw. dr hab. inż. yprawa trwała 16 dni  od 4 do 19 lipca Starż most, zwany dawniej Cervenej Armady (fot. 2),
Kazimierz Flaga
W2009 r. Wzięło w niej udział 46 osób plus pilot to 7-przęsłowy most kratownicowy z jazdą dołem. Kraty
Politechnika Krakowska
Franciszek Brodzki i dwóch kierowców autokaru z Agencji obiektu są jednoprzęsłowe o rozpiętości przęseł rów-
Turystycznej Animator z Czechowic-Dziedzic, zabez- nej 32,2 + 2 x 75,0 + 91,5 + 75,0 + 91,5 + 75,0 + 75,0 +
pieczającej Wyprawę pod względem organizacyjnym. 75,2 + 32,2 m. Długość mostu wynosi 460 m, a szerokość
Wśród uczestników było 26 osób z Krakowa, 8 z Kato- 9,77 m. Kratownice mostu są dwukrzyżulcowe z dodat-
wic, po 2 z Wrocławia, Częstochowy i Starachowic oraz kowymi słupkami i wieszakami. Obiekt wybudowano
po 1 z Cieszyna, A
odzi, Zakopanego, Szczecina, Warszawy w latach 1889-1890. W czasie II wojny światowej został
i Kielc. 10 uczestników reprezentowało techniczne uczel- zniszczony, a po wojnie odbudowany przez Armię Czer-
nie wyższe, 10  mostowe firmy projektowe, 6  mostowe woną. Most prowadzi jezdnię dwupasową o szerokości
firmy wykonawcze, 2  administrację drogowo-mosto- 5,96 m, jedną nitkę torów kolejowych i jednostronny
Artykuł jest
wą; pozostali uczestnicy to: 6 inżynierów budowlanych chodnik dla pieszych.
relacjÄ… z XV Wy-
i innych branż, 5 studentów, 1 uczennica szkoły średniej, Kolejny obiekt, Pristavnż most, zwany niegdyś Hrdinov
prawy Mostowej,
3 lekarzy i 3 przedstawicieli nauk humanistycznych. Wśród Dukli (fot. 3), to most autostradowo-kolejowy o konstrukcji
zorganizowanej
46 uczestników 11 osób uczestniczyło w Wyprawie po raz stalowej, w ciągu autostrady D1, z dwoma pomostami.
 tak jak po- pierwszy, ale aż 28 osób po raz trzeci lub więcej. Na górnym pomoście znajdują się 2 jezdnie z 4 pasami
ruchu każda oraz obustronne chodniki dla pieszych
przednie  przez
Słowacja o szerokości po 1 m każdy. Po dolnym pomoście przebiega
KatedrÄ™ Budowy
Wczesnym rankiem 4 lipca 2009 r. wyruszyliśmy z Krako- 2-torowa linia kolejowa i znajdują się tam 2 kładki do ob-
Mostów i Tuneli
wa przez Myślenice, Chyżne, Orawskż Podzamok, Dolnż sługi urządzeń podwieszonych do mostu. Ustrój nośny
Politechniki Kra-
Kubin, %7Å„ilinÄ™, Tren%0Å„in, Piea
e
any do Bratysławy. Jechaliśmy stanowi kratownica ciągła 4-przęsłowa, o rozpiętościach
kowskiej. Uczest-
dolinami rzek Orawy (60 km długości) i Wagu (403 km) do przęseł równych 102,4 + 204,8 + 64,0 + 89,6 m. Skrato-
nicy tegorocznej
Dunaju (2850 km). W Bratysławie (450 tys. mieszkańców), wanie mostu to typ W. Obiekt był zrealizowany w latach
eskapady dotarli w towarzystwie prof. Eugena Hladnego z Uniwersytetu 1977-1985 metodą wspornikową. Długość mostu wynosi
Technicznego w Bratysławie, zwiedziliśmy najnowszy 599 m (z estakadą 1080 m), szerokość pomostu górnego
do Turcji, na kon-
most na Dunaju  most Apollo. Najpierw nastąpiła pre- to 29,40 m, a dolnego  19,70 m.
tynent azjatycki.
zentacja mostu na przezroczach i krótki film poświęcony Z Bratysławy udaliśmy się na nocleg do Gab%0ńikova nad
Aby zrealizować
jego budowie, następnie zwiedzanie obiektu. Dunajem. Tym razem nie było czasu na zwiedzanie zapory
obszerny pro-
Most Apollo (fot. 1a i b) to stalowy most łukowy z jazdą w Gab%0ńikovie, zrobiliśmy to podczas X Wyprawy Mosto-
gram mostowy
dołem o rozpiętości 231 m. A
ączna długość mostu wraz wej. Za nami już 500 km. Zgodnie z programem obia-
i turystyczny,
z Å‚ukowymi dojazdami wynosi 517,5 m. Most prowadzi dokolacjÄ™ traktujemy jako integracyjnÄ…, przy dz
więkach
2 jezdnie po 2 pasy ruchu oraz obustronne chodniki muzyki.
w wyprawie
dla pieszych. Ustrój nośny stanowią dwa łuki nachylo-
uwzdlędniono,
ne do siebie i powiązane prostymi prętami o przekroju Węgry
poza PolskÄ…,
owalnym, zaś w części zwornikowej  w sposób ciągły. Kolejny, drugi dzień Wyprawy od rana zapowiadał się
aż 11 krajów.
Do łuków podwieszony jest pomost za pośrednictwem bardzo pracowicie. Najpierw msza św. w kaplicy hotelu
Były to kolej-
wieszaków o układzie wachlarzowym. Poprzecznice w Gab%0ńikovie, następnie przekroczenie granicy z Węgra-
no: SÅ‚owacja,
wyksztaÅ‚cone krzywoliniowo nadajÄ… pomostowi od spodu mi na moÅ›cie przez Dunaj w Vámosszabadi-Medvedov,
Węgry, Serbia, bardzo estetyczny wygląd. Zasadniczą, łukową część niedaleko GyQ
r.
ustroju noÅ›nego wykonano na brzegu i obrócono na jed- Most Vámosszabadi-Medvedov (fot. 4a i b) jest stalo-
Bułgaria, Turcja,
nym z filarów o kąt 90o, osadzając drugi koniec na fila- wym mostem kratownicowym, wybudowanym w latach
Grecja, WÅ‚ochy,
rze odległym o 40 m od przeciwległego brzegu rzeki. 1938-1942. Został zniszczony w czasie II wojny światowej
SÅ‚owenia, Chor-
Za wzorcowe rozwiązania konstrukcyjne i technologiczne i odbudowano go dopiero w 1973 r. Przez ten właśnie most
wacja, Austria
oraz swoiste piękno most ten  który został oddany w listopadzie 1938 r. przemaszerowały węgierskie oddziały
i Czechy. Uczest-
do użytku 5 września 2005 r.  otrzymał w 2006 r. prestiżo- anektujące naddunajskie obszary Słowacji. Kratownica
nicy przebyli
wą nagrodę OPAL AWARDS Amerykańskiego Stowarzysze- ciągła mostu jest 3-przęsłowa, o rozpiętościach przęseł
aż 6700 km auto- nia Inżynierów Budownictwa. Z mostu Apollo sfotografo- wynoszących 114,0 + 133,0 + 114,0 m. Skratowanie mostu
waliśmy dalsze mosty Bratysławy przez Dunaj. to typ W z dodatkowymi słupkami i wieszakami. Most
karem i 1000 km
Novż most, dawniej SNP (fot. 2), to stalowy most podwie- prowadzi 2-pasową jezdnię o szerokości 6 m oraz ma obu-
promem przez
szony, jednopylonowy, o rozpiętości głównego przęsła stronne chodniki o szerokości po 3,2 m każdy. Szerokość
Adriatyk.
303 m i długości 430 m, zbudowany w latach 1967-1972. mostu wynosi 12,40 m. Pomost składa się z poprzecznic
Pylon w kształcie ramy portalowej, pochylony w kierunku i 4 podłużnic stalowych tworzących ruszt, na którym wspie-
Petr~
alki, zwieńczony jest na wysokości 84 m ponad wodą ra się zespolona płyta żelbetowa.
 latającym spodkiem  restauracją mieszczącą 430 osób. Z mostu tego skierowaliśmy się przez GyQ
r i Tatabanżę
Szerokość mostu wynosi 21 m. Na obiekcie mieszczą do Budapesztu (1,8 mln mieszkańców), który ominę-
się 2 jezdnie o szerokości po 8,5 m każda (3 pasy ruchu liśmy obwodnicą południową autostrady MO. Przejeż-
46 w każdą stronę) oraz obustronne chodniki. dżamy przez znane nam już z XIV Wyprawy Mostowej
most y archi t ekt ura
1a. 1b.
Fot. 1a i b. Most Apollo w Bratysławie
2. Fot. 2. Novż most i Starż most w Bratysławie
mosty na wyspÄ™ Csepel, gdzie znajduje siÄ™ most Hárosi Å›ci 2 pasy ruchu samochodowego oraz jednostronny
(fot. 5a). Zespolony most belkowy 9-przęsłowy to obiekt chodnik dla pieszych.
o maks. rozpiętości 108,50 m, z jednokomorową skrzyn- Stary most drogowo-kolejowy (fot. 7a i b) jest stalo-
ką stalową o stałej wysokości. Kolejnym mostem na wy- wym mostem 4-przęsłowym o długości 306,32 m i roz-
spie Csepel jest most Soroksári (fot. 5b). Jest to obiekt piÄ™toÅ›ciach przÄ™seÅ‚ 51,40 + 2 x 101,76 + 51,40 m, zÅ‚ożo-
betonowy, belkowy 17-przęsłowy o maks. rozpiętości nym z jednoprzęsłowych kratownic o łukowym pasie
74,00 m, wykonany w technologii betonowania nawi- górnym, wyższych przęsłach o rozpiętości 101,76 m i niż-
sowego. Przekrój poprzeczny mostu składa się z dwóch szych w przęsłach o rozpiętości 51,40 m. Most ma sze-
niezależnych skrzynek o zmiennej wysokości 2-4 m, po- rokość 7,20 m i prowadzi pojedynczy tor kolejowy.
łączonych ze sobą pasmem płyty pomostowej w pasie Kratownice systemu W wyposażone są w dodatkowe
rozdziału o szerokości 1,3 m. słupki i wieszaki.
Z Budapesztu skierowaliśmy się na wschód do miasta Przez Kecskemet udaliśmy się do Szeged (180 tys. miesz-
Szolnok nad Cisą (80 tys. mieszkańców). Cisa  najdłuższy kańców), pięknego miasta nad Cisą, odbudowanego
dopływ Dunaju  jest jedną z większych rzek europejskich po katastrofalnej powodzi w 1879 r. W mieście zwiedzili-
(977 km), a reżim rzeczny obu rzek jest niemal taki sam. Å›my 2 mosty na Cisie. Pierwszym z nich byÅ‚ Belvárosi híd
Naszym kolejnym celem byÅ‚ most Szent István nad CisÄ…  stary most Å‚ukowy z jazdÄ… doÅ‚em (fot. 8a), zbudowany
w Szolnok. Zbudowany częściowo w technologii betono- w 1948 r. na miejscu konstrukcji z 1883 r. zaprojektowanej
wania nawisowego w 1992 r. obiekt składa się z 15 przęseł w biurze konstrukcyjnym G. Eiffela. Jest to most stalowy
o maks. rozpiętości 120 m. Przekrój poprzeczny stanowi w systemie łuku Langera. Sztywny pomost złożony jest
betonowa skrzynka o zmiennej wysokości konstrukcyj- z 2 blachownic o stałej wysokości, rusztu z poprzecznic
nej. Niestety, most znajduje się przed miastem, w terenie i podłużnic, z jezdnią umieszczoną pośrednio między
całkowicie zalesionym, bez możliwości zatrzymania przy blachownicami. Interesujące jest stężenie górne łuków
nim autokaru i zrobienia zdjęć. oraz podwieszenie pomostu na wieszakach o przekroju
Po przekroczeniu Cisy kierowaliśmy się wraz z jej biegiem kwadratowym. Most mieści 2 pasy ruchu samochodowe-
na południe, by odszukać dalsze mosty na tej rzece. Udało go plus obustronne chodniki.
nam siÄ™ to w Tiszaug, gdzie tuż koÅ‚o siebie wznoszÄ… siÄ™ Bertalan híd  stalowy most belkowy (fot. 8b)  zbu-
2 mosty przez Cisę. dowano w 1979 r. Jest to most 3-przęsłowy o długości
Most drogowy przez Cisę w Tiszaug (fot. 6a i b) powstał 374 m, ustrój nośny stanowią 2 blachownice o zmiennej
w bezpośrednim sąsiedztwie starego mostu drogo- wysokości konstrukcyjnej na filarach betonowych, posa-
wo-kolejowego na dostawionych w tym celu filarach dowionych na głębokości 40 m poniżej dna rzeki.
ścianowych. Jest to stalowy, belkowy most 4-przęsłowy
o rozpiętościach przęseł 52,3 + 2 x 103,0 + 52,3 m. Całko- Serbia
wita długość mostu wynosi 311,6 m. Ustrój nośny w prze- Granicę z Serbią przekroczyliśmy w miejscowości
kroju poprzecznym stanowią 2 blachownice o zmiennej Horgosz i skierowaliśmy się na południe, wzdłuż Cisy,
wysokości konstrukcyjnej od 2,77 m do 5,77 m oraz z po- do Nowego Sadu (250 tys. mieszkańców) nad Dunajem.
mostem ortotropowym. Most ma szerokość 12 m i mie- Miasto było nam już znane z XIV Wyprawy Mostowej jako 47
fot. K. Flaga
Fot. K. Flaga
fot. K. Flaga
Fot. 3. Pristavnż most w Bratysławie
stolica Wojwodiny, która jest uważana za najbardziej eu- tekta Sinana  meczet sułtana Selima. Edirne, zdobyte
ropejskie miasto w Europie Wschodniej. Z powodu braku przez wojska sułtana Murada I w 1362 r., stało się stolicą
czasu przejechaliśmy w Serbii tylko przez dwa mosty. państwa osmańskiego aż do czasu zdobycia Konstan-
Most Wolności w Nowym Sadzie jest to stalowy most tynopola przez sułtana Mehmeda II w 1453 r. W latach
podwieszony 2-pylonowy o rozpiętości głównego przęsła 1413-1458, gdy było stolicą Imperium, wznosiło się
351,0 m (fot. 9). Szerokość mostu wynosi 27,6 m. Obiekt tu ok. 300 meczetów. Do centrum Edirne wjechaliśmy
mieÅ›ci 6 pasów ruchu samochodowego i 2 chodniki dla przez Yalnigoz Köprüsü, kilkuprzÄ™sÅ‚owy most kamienny
pieszych. Zastosowano tu pylony drążkowe o wysokości na rzece Tundży, zbudowany przez Sinana z funda-
60 m, pomost skrzynkowy o stałej wysokości 3,80 m z pły- cji Selima II (XVI w.). W Edirne zwiedziliśmy Selimiye
tą ortotropową jezdni i olinowanie rzadkie. Zbudowany Camii (Meczet Selima), który jest uważany za najwyższe
w latach 1976-1981, zniszczony w 1999 r., most został osiągnięcie architektury osmańskiej i najwybitniejsze
oddany do użytku 8 paz
dziernika 2005 r. po odbudowie dzieło Sinana  geniusza architektury. Powstał w latach
trwającej 2 lata. 1569-1574 dla sułtana Selima II (1566-1574) na wzgórzu,
Z Nowego Sadu udaliśmy się przez Belgrad do Niszu. ponad miastem, na planie czworoboku, według wzoru
Do Belgradu, stolicy Serbii (1,4 mln mieszkańców) dotar- bizantyńskiej świątyni Hagia Sophia w Konstantynopolu.
liśmy już póz
nym wieczorem. Przejechaliśmy przez znany Meczet zdobią kopuła o średnicy 31,5 m i wysokości
nam już z XIV Wyprawy Mostowej obiekt  most Gazela 43,5 m nad posadzką oraz 4 strzeliste minarety (3-balko-
na Sawie. Ten stalowy most 3-przęsłowy o konstrukcji nowe) o wysokości 81 m. Wewnątrz znajduje się 8 potęż-
rozporowej jest kombinacjÄ… mostu belkowego i Å‚ukowe- nych kolumn, bogate dekoracje z kolorowego marmuru
go (fot. 10). Statycznie jest to rama kozłowa o długości i glazurowanych płyt fajansowych.
332,0 m, której rygiel stalowy podparty jest ukośnymi
zastrzaÅ‚ami, nachylonymi do poziomu pod kÄ…tem 29°. Ustrój StambuÅ‚
nośny składa się z 2 prostokątnych skrzynek stalowych o sta- Póz
ną nocą dotarliśmy do Stambułu (turecki Istam-
łej wysokości w przęsłach skrajnych i zmiennej w przęśle buł, w latach 330-1458 Konstantynopol, oficjalnie
środkowym (o maks. rozpiętości 249,92 m). Most ma szero- Nowy Rzym). Stambuł jest jednym z najpiękniejszych
kość 27,50 m, zawiera 6 pasów ruchu samochodowego oraz miast świata. Liczy 14 mln mieszkańców, z czego 65%
2 chodniki dla pieszych o szerokości po 3 m każdy. to ludzie młodzi, do 25 lat. Położony jest wspaniale,
Z mostu Gazela można zobaczyć pozostałe mosty Belgradu na wzgórzach, nad cieśniną Bosfor i północno-
na Sawie. Po prawej stary i nowy most kolejowy, po lewej -wschodnim brzegu Morza Marmara oraz nad odgałę-
stary Sawski most drogowo-tramwajowy i most Brankov. zieniem cieśniny bosforskiej  zatoką Złotego Rogu.
Póz
ną nocą, po 950 km jazdy, dotarliśmy na nocleg W latach 326-1453 był stolicą cesarstwa bizantyjskiego,
do Niszu (250 tys. mieszkańców), głównego ośrodka go- zaś w latach 1458-1923 był stolicą imperium osmań-
spodarczego południowej Serbii. W mieście jest uniwer- skiego  państwa Turków osmańskich. Tu 26 listopada
sytet, muzeum, twierdza bizantyjska. Tu urodził się cesarz 1855 r. zmarł Adam Mickiewicz.
Konstantyn Wielki. Miasto ma przebogatÄ… historiÄ™, zapoczÄ…tkowanÄ…
Rano 6 lipca wyruszyliśmy na 750-kilometrową trasę w VI w. p.n.e. przez Byzasa, sławnego żeglarza z doryckiej
do Stambułu. Najpierw jechaliśmy pięknym przełomem Megary. Stambuł składa się z trzech wielkich części: Stam-
rzeki Niszawy, przez Pirot  centrum wyrobu słynnych kili- bułu właściwego (tzw. Starego Stambułu), obejmującego
mów pirockich  do granicy z Bułgarią w Dimitrovgradzie. najstarszą część miasta (którą zwiedzaliśmy), Beyo
lu (tzw.
Nowego Miasta) ograniczonego zatokÄ… ZÅ‚otego Rogu
BuÅ‚garia i cieÅ›niny Bosfor oraz Üsküdaru (dawne Skutari) z Kadikoy
Przez Bułgarię przejechaliśmy praktycznie bez zatrzymywania (starożytnego Chalcedonu)  azjatyckich przedmieść
się. Sofię, stolicę Bułgarii (1,2 mln mieszkańców), objecha- Stambułu, po drugiej stronie Bosforu. W 1978 r. Stambuł
liśmy obwodnicą od południa, u stóp masywu Witoszy liczył tylko 2 mln 250 tys. mieszkańców oraz około 200 du-
(2290 m n.p.m.). Podobnie obwodnicą minęliśmy Płowdiw, żych meczetów i około 600 mniejszych, mających wartość
drugie co do wielkości miasto Bułgarii (380 tys. mieszkańców), zabytkową. Dzisiaj ta liczba jest znacznie większa.
położone na 6 wzgórzach Niziny Trackiej, po obu stronach Decyzją Mustafa Kemal Paszy, pierwszego prezyden-
rzeki Maricy (525 km). Z charakterystycznych wiaduktów au- ta Republiki Tureckiej, rangę stolicy Turcji przyznano
tostradowych zwracają naszą uwagę wiadukty betonowe, w 1923 r. anatolijskiej Ankarze. Stambuł pozostał jednak
ramowe, na wysokich podporach tarczowych (fot. 11). nadal ważnym ośrodkiem kultury, nauki, przemysłu, han-
dlu i największym portem Republiki Tureckiej. W Stambule
Turcja spędziliśmy 2 dni, mając bogaty program turystyczny
Póz
nym popołudniem dotarliśmy do granicy tureckiej i mostowy.
w miejscowości Kapitan Andreewo nad Maricą, która Zwiedziliśmy Bayezit Camii, położony z zachodniej
stÄ…d zmienia kierunek na poÅ‚udniowy i wpada do Morza strony wielkiego bazaru Kapali Çarsi, najstarszy z wielkich
Egejskiego. Stąd już blisko (18 km) do Edirne (dawnego meczetów Stambułu, wzniesiony w latach 1501-1506
48 Adrianopola), gdzie zwiedziliśmy wybitne dzieło archi- przez Kamalettina dla sułtana Bajezida II. Widać tam
Fot. K. Flaga
most y archi t ekt ura
4a. 4a. 4b.
5a. 5b.
6a. 6b.
Fot. 4 a i b. Vámosszabadi-Medvedov
 most przez Dunaj na Węgrzech
Fot. 5. Mosty na wyspie Csepel: a) Hárosi,
b) Soroksári
y
ródło: internet
Fot. 6 a i b. Most drogowy przez CisÄ™
w Tiszaug
Fot. 7 a i b. Stary most drogowo-kolejo-
7a. 7b. wy w Tiszaug
wyraz
ną inspirację architekturą Hagia Sophia (zwłasz- Kolejnym miejscem, które odwiedziliśmy, był Hipodrom
cza kopułami). Bayezit Camii był pierwszą z klasycznych (At Meydani), założony w 203 r. przez cesarza rzymskie-
osmańskich budowli, ma 2 minarety. Zwraca uwagę przej- go Septymiusza Sewera, rozbudowany przez cesarza
ście kolumnowe w dziedzińcu (m.in. kolumny ze staro- Konstantyna w 324 r. Aż do 1204 r. (zdobycie Konstan-
żytnych świątyń). Wewnątrz meczetu znajdują się trybuna tynopola przez Krzyżowców) odbywały się tutaj zawody
sułtańska, mimber, wykładziny fajansowe, zaś w ogrodzie i wyścigi rydwanów. Znajdowała się tu trybuna cesarska
 grobowce sułtanów. Naprzeciwko meczetu w pięknym i widownia z 30 rzędami, licząca ponad 100 tys. miejsc.
parku ma swą siedzibę Uniwersytet Stambułski, założony Hipodrom zdobiły słynne  rumaki Lizypa , które dziś moż-
w 1900 r. W samym sercu parku wznosi się iglica Bayezit na zobaczyć na frontonie bazyliki św. Marka w Wenecji.
Kulesi (Wieża Bajezida), wybudowana w 1828 r. jako wieża Obecnie na terenie hipodromu wznoszą się 3 kolumny:
strażnicza, przeciwpożarowa. Jest znakomitym punktem  obelisk (wysokości 20 m) ustawiony na cześć cesarza
widokowym, pozwalającym ogarnąć wzrokiem całą Teodozjusza  dawna Kolumna Totmesa III, przywiezio-
metropoliÄ™. na z Karnaku w Egipcie; 49
Fot. K. Flaga
 Kolumna Wężowa (Yilanii Sütun)  pochodzÄ…ca ze sta- chitektury sakralnej w czasach osmaÅ„skich (m.in. meczety
rożytnych Delf, ze świątyni Apollina (479 r. p.n.e.); Sinana, Kemalettina, Mehmeda Agi).
 P
rme Sütun, pozostaÅ‚oÅ›ci obelisku Konstantyna VII WÅ›ród obejrzanych przez nas zabytków znalazÅ‚a siÄ™ także
z X w. Krzyżowcy, po zdobyciu Stambułu w 1204 r., za- Yerebatan Sarayi (bizantyjska  Cisterna Basilica ), zwana
brali płyty z brązu, którymi obelisk był obudowany. Zatopionym Pałacem lub Zatopioną Cysterną  pod-
Bardzo ciekawym zabytkiem okazał się także Sultan ziemna cysterna z VI wieku, której budowa rozpoczęta
Ahmet Camii (tzw. Błękitny Meczet), położony naprzeciw w czasach cesarza Konstantyna została ukończona
Hagia Sophia, wzniesiony w latach 1609-1616 według w 532 r. za cesarza Justyniana. Cysterna o pojemności
projektu Mehmeda Agi z fundacji sułtana Ahmeda I. 80 tys. m3 służyła jako zbiornik wody dla części miasta
Architekt ów, uczeń wielkiego Sinana, starał się udo- podczas przedłużających się oblężeń, głównie dla kom-
wodnić, że przerósł swego mistrza, ale też pragnął mieć pleksu pałacowego, zarówno w czasach cesarskich, jak
swój udział w umacnianiu potęgi islamu. W meczecie, i sułtańskich. W pomieszczeniach (140 m x 70 m) znajdu-
zbudowanym na planie kwadratu z kopułą o średnicy ją się cenne korynckie kolumny ustawione w 12 rzędach
27,5 m i wysokości 43,0 m, z czterema półkopułami, znaj- po 28 (łącznie 336 kolumn). Aktualnie jest to obiekt
dują się ogromne kolumny-filary, 260 okien, w tym część muzealny. Nad metrową warstwą wody przerzucono
ozdobionych witrażami. Na kopule i ścianach można po- mostki i ustawiono spektakularne oświetlenie. Wnętrze
dziwiać ozdobne malowidła o wzorach geometrycznych to jest wykorzystywane jako scenografia filmowa i sala
i roślinnych oraz piękne wykładziny fajansowe o niebie- koncertowa. Wrażenia dla zwiedzających są niezwykłe
skiej i turkusowej barwie, które dały nazwę  Błękitnemu  w wodzie pływają ryby, a na bazach niektórych kolumn
Meczetowi . Przed meczetem znajduje się dziedziniec widać wyrzez
bione głowy Meduzy.
otoczony arkadami z 26 granitowych kolumn podtrzy- Naszą uwagę zwróciła także stalowa kładka dla pie-
mujÄ…cych 30 maÅ‚ych kopuÅ‚. Meczet ten jest unikalny szych nad Eminönü Caddesi, w pobliżu mostu Galata.
w świecie islamu, symbolizujący wielkość ich religii. Jako Kładka 2-przęsłowa o konstrukcji belkowej z dwute-
jedyny w Stambule ma 6 strzelistych minaretów (w tym owników walcowanych (fot. 12b) stanowi dobry punkt
4 o trzech balkonach), tyle samo, co w wielkim meczecie widokowy na zatokÄ™ ZÅ‚otego Rogu, na most Galata
w Mekce. Dla zażegnania konfliktu sułtan Ahmed I ufun- oraz na Beyo
lu (Nowy Stambuł) po drugiej stronie
dował dodatkowy siódmy minaret dla wielkiego meczetu Złotego Rogu (fot. 12a).
w Mekce. Godny uwagi był także Yeni Camii (Nowy Meczet)
Następnym celem Wyprawy stała się Hagia Sophia (Aya  meczet kobiet usytuowany naprzeciwko mostu Galata
Sofya), kościół Świętej Mądrości Bożej, najważniejsza (2 minarety), zbudowany przez Davuta Agę w 1597 r.,
bizantyńska budowla Stambułu, najwspanialszy zabytek a następnie rozbudowany w II połowie XVII w. W mecze-
w mieście i jeden z architektonicznych cudów świata. cie wyjątkowo piękne są: mihrab i mimber oraz malowidła
Zbudowana została w latach 532-537 na polecenie cesa- ścienne w kolorze błękitnym i zielonym, przedstawiające
rza Justyniana przez znakomitych budowniczych motywy roślinne i geometryczne. Obok meczetu znajduje
 Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles  jako monumen- się grób Turhan, matki sułtana Mehmeda IV. Niezwykle
talny obiekt o niespotykanej dotychczas formie i deko- ciekawym miejscem okazaÅ‚ siÄ™ także Misir Çarsi (Egipski
racji wnętrza, zespalającej w harmonijną całość piękno Bazar Przypraw) z 1660 r., utworzony na miejscu daw-
architektury zachodniej i wschodniej. Obiekt zbudowano nego bazaru kupców genueńskich i weneckich, którzy
na planie kwadratu (72 m x 72 m), z olbrzymią kopułą sprzedawali tu m.in. wyroby pochodzące z Egiptu, a także
o średnicy podstawy 31 m i wysokości 55,6 m. Liczne przyprawy korzenne. Bazar jest kryty, dziś mieszczą się
piętrowe arkady, balustrady, nisze i okna (m.in. wieniec tu duże sklepy handlowe (korzenne, drogerie, ceramika,
okien na podstawie kopuły) nadają bazylice wrażenie tkaniny itp.). Nie było tłoczno, więc zaopatrzyliśmy się
lekkości. Niektóre spośród potężnych kolumn-filarów w słodkie specjały i przyprawy korzenne. Oprócz Misir
wykonanych z pojedynczych bloków marmuru, ozdobio- Çarsi odwiedziliÅ›my Kapali Çarsi (Wielki Bazar)  wielki
nych rzez
bionymi kapitelami, pochodzą ze starożytnych kryty bazar, największy w Turcji, który pochodzi z epoki
świątyń Efezu i Baalbeku. Wszystkie sklepienia są pokryte osmańskiej, a prowadzi do niego 18 bram. Wewnątrz,
cennymi mozaikami bizantyjskimi o złotym tle, z kolei w ponad 100 uliczkach i przejściach, znajduje się kilka
ściany są wyłożone kolorowymi płytami z marmuru. tysięcy kramów i setki różnorodnych sklepów. W obrębie
Mozaiki te zachowały się niemal cudem, dlatego że Turcy, bazaru znajduje się 5 małych meczetów.
zamieniajÄ…c bazylikÄ™ na meczet (w 1453 r. dobudowali Po oficjalnym programie tego dnia wieczorem realizowa-
4 minarety, mimber i lożę sułtańską), pokryli je warstwą liśmy program indywidualny. Ja zwiedziłem dodatkowo
tynku. Niestety, większość z nich jest wyblakła i niedoświe- Bozdo
an Kemeri (akwedukt Walensa  fot. 13). Jest
tlona, a Å›wiÄ…tyni  zamienionej w 1934 r. przez Atatürka to 800-metrowy fragment bizantyjskiego dwupiÄ™trowe-
na muzeum  brakuje funduszy na remont, co powoduje go akweduktu, którego budowa rozpoczęta za cesarza
wyraz
ne niszczenie zabytku. Rozwiązania konstrukcyjne Konstantyna Wielkiego została ukończona w 378 r. za pa-
i przestrzenne, zastosowane po raz pierwszy w budowie nowania cesarza Walensa. Akwedukt przetrwał do czasów
50 bazyliki, wywarły wielki wpływ na póz
niejszy rozwój ar- osmańskich. Zwiedziłem także ^
ehzade Camii, okazały
most y archi t ekt ura
8a. 9.
Fot. 8. Mosty w Szeged: a) Belvárosi híd,
b) Bertalan híd
Fot. 9. Serbia  Most Wolności w No-
wym Sadzie
Fot. 10. Belgrad  Most Gazela na Sawie
8b. 10. y
ródło: internet
meczet z 1 minaretem, wieczorem pięknie podświetlony, wspanialszych na świecie. Powstał na planie kwadratu
oraz pomnik konny Mehmeda II (Fatih  zwycięzcy), który o wymiarach 58 m x 58 m i może pomieścić ok. 27 tys.
29 maja 1453 r. na czele wojsk osmańskich zdobył Kon- osób. Centralna kopuła ma średnicę 27 m i wysokość
stantynopol. W obronie miasta, przy murach fortecznych, 47 m. Ściany meczetu są wyłożone kolorowym marmu-
zginął ostatni cesarz Bizancjum, Konstantyn XI rem, marmurowe są również mihrab i mimber. Na uwagę
Paleolog. Wart uwagi byÅ‚ także Süleymaniye Camii zasÅ‚ugujÄ… barwne witraże, rozlegÅ‚y dziedziniec arkadowy
(meczet Sulejmana), dominujący nad Starym Stambułem (28 małych kopuł na starożytnych kolumnach ze stambul-
gigantyczny meczet (z 4 minaretami) wzniesiony w la- skiego hipodromu). Obok meczetu znajduje siÄ™ mauzo-
tach 1550-1557 przez znakomitego architekta tureckiego leum sułtanów, m.in. grobowiec Sulejmana (zm. 1566 r.),
Sinana z fundacji sułtana Sulejmana Wspaniałego, jako jego żony Roksolany  Słowianki, branki z Podola
symbol wielkości imperium. Meczet można aktualnie (zm. 1558 r.)  i grobowiec architekta Sinana (zm. 1588 r.).
oglądać tylko od zewnątrz, gdyż jest remontowany. Jest Kolejny, piąty dzień Wyprawy, rozpoczęliśmy od zwiedze-
to drugi co do wielkości meczet w mieście i jeden z naj- nia Pałacu Topkapi Sarayi (Pałac Topkapi), który wznosi 51
się na wzgórzu za świątynią Hagia Sophia. Jest to rozległy nami w kształcie piętrowych ram portalowych, wzno-
kompleks pałacowy, zlokalizowany w miejscu starożytne- szącymi się 105,0 m ponad poziom pomostu. Pionowa
go akropolu, cypla stambulskiego u zbiegu zatoki Złotego skrajnia żeglugowa wynosi 64,0 m. Pomost w formie
Rogu z cieśniną Bosfor. Pałac jest dawną, reprezentacyjną niskiej skrzynki stalowej o aerodynamicznym kształcie
siedzibą sułtanów tureckich (do 1839 r.), wzniesioną około jest podwieszony do lin nośnych za pomocą wieszaków
1462 r. i rozbudowywaną do XIX w. Na zespół ten składają przebiegających zygzakowato. Projektantami mostu byli
się: 4 dziedzińce o różnorodnej zabudowie, pałac i pawi- Anglicy: Sir Gilbert Roberts i William Brown. Most był
lony pałacowe, budynki administracyjne i gospodarcze, oddany do użytkowania na 50-lecie powstania Republiki
harem, budynki straży dworskiej itd., tworzące Muzeum Tureckiej. Ma on bardzo ważne znaczenie transporto-
Topkapi oraz 4 muzea należące do zespołu pałacowego we dla komunikacji między Europą i Azją, codziennie
w parku (Gülhane Park). Przed bramÄ… wejÅ›ciowÄ… Bab przejeżdża przez niego 180 tys. pojazdów w obu kierun-
i Humayun (Cesarskie Wrota) znajduje siÄ™ III Sultan Ah- kach, z czego 85% to samochody osobowe. W grudniu
met Ce_
mesi  czworokątna studnia z 1728 r. ozdobiona 1997 r. przejechało przez niego już miliard pojazdów.
pięknymi płytami fajansowymi i ornamentami, uważana Aktualnie nie dopuszcza się przez most ruchu piesze-
za jedną z najpiękniejszych studni-fontann Stambu- go ani ciężkich samochodów transportowych. Ugięcie
łu z czasów osmańskich. Po przekroczeniu tej bramy przęsła mostu pod pełnym obciążeniem wynosi 90 cm.
po lewej stronie znajduje siÄ™ Sent Iren Müzesi (koÅ›ciół Drugim z mostów byÅ‚ Fatih Sultan Mehmet Köprüsü
św. Ireny), najstarsza świątynia bizantyjska w Stambule, (II Most Bosforski  fot. 15 a i b), wybudowany w latach
wzniesiona w VI wieku z fundacji cesarza Justyniana. Dalej 1986-1988. Spina on brzeg europejski w Hisarüstu
minęliśmy po lewej Muzeum Archeologiczne i Mu- z azjatyckim w Kavacik. Most ma długość 1510 m i roz-
zeum Starożytnego Wschodu oraz po prawej Çinili Kö_
k piętość głównego przęsła 1090 m. W 1988 r. był szóstym
 piękny pawilon pałacowy sułtana Mehmeda II. Na drugi co do rozpiętości mostem wiszącym świata, dziś (2009 r.)
dziedziniec wchodzi się przez Orta Kapu  Bramę Środ- zajmuje 15. pozycję w rankingu. Szerokość mostu wy-
kową. Jest to brama prowadząca do właściwego zespołu nosi 39,0 m, mieści on 8 pasów ruchu samochodowego
muzealnego Topkapi, słynnego w świecie z ogromnych plus 2 pasy awaryjne. Nie dopuszczono ruchu pieszego.
i bogatych zbiorów będących wyposażeniem siedziby suł- Jest to, podobnie jak most poprzedni, grawitacyjnie ko-
tanów osmańskich, a także wysokich urzędników dworu. twiony, stalowy most wiszący z pylonami w kształcie pię-
Nie sposób opisać przebogatych wrażeń w krótkiej kroni- trowych ram portalowych, wznoszącymi się 105,0 m po-
ce Wyprawy. Na mnie największe wrażenie zrobiły zbiory nad poziom pomostu. Pionowa skrajnia żeglugowa
zawarte w Skarbcu oraz Pawilonie Świętych Relikwii. wynosi 64,0 m. Pomost w formie niskiej skrzynki stalowej
W skarbcu znajdują się m.in. 4 trony ze złota, w tym jeden o kształcie aerodynamicznym jest podwieszony do pio-
o masie 250 kg, wysadzony około tysiącem szmaragdów, nowych wieszaków, złożonych z dwu kabli stalowych.
inny ozdobiony szmaragdami, rubinami, perłami i ogrom- Most nosi nazwę sułtana Mehmeda II, zdobywcy (Fatih)
nym 60-karatowym diamentem, wszystkie misternie Konstantynopola w 1453 r. Projekt mostu powstał w pra-
cyzelowane, oraz złota kołyska, broń i szkatuły wysadzane cowni Freeman & Partners, która wcześniej projektowała
diamentami i innymi kamieniami szlachetnymi, szczero- I Most Bosforski. Realizację mostu powierzono między-
złote ciężkie lichtarze itp. W Pawilonie Świętych Relikwii narodowemu konsorcjum, złożonemu z firm japońskich,
można podziwiać miecz króla Dawida, laskę Mojżesza, włoskich i tureckich. Przez most przejeżdża codziennie
czaszkę i rękę św. Jana Chrzciciela, miecze Mahometa 150 tys. pojazdów w obu kierunkach, z czego 65% stano-
i jego wojowników, szatę Mahometa czy włosy z brody wią samochody osobowe.
Mahometa. Przepływając statkiem pod tymi mostami, podziwiali-
Po tej wspaniałej uczcie duchowej rozpoczęliśmy realiza- śmy panoramę Stambułu znad Złotego Rogu i cieśniny
cję programu mostowego w Stambule. Na pierwszy plan Bosfor. Najpierw Starego Stambułu z dominującymi nad
poszły dwa potężne mosty wiszące przez cieśninę bos- nim Pałacami Topkapi, bazyliką Hagia Sophia i meczeta-
forską. W tym celu wynajęliśmy na potrzeby Wyprawy mi Sulejmana, Sultan Ahmeda, Bajezyda, Yeni. Naprzeciw
maÅ‚y stateczek, którym z przystani przy moÅ›cie Galata naszej przystani, miÄ™dzy mostami Galata i Atatürka
przepÅ‚ynÄ™liÅ›my pod tymi dwoma mostami tam i z po- na ZÅ‚otym Rogu, wznosiÅ‚ siÄ™ Rüstem Pa_
a Camii
wrotem. Mosty te to Bo
az Köprüsü (I Most Bosforski  Å‚adny, kilkupiÄ™trowy meczet, z dużą kopuÅ‚Ä… (1 mina-
 fot. 14a i b), zbudowany w latach 1970-1973, spinajÄ…cy ret), wybudowany przez Sinana w 1561 r. dla Wielkiego
brzeg europejski w Ortaköy z azjatyckim w Beylerbeyi. Wezyra Rüstema Pa_
y, męża Mirimah, ukochanej córki
Most ma długość 1510 m i rozpiętość głównego przęsła Sulejmana Wspaniałego. Wewnątrz można podziwiać
1074 m. W roku 1973 był on czwartym co do rozpiętości piękne dekoracje fajansowe z Izniku. Z dala widać Galata
mostem wiszącym świata, obecnie (2009 r.) zajmuje Kulesi, 62-metrową cylindryczną wieżę wzniesioną już
16. pozycję na liście rankingowej. Szerokość mostu wy- w Galacie, po drugiej stronie Złotego Rogu, przez genu-
nosi 39,0 m. Mieści on 6 pasów ruchu samochodowego eńskich osadników w 1348 r. w celu obrony założonej
plus 2 pasy awaryjne oraz 1 chodnik dla pieszych. Jest przez nich kolonii. Na brzegu Beyo
lu (nowego Stambu-
52 to grawitacyjnie kotwiony stalowy most wiszÄ…cy z pylo- Å‚u) wznosi siÄ™ przed I Mostem Bosforskim Dolmabahçe
most y archi t ekt ura
11.
Fot. 11. Wiadukty w Bułgarii
Fot. 12. a) Widok z kładki, b) kładka
dla pieszych nad Eminönü Caddesi
12a. 12b. (fot. M. Pańtak)
Sarayi, piękny pałac sułtański wzniesiony nad Bosforem z Zachodem, Europę z Azją, ma długość 32 km i szerokość
przez architekta Baliana, z fundacji suÅ‚tana Abdülmedżi- 3,6 km  już w czasach greckich byÅ‚a jednÄ… z najważniej-
da. Pałac był oficjalną rezydencją władców osmańskich szych dróg morskich na świecie.
do 1876 r., w latach Republiki  stambulską rezydencją Kolejny punkt programu zwiedzania obejmował 3 mosty
prezydenta. Tutaj 10 listopada 1938 r. zmarÅ‚ I prezydent na ZÅ‚otym Rogu. Pierwszym z nich byÅ‚ Galata Köprüsü
Turcji  Mustafa Kemal Atatürk. PaÅ‚ac jest zbudowany (Most Galata  fot. 16a), który jest symbolicznym
z białego marmuru w stylu nawiązującym do renesan- połączeniem między tradycyjnym centrum Stambułu,
su i baroku. Wewnątrz znajduje się m.in. sala tronowa miejscem pałaców imperialnych oraz głównych religij-
z freskami wykonanymi przez mistrzów włoskich, kilka nych i świeckich instytucji cesarstwa a dzielnicami Ga-
przepięknych dywanów i liczne dzieła sztuki. Aktualnie laty, Beyo
lu, ^
i_
li i Harbiye, z dużą liczbą mieszkańców
w pałacu znajduje się muzeum. niemuzułmanów, gdzie żyją oraz pracują zagraniczni
Przed filarem I Mostu Bosforskiego od strony Europy, handlowcy i dyplomaci. Z tego punktu widzenia most
w kierunku Morza Czarnego, podziwialiśmy piękny, nowo- obliguje do respektowania dwóch odmiennych kultur.
czesny meczet w wiosce Ortaköy, zaÅ› przed analogicznym Z tego też powodu most ten byÅ‚ przez wieki miejscem
filarem II Mostu Bosforskiego urzekła nas twierdza Rumeli uniesień poetyckich i malarskich. Obecny most jest pią-
Hisari (Twierdza Europa), wzniesiona w 1452 r. przez tym mostem zbudowanym w tym miejscu. Pierwszy był
sułtana Mehmeda II podczas przygotowań do ataku zbudowany w VI w. przez cesarza Justyniana Wielkiego.
na Konstantynopol, dla zabezpieczenia żeglugi w cieśni- W latach 1502-1503 sułtan Bayezid II zlecił projekt mostu
nie. Naprzeciwko, po azjatyckiej stronie  Anadolu Hisari Leonardowi da Vinci. Projekt ten zrealizował dopiero
(Twierdza Azja)  znajduje się druga twierdza, wzniesiona w 2001 r. norweski inżynier Vebjłrn Sand, w okolicach
na rozkaz Bayezida I w latach 1390-1395. Obie twierdze Oslo, bazujÄ…c na szkicach Leonarda. Przedostatni, czwar-
w czasach osmańskich strzegły wjazdu do stolicy od stro- ty most Galata, był mostem stalowym opartym na wiel-
ny Morza Czarnego. kich pontonach, wzniesionym w latach 1910-1912 przez
Za II Mostem Bosforskim zawróciliśmy w kierunku przy- niemiecką firmę MAN AG. Most miał 466 m długości
stani na Złotym Rogu. Bosfor, głęboka cieśnina między i 26 m szerokości. Został poważnie uszkodzony przez
Morzem Marmara a Morzem Czarnym, łącząca Wschód pożar w 1992 r. Obecnie istniejący most Galata został 53
13.
14a. 14b.
zbudowany przez turecką kompanię STFA kilka metrów 9 lipca 2009 r., udaliśmy się naszym autokarem przez
przed poprzednim mostem, miÄ™dzy Karäkoy i Eminönü. AnkarÄ™ do Kapadocji. WyjechaliÅ›my wczeÅ›nie rano przez
Jest to most stalowy pontonowy, z przÄ™sÅ‚em żeglownym mosty Haliç Köprüsü i Fatih Sultan Mehmed Köprüsü,
podnoszonym-klapowym, z przeciwciężarem, o długo- najpierw autostradą do Ankary. Jechaliśmy przez piękną
ści 490 m i rozpiętości głównego przęsła (żeglownego) zalesioną Wyżynę Anatolijską. Naszą uwagę zwrócił
80 m. Szerokość mostu wynosi 42 m i mieści po 3 pasy bardzo dobry stan nawierzchni autostrady. Główne
ruchu samochodowego i chodnik dla pieszych w każ- wiadukty na autostradzie to wieloprzęsłowe wiadukty
dym kierunku oraz trakcję tramwajową, która jest belkowe z betonu sprężonego, uciąglone nad filarami
nielicznym w świecie przykładem prowadzenia przez przez płytę. Na konstrukcję mostu składają się wysokie
most ruchomy zelektryfikowanej szyny toru tram- filary ścianowe, tarczowe, ze wspornikami na końcach,
wajowego. Pod mostem, poza przęsłem ruchomym, formujących wraz z częścią środkową, między czołami
znajduje się na I piętrze przestrzeń handlowa. Drugi belek sprężonych, oczepy. Jakość betonu jest dobra, nie
z mostów na ZÅ‚otym Rogu to Atatürk Köprüsü (Most widać Å›ladów korozji.
Atatürka), zbudowany w 1939 r., brzydki stalowy most
oparty na pontonach stalowych, o konstrukcji ramowej Ankara
(fot. 16b). Most ma długość 454 m i szerokość pomostu Ankara, od 1923 r. stolica Republiki Tureckiej (starożytna
25 m, z czego szerokość jezdni to 20 m plus obustronne Ancyra i osmańska Angora), liczy ok. 4 mln mieszkań-
chodniki o szerokości po 2,5 m. Pomost z belek dwute- ców. Miasto, założone w VII w. p.n.e. przez króla Midasa,
owych  850 mm. Na obu końcach, na ostatnich podpo- który zlokalizował tu stolicę Frygii, należało póz
niej
rach na wodzie, znajdują się specjalne łożyska umożli- do państwa lidyjskiego, perskiego, macedońskiego,
wiające przemieszczenia pionowe mostu w stosunku rzymskiego, bizantyńskiego (przez 400 lat letnia stolica
do przyczółków usytuowanych na lądzie oraz łańcuchy cesarzy), od 1073 r.  do Turków seldżuckich, a od 1361 r.
mocujące skrajne pontony do przyczółków (fot. 16c).  do imperium osmańskiego. Miasto, zlokalizowane
Ostatnim z mostów na ZÅ‚otym Rogu jest Haliç Köprüsü na wzgórzach, rozwija siÄ™ bardzo szybko. WszÄ™dzie
(Most Złotego Rogu) nowoczesny, stalowy, 7-przęsłowy widać nowoczesne bloki mieszkalne, miasto jest
most belkowy na filarach żelbetowych, złożony z trzech dużym ośrodkiem nauki oraz centrum przemysłowym.
rozdzielonych jezdni  środkowej, szerokiej, o przekroju Na wzgórzu Hisar wznosi się cytadela z czasów bizan-
skrzynkowym otwartym od dołu (o stałej wysokości), tyjskich (VI w.) w miejscu, gdzie dawniej znajdowała się
oraz dwóch jezdni bocznych, na dojazdach i zjazdach, warownia hetycka i póz
niej frygijska.
o konstrukcji blachownicowej (fot. 16d). Most ma dłu- W programie Wyprawy mieliśmy do zwiedzenia Anit
gość 975 m, z czego część stalowa to 822 m, a część Kabir, mauzoleum Atatürka, znajdujÄ…ce siÄ™ na wzgó-
betonowa (na dojazdach)  153 m. Zwraca uwagę rzu w dzielnicy Maltepe. Do mauzoleum (wysokości
rozwiązanie szczegółów oraz zabezpieczenia na filarach 21 m) z marmurowym sarkofagiem prezydenta prowadzi
przed spadnięciem przęseł w wyniku trzęsienia ziemi. długa aleja (260 m długości i 30 m szerokości) z rzez
bami
Filary są w trakcie wzmacniania przez obłożenie stalowy- 12 lwów hetyckich. W narożnych pawilonach mieści się
mi koszulkami, zespolonymi z trzonem żelbetowym za muzeum poświęcone przywódcy Turków, w którego
pomocą śrub sprężających. zbiorach znajdują się książki z biblioteki, jego mundury,
Na zwiedzeniu mostów Stambułu zakończył się nasz wizytówki, samochody, z których korzystał, oraz laweta
54 pracowity pobyt w tym mieście. Następnego dnia, armatnia, którą wieziono jego trumnę na wieczny spo-
most y archi t ekt ura
Fot. 13. Akwedukt Walensa w Stambule
Fot. 14 a i b. Most Bo
az Köprüsü
Fot. 15 a i b. Most Fatih Sultan Meh-
15a. 15b. met Köprüsü
czynek. Budynek mauzoleum łączy wiele stylów architek- chroniąc zimą przed mrozem, latem zaś przed niezno-
tonicznych, przypomina budowle hetyckie i starożytnej śnym upałem.
Anatolii. W podziemiach mauzoleum mieści się rozległe Następnego, 7. dnia Wyprawy zwiedziliśmy Kapadocję.
muzeum poÅ›wiÄ™cone walkom Mustafy Kemala Atatürka PoruszaliÅ›my siÄ™ w jej centralnym obszarze, miÄ™dzy
o niepodległość Republiki Tureckiej w latach 1919-1922. Nev_
ehir, Avanos, Ürgüp i Kaymakli, po miejscowoÅ›ciach
OpuszczajÄ…c AnkarÄ™, fotografowaliÅ›my Å‚ukowÄ…, stalowÄ… Uchisar, Göreme, Zelve, Ürgüp, Ortahisar, Kaymakli.
kładkę dla pieszych (fot. 17), z pomostem dołem (łuk ko- W Nev_
ehir (starożytna Nissa)  stolicy prowincji i ośrod-
listy, pomost wiotki podwieszony do Å‚uku na pionowych ku rolniczym  jeszcze wieczorem 6. dnia Wyprawy napo-
wieszakach). tkaliśmy na pierwsze stożki o fantastycznych kształtach,
Póz
nym wieczorem, po 650 km jazdy, dotarliśmy przez w których wykute były mieszkania. Nad miastem góruje
Aksaray i Nev_
ehir do Kapadocji. Po drodze zatrzymaliśmy cytadela Hisar wzniesiona w XII w. przez Seldżuków.
siÄ™ jeszcze na brzegu Tuz Gölü, sÅ‚onego jeziora w centrum W mieÅ›cie znajduje siÄ™ najstarszy meczet  Kaya Camii
Słonego Stepu, na wysokości 305 m n.p.m. Powierzchnia z czasów seldżuckich. Avanos (16 km na płn.-wschód
jeziora wynosi 1620 km2, a zasolenie 32,3%. KrystalizujÄ…- od Nev_
ehir), na północnym brzegu rzeki Kizilirmak (Czer-
ca się w partiach przybrzeżnych sól eksploatowana jest wonej Rzeki)  najdłuższej rzeki Turcji (1151 km) na północ
do celów gospodarczych. od Zelve  słynie ze złóż czerwonej glinki przy brzegach
rzeki oraz pięknych wyrobów ceramicznych. Zwiedziliśmy
Kapadocja tu 2 mosty przez Kizilirmak. Pierwszym z nich był most
Kapadocja jest to kraina słynąca z księżycowego krajo- żelbetowy na kamiennych filarach, 9-przęsłowy, o dłu-
brazu, zdumiewających formacji skalnych i podziemnych gości 151 m. Został on zbudowany w miejscu starego
miast oraz zapierajÄ…cych dech w piersiach skalnych mostu kamiennego w 1926 r. Dz
wigary główne mostu
kościołów z pięknymi bizantyjskimi freskami. Wszystko są żelbetowe, o rozpiętości około 17 m, w złym stanie
to za sprawÄ… wulkanu Erciyes Da
1
, trzeciego co do wy- technicznym (fot. 19a). Drugim z mostów na Kizilirmak jest
sokości szczytu w Turcji (3916 m n.p.m.), który miliony wisząca, 2-przęsłowa kładka dla pieszych, ładnie rozwiąza-
lat temu wybuchł, zasypując popiołem wulkanicznym na, z poprzecznicami stalowymi i pomostem drewnianym.
i zalewając gorącą lawą ziemię w promieniu setek Dla zmniejszenia drgań kładki drugie przęsło nad terenem
kilometrów. Póz
niej powodzie, deszcze i wiatr wyrzez
biły zalewowym zakotwiono w środku rozpiętości do bloków
powierzchnię, tworząc w niej głębokie doliny i korytarze, betonowych w gruncie przy pomocy pionowych lin. Kład-
a wzgórza zamieniając w przedziwne stożki, grzybki i ko- ka zbudowana w 1973 r. ma długość 180 m i szerokość
lumny. Ziemie te sÄ… bardzo urodzajne, drzewa owocowe, 2,3 m (fot. 19b i c).
winorośl i warzywa mają tu świetne warunki do wegeta- Zatrzymaliśmy się na nocleg w hotelu w Ortahisar w pobli-
cji. SkaÅ‚y, zbudowane pod pokrywÄ… lawy z tufu wulka- żu Ürgüp (20 km na wschód od Nev_
ehir), miejscowości
nicznego, są bardzo miękkie, aż do momentu zetknięcia o charakterze miejskim na obszarze wyżynnym wulkanicz-
się z powietrzem. To umożliwiło drążenie niezliczonych nych tufów, skalnych wiosek i kościołów w pieczarach, skał
korytarzy i miast podziemnych na powierzchni kilkuset o fantastycznych kształtach. W pobliżu znajdują się tufowe
kilometrów kwadratowych. W skalnych mieszkaniach, stożki i  grzyby skalne , które zwiedziliśmy jako pierwsze
o doskonałych właściwościach izolacyjnych, nadal żyją podczas 7. dnia Wyprawy. Następnie zwiedziliśmy Cavu_
in,
ludzie, a podziemne korytarze i miasta sÅ‚użyÅ‚y przez poÅ‚ożone 3 km na północ od Göreme, które przypomina
wieki dla schronienia się na wypadek najazdów czy też olbrzymi kopiec termitów. Z góry oglądaliśmy przekrój 55
16a. 16b.
16c. 16d.
17. 18.
geologiczny skaÅ‚ oraz sposób tworzenia siÄ™ stożków i  skal- Węża), Karanlik Kilise (Ciemny KoÅ›ciół), Çarikli Kilise
nych grzybów . Następnie udaliśmy się na fantastyczną (Kościół z Sandałem), Tokali Kilise (Kościół Sprzączki),
wycieczkę w dół doliny, klucząc pomiędzy tymi cudami klasztory żeński i męski oraz dwupiętrowy, wykuty
natury. W dole jest położone miasto opuszczone w latach w skale dom klasztorny z oryginalnym refektarzem
60. XX w. po obsunięciu się części wzgórza. i celami zakonników.
Dotarliśmy także do Zelve, wsi u zbiegu trzech dolin Niemałe wrażenie zrobiło na nas Uchi_
ar
na północ od Göreme, gdzie znajdujÄ… siÄ™ olbrzymie  skal- (7 km na wschód od Nev_
ehir), słynne z olbrzymiej,
ne grzyby stojące w rzędach lub rozrzucone w terenie. podziurawionej oknami i tunelami, skały w kształcie
U podnóża tych olbrzymów rozciągają się rozległe winni- pięści z wulkanicznego tufu. Miasteczko to, o oryginalnej
ce. W niektórych skałach w okresie bizantyjskim wykuto zabudowie, jest położone na górze o krętych wąskich
kościoły i kaplice. Odbyliśmy tu wspaniałą wspinaczkę uliczkach, którymi mogą wędrować jedynie ludzie, osły
po okolicy, by zobaczyć te cuda natury z góry, wejść i kozy. Słynie z tkactwa wzorzystych dywanów i barwnych
na nie lub przemknąć pomiędzy nimi. strojów. Z tej cytadeli, najwyższego punktu w Kapadocji,
Kolejnym punktem Wyprawy byÅ‚a Göreme (starożytna roztacza siÄ™ przepiÄ™kny widok na niezwykÅ‚e formy skalne
Karama). Znajduje siÄ™ tu ponad 30 najwspanialszych w dolinie Göreme.
kapadockich świątyń, wykutych w skałach w IX-XI w., Zwiedziliśmy także wioskę Kaymakli (20 km na południe
w okresie, kiedy chrześcijanie kryli się przed prześla- od Nev_
ehir). Obok niej znajduje siÄ™ unikalne, olbrzy-
dowaniami władców mahometańskich. Większość mie podziemne miasto, wykute w skałach, posiadające
świątyń posiada cenne malowidła bizantyjskie, którym 8 kondygnacji podziemnych. Mogło ono pomieścić
udało się uniknąć zniszczenia przez ikonoklastów. ok. 15 tys. mieszkańców z okolic, którzy chowali się
Niektóre kościoły spełniały rolę klasztorów, były za- tu w czasach starożytnych i w średniowieczu przed
mieszkałe przez eremitów do początków XX w. Wejście najazdami Arabów i Mongołów. Znajduje się tu labirynt
do kościołów i cel zakonnych prowadzi po stromych, podziemnych uliczek, wydrążonych w skałach mieszkań
wąskich schodach, wykutych w skale. Zwiedziliśmy z pomieszczeniami na kuchnie i spiżarnie, interesujące
najważniejsze z tych kościołów: Barbara Kilise (św. Bar- szyby wentylacyjne i urządzenia maskujące wejścia.
56 bary), Elnali Kilise (Kościół Jabłka), Yiliani Kilise (Kościół W Kapadocji jest aż 400 podziemnych miast. 10 kilome-
most y archi t ekt ura
19a.
19b. 19c.
Fot. 16. Mosty na ZÅ‚otym Rogu w Stam-
bule: a) Galata Köprüsü, b) i c) Atatürk
Köprüsü, d) Haliç Köprüsü
Fot. 17. KÅ‚adka dla pieszych w Ankarze
Fot. 18. Most kamienny nad Świętą Sa-
dzawkÄ… w Hierapolis
Fot. 19. Mosty przez Kizilirmak: a) most
żelbetowy; b, c) kładka dla pieszych
Fot. 20. Güzelyiali Köprüsü, kÅ‚adka pie-
szo-rowerowa w Izmirze
Fot. 21. KÅ‚adka dla pieszych nad Ikinci
20. 21. i Birinci Kordon w Izmirze
trów na południe od Kaymakli znajduje się największe Dojechaliśmy do miasta Konya (starożytne Ikonium
z takich miast  Derinkuyu (Głęboka Studnia); najniższe  1,4 mln mieszkańców), dawnego centrum kultury
korytarze biegną tu 55 m pod ziemią. seldżuckiej, uważanego za jedno z najpiękniejszych miast
Po zwiedzeniu Kaymkali wracaliÅ›my przez Çardak do Orta- tureckich. Konya jest ważnym oÅ›rodkiem przemysÅ‚u
hisar. Po drodze zatrzymaliśmy się na wspaniałym punkcie rolniczego (stolica prowincji zwanej spichlerzem Turcji),
widokowym, skÄ…d rozciÄ…gaÅ‚a siÄ™ przed nami dolina Göreme spożywczego i skórzanego. Miasto zostaÅ‚o zaÅ‚ożone
oraz górujący nad nią Uchisar. Wieczorem udaliśmy się w VII w. p.n.e. przez Frygów. Było m.in. we władaniu Lidów,
na wieczór folklorystyczny do Nev_
ehir. Tańce derwiszów, Persów, Macedończyków, Rzymian i Arabów. Zdoby-
kapadockich zespołów folklorystycznych, muzyka kapadoc- te przez Turków seldżuckich, stało się w 1097 r. stolicą
ka, taniec przy ogniu, taniec brzucha i wspólna zabawa sta- sułtanatu. Od 1466 r. funkcjonuje w ramach imperium
nowiły zwieńczenie wrażeń tego pięknego dnia Wyprawy. osmańskiego. Około 50 r. zatrzymywali się tu kilkakrotnie
św. Paweł i św. Barnaba.
Powrót do Europy W mieście znajduje się wiele znakomitych obiektów
Następnego dnia wczesnym rankiem wyruszyliśmy z po- zabytkowych. Zwiedziliśmy Mevlevi Tekkesi, dawny
wrotem w kierunku Europy. Przez Nev_
ehir, Aksaray, Ko- klasztor wirujących derwiszów, założony w 1231 r. przez
nyę, Ispartę i Denizli aż do Pamukkale. Spędziliśmy kolejne poetę i mistyka  Mevlanę (zm. 1273 r.). W sercu kom-
680 km, jadąc autokarem. Zatrzymaliśmy się w miejsco- pleksu mieści się grób założyciela zakonu, zwanego przez
wości Sultannani, by zwiedzić Kervansaray Sultanhani, wyznawców Mevlaną (Nasz Pan), oraz dostojników za-
zabytkowy karawanseraj wzniesiony w 1230 r. na polece- konnych  jego uczniów. Derwisze dążyli do mistycznego
nie sułtana seldżuckiego Allaeddina Keykobada I, położo- zjednoczenia z Bogiem przez pieśń oraz taniec. Mevlana
ny w stepie. W dawnych czasach był to punkt postojowy nawoływał do tolerancji i przebaczania, a jego poezja
na szlaku karawanowym. Na trasie, nad drogą szybkiego w tajemniczy sposób oddziałuje na czytelnika. Mevlana
ruchu, mijaliÅ›my szereg wiaduktów belkowych z betonu Müzesi (Muzeum Mevlany), mieszczÄ…ce siÄ™ w oÅ›rodku,
sprężonego, uciąglonych nad filarami przez płytę. Filary zawiera m.in. manuskrypty seldżuckie, korany, ubiory,
jednosłupowe z długimi oczepami stanowią podpory dla dywany i instrumenty muzyczne. Architektura zespołu
sprężonych belek prefabrykowanych. klasztornego jest utrzymana w stylu epoki seldżuckiej. 57
Najbardziej okazała część Mevlana Tekkesi to wieża nad W południe udaliśmy się w dalszą drogę do Efezu odle-
grobem Mevlany pokryta turkusowymi płytkami cera- głego o 200 km. Jechaliśmy przez Denizli, Aydin i Se-
micznymi. Po zachodniej stronie zespoÅ‚u Mevlany wznosi lçuk, Å‚adne miasta o współczesnej zabudowie, poÅ‚ożone
siÄ™ meczet z XVI w.  Selimiye Camii. Na zboczu ogromne- w górach. W Selçuk, 5 km od Efezu, na wzgórzu Ayasoluk
go kopca ( hoyük ) Allaeddin Tepesi, utworzonego przez na poÅ‚udnie od cytadeli, wzniesionej w czasach Bizan-
stulecia następującego po sobie osadnictwa, wznosi się cjum i przebudowanej przez Turków seldżuckich, stoją
Allaeddin Camii, meczet zbudowany przez Seldżuków ruiny bazyliki św. Jana Ewangelisty. Uważa się, że Święty
w XII w. W meczecie można podziwiać kolumny z daw- spędził tu ostatnie lata życia i w VI wieku cesarz Justy-
nych świątyń rzymskich i bizantyjskich, zaś na dziedzińcu nian zbudował nad jego grobowcem monumentalną
meczetu  dwa grobowce przodków sułtana Keykobada. bazylikę. Zwiedziliśmy Efez  rozległe i dobrze zachowa-
Od strony szczytu kopca wznosi się ostatnia zachowana ne ruiny jednego z największych miast starożytności
ściana Sułtani Sarayi (Pałacu Sułtanów Seldżuckich), która  założony w X w. p.n.e. przez Androklosa, syna króla
wraz z pozostałościami dawnej cytadeli z czasów starożyt- Aten, u ujścia Małego Meandra do Morza Egejskiego.
nych tworzy obecnie zespół parkowy. Z uwagi na swe dogodne położenie stało się najważ-
Z Konyi udaliśmy się do Pamukkale przez bardzo interesu- niejszym z miast jońskich, ważnym portem i centrum
jące tereny widokowe, wzdłuż jezior Bey_
ehir Gölü i E
irdir handlu. Wielokrotnie niszczone przez najazdy wrogów
Gölü, poÅ‚ożonych w terenie górzystym. PrzejeżdżaliÅ›my i trzÄ™sienia ziemi, byÅ‚o odbudowywane i rozbudowywa-
przez ładne, utrzymane w porządku i zieleni miasta ne. W okresie świetności, gdy było stolicą rzymskiej pro-
Bey_
ehir, E
irdir (miasto założone przez Hetytów), wincji  Azja , liczyło około 250 tys. mieszkańców. Miasto
Ispartę (centrum uprawy róż i produkcji olejku różanego, słynęło z kultu Artemidy  bogini płodności. Tu wznosiła
gorÄ…ce z
ródÅ‚a lecznicze) i Dinar. MiÄ™dzy Oazkiri i Çardak siÄ™ monumentalna Å›wiÄ…tynia  Artemizjon  uznana
jechaliÅ›my wzdÅ‚uż sÅ‚onego jeziora Acigöl, z wyschniÄ™tymi za jeden z siedmiu cudów Å›wiata starożytnego. W 356 r.
brzegami. Póz
nym wieczorem dotarliśmy do Pamukkale, p.n.e.  w noc narodzin Aleksandra Wielkiego  świątynia
gdzie w blasku zachodzącego słońca robiliśmy pierwsze spłonęła, podpalona przez szewca Herostratesa, który
zdjęcia słynnych tarasów wapiennych z gorącymi z
ródła- swym haniebnym czynem chciał zapewnić sobie rozgłos
mi, o olśniewającej białości. i przejść do historii, co też niewątpliwie osiągnął. Efez
Kolejny, 9. dzień Wyprawy rozpoczęliśmy od zwiedze- był również ośrodkiem chrześcijaństwa; tu przebywali
nia Hierapolis, ruin starożytnego uzdrowiska leżącego apostołowie św. Paweł i św. Jan Ewangelista, a według
wśród gór, nad tarasami wapiennymi Pamukkale. Miasto legendy również Matka Boska. Zwiedzaniu ruin miasta
założone przez władcę Pergamonu, Eumenesa II, zostało poświęciliśmy kilka godzin. Zobaczyliśmy mury miejskie,
w 17 r. zburzone przez trzęsienie ziemi, jednak szybko zbudowane przez Lizymacha w IV w. p.n.e., Gimnazjon
je odbudowano. Okres świetności miasta przypada wschodni, Termy Variusa, Górną Agorę, Odeon, Bazyli-
na II i III w. W bardzo dobrym stanie znajduje siÄ™ teatr, kÄ™, Prytanejon, ÅšwiÄ…tyniÄ™ Domicjana, BramÄ™ Herkulesa,
z którego pozostała znaczna część budynku sceny z mi- Pomnik Memmiusa, reprezentacyjną Drogę Kuretów,
sternie odrestaurowanymi fryzami. Zwiedziliśmy pozo- Świątynię Hadriana, Termy Scholastyki, Dom publiczny,
stałości łaz
ni publicznej, ulicy Froninusa i Å‚uku Domicjana. KolumnadÄ™, BibliotekÄ™ Celsusa; wpadajÄ…cÄ… AlejÄ™ Mar-
Poniżej teatru znajduje się Święta Sadzawka na dziedzińcu murową do Drogi Kuretów, a przy niej Agorę, świątynię
Pamukkale Termal, gdzie można pluskać się w wodzie Sarapisa, Teatr z I w. wykuty w zboczu wzgórza Pion,
przypominającej sodową, wśród zanurzonych w niej frag- który do dziś wygląda imponująco (66 rzędów) i może
mentów starożytnych kolumn. Na terenie gór Çal Da
i, pomieścić 24 tys. widzów; dalej biegnącą do dawnego
przed Hierapolis, na przestrzeni przeszło 2 km znajduje się portu Drogę Arkadyjską (Portową), niegdyś najwspa-
cmentarz Hierapolis, tzw. nekropole z licznymi kamienny- nialszą ulicę Efezu, wyłożoną marmurową nawierzchnią,
mi grobowcami o bogatej dekoracji rzez
biarskiej. Należą a przy niej Palestra Verulanusa, Gimnazjon portowy i Ter-
one do najlepiej zachowanych cmentarzy starożytnych my portowe. Pobieżnie zwróciliśmy jeszcze uwagę na Te-
Azji Mniejszej. atr Gimnazjon, Stadion, Gimnazjon Vediusa, Olimpiejon
Z obiektów mostowych zaliczyliśmy mały ostrołukowy i kościół Najświętszej Marii Panny, w którym w 431 r. od-
most kamienny, przerzucony nad Świętą Sadzawką był się sobór efeski. Byliśmy oczarowani i przytłoczeni
(fot. 18). Urzekła nas także Pamukkale, świetlista biała nagromadzeniem tylu wspaniałości starożytności. Efez
kaskada uformowana przez nasyconą wapniem wodę, stracił swe znaczenie z chwilą postępującego zamule-
wypływającą z gorących z
ródeł o temperaturze ok. nia portu, co spowodowało emigrację mieszkańców
+40°C. SÄ… tu piÄ™kne stalaktyty, kotÅ‚y erozyjne i bajkowe i w konsekwencji caÅ‚kowite wyludnienie miasta.
tarasy. Tutejsza woda ma leczniczy wpływ na wzrok, bóle 8 km od Efezu w wysokich górach u stóp szczytu Alada

reumatyczne, leczy astmę i schorzenia skóry. Pluskaliśmy (starożytny Solmissos) znajduje się Meryemana  kapli-
się w tej wodzie w małych sztucznych basenach, utworzo- ca wzniesiona w miejscu, gdzie był dom, w którym ostat-
nych ostatnio dla ratowania tego niecodziennego cudu nie lata życia spędziła Matka Boska. Zgodnie z tradycją
natury. Schodziliśmy w dół po zboczu i wspinaliśmy się mieszkała tu w latach 37-48, kiedy przybyła do Efezu
58 do góry. Wrażenie niezapomniane. wraz ze św. Janem. Kaplica jest celem pielgrzymek
most y archi t ekt ura
Fot. 22. Mosty na rzece Tuzla:
a) XIV-wieczny most osmański, b) most
22a. 22b. żelbetowy
zarówno chrześcijan, jak i muzułmanów. Ze wzgórza Kolejnym punktem wyprawy był Konyak Meydani (plac
roztacza się wspaniały widok na piękne otoczenie. Koniak), plac z pięknymi palmami obok bulwaru nabrzeż-
Po tym pracowitym dniu udaliśmy się na nocleg do od- nego, z wieżą zegarową Saat Kulesi z 1901 r., zbudowaną
ległego o 20 km Ku_
adasi, położonego nad Morzem w stylu mauretańskim dla uczczenia 25-lecia rządów
Egejskim. OdpoczywaliÅ›my w malowniczym otoczeniu, suÅ‚tana Abdülhamida. Wznosi siÄ™ tam jeszcze uroczy
pod palmami, korzystając z hotelowych basenów. meczet z 1748 r., bogato ozdobiony płytkami ceramiczny-
Na trasie kolejnego, 10. dnia Wyprawy, znalazÅ‚ siÄ™ Izmir mi z Kütahyi oraz pomnik pierwszego Turka, który oddaÅ‚
i Pergamon. Do Oren nad Zatoką Edremicką Morza Egej- życie, broniąc miasta przed Grekami w 1920 r. Do placu
skiego, gdzie przewidywaliśmy jeden dzień odpoczynku, przylega park oraz przystań promowa. Odwiedziliśmy
było 260 km. Zwiedziliśmy Izmir (starożytna Smyrna), także Car_
i, zadaszony bazar, oraz położony w pobliżu
pięknie położone na wzgórzach miasto nad Zatoką Izmir- meczet Kemeralti.
ską (3 mln mieszkańców). Jest to drugi po Stambule port Nasza dalsza droga prowadziła do Bergamy, starożytnego
morski, a trzecie pod względem wielkości miasto Turcji. Pergamonu. Miasto położone jest w dolinie Bakiru. Do-
Powstało ono w X w. p.n.e. jako kolonia grecka, założona minuje nad nim wzgórze słynnego akropolu pergamoń-
przez Eolów. Smyrna należała do Związku Jońskiego, wcho- skiego. W IV w. p.n.e. na wzgórzu została wzniesiona przez
dziła w skład państwa lidyjskiego, perskiego, rzymskiego Lizymacha (generała Aleksandra Macedońskiego) potężna
i bizantyjskiego. Od 1415 r. miasto wraz z okolicą znalazło twierdza. U podnóża góry rozbudowało się miasto, które
się w rękach Turków. W tym okresie było metropolią za- stało się póz
niej stolicą państwa pergamońskiego
mieszkałą głównie przez chrześcijan obrzędu prawosław- (283-133 r. p.n.e.), obejmującego swym zasięgiem obszary
nego, a także ważnym punktem na Jedwabnym Szlaku. Anatolii aż po Kapadocję. Pergamon był dużym ośrod-
W latach 1919-1922 Smyrna była okupowana przez Grecję, kiem kultury i nauki, mieściły się tu słynna szkoła grama-
po objęciu władzy przez Turków wysiedlono stąd 100 tys. tyczna Kratosa z Mallos i szkoła rzez
biarska. Tu rozwinęła
Greków, a ich miejsce zajęli Turcy zamieszkujący terytorium się wiedza medyczna (dawne sanktuarium Asklepiosa,
Grecji. Dziś Izmir należy do największych centrów prze- boga sztuki lekarskiej) i istniała jedna z najpiękniejszych
mysłowych i handlowych kraju. W Izmirze zwiedziliśmy bibliotek, licząca 200 tys. zwojów pergaminowych. Tu też
Güzelyiali Köprüsü, piÄ™knÄ…, podwieszonÄ… kÅ‚adkÄ™ pieszo- wynaleziono pergamin.
rowerową nad nadbrzeżnym Cumhuriyet Bulvari (fot. 20). Z zabytków Bergamy (Pergamonu) zwiedziliśmy Akro-
Jest to kładka stalowa, z niskim pomostem skrzynkowym, pol  ruiny miejskiej zabudowy na kilku poziomach
jednopylonowa, założona w łuku poziomym i pionowym, (tarasach), znajdujące się na wyniosłym wzgórzu (300 m),
pylon A-owy, wanty rzadkie w układzie promienistym, we wschodniej części miasta (3 km od centrum). Zabu-
ładnie dobrana kolorystyka. Całkowita długość kładki dowa ta obejmuje: mury obronne z licznymi wieżami
to 126 m, rozpiętość głównego przęsła: 66,2 m, szerokość i bramami starej twierdzy, ruiny Pałacu Królewskiego At-
pomostu: 3,4 m. Oddano ją do użytku w 1997 r. Poświęcili- talosa I, ruiny słynnej biblioteki królewskiej, ruiny świątyń
śmy uwagę także belkowej kładce dla pieszych nad Ikin-  Ateny, Dionizosa, Hery i Trajana, rzymskie termy, ślady
ci i Birinci Kordon, w pobliżu mola spacerowego na Yoku sławnego ołtarza Zeusa (została tylko podstawa, ołtarz
Limani (fot. 21). Jest to kładka pieszo-rowerowa, o kon- znajduje się w Berlinie w Muzeum Pergamonu), teatr
strukcji stalowej, 3-przęsłowa, założona w łuku poziomym z 80 rzędami na 10 tys. widzów, wbudowany w strome
i pionowym. Podpory są stalowe ramowe, ustrój nośny zbocze i Górną Agorę z ruinami kolumn, a niżej  świąty-
stanowią 2 blachownice skrajne oraz stężone poprzeczni- nię Demeter, Gimnazjon i Dolną Agorę. Nie zwiedziliśmy
ce, na których ułożono pomost drewniany. Asklepiejonu znajdującego się na wzgórzu, po drugiej 59
stronie, 2 km na południe od Akropolu. Znajdują się tam nym miastem-państwem, posiadającym kolonie handlo-
ruiny dawnej zabudowy starożytnego Pergamonu, m.in.: we i silną flotę. Często niszczone przez najez
dz
ców (ok.
Via Tecta (Święta Droga), ruiny Świątyni Asklepiosa, hipo- 1260 r. p.n.e.  słynna wojna trojańska) i przez trzęsienia
dromu, teatru rzymskiego i rzymskiego amfiteatru. ziemi, wielokrotnie było odbudowywane. W drugiej
Niemałe wrażenie zrobiła na nas Kizil Avlu (Czerwona połowie XIX w. dzięki pracom poszukiwawczym Niemca
Bazylika) z II w. lub III w., pierwotnie świątynia egipskich Henryka Schliemanna zostały odkryte na wzgórzu Hisarlik
bogów: Serapisa, Izydy i Horusa, póz
niej przekształcona liczne fragmenty ruin Troi, wraz ze złotymi kosztowno-
w bazylikę poświęconą św. Janowi lub św. Pawłowi. Był ściami, tzw. Skarbem Priama. Okazało się, że kosztowno-
to jeden z siedmiu kościołów Azji Mniejszej, o których jest ści te nie pochodziły jednak z czasów Troi Homera, lecz
mowa w Apokalipsie. Niegdyś ta budowla z czerwonej ze starszej o 1200 lat cywilizacji z epoki brązu. Póz
niej-
cegły była wyłożona marmurem, dziś pozostały z niego sze badania odsłoniły duże części miasta pochodzące
tylko marmurowe posadzki. Pod bazyliką dwoma tunela- z różnych okresów państwa trojańskiego. Dzisiaj można
mi płynie rzeka Bergama. zwiedzać kolejne etapy zasiedleń wzgórza trojańskiego,
Wieczorem dotarliśmy do Oren, gdzie mieliśmy jeden od Troi I (3000-2600 lat p.n.e.) aż do Troi IX (od 350 r.p.n.e.
dzień odpoczynku i gdzie zorganizowaliśmy tradycyjny do 400 r. n.e.). Ruiny Troi Homerowej znajdują się
 półmetek Wyprawy . Mieszkaliśmy tam w małych dom- na poziomie Troi VI lub Troi VII  trwają tu spory arche-
kach nad brzegiem Zatoki Edremickiej, położonej wśród ologów. Przeprowadzone badania dowiodły, że ok. 2300
bujnej, śródziemnomorskiej zieleni. r. p.n.e. Troja była zamieszkana przez ok. 3000 osób, zaś
Większość z nas wybrała się następnego, 11. dnia Wypra- w okresie największego rozkwitu liczyła 40 000 mieszkań-
wy, na całodzienną przejażdżkę statkiem spacerowym ców. Urzeczeni śladami tak zamierzchłej starożytności,
wokół wysp Archipelagu Ayvalik. podziwialiśmy m.in. fragmenty obwarowań miejskich,
Następnego, 12. dnia Wyprawy, uczestników eskapady teatru, budynków mieszkalnych, ślady ulic, bram,
znów czekała daleka droga, z Oren do greckiej Kavali a w miejscowym muzeum również fragmenty rzez
b, bro-
(490 km). Jechaliśmy przez Edremit, malowniczo po- ni, narzędzia, naczynia, a także starożytne wyroby ze złota
łożone wśród gajów oliwnych nad Morzem Egejskim, i srebra. Ze wzgórza Hisarlik rozciąga się widok na rów-
skąd skręciliśmy do Behramkale (starożytne Assos) nad ninę, przez którą płynie krętymi zakolami Skamander,
Zatoką Edremicką. W tej niedużej miejscowości znajdu- rzeka starożytnego grodu trojańskiego. Przed wejściem
ją się ruiny miasta eolskiego, w którym od 343 r. p.n.e. na teren wykopalisk znajduje się współczesna, drewniana
przez kilka lat prowadził badania naukowe z dziedziny kopia słynnego konia trojańskiego.
zoologii, biologii i botaniki Arystoteles, filozof i najwszech- Po zwiedzeniu Troi udaliÅ›my siÄ™ do Çanakkale nad cie-
stronniejszy uczony starożytności. Wśród ruin Assos śniną Dardanele (starożytny Hellespont), skąd promem
znajdują się: cytadela na wzgórzu (234 m n.p.m.), mury przeprawiliśmy się na drugi brzeg cieśniny do Eceabat,
obronne z IV w. p.n.e. o długości 3 km i wysokości nawet na półwyspie Gelibolu. Miasto istniało już w II tysiącleciu
do 14 m, pozostałości świątyni Ateny, ruiny kościoła z cza- p.n.e. Port Hellespontu, związany z blisko leżącą Troją,
sów bizantyjskich i sarkofagi skalne. Ze wzgórza roztaczają był również ważnym ośrodkiem w czasach rzymskich
się rozległe widoki na zatokę i grecką wyspę Lesbos. Beh- i bizantyńskich. Tutaj  w najwęższym miejscu cieśniny 
ramkale, mały opuszczony port, stał się oazą stambulskich król perski Kserkses zbudował w 480 r. p.n.e. most z łodzi,
artystów, aktorów, uczonych i zakochanych. by przeprowadzić do Tracji, na wojnę z Grecją, 100 tys.
Dla nas, uczestników Wyprawy, dodatkową atrakcję żołnierzy.
stanowiły 2 mosty na rzece Tuzla. Pierwszym z nich był Na półwyspie Gelibolu przejeżdżaliśmy przez miasto Geli-
oryginalny, XIV-wieczny osmański most kamienny, bolu (Gallipoli, w starożytności Gallipolis  20 tys. miesz-
z fundacji sułtana Murada I wzdłuż Drogi Królewskiej, kańców), gdzie w trakcie I wojny światowej rozegrały się
w celu przeprowadzenia wojsk dla podboju Tracji. Most zaciekłe walki o cieśninę Dardanele między wojskami
to obiekt 4-przęsłowy, dwa przęsła ostrołukowe są orygi- angielskimi i francuskimi z jednej strony (dowodzonymi
nalne, dwa pozostałe półkoliste są póz
niejsze. Filary mostu przez debiutujÄ…cego w roli Pierwszego Lorda Admiralicji
są zakończone masywnymi izbicami od strony górnej Winstona Churchilla) a wojskami tureckimi (dowodzonymi
wody (fot. 22a). Drugim obiektem na rzece Tuzla był most przez niemieckiego dowódcę sił osmańskich, generała
żelbetowy 3-przęsłowy, w systemie belki gerberowskiej von Sandersa). W tych okrutnych walkach, w których
o zmiennej wysokości, na ścianowych filarach żelbeto- zginęło około pół miliona żołnierzy walczących po obu
wych (fot. 22b). stronach, zakończonych zwycięstwem Turków, wsławił się
Dalej nasza droga prowadziła przez Ayvacik (ośrodek jeden z przywódców rewolucji młodotureckiej, podpuł-
tkacki) i Ezine do Troi, legendarnego miasta, dziś bę- kownik Mustafa Kemal, póz
niejszy I prezydent Republiki
dącego w ruinie, leżącego 5 km od morza Egejskiego, Tureckiej, któremu za wyczyny na polu bitwy przyznano
w pobliżu cieÅ›niny Dardanele. Troja, miasto króla Priama, tytuÅ‚ Paszy (generaÅ‚a). qð
rozsławione przez  Iliadę Homera, istniało już w trzecim
tysiącleciu p.n.e. W ciągu wieków było ważnym i dużym Druga część artykułu ukaże się
60 ośrodkiem handlu, a także przez pewien okres samodziel- w numerze 3/2010 kwartalnika  Mosty .