Dr hab., prof. UW, Dorota Zdunkiewicz-Jedynak
II.
MOWA A PISMO. PROBLEM ZE SPÓA
GA
OSKAMI. NAGROMADZENIE
SPÓA
GA
OSEK W WYRAZIE I NA GRANICACH WYRAZÓW
1. Słyszymy głoski, a nie litery! Mowa a pismo
W polszczyz
nie występują znaczne rozbieżności między mową i pismem. Mają one
rozmaite z
ródła. Podstawowym jest różny sposób zapisywania za pomocą liter polskiego al-
fabetu tych samych dz
więków.
Dz
więki mowy, czyli głoski, są zapisywane za pomocą znaków graficznych: liter lub
ich połączeń (dwuznaków, np.{ch}, a nawet trójznaków, np. {dzi}). Dodatkowo, stosujemy
w polskiej pisowni znaki diakrytyczne w postaci ogonków, np. {ą}, kropek nad literami, np.
{ż}, ukośnych kresek nad literami, np. {ś}.
W różnych kontekstach jednej głosce mogą w piśmie odpowiadać różne znaki (np.
głosce [u]  litery {ó} i {u}). Część głosek może być w zapisie oddawana przez dwuznaki
(np. [a
]  przez połączenie liter {sz}, głoska [%0ń]  przez {cz}), a nawet przez trójznaki (np.
{dzi}, por. wyraz bodziec).
Jedna głoska w różnych wyrazach może być zapisywana raz jako pojedyncza litera,
raz jako dwuznak, np.:
[Ç]  jako {h} lub {ch}, por. wyrazy herbata i chaÅ‚upa;
[~
]  jako {ż} i {rz}, por. wyrazy żuk i rzepa;
[ć]  jako {ć} i {ci}, por. wyrazy ćma, ciasto, cisza.
Zwróć uwagę, że zapis miękkości głoski może odbywać się w polskiej ortografii na
dwa sposoby:
1. albo przez literę z ukośnym diakrytem (wyróżnikiem) na górze litery, gdy głoska
miękka znajduje się przed spółgłoską, np. {ćma}, {woz
ny} [ćma, voz
ny],
2. albo przez dwuznak, w którym litera {i} jest znakiem miękkości czy zmiękczenia; tak
jest, gdy głoska zmiękczona lub miękka znajduje się przed samogłoską, np. {piasek,
ciocia, biologia, nikt, film, kozik} [p asek, ćoća, b olog a, ńikt, f ilm, koz
ik].
Litera {i} może być, jak widać z podanych wyżej przykładów, bądz
tylko znakiem
zmiękczenia, jak w wyrazach piasek, biologia, bądz
zapisem samogłoski [i] i jednocześnie
znakiem zmiękczenia (lub miękkości), jak w wyrazach nikt, film, kozik. W takich wyrazach
jak ostatnie litera {i} pełni zatem podwójną funkcję.
Mowa a pismo
Warto zwrócić uwagę, że same dwuznaki bywają mylące, są bowiem wyrazy,
w których powinny być odczytywane nie jako pojedyncze dz
więki, lecz w postaci osobnych
głosek, a więc {dz} jako [d-z], {dz
}  jako [d-z
], {dż}  jako [d-~
] oraz {ch}  jako [c-Ç].
I tak połączenie liter {ch} odczytuje się literowo w przymiotniku tysiąchektarowy [tyśonc-
Çektarovy]  [c] i [Ç] należą do tematów dwóch różnych wyrazów. Analogicznie w wyrazie
tysiączłotowy [tyśonc-zs
otovy] wymagana jest  rozłączna wymowa {cz}[c-z].
Podobnie dzieje się w wyrazach, w których przez dany dwuznak przebiega granica od-
dzielająca przedrostki: pod-, nad-, od-, przed- od podstawy słowotwórczej, jak w słowach:
nadziemny [nad-z
emny], odznaczyć [od-zna%0ńyć], odzyskać [od-zyskać], odżyć [od-żyć], pod-
zespół [pod-zespuu], podziemie [pod-z
em'e].
/&
W pewnych wyrazach zaszły wymiany głoskowe, w wyniku których zaczęły ze sobą
sąsiadować spółgłoski [r] oraz [z]; dawniej były one od siebie oddzielone samogłoskami. Nie-
typowy sposób odczytywania połączenia literowego {rz} stosujemy np. w czasownikach
mierzić oraz marznąć, a także we wszystkich wyrazach im pokrewnych, np.: obmierzły,
zmierzić, zmarzlina, zmarzluch. Takiej wymowy wymaga również nazwa rasy psa borzoj
[bor-zoi ], a także  znane z literatury  nazwisko Borzobohaty [bor-zoboÇaty].
Jak bardzo pisownia odbiega od wymowy, można zaobserwować na przykładzie wy-
razu: koszyczek. Składa się on z 9 liter: {k} [ka], {o}, {s}[es], {z}[zet], {y}, {c} [ce], {z}
[zet], {e}, {k} [ka], oraz z 7 głosek: [k], [o], [a
], [y], [%0ń], [e], [k]. Zapamiętaj: litera jest zna-
kiem graficznym, a głoska  najmniejszym segmentem dz
więkowym wyłanianym z potoku
mowy przez ludzkie ucho.
2. Głoska w izolacji  głoska w ciągu fonicznym
Głoski, które słyszymy na co dzień, nie są wymawiane w izolacji, ale w sekwencjach
innych dz
więków mowy. Użytkownicy języka w odniesieniu do połączeń głoskowych, stosu-
ją czasem wymowę będącą wynikiem tendencji do ekonomizacji (ograniczania) wysiłku
wkładanego w artykulację. Wykorzystują przy tym możliwości, jakie daje pozycja poszcze-
gólnych głosek w wyrazie oraz sąsiedztwo fonetyczne.
Efektem tych zabiegów są między innymi upodobnienia spółgłosek pod względem
jakiejÅ› cechy artykulacyjnej, np. dz
więczności, miejsca artykulacji czy stopnia zbliżenia na-
rządów mowy. Tendencją do ekonomizacji wysiłku artykulacyjnego można także tłumaczyć
redukcję zachodzącą w grupach głosek, kiedy część głosek (najczęściej jedna) w sekwencji
jest pomijana.
2
Mowa a pismo
Upodobnienia głosek i uproszczenia ich połączeń (polegające na redukcji) są przede
wszystkim właściwe normie polszczyzny potocznej, a więc tej, którą posługujemy się w co-
dziennych kontaktach. O zakresie ich akceptowalności piszemy dalej.
3. Ubezdz
więcznienia w wygłosie. Zjawisko koartykulacji i upodob-
nienia głosek
Ważnym z
ródłem rozbieżności między mową a pismem jest zjawisko ubezdz
więcz-
nienia spółgłosek w wygłosie.
Spółgłoska kończąca wyraz przed pauzą zawsze jest w wymowie polskiej bez-
dz
więczna. Rzeczowniki staw, paw, Bóg, stóg , chleb wymawiamy zatem: [staf], [paf], [buk],
[stuk], [Çlep]. WymowÄ™ literowÄ… trzeba traktować jako bÅ‚Ä™dnÄ…. Ze stanowiska fonetycznej
normy polszczyzny można powiedzieć, że taka wymowa jest hiperpoprawna, powstaje bo-
wiem z obawy przed popełnieniem błędu fonetycznego polegającego na niestarannej artyku-
lacji gÅ‚oski wygÅ‚osowej. Por.: *[stav], *[pav], *[bug], *[stug], *[Çleb].
Jednym z najważniejszych z
ródeł rozbieżności między mową a pismem jest zjawisko
koartykulacji. Polega ono na zmianie właściwości artykulacyjno-akustycznych głoski pod
wpływem sąsiedztwa. Efektem są przede wszystkim upodobnienia artykulacyjne. Są one
związane z wcześniejszym przystosowaniem narządów artykulacyjnych, które zawczasu two-
rzą układ właściwy artykulacji następnej głoski (tzw. antycypacja) lub też z opóz
nieniem
przybierają pozycję typową dla artykulacji danej głoski (tzw. perseweracja).
Upodobnienia zachodzą w polskiej wymowie zarówno wewnątrz wyrazu, jak i na
granicy dwóch wyrazów. Dotyczą przede wszystkim dz
więczności, ale także miejsca lub
sposobu artykulacji. Przykładowo: w wyrazie twardy podczas wymowy [tfardy] w wyniku
utrzymania położenia więzadeł głosowych właściwego bezdz
więcznej głosce [t] dochodzi do
ubezdz
więcznienia głoski [v] i w efekcie w tym miejscu słyszymy głoskę [f], która właśnie
w odróżnieniu od [v] jest bezdz
więczna. Z kolei w wyrazie prośba podczas wymowy [proz
ba]
więzadła głosowe zawczasu przyjmują położenie właściwe głosce dz
więcznej [b]  dlatego
poprzedzająca spółgłoska uzyskuje cechę dz
więczności, a my słyszymy [z
], które jest
dz
więcznym odpowiednikiem [ś]. W wymowie wyrazu twardy obserwujemy upodobnienie
postępowe (głoska poprzedzająca  wpływa na jakość artykulacyjną głoski następnej). W
wymowie wyrazu prośba obserwujemy upodobnienie wsteczne (druga głoska w grupie
wpływa na jakość artykulacyjną głoski poprzedzającej).
3
Mowa a pismo
Upodobnienia pod względem dz
więczności, do których dochodzi na granicy wyrazów
(upodobnienia międzywyrazowe) mają tylko jeden kierunek  wsteczny. W wymowie spół-
głosek na granicy wyrazów spółgłoska wygłosowa wyrazu pierwszego zawsze pod względem
dz
więczności przyjmuje taką postać, jaką ma spółgłoska nagłosowa następnego wyrazu:
dz
więczny nagłos następnika powoduje, że dz
więczny jest także wygłos poprzednika, bez-
dz
więczny nagłos następnika   daje bezdz
więczny wygłos poprzednika. Tak się dzieje zaw-
sze, gdy na styku wyrazów znajdują się głoski trzech ważnych grup:
·ð szczelinowe,
·ð zwarto-szczelinowe
·ð zwarto-wybuchowe.
I tak np. w połączeniu wyrazów bukiet bzu dochodzi do udz
więcznienia wygłosowego
[t] pod wpływem dz
więcznej nagłosowej głoski kolejnego wyrazu [b]. W efekcie słyszymy
głoskę [d], która właśnie od [t] różni się dz
więcznością: [wym. buk ed bzu].
Na granicy wyrazów przed samogłoskami i głoskami półotwartymi obserwuje się
w wymowie różnice regionalne, o których dowiesz się w innym miejscu kursu.
4. Uproszczenia grup spółgłoskowych
W uproszczeniach grup spółgłoskowych ważne są uwarunkowania pozycyjne
i frekwencyjne. Tendencja do upraszczania jest najsłabsza w nagłosie, a najsilniejsza 
w wygłosie. Częściej obserwuje się to zjawisko w formach i wyrazach o dużej frekwencji
tekstowej. Tak można wyjaśnić częsty w uzusie (choć z punktu widzenia normatywnego nie-
akceptowany) zanik wygłosowego [t] w grupie {nt} w liczebnikach, por. wym. *[ośemł
eśon]
zam. poprawnej [ośemł
eśont]. Podobnie rzecz się ma w grupie {st} w tekstowo częstej for-
mie czasownika jest. *[i es], zam. poprawnej [i est].
W grupach spółgłoskowych dozwolone redukcje są bardzo nieliczne i mogą być ak-
ceptowalne wyłącznie na poziomie normy potocznej. Sprowadzają się do trzech typów
struktur językowych. Są nimi:
-ð formy czasu przeszÅ‚ego czasowników  tu zakoÅ„czenia -dÅ‚, -gÅ‚, -kÅ‚, -rÅ‚, -sÅ‚, -tÅ‚, -zÅ‚
mogą być wymawiane bez [u], np. szedł [a
et], wiódł [v'ut], gniótł [gńut], niósł [ńus].
Trzeba jednak pamiętać, że zastosowanie wymowy upraszającej może skutkować kon-
sekwencjami znaczeniowymi, np.: tłuk `" tłukł [tuuk], żar `" żarł [~
ar], las `" lazł [las],
jad `" jadł [jat], bieg `" biegł [b'ek]; w takich słowach należałoby zawsze dbać
o wymowę staranną, bez elizji głoski wygłosowej;
4
Mowa a pismo
-ð nazwiska oraz przymiotniki dzierżawcze  tu dopuszczalne jest zredukowanie grupy
{wsk} do postaci {sk}, np. Jankowski [i ankosk i], Malinowski [mal'inosk'i], krakowski
[krakosk'i], warszawski [vara
ask'i]; nie wolno jednak zapominać, że spółgłoska [v]
może różnicować nazwiska, por. Pułaski i Puławski, Zaleski i Zalewski;
-ð w rzeczowniku jabÅ‚ko oraz w jego derywatach  tu w grupie {bÅ‚k} dopuszczalne jest
pominięcie środkowego [u], tzn. wymowa [i apko], [i apkovy].
W połączeniach spółgłoskowych międzywyrazowych norma nie dopuszcza uprosz-
czeń artykulacyjnych. Wymowa ignorująca tę zasadę jest odbierana jako niechlujna,
a z punktu widzenia normatywnego  musi być traktowana jako niepoprawna. Ze względu
na rozpowszechnienie zjawiska łamania tej reguły fonetycznej wskażmy niektóre grupy spół-
głoskowe szczególnie podatne w uzusie (zwyczaju językowym) na nieuprawnione redukcje.
Za nieuprawnioną redukcję należy uznać elizję spółgłoski [ć], występującą w formach
bezokolicznikowych zakończonych na {-ść}. Zamiast: ponieść konsekwencje [pońeść kon-
sekfenc i e], odpuść nam [otpuść nam], słyszymy: *[pońeś konsekfenc i e], *[otpuśnam].
Taka wymowa może być dla słuchacza myląca, np. ponieść konsekwencje *[pońeś
konsekfenc i e] czy przynieść wiadro *[pa
yńez
v adro] to już przy podanej wymowie nie for-
my bezokolicznikowe, ale formy trybu rozkazujÄ…cego, odpowiednio: ponieÅ› konsekwencje!
i przynieÅ› wiadro!
Do nieuprawnionych redukcji należy także pomijanie końcowej spółgłoski
w rzeczownikach na -(i)zm, będących nazwami kierunków, prądów czy stylów w nauce
i kulturze. Zniekształcenie wymowy często przebiega dwuetapowo: najpierw spółgłoska [m]
ulega ubezdz
więcznieniu [ism], a potem grupa spółgłoskowa zostaje uproszczona do postaci
/&
[(i)s]. Rzeczowniki pozytywizm, racjonalizm, ekspresjonizm, modernizm otrzymują wówczas
błędne brzmienie: *[pozytyv'is], *[raci onal'is], *[ekspresi ońis].
W wymowie poprawnej powinny one być wymawiane bez redukcji grupy spółgło-
skowej, w wymowie potocznej akceptowalne jest co najwyżej ubezdz
więcznienie tej grupy:
[pozytyv'ism], [raci onal'ism], [ekspresi ońism].
/& /& /&
Bardzo często we współczesnej polszczyz
nie słyszymy pomijanie [t] w wyrazie jest.
Kiedy jednak takie uproszczenie ma miejsce w środku zdania, ostatnia spółgłoska tak skróco-
nego wyrazu może upodabniać się do następnych głosek i przyjmować bardzo różne postaci
brzmieniowe, por:
jes(t) smutny *[jessmutny];
jes(t) zmuszony *[jezzmua
ony];
5
Mowa a pismo
jes(t) szczęśliwy *[jea
a
%0ńęśl'ivy];
jes(t) żółty *[je~
~
uuty].
jes(t) siwy *[jeśś'ivy];
jes(t) zielony *[jez
z
elony];
Trudności wymawianiowe zwiększają się razem z długością grupy spółgłoskowej,
właśnie wraz z długością nasila się tendencja do skracania. Współcześni Polacy na ogół nie
mają większych kłopotów z wymową grup spółgłoskowych trójelementowych. Do grup tróje-
lementowych artykulacyjnie łatwych należy zbitka {rtk}. Artykulacyjnie trudniejsza okazuje
siÄ™ w praktyce grupa {ktk}. ZdarzajÄ… siÄ™ w polszczyz
nie w obrębie jednego wyrazu połączenia
spółgłoskowe cztero-, a nawet pięcioelementowe i stanowią one prawdziwy fonetyczny łama-
niec, jak w formach zmartwychwstać czy następstw. Sytuacja jeszcze bardziej się komplikuje
na granicy wyrazów, jak w wyrażeniu mistrzostw świata, państw wschodnioeuropejskich,
większość środków, warstw społecznych czy parking strzeżony. Jeżeli połączenie spółgłosko-
we na styku wyrazów sprawia mówiącym trudność artykulacyjną, to w praktyce uciekają się
do  najczęściej przypadkowego  pominięcia jednej z głosek. Usłyszymy wtedy np. wymo-
wÄ™ *[m'ista
osÅ›f'ata], *[varsfpoue%0Å„nyÇ], odpowiednio z pominiÄ™ciem gÅ‚osek [tf]  w pier-
wszym wyrazie oraz głosek [t] i [s]  w drugim słowie. Z punktu widzenia normatywnego
należałoby w takich sytuacjach zalecać pauzę między wyrazami, która pozwoli narządom
artykulacyjnym pokonać trudności artykulacyjne związane z nagromadzeniem spółgłosek,
por. [m'ista
ostf / śf'ata], [park'iK
k / st#a
e~
ony].
Przy szybkim tempie mówienia spółgłoski są narażone na niedbałą artykulację, która
może  w skrajnych wypadkach  prowadzić nawet do ich elizji (pomijania) nie tylko
w sąsiedztwie innych spółgłosek (w wyniku uproszczeń grup spółgłoskowych), ale także
w obustronnym sąsiedztwie samogłosek. Zjawisko to często dotyka wymowy zakończeń flek-
syjnych przymiotników i zaimków  ego, wymawianych błędnie z elizją spółgłoski [g]. Sły-
szymy wtedy wyrazy takiego, dobrego w postaci dz
więkowej: *[tak eo], *[dobreo]. Taka
elizja, nawet w normie potocznej, jest niedopuszczalna. Za jedynie poprawną trzeba uznać
wymowÄ™: [tak ego], [dobrego].
Osłabienie artykulacji, które w efekcie przynosi błędny zanik głoski, obserwuje się
także w wypadku niezgłoskotwórczego [u] występującego między dwoma samogłoskami, jak
w formach czasownikowych: stała, miała, dała. Wypada przestrzec przed wymową typu:
*[staa], *[m aa], *[daa]. Taka niestaranna artykulacja jest nieakceptowana nawet w wymowie
potocznej. Jedyna poprawna wymowa to: [staua], [m aua], [daua].
6