Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJ
CIA KJP
I. Kultura języka
Wyrażenie bywa używane w dwóch zasadniczych znaczeniach:
1. W sensie podmiotowym - jako określenie części ogólnej kultury społeczeństwa (lub
jednostki) związanej z językiem, stopień opanowania języka (por. kultura muzyczna, literacka)
2. W sensie przedmiotowym  jako nazwa dziedziny myśli humanistycznej i działalności
poświęconej kształtowaniu k.j. w znaczeniu 1., a więc formułowanie ocen i norm
dotyczących kompetencji językowej i konkretnych zachowań językowych oraz opisowi zasad
społecznego funkcjonowania języka (lingwistyka normatywna)
Kultura języka w znaczeniu 1. obejmuje:
a. Umiejętność właściwego posługiwania się językiem (właściwe  interpretowane wąsko lub
szeroko  patrz dalej)
b. Ogólna podstawową wiedzę o języku, jego budowie, odmianach, historii, funkcjach, roli w
życiu społeczeństwa i jednostki
c. Wrażliwość na piękno i brzydotę języka i wypowiedzi.
Tradycyjnie uznawanym składnikiem właściwego użycia języka jest jego:
- poprawność (posługiwanie się zgodnie zaaprobowanym społecznie regułami posługiwania się
jednostkami językowymi)
- sprawność (umiejętność dostosowania środków języka do okoliczności, np. możliwości
odbiorcy, do jego funkcji społecznej + bogactwo środków językowych, skuteczność, mówienie
interesujące, zrozumiałe, przekonujące)  przykład katechety, który w domu poprawczym mówi
Kościół to wasza matka.).
Ograniczenie k.j. do poprawności i sprawności dowodzi traktowania języka wyłącznie jako
narzędzia działania człowieka (homo faber), jako wartości instrumentalnej, użytkowej oraz
sprowadzenia kontaktów językowych do formy i jej relacji wobec treści.
Jeszcze w latach 80. Jadwiga Puzynina formułowała w obrębie kultury języka postulat ideału
kontaktu językowego spełniającego nie tylko warunki poprawności, ale i odpowiadającego wymogom
moralnym. Wprowadziła nowe rozumienie właściwego użycia języka. W rozumieniu J. Puzyniny
pojęcie właściwego użycia języka obejmuje:
Fð prawo do szczeroÅ›ci nadawcy
Fð prawo odbiorcy do wyboru postaw i braku lÄ™ku w trakcie kontaktu konwersacyjnego.
W myśl takiego rozumienia za niewłaściwe trzeba uznać akty mowy nieszczere (dotyczy to nie
tylko stwierdzeń, ale obietnic, zamiarów, rad) oraz akty formułowane w sposób narzucający poglądy i
oceny. Nie bez wpływu na zainteresowanie językoznawców tą problematyką w polskich warunkach
1
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJ
CIA KJP
miała nowomowa, jako sposób manipulowania społeczeństwem w PRL-u. Nie mniej okazuje się
potrzebna taka etyczna refleksja w czasach demokracji po 1989 roku. W literaturze coraz częściej
spotyka się na określenie tego aspektu ludzkiego porozumiewania się wymiennie stosowane
określenia: etyka komunikacji międzyludzkiej, etyka słowa, etyka języka, etyka mowy. Niezależnie
od trafności poszczególnych terminów każdy z nich odnosi się nie do treści komunikatu, ale do stylu
wypowiedzi  zasad językowego ukształtowania wypowiedzi z uwzględnieniem pewnych norm
moralnych.
Kultura słowa (taki termin wprowadziła Puzynina) nie ogranicza się zdaniem do poprawności,
sprawności i do moralności komunikacyjnej i etyki słowa. Należy do niej także stosunek do samego
języka jako wartości kultury, docenianie go jako środka komunikacji, elementu tożsamości
narodowej. Język powinien być przedmiotem szacunku i troski, przede wszystkim ze względu na
językowy obraz świata, zawarty w rodzimych strukturach wyrazowych czy gramatycznych. Do tak
rozumianej kultury słowa należy także wolność od wulgarności  wulgaryzacja wypowiedzi niesie
zwykle negatywny ładunek emocjonalny  wulgaryzmy wyrażają pogardę, służą poniżeniu odbiorcy,
wyrażają nie tylko negatywny stosunek do rzeczywistości, o której się mówi, ale i do słuchacza.
Normy etyczne w komunikacji międzyludzkiej  rejestr zasad
Komunikacja językowa, by spełniała warunki etyki słowa, powinna charakteryzować pewnymi
cechami. J. Puzynina i A. Pajdzińska (J. Puzynina, A. Pajdzińska 1996) sporządziły rejestr zasad
etycznych, które powinny towarzyszyć każdej wymianie komunikacyjnej. Składają się na nie zarówno
pewne nakazy, jak i zakazy, które dotyczą z jednej strony nadawcy, z drugiej odbiorcy komunikatu.
(za: J. Puzynina, A. Pajdzińska 1996)
Nakazy
Jako nadawca:
Mówić tak, by partnerzy czuli się bezpiecznie i mieli świadomość akceptacji
Podmiotowo, a nie instrumentalnie traktować rozmówcę
Dawać odbiorcy możliwość przedstawienia jego własnego punktu widzenia
Mówić to, co się uważa za prawdę, chyba, ze przemilczenie lub nawet kłamstwo są
uzasadnione dobrem innych (szczerość intencji)
Mówić tak, by nie utrudniać partnerowi rozumienia i nie denerwować go brakiem
poprawności, snobizmem językowym. Zachowywać podstawowe reguły poprawności
językowej i stylistycznej z poczuciem odpowiedzialności nie tylko za to co się mówi, ale i jak
2
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJ
CIA KJP
się mówi. Dbać o formę językową wypowiedzi, która też jest przejawem szacunku dla
partnera dialogu
Jako odbiorca
Wysłuchiwać innych z dobrą wolą, bez naiwności, starając się zrozumieć ich racje
Zakazy:
Jako nadawca:
Nie krzywdzić drugiego człowieka słowem wrogim, poniżającym, raniącym, ironicznym,
szyderczym, wulgarnym.
Nie okłamywać, nie manipulować nimi za pomocą szantażu, demagogii, pochlebstwa,
półprawd.
Nie narzucać poglądów, w szczególności nie zmuszać do odbioru tekstu komunikatu wbrew
woli odbiorcy.
Jako odbiorca:
Nie zrywać dialogu, nie przyjmować go z góry powziętymi uprzedzeniami, założeniami.
Nie słuchać nieżyczliwie, tendencyjnie, wybiórczo, nieuważnie.
Nie być naiwnym w odbiorze komunikatów, zdawać sobie sprawę z możliwości
okłamywania, manipulowania.
II. Kultura języka jako dyscyplina językoznawstwa stosowanego
Jej początków można doszukiwać się w działalności drukarzy, borykających się z trudnościami
zasad typograficznych. Mówiąc o z
ródłach współczesnej KJ sięga się do tradycji XIX wiecznej
utrwalonej na początku XX w. przez tzw. poradnictwo językowe.
W 1901 r. zaczyna wychodzić Poradnik Językowy. Powołał je do życia Roman Zwiliński 
językoznawca i nauczyciel szkół średnich. Z przerwą ukazuje się do dziś.
W latach 30. ukazał się pierwszy w Polsce słownik poprawnościowy (ortoepiczny) Stanisława
Szobera Jak pisać i mówić po polsku.
W polskich warunkach od pocz. Lat 70. Kj w swym wymiarze teoretycznym stoi w opozycji do
strukturalizmu, o czym zadecydowały poglądy Witolda Doroszewskiego  ojca polskiej KJP, autora
radiowych pogadanek o języku oraz współredaktora SPP w latach 70. (1973 z H. Kurkowską)
(strukturalizm jego zdaniem wypacza pojęcie normy).
3
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJ
CIA KJP
W 1971 r. wychodzi opracowana przez D. Buttler, H. Kurkowską i H. Satkiewicz Kultura języka
polskiego stanowiąca pierwszy wykład normatywnej gramatyki.
Sporna pozostaje kwestia  naukowości kj. Ciągle żywe pytanie, czy lingwistyka powinna mieć
charakter deskryptywny (ograniczać się do opisu języka), czy preskryptywny  może formułować
reguły dotyczące wytwarzania tekstów. Obecnie coraz większa liczba językoznawców przyjmuje, że
lingwistyka naukowa może mieć charakter zarówno deskryptywny, jak preskryptywny.
III. Cel ćwiczeń
wykształcenie świadomego użytkownika polszczyzny, mającego wiedzę o języku, jego
budowie, odmianach, historii, funkcjach, roli w życiu społeczeństwa i jednostki,
wykształcenie użytkownika polszczyzny posiadającego umiejętność właściwego posługiwania
się językiem (poprawnego, sprawnego, zgodnego z zasadami etyki słowa)
wykształcenie użytkownika polszczyzny wrażliwego na piękno i brzydotę wypowiedzi,
wyrobienie w słuchaczach umiejętności analizy zjawisk współczesnej polszczyzny i oceny
normatywnej tekstów, uzasadniania swoich ocen i sądów o języku
"W każdej dziedzinie życia należy się opierać na wartościach pozytywnych, a nie negatywnych,
należy więcej dbać o to by krzewić dobro niż o to, by tępić zło." Witold Doroszewski
Lapsologiczna  nastawiona na zwalczanie błędów  działalność kulturalnojęzykowa datuje się
dopiero od XX stulecia. Wcześniej wszelkiego rodzaju poradniki dla mówców i pisarzy miały
dawać wskazówki, jak wykorzystać zasoby języka, jak skutecznie mówić, pisać , uczyć,
przekonywać, wzruszać i zachwycać.
IV. Podstawowe terminy
Kultura języka jako dyscyplina humanistyki wpracowała pewne terminy, którymi się posługuje. Należą
do nich: system językowy, tekst, norma, uzus, kodyfikacja, innowacja językowa, zmiana
językowa, błąd językowy.
System językowy  klasa środków modelowych, wyznaczających potencję danego języka,
decydująca o tym, co jest możliwe, co w każdej chwili może być zaktualizowane, choćby jeszcze w
zwyczaju użytkowników języka nie istniało
Tekst  indywidualna wypowiedz
mówiona lub pisana, realizacja systemu
Uzus  powszechny zwyczaj stosowania jednostek językowych i zasad ich łączenia
Norma  zbiór środków słownych i gramatycznych o największym stopniu stabilizacji i największym
zasięgu w tekstach, uznawanych za wzorcowe przez społeczeństwo mówiące danym językiem, czyli
4
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJ
CIA KJP
społecznie zaaprobowanych (norma naturalna, norma realna, norma zwyczajowa). Jest ona
niejednorodna  wielopoziomowa.
Za podstawowe trzeba uznać rozróżnienie dwóch poziomów normy: normy wzorcowej i
użytkowej. Rozróżnienie to wynika z analizy zachowań językowych Polaków w różnych sytuacjach
komunikatywnych, a także z obserwacji potrzeb kulturalno językowych użytkowników języka.
Na normę wzorcową składają się elementy języka, które są używane świadomie, z poczuciem
ich wartości semantycznej i stylistycznej, a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami
gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, wyprowadzanymi
zarówno z dotychczasowej historii języka polskiego, jak i ze zjawisk współczesnych (które mogą tę
linię rozwojową modyfikować). Są to więc środki językowe akceptowane przez wykształconych
Polaków, zwłaszcza zaś przez osoby, które polszczyznę ogólną wyniosły z domu i mają wykształcenie
wyższe niż średnie, a język traktują jako wartość autoteliczną. Przestrzeganie poziomu normy
wzorcowej jest pożądane w kontaktach językowych, które mają charakter oficjalny, zwłaszcza tych,
które są wzorcotwórcze i kulturotwórcze: wypowiedziach płynących z ambony, ze sceny, w telewizji i
radiu, wypowiedzi naukowców, publicystów, polityków, intelektualistów; tej normy winno się
nauczać w szkole. Norma wzorcowa jest normą wysoką  ci, którzy jej przestrzegają, muszą
zastosować się do bardziej rygorystycznych ograniczeń.
Norma użytkowa obejmuje zespół środków językowych stosowanych w swobodnych
kontaktach językowych. Dla tego typu kontaktów charakterystyczne jest traktowanie języka jako
wartości użytkowej, narzędzia (przekazu informacji, perswazji itp.). Na poziomie tej normy
aprobowane są te elementy języka, które są rozpowszechnione, użyteczne, ekonomiczne (nie
obciążają pamięci), w mniejszym stopniu liczy się zgodność z tradycją. Norma użytkowa jest też
zróżnicowana ze względu na zasięg używanych elementów językowych. Z tego powodu można
wyróżnić co najmniej trzy poziomy normy użytkowej: potoczną ogólną, regionalną i profesjonalną.
Norma regionalna obejmuje te elementy języka, które są opisywana jako regionalizmy
(krakowskie, poznańskie, warszawskie, wschodnie, śląskie, a więc składniki języka inteligencji, różne
od języka ogólnego, ale powszechne w danym regionie, mające uzasadnienie w historii języka i
tradycji oraz akceptowane przez użytkowników. Są to odrębności fonetyczne, słownikowe, rzadziej
gramatyczne (przykłady regionalizmów wielkopolskich leksykalnych:
bamber damascenka ligawa
bamberka flep macoszka
blajba fyrtel makiełki
bz
dziÄ…gwa gzik a. gzika mamcia
ćmok kluka a. kluk miągwa, miągwić
5
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KJP: PODSTAWOWE POJ
CIA KJP
młodzie pyrda woryszek
pamper ryczka zgęziały
poruta szabel
W tekstach technicznych, kancelaryjnych obserwuje siÄ™ np. neologizmy, neosemantyzmy,
swoiste konstrukcje składniowe niemieszczące się na poziomie normy wzorcowej, a jednak
powszechnie akceptowane w danej grupie środowiskowej (środowiskowo  zawodowej), np.
tonokilometr, zachorowalność, w odpowiedzi na, badania na coś, roboczodzień, formuła (nowa
formuła balsamu). Elementy te nie są składnikami normy potocznej ogólnej, są składnikami normy
użytkowej profesjonalnej. Istnieją one w normie użytkowej na tej samej płaszczyz
nie, co elementy
normy potocznej ogólnej, niejako obok nich.
Specyfika normy wzorcowej wobec potocznej ogólnej - przykłady
w zakresie wymowy:
proparoksytoniczny akcent we wszystkich formach uznanych za wyjÄ…tki od akcentu
standardowego np.: fizyka, opera, robiliÅ›my, chcielibyÅ›cie, gdybyÅ›my ßð norma potoczna  akcent
paroksytoniczny: fizyka, opera, robiliśmy, chcielibyśmy, gdybyśmy
wymowa: [m istsz, tszeba, kap ital ism, japÅ‚ko] ßð norma potoczna  wymowa z
uproszczonymi gr. sp. i upodobnieniami [m iszczsz, czszeba, kap ital is(m), japko]
w zakresie fleksji:
formy bezokoliczników: mleć, pleć ßð norma potoczna: mielić, pielić
formy czasu przeszÅ‚ego: meÅ‚Å‚em, peÅ‚Å‚em, sÅ‚aÅ‚em ßð norma potoczna: mieliÅ‚em, pieliÅ‚em,
ścieliłem
D. l. poj. woÅ‚u, bawoÅ‚u ßð norma potoczna: woÅ‚a, bawoÅ‚a
B. l. poj. rzecz. nieżywotnych = M.: (jem) kotlet, batonik, wysyłam sms, mail, (hoduję)
filodendron, (wyrywam) zÄ…b ßð norma potoczna: B. l. poj. rzecz. nieżywotnych = D. (jem)
kotleta, batonika, wysyłam smsa, maila, (hoduję) filodendrona, (wyrywam) zęba, (kup mi)
loda, (zawiąż) buta.
M. l. mn. anioÅ‚owie/anieli/anioÅ‚y ßð norma potoczna: anioÅ‚y
D. l. mn. Å‚azarzów, cyklów, ßð norma potoczna: Å‚azarzy, cykli
Stopniowanie przymiotników: spokojniejszy, odporniejszy ßð norma potoczna: bardziej
spokojny, bardziej odporny
6
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
w zakresie składni
Różnicowanie znaczeÅ„ konstrukcji dostarczać coÅ›  dostarczać czegoÅ›  część, trochÄ™ ßð
norma potoczna: tylko dostarczać coś
Tylko norma potoczna: używanie konstrukcji opierać się na czymś (w znaczeniu przenośnym)
Posługiwanie się liczebnikami zbiorowymi w połączeniach z nazwami istot niedorosłych i
rzeczownikami z grupy pl. tantum (czworo kurczÄ…t, dwoje dziewczÄ…t, siedmioro drzwi, dwoje
nożyc) ßð norma potoczna: cztery kurczaki, pięć dziewczÄ…t, siedem sztuk drzwi, dwie pary
nożyc
Stosowanie wyrażenia wysyÅ‚ać coÅ› pod adresem ßð norma potoczna: wysyÅ‚ać coÅ› na adres
Używanie zwrotu adresatywnego PaÅ„stwo rozumiejÄ… ßð norma potoczna: PaÅ„stwo
rozumiecie
w zakresie słowotwórstwa i słownictwa
Formant -iny Zosiny, matczyny, obuwniczy ßð norma potoczna: formant -owy obuwiowy,
ślicznościowy
Tradycyjne rozumienie wyrazu sensat  człowiek przesadnie mędrkujący, poważny , pasjonat
 czÅ‚owiek Å‚atwo wpadajÄ…cy w pasjÄ™ ßð norma potoczna:  czÅ‚owiek lubiÄ…cy sensacjÄ™,
podniecający się plotkami ,  człowiek z pasją oddający się jakiemuś pożytecznemu zajęciu
Norma staranna: nieposługiwanie się wulgaryzmami i deprecjonującymi ekspresywizmami
w rodzaju: pierdoła, szczyl, zajebisty
Norma staranna: nieużywanie modnych zapożyczeÅ„: shop, transza, newsy, lunch, chipsyßð
norma potoczna: nadużywanie modnych zapożyczeń
Posługiwanie się wyrazami o tradycyjnej budowie morfologicznej: wyprzedaż, nadwerężyć
ßð norma potoczna: wysprzedaż, nadwyrężyć
Używanie frazeologizmów w tradycyjnej formie: odgrywać rolę, spełniać funkcję, wycisnąć
piętno i znaczeniu: śmiać się w kułak  ironicznie ale potajemnie , cienko prząść  być słabego
zdrowia lub w zÅ‚ej kondycji finansowej, ßð norma potoczna: Å›miać siÄ™ w kuÅ‚ak  Å›miać siÄ™
ironicznie, ale w sposób otwarty , spełniać rolę, wywrzeć piętno
7
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
Warianty w normie, ich typy:
Norma (zarówno wzorcowa, jak użytkowa) jest ze swej natury dynamiczna, ewoluuje gdyż język
ciągle się zmienia. Szybciej zmienia się norma użytkowa, wolniej  wzorcowa. Warunkiem
skuteczności języka jednak jest jego względna stabilność, stąd w normie  stan chwiejnej równowagi
między elementami tradycyjnymi i nowymi. Równowagę normy można zachować dzięki temu, że
zmiany są powolne, jeden element nie jest od razu zastępowany przez inny, czasem oba elementy-
stary i nowy  współistnieją przez jakiś czas. W wyniku tego mamy w języku liczne środki oboczne,
równoległe, pełniące w zasadzie tę samą funkcję, tzw. warianty językowe.
Warianty objęte normą tworzą 2 zasadnicze typy:
Wariancja alternatywna - dublety, czyli środki o tej samej funkcji i podobnej frekwencji w
tekstach. Wybór jednego z wariantów zależy od przyzwyczajeń użytkownika, warianty SA w
normie równouprawnione.
Dop. l. poj. rzecz. męs. nieżyw. przystanka/u, poranka/u, abażura/u, adaptera/u,
M. l. mn. niektórych rzecz. r. męskoos.  filolodzy/owie, geolodzy/owie, psycholodzy/owie
Formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych  będę spać/spał(a)
Wymowa [sęs]/[sens], [konsul]/[kąsul] , [bud-żet]/[budżet], [chrzestny]/[chrzestny]
Równorzędne modele rekcji czasownika - zastrzeżenia do /wobec kogoś, przyjazny dla kogoś/komuś
Wariancja recesywna - opozycja środków ekspansywnych i recesywnych. Jeden z elementów
obocznych wychodzi z obiegu, jest przestarzały. Warianty recesywne SA pozostałościami
dawnych modeli systemowych, dziś ograniczonymi do użyć jednostkowych , a także do
języka najstarszego pokolenia
Dop. l.mn. rzeczow. męs. z końcówką y-: pisarzy/recesywne: -ów, graczy/ recesywne: -ów, funduszy/
recesywne: -ów, zniczy/ recesywne: -ów
oczyma/oczami, postaci/postacie
Wymowa [generał]/recesywne: [gienerał], [inteligencja]/recesywne: [inteligiencja]
W oddziale /recesywne: oddziele
zachować przed czymś/ recesywna składnia zachować od /
Recesywna składnia z dopełniaczem cząstkowym: dopić herbatę/ herbaty, uchylić okno/okna
8
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
Wariancja ekspansywna (innowacyjna)  gdy do normy wchodzą nowe elementy z uzusu, będące
przejawem tendencji wyrównawczych, dążności do uproszczenia form, wynikiem mody i wpływów
obcych. Warianty innowacyjne występują wyłącznie w obrębie normy użytkowej  jeśli zostaną
uznane za składnik normy wzorcowej, przekształcają się w warianty alternatywne.
B. l. poj.- tÄ™- tÄ…, tamtÄ™/tamtÄ…
Bardziej czysty/czyściejszy, bardziej biały/ bielszy
Można wskazać zależność między sytuacją rozwojową języka a liczebnością wariantów
określonego typu.
Jeśli w normie pojawia się dużo wariantów innowacyjnych szybkie przeobrażenia, zwykle
powodowane czynnikami zewnętrznymi wobec samego języka.
Duża liczba wariantów alternatywnych świadczy o trwającej stabilizacji.
Rozrost wariantów recesywnych jest wynikiem stabilizacji po okresie przemian i zapowiedzią
mniej intensywnego rozwoju języka.
Jeśli chodzi o szybkość przemian w zakresie wariantów, to najwyraz
niejsza jest ona w
zakresie wariancji recesywnej. Warianty recesywne i tak już ograniczone do normy wzorcowej,
stopniowo stają się elementami na tyle rzadkimi, że przestają być traktowane jako składniki normy.
W II poł XX w.
wycofała się ostatecznie końcówka  yj z Dop. l. mn. pewnych rzeczowników - lekcyj,
wakacyj,
zniknęła składnia współczuć z kimś,
wyrazy trybuszon i butersznyt zostały wyparte przez korkociąg i kanapkę.
Niektóre warianty pozostają składnikami stałych związków frazeologicznych jako relikty
językowe: Wart Pac pałaca, Przyszła koza do woza, głos wołającego na puszczy.
Kodyfikacja (=norma skodyfikowana)  zbiór reguł posługiwania się jednostkami językowymi,
sformułowanymi i skodyfikowanymi przez językoznawców; sformułowany przez ekspertów zbiór
ocen dotyczących jednostek języka, ich form, znaczeń, sposobów łączenia w zdania. Zawierają ja
gramatyki i słowniki.
Norma skodyfikowana nie jest wiernym odbiciem normy realnej. Czasem jest z niÄ… nawet
sprzeczna. Przyczyny rozstępu między normą i kodyfikacją:
9
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
Kodyfikacja obejmuje część zjawisk, w zakresie których norma użytkowa jest chwiejna, np.
krawata-krawatu , prawidłowe rozwiązanie zadania, rożen  rożno, czterysta-czterysta
Odmienny jest sposób kształtowania się obu norm (użytkowa kształtuje się w sposób
spontaniczny, skodyfikowana  pod wpływem świadomie przyjętych różnych kryteriów)
Kodyfikacja ujmuje zawsze język w określonym momencie jego rozwoju, utrwala określony
stan normy. Tymczasem norma powoli, lecz nieustannie się zmienia: wchłania pewne
elementy uzualne, usuwa na margines inne, noblilituje to, co środowiskowe, potoczne,
degraduje formy rzadkie czy przestarzałe.
Najpełniej skodyfikowana jest norma ortograficzna, najmniej poddaje się kodyfikacji norma
leksykalna i frazeologiczna wobec znacznej zmienności języka w tym zakresie. Aby pełnić taką rolę,
wydawnictwa powinny być wyposażone w odpowiedni system kwalifikatorów różnicujących
poszczególne odmiany normy. W praktyce opisy są niedoskonałe. I pod względem systemu
kwalifikatorów i konsekwencji ich stosowania. W sposób wybiórczy kodyfikują normę słowniki
ortoepiczne i poradniki językowe.
Funkcje kodyfikacji
Za najważniejszą funkcję kodyfikacji wobec normy językowej należy uznać funkcję stabilizacyjną.
Rozstrzygnięcia skodyfikowane, zapisane stabilizują normę. W pewnych wypadkach rozstrzygnięcia
kodyfikacyjne mogą wpływać na kształt normy realnej  funkcja promocyjna . Kodyfikacja może (np.
w wypadku terminologii tworzonej na użytek nowej dziedziny, nie dotyczy to języka ogólnego) 
funkcja normotwórcza. Zwykle wobec normy pełni kodyfikacja funkcję opóz
niajÄ…cÄ… (retardacyjnÄ…)-
pewne elementy uzualnie rozpowszechnione nie uzyskujÄ… aprobaty kodyfikacyjnej i ochronnÄ…
(niedopuszczanie do systemu takich elementów, które są sprzeczne z jego modelami, por.
speckomisja, biznes informacje), funkcję modelującą (propaguje rozwiązania, które nie mają oparcia
w systemie, por. skodyfikowanie takich formacji jak : parafiada, familiada  otwiera drogÄ™ do
powstawania formacji z formantem -ada dla imprez o charakterze rozrywkowym z elementami
konkursu (w uzusie: gimnazjada, liceada).
Trudności kodyfikacyjne
Co do normy skodyfikowanej  istnieje wątpliwość co do gremiów kodyfikujących. Pojawia się
wiele autorskich poradników językowych (Andrzej Markowski, Jan Miodek, Jerzy Bralczyk, Ewa
Kołodziejek), a w nich orzeczeń poprawnościowych. Często te opinie różnią się między sobą.
Nauczyciele, wydawcy, dziennikarze zainteresowani poprawnością językową, wyrażają niepokój
10
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
wobec różnorodności tych orzeczeń, niepokój ten dotyczy także słowników wydawanych przez różne
zespoły autorskie lub całe redakcje. Zawierają one czasem wskazówki sprzeczne wobec ocen w
innych publikacjach. Przykłady:
Podmienić, podmiana
SPP  uznany za niepoprawny i odsyła do zamienić, zamiana
Słownik wyrazów kłopotliwych - za suplementem do Słownika PWN wskazuje na odrębne
znaczenie  zamienić ukradkiem z zamiarem oszustwa
Podkoszulka
Słownik wyrazów kłopotliwych - niepoprawna forma
PSPP  potocznie też podkoszulka
Wobec takiej sytuacji można zająć stanowisko trojakie:
A) Liberalne  nie potrzeba kodyfikacji, niech każdy mówi jak chce.
B) Kodyfikacja zdecentralizowana  porady różnych ekspertów, spośród których można
sobie wybrać rozstrzygnięcia normatywne odpowiadające poszczególnym
użytkownikom.
C) Jednolite rozstrzygnięcia poprawnościowe przynajmniej w zakresie principiów języka, a
także powtarzających się form językowych, seryjnych oraz form, które sprawiają kłopot.
Nie wiąże się to z chęcią narzucenia komuś jednolitych gustów językowych. Przeciwstawienie
się liberalizmowi wynika z traktowania języka jako istotnego elementu kultury, wymagającego
ochrony wobec czynników powodujących jego degradację, takich jak:
inercja uzasadniona biologicznie, tj. dążenie do najmniejszego wysiłku,
brak doceniania kultury jako takiej, widzenie w języku wyłącznie narzędzia
porozumienia (byle jakiego),
niedostrzeganie jego wartości autotelicznych i twórczej roli w kształtowaniu
jednostek i społeczeństw.
Współcześnie kodyfikacja wiąże się z przyjęciem kilku ważnych założeń:
1. Uznanie za słuszne wyodrębnienie dwóch poziomów normy językowej: wzorcowej i
użytkowej, dalej dzielonej na potoczną i środowiskową (profesjonalną)  postulat
sformułowany prze H. Kurkowską, wprowadzony po raz pierwszy w NSPP pod. red. A.
Markowskiego
2. Uznanie wariantywności normy (także normy wzorcowej)  tam gdzie nie mamy wyraz
nego
poczucia gorszości jednej z form lub tam, gdzie miedzy sobą się wyraz
nie różnimy, co do
11
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
tego, która jest właściwa. Wiąże się to z uznaniem zmienności norm w czasie  najczęściej
wariancja stanowi stadium przejściowe pomiędzy zachwianą normą A, a jeszcze
nieutrwalonÄ… normÄ… B.
3. Przyjęcie zróżnicowania kwalifikatorów poprawnościowych: od niepoprawne, błędne, nie
poprzez ostrożne: nadużywane, lepsze, aż po rzadkie, przestarzałe.
Np. Rozwiązywać (nie: realizować problem)
Profesjonalista  nadużywane zamiast fachowiec
Problemat  przestarz. problem
4. Szanowanie odrębności regionalnych (np. słać/ ścielić łóżko).
KODYFIKACJA
NORMA REALNA
(NORMA
SKODYFIKOWANA)
UŻYTKOWA WZORCOWA
Fð
POTOCZNA ÅšRODOWISKOWA
REGIONALNA
OGÓLNA (PROFESJONALNA)
Innowacja językowa, zmiana językowa
Innowacja językowa  każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie. Innowacją jest
nowy sposób wymowy głoski lub połączenia głosek, nowy sposób akcentowania wyrazu, nowa forma
fleksyjna (lub brak odmiany wyrazu), nowy model słowotwórczy, nowy typ połączenia składniowego,
nowy wyraz, zwiÄ…zek frazeologiczny, nowe znaczenie wyrazu. Innowacje pojawiajÄ… siÄ™ w tekstach.
Tworzone są albo świadomie, wskutek pojawienia się określonych potrzeb nazewniczych,
ekspresywnych, albo są wynikiem niedostatecznej znajomości normy językowej.
Większość innowacji tekstowych nie upowszechnia się. Niektóre jednak są w tekstach powtarzane
( np. wojna na górze, styropian, przeskoczyć przez płot, republika kolesiów ) - wchodzą do uzusu,
charakterystycznego dla określonych grup społecznych i tekstów.
12
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
Jeśli ta przydatność uzyskuje aprobatą społeczną wchodzi do normy językowej (zwykle najpierw do
normy użytkowej, potem wzorcowej). Utrwalenie innowacji w normie kończy się jej wejściem do
systemu .
Zmiany zaaprobowane w normie i systemie  to zmiany językowe.
IV. Kryteria oceny poprawności  główne narzędzie językoznawcy normatywisty podczas
kodyfikacji
W obecnej sytuacji niestabilności normy językowej  co wynika z niezwykle dynamicznych
zmian językowych, czy to chwilowych, czy też trwałych  szczególne znaczenie mają narzędzia
stosowane przez normatywistów w procesie kodyfikacji normy. Podstawowym narzędziem
normatywisty są kryteria oceny poprawności. Precyzyjne opracowanie kryteriów jest szczególnie
istotne w praktyce np. przy opracowywaniu słowników ortoepicznych. Obecny stan rzeczy w tej
kwestii nie jest zadowalający, mimo że kryteriom poświęcono niemało uwagi.
Okres bardzo żywego zainteresowania ustaleniami teoretycznymi i praktycznymi w sprawie
kryteriów przypadł na pierwszą połowę lat 80. W sytuacji intensywnych procesów przemian
językowych  było to relatywnie dawno. O kryteriach wprawdzie pisano i póz
niej, w większości
wypadków wypowiedzi te jednak miały charakter tylko relacjonujący, rzadko zaś były to krytyczne
analizy zestawu kryteriów jako elementu aparatu metodologicznego. Ostatnie głosy polemiczne
pochodzą z połowy lat dziewięćdziesiątych. Ważna konferencja w tej sprawie odbyła się w Zielonej
Górze w roku 1995.
Opracowanie kryteriów poprawności językowej zawarte w Nowym słowniku poprawnej
polszczyzny z 1999 r. przyniosło względne ujednolicenie standardów w tej mierze i na te standardy
powszechnie się przystaje. Także najnowszy podręcznik akademicki do kultury języka z roku 2005 nie
wnosi w tej kwestii nowych rozstrzygnięć, podaje więc niejako stan ustaleń z połowy lat
dziewięćdziesiątych.
Czym jest kryterium?
Najczęstsze sądy wyrażają przeświadczenie, że kryterium oceny danej formy językowej to
 miernik, którego zastosowanie pozwala stwierdzić, czy forma ta jest poprawna, czy niepoprawna
(błędna) (Markowski 2005: 46). Definicja taka nie wydaje się właściwa z powodu braku precyzji. Jest
za szeroka. Na to, by stwierdzić, czy forma jest poprawna, czy nie, posłużenie się jednym kryterium -
to oczywiście za mało. Pojedyncze kryterium nie daje podstaw do ostatecznej i jednoznacznej oceny
w kategoriach  poprawne  niepoprawne . NiekwestionowanÄ… obecnie zasadÄ… jest stosowanie w
działalności kulturalnojęzykowej  kryteriów cząstkowych , pozwalających na wypracowanie oceny
ogólnej, będącej wypadkową ocen szczegółowych. Jest zatem precyzyjniej, traktować kryterium
13
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
poprawności językowej jako stosowany w odniesieniu do poszczególnych jednostek językowych
miernik występowania  pożądanej z językoznawczego punktu widzenia  cechy, podany w postaci
sformułowanego jednoznacznie warunku. Żadne pojedyncze kryterium nie powinno stanowić
podstawy do użycia określeń  poprawne   niepoprawne . O tym, czy jest ona poprawna, czy nie,
powinno się decydować na podstawie analizy danej formy pod względem spełniania wymogów
całego zespołu kryteriów, odpowiedziawszy sobie uprzednio na pytanie, czy w świetle ocen
cząstkowych dana forma sprzyja optymalizacji komunikacji językowej. Komunikacji, nie zaś systemu
językowego. Prymarnym wyznacznikiem powinno być bowiem skuteczne porozumiewanie się,
optymalizacja systemu jest właściwie sprawą wtórną, choć oczywiście istotną.
W większości opracowań, kiedy wspomina się o kryteriach (czy nawet szerzej  o narzędziach) do
oceny poprawności językowej, mówi się o stosowaniu ich głównie, albo i jedynie, do wartościowania
innowacji.
Kryteria wewnątrzjęzykowe  odwołujące się do natury języka jako funkcjonalnego narzędzia
porozumiewania siÄ™.
1. Kryterium funkcjonalne / funkcjonalności użycia
Funkcjonalne są te jednostki języka, które:
a) są potrzebne z uwagi na rozwój wiedzy, techniki (kontener, haker)  kryterium
wystarczalności
b) są operatywne, ekonomiczne (oszczędzają wysiłek mówiącego)  kryterium ekonomiczności
(języka / użycia) (rozmiarówka, kablówka)
c) są wystarczająco precyzyjne pod względem znaczenia i nie prowadza do rozbudowy
homonimii (por. automyjnia, kulturowy i kulturalny, studio paznokcia ?  wydaje się, że ta
nazwa niefunkcjonalna, bo nie wywołuje jednoznacznych skojarzeń por. studio kosmetyczne,
jest trochę śmieszna.)  kryterium precyzyjności
2. Kryterium zgodności z systemem ( kryterium zgodności z tendencjami rozwoju języka)
Por. D. Buttler: meblościanka, kursokonferencja
Kryteria zewnątrzjęzykowe
1. Kryterium frekwencyjne (częstości użycia)
2. Kryterium stopnia rozpowszechnienia (powszechności użycia, zgodności ze zwyczajem
społecznym, społeczne, zwyczajowe, zwyczaju językowego uzusu, uzualne) por. turystyka
aborcyjna, żołądz
 jako , rzecz. rodz. męskiego rozpowszechnione w różnorodnych
14
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
środowiskach i tekstach, *wzięłem, *zaczęłem, *okranżać, *zakanszać  ograniczone do
tekstów mówionych
3. Kryterium autorytetu (kulturalnego)
Autorytetem w sprawach poprawności bywają pewne środowiska, instytucje i osoby- wielcy
pisarze, wybitni mówcy. Literatura obecnie wycofuje się z funkcji wzorcotwórczej w kwestii
języka. Realny autorytety stanowią dziś środki masowego przekazu. Również szkoła nie spełnia
roli autorytetu. Rodziny inteligenckie, których członkowie od paru pokoleń posługują się językiem
literackim, stanowiÄ… niewielki procent polskiej inteligencji.
4. Kryterium narodowe (rodzimości)
Aktualizuje się wtedy, kiedy mamy do czynienia z zagrożeniem kultury narodu lub odradzaniem
się ducha narodowego. Postawa obronna wiąże się z naciskiem na rodzimość struktur
językowych, przeciwdziałaniem masowemu naśladownictwu, opartemu na inercji czy
bezmyślności, snobizmie. Współcześnie napływ zapożyczeń ang. budzi sprzeciw kodyfikatorów 
uznają potrzebę umiaru w korzystaniu z wyrażeń obcojęzycznych. Zbyt rygorystyczne zwalczanie
elementów obcych może przeradzać się w puryzm językowy. Walka o rodzimy kształt języka nie
powinna przeradzać się w tendencji do izolacji, do tworzenia getta językowego. Procent
internacjonalizmów, szczególnie w języku nauki i techniki, rośnie we wszystkich językach świata,
stanowiąc jeden z przejawów unifikacji ludzkiej kultury. Dziś najczęściej przyjmuje się, że
pożyczki są tylko wtedy niepoprawne, jeśli niefunkcjonalne: rus.póki co (por. na razie), niem.od
przypadku do przypadku (por.od czasu do czasu, sporadycznie). Niektórzy uważają, że język
zawierający więcej elementów rodzimych jest bardziej obrazowy, podatny na gry językowe.
Nazwy kwiatów niezapominajka, bratek, mieczyk są bogatsze skojarzeniowo niż storczyki,
gladiolusy, floksy.
5. Kryterium estetyczne
Por. PUPiK (Przedsiębiorstwo Upowszechniania Prasy i Książki), IEOP (Instytut Ekonomiki i
Organizacji Pracy), OSRAM, ciekawostka przed wojną takie skojarzenia budziło słowo ekipa ( kipa
 środ. gwar. kipa smarki , poślini
6. Kryterium geograficzne
7. Kryterium historyczne
VI. Typy innowacji językowych
a) katering, klikać, oszołom, jestem za , a nawet przeciw - innowacje uzupełniające ( elementy
językowe mające charakter leksykalny  neologizmy, frazeologizmy, nowe znaczenia wyrazów -
15
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
najczęściej uzupełniające lukę w systemie nazewniczym lub zaspokajające potrzebę wyrażania
stosunku emocjonalnego)
b) *koniami, *przyjacielami, pomimo tego, mimo wszytkiego ( tradycyjnie i normatywne: pomimo to,
mimo wszystko  wyjątkowy rząd biernikowy, por. pomino zakazu, pomimo deszczu, niechęci)) 
innowacje regulujące (nowe formy wyrazowe, nowe modele składniowe i słowotwórcze, będące
wynikiem usuwania wyjątków z systemu językowego, najczęściej gramatycznego)
c) *dwa prosięta (zastępowanie liczebników zbiorowych głównymi), słucham audycję, bronię kolegę,
używam pastę do zębów (wyrównywanie rządu dopełnienia bliższego do biernika)  innowacje
rozszerzające (nowe konstrukcje fleksyjne, składniowe, które powstały w wyniku dostosowania
reguły obejmującej mniej elementów do reguły powszechniejszej)
d) lider, kondycja w zn.  stan , aplikacja w zn.  podanie, prośba wysłuchać czego/co  innowacje
alternatywne ( nowe wyrazy, połączenia powstałe jako wynik nowych tendencji językowych, np.
mody)
e) *udzielić opieki, *protokół z zebrania, *karnister  innowacje nawiązujące (nowa forma, nowe
znaczenie powstaje wskutek nawiązania do innych, podobnych elementów pod względem
morfologicznym, dz
więkowym, znaczeniowym. Odmianą jest kontaminacja  przemieszanie części
dwóch istniejących dotąd elementów językowych ( hist. pstrokaty= srokaty+ pstry): w każdym bądz

razie (w każdym razie+ bądz
co bÄ…dz
), wywrzeć piętno ( wywrzeć wpływ+ odcisnąć piętno), spełniać
rolę (spełniać funkcję + odgrywać rolę)oczekiwać na kogoś ( czekać na kogoś + oczekiwać kogoś).
Kontaminacje zwykle nie uzyskujÄ… aprobaty normatywnej jako elementy funkcjonalnie
nieuzasadnione.
f) aidsowiec, PESEL (Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności ), asfaltówka, komórka,
mieszkaniówka, kablówka  innowacje skracające (nowy wyraz lub konstrukcja słowotwórcza, która
pozwala zaoszczędzić wysiłek nadawcy tekstu: skrótowce, uniwerbizmy leksykalne, czyli wyrazy
powstałe z wyrażeń dwu- lub więcejsłownych.
g) dyferencjacja znaczeń : śnieżny /śniegowy (  odnoszący się do śniegu, podobny do śniegu i
 zrobiony ze śniegu , mający w sobie śnieg : śnieżna zima, śnieżna sukienka, śniegowy bałwan,
pokrywa śniegowa, chmura śniegowa) , wieczorny/wieczorowy, dziecinny/dziecięcy , akty/akta,
przypadku/przypadka  innowacje precyzujące (różnicowanie się wyrazów, ich form i znaczeń , które
pozwala usunąć zbędna redundancję.
VII. Pojęcie błędu językowego. Błąd a innowacja
Za podstawową kategorię każdego działania językowego należy uznać wybór. Język jest
zbiorem elementów, w obrębie którego każdy osiąga wartość funkcjonalną dzięki opozycjom-
wybieramy jeden z elementów opozycyjnych gramatycznych, leksykalnych, stylistycznych ( np.
będę pisać/będę pisał, nie zdałem gramatyki opisowej/ oblałem opisówkę). Błąd językowy to wybór
złego elementu systemowego - gramatycznego lub stylistycznego ( -alnia zamiast  nia: myjalnia zam.
16
Dr hab. prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, KULTURA J
ZYKA POLSKIEGO , PODSTAWOWE
POJ
CIA KJP
myjnia, Nie pójdę, gdyż czekam na listonosza, powiedziane do osoby bliskiej zam. Nie pójdę, bo
czekam na listonosza). Błędu nie należy utożsamiać z każdym wykroczeniem poza obowiązująca
normÄ™.
Błąd językowy  to innowacja funkcjonalnie nieuzasadniona, będąca wynikiem np. niewiedzy, inercji
językowej, mody itp.
Można bowiem świadomie wybrać formę wprawdzie nieodpowiadająca normie, ale
przydatna funkcjonalnie, stylistycznie, czasem niezaaprobowana społecznie, ale zgodna z systemem.
Por. bezprzyczyny dzień (J. Tuwim), las się rozptaszał ( M. Wańkowicz). Użytkownicy języka są
jednocześnie tradycjonalistami, podporządkowanymi normie, i innowatorami, a im większa
sprawność językowa mówiących, tym większy wskaz
nik innowacji w tekstach.
Ze stanowiska normy można wyróżnić dwa typy błędów:
te które są poniżej normy (*umią,* rozumią, *ładnom dziewczynom)
te, które są powyżej (*lubieją  rezultat obaw przed popełnieniem błędu *umią, *rozumią,
daję *koleżanką  zam. daję koleżankom  rezultat obawy przed błędem *ładnom
dziewczynom), wym [*bijatyka, *prawnicy  rezultat obaw przed złym akcentowaniem typu:
matematyka, matematycy  wyrazów o etymologii łacińskiej]  hiperpoprawność.
TYPY BA

DÓW
Błędy zewnątrzjęzykowe
I Błędy ortograficzne
II Błędy interpunkcyjne
Błędy wewnątrzjęzykowe
A. Systemowe
Błędy fonetyczne
Błędy fleksyjne
BÅ‚Ä™dy sÅ‚owotwórcze ßð BÅ‚Ä™dy gramatyczne
BÅ‚Ä™dy skÅ‚adniowe ßð BÅ‚Ä™dy gramatyczne
Błędy leksykalne i frazeologiczne
B. Błędy użycia, czyli błędy stylistyczne
17