1
Zygmunt Krasiński Irydion
WST
P (OPRAC. W. KUBACKI)
Wstęp: W stosunkowo krótkim czasie po upadku powstania listopadowego ukazały się trzy dramaty
nawiÄ…zujÄ…ce do niedawnej walki
o wolność: III cz. Dziadów (1832), Kordian (1834), Irydion (1836). Dzieła te dotykały spraw:
Øð przyczyny klÄ™ski
Øð nieszczÄ™snego poÅ‚ożenia ujarzmionego narodu
Øð niepokojÄ…ca przyszÅ‚ość Polski.
Dziady nazywamy romantycznym dramatem metafizycznym (misteryjno-symbolicznym); Kordiana-
współczesnym dramatem psychologiczno- politycznym, natomiast Irydiona- ROMANTYCZNYM
DRAMATEM HISTORYCZNYM. Po wielu latach szczegółowych badań nie wiemy jaki jest właściwie sens
tego dzieła
Zagadnienie genezy: Fakty , w których kręgu pracował Krasiński nad swym dramatem:
Øð podróż do WÅ‚och
Øð studia nad dziejami rzymskiego imperium
Øð współczesne życie polityczne
Øð zwiÄ…zek z JoannÄ… BobrowÄ….
Włoch odegrały ogromną rolę w rozwoju nowoczesnego historyzmu dzięki swym zabytkom i
pamiÄ…tkom. Po rewolucji francuskiej
i napoleońskich wojnach Europa żywo zajęła się dziejami cezarów, narodzinami chrześcijaństwa,
najazdem barbarzyńców i upadkiem rzymskiego imperium. Koloseum i bazylika św. Piotra stały się
symbolami dwurogich religii, poglądów na świat. Nad zwaliskami pogaństwa zatryumfował krzyż.
Nowa Europa narodziła się u stóp krzyża. Na nowożytnie państwa złożyły się 3 historyczne formacje:
poganie, chrześcijanie i barbarzyńcy. Upadek Rzymu i rewolucja francuska to koniec starego świata i
poczÄ…tek nowego.
Byron zerwał z biblijną nastrojowością i sentymentalnym kultem ruin. Historycznemu stosunkowi
Byrona do ruin odpowiada realistyczny i nowoczesny poetycki opis starożytnych zabytków. Wszyscy
nasi wielcy poeci należeli do romantycznych pielgrzymów. Mickiewicz i Słowacki jako podróżnicy
zapisali się głównie w dziejach polskiego orientalizmu. Krasiński jedyny został poetą ruin, wielce
zachwycał się Koloseum. Na wiadomość o upadku powstania i zajęciu Warszawy poeta cytuje słowa
apostoła:  Tam gdzie Bóg, tam jest wolność i nazywa Polskę ziemią skrwawioną i świętą od tylu
bólów i zniszczeń, posłaną kośćmi męczenników.
W liście z 3.06.1835 Krasiński poruszył 3 sprawy doniosłe dla zrozumienia Irydiona: I-chwila, w której
Masynissa obudzi Irydiona ze snu wieków to noc 1835, gdy w Rzymie zostały tylko ruiny potęgi
Imperium, II- wstęp jest w formie poematu, reszta dramatyczna; III- millenarystyczny charakter
dramatu. Ten temat wprowadza młodzież chrześcijańską. Kornelia w miłosnej ekstazie uznaje w
Irydionie Chrystusa, który przyszedł założyć wyśnione przez religijnych marzycieli państwo tysiąclecia
(millenium). Partia Kornelia- Irydion jest artystycznym przetworzeniem związku Krasińskiego z Joanną
Bobrową. Kornelia wprowadza do historycznego dzieła wątek miłosny
i psychologiczny, była łącznikiem między światem chrześcijańskim, a pogańskim.
Irydion należy do dzieł polskiego romantyzmu, które doczekały się przekładów na obce języki.
Dramat historyczny: Irydion ma 2 plany: realny (temat historyczny) i symboliczny (sfera
współczesnych analogii i aluzji). Tematem historycznym jest zarysowujący się upadek Rzymu w dobie
cezariańskiej potęgi. Na tle przeobrażeń w ustroju państwa umieścił poeta spisek powiernika
Heliogabala, Greka- Irydiona. Bohater zamierza wyzyskać nowy układ sił do zniszczenia Rzymu
pragnąc w ten sposób pomścić hańbę swej ojczyzny i krzywdy wszystkich uciemiężonych ludów.
Następujące wątki historycznego tematu Irydiona mogły liczyć w epoce na żywy oddz
więk w
2
symbolicznej sferze dzieła: despotyzm i dekadentyzm cezarów, niezadowoleni, sprzysiężenia, bunty
ujarzmionych i wyzyskiwanych ludów, zapowiedz
upadku starego świata, zwyrodnienie
chrześcijaństwa, sojusz papiestwa z feudalnymi władzami Europy. Poeci i eseiści epoki dostrzegali w
cezariańskim Rzymie analogie moralne, społeczne i polityczne.
Świat katakumb w Irydionie stanowi nie tylko moralny i kulturalny kontrast pogańskiego Rzymu, lecz
także kontrast społeczny, ujęty
w duchu romantycznego katolicyzmu.
Kto wie, czy sprzysiężenia Irydiona, przez pokolenia żywionej i obmyślanej zemsty, powstania
przygotowanego przez Amfilocha we wszystkich prowincjach państwa jest pod patronatem Szatana,
czy tej całej fantastycznej strony politycznego dramatu Krasińskiego nie wolno uznać za odbicie
powstałej po rewolucji francuskiej legendy, że sprawcami mieszczańskiego przewrotu były tajne
związki iluministów i loże masońskie.
W Chórze Młodzieńców Starców w katakumbowej scenie Irydiona, można widzieć ogólne
romantyczne przeciwstawienie zapału i porywu pseudoklasycznej zasadzie rozsądku i umiaru, jak
również aluzję do dwu stronnictw, które się zwalczały w powstaniu listopadowym: zwolenników
walki zbrojnej i czcicieli Opatrzności
Krasiński był mocno przywiązany do kraju, w jednym z listów pisał:  Patrz! Od pierwszego rozbioru,
czy to nie w Koloseum wielkie, dziejowe, w przestrzeni i w czasie, coraz szersze krwawsze, nasz
kraj? . Autor rewolucję francuską tradycyjnie kojarzył ze schyłkiem republiki rzymskiej. Powieści
historyczne - Caprea i Roma, Rzym za Nerona. Na krytyczną i rewolucyjną myśl Irydiona duży wpływ
wywarła historiografia oświecenia: Monteskiusz, Wolter, Gibbon. Irydion w swej pozytywnej,
rzymskiej części jest konstrukcją ideowo- artystyczną, która daleko odbiega od tzw. prawdy
historycznej (Gibbon). Głównymi z
ródłami Krasińskiego zakresie syntez historiograficznych dziejów
upadku imperium rzymskiego były najprawdopodobniej:
Øð studia lub roztrzÄ…sania historyczne nad upadkiem Imp. Rzymskiego Chatenbrianda
Øð Historia rzymska, wstÄ™p do dziejów powszechnych Micheleta
Øð Historia upadku imperium rzymskiego, Historia Å›redniowiecznych republik wÅ‚oskich, Historia
odrodzenia wolności we Włoszech - Siismondiego;
Męczennicy Chetenbrianda, a Irydion: cechy wspólne: dzieła romantycznego historyzmu, utwory
polityczne, nadbudowa fantastyczna
w postaci nadprzyrodzonych sił, złych i dobrych duchów, legalizm jako wspólna postawa ideowa
pisarzy.
Krasiński nie lubił Francji, bo była ona z
ródłem niepokoju i społecznych zamieszek. Jego sympatią
cieszyła się Anglia ze swymi feudalnymi tradycjami. y
ródłem Krasińskiego o Heliogabalu było dzieło
Hiszpana Guevara zamieszczone w tomie XII: Życie Heliogabala
i życie Aleksandra Sewera. Hiszpan odmalował Heliogabala jako pogańskiego rozkosznika i złego
władcę. W Aleksandrze Sewerze przedstawił statecznego cnotliwego monarchę, bliskiego
chrześcijańskim ideałom. Moralna opozycja Heliogabal i Sewerus stałą się w Irydionie jądrem
konfliktu politycznego. Grek Irydion miał rodzica Greka (Książe Aleksy, pochodzący z carskiej rodziny
Dukatów, miał doradcę: przezywanego Mursuflusem od zrośniętych brwi, który wsławił się w
burzliwych dziejach w czasie podboju Bizancjum przez Krzyżowców). Mursuflus grał rolę fałszywego
przyjaciela i doradcy przy młodym cesarzu Aleksym, podobnie jak Irydion przy Heliogabalu.
Historyczność to wierność w odtworzeniu epoki. Historyzm dzieła to występujący w nim kierunek
syntezy dziejowej, Historyczność to znajomość epoki, kwestia wiedzy pisarza. Historyzm to
zagadnienie ideologii, to pytanie jaki użytek czyni pisarz ze swej historycznej wiedzy.
W pogańskiej, starożytnej partii Irydiona światem rządzi los i przeznaczenie  Fatum jedno spokojne
niewzruszone, rozum nieubłagany świata, patrzy z wysoka na winy ziemi i nieba .
3
W Irydionie ponad dramatem historycznym rozgrywa siÄ™ dramat metafizyczny. Scena ziemska jest
tylko małym wycinkiem odwiecznych zapasów, jakie toczą z sobą niebo i piekło.
Krasiński dramat o spisku Irydiona zbudował według żywej jeszcze w epoce praktyki historyzmu
pseudoklasycznego. Konwencja ta pozwalała na zupełną dowolność w traktowaniu dziejów. Cel
polityczny osiÄ…gano przy pomocy aluzji.
Za pierwiastki pseudoklasyczne w Irydionie można uważać: swobodę w traktowaniu faktów
historycznych dowolność w kształtowaniu głównych, historycznych postaci, podporządkowanie dzieła
apriorycznej koncepcji i aluzyjności.
Wielką aluzją polityczną jest nieudany zamach stanu w Irydionie. Przy pomocy aluzji poddał Krasiński
krytyce także historyczną rolę kościoła. W dziele mamy pewne szczegóły, które świadczą, że Krasiński
nie zachwycał się patriotycznym entuzjazmem młodzieży (tym godził w Mickiewicza i w jego Odę do
młodości). Sprawa polska doszła w Irydionie do głosu niejako ubocznie, dzięki pseudoklasycznej aluzji.
Tematem dzieła Krasińskiego było przygotowanie wielkiego przewrotu politycznego. Intrygę
polityczną zaczyna Amfiloch. Irydion jest spadkobiercą- toideał zemsty, którą w ciągu wieków żywiły
ludy podbite przez Rzym. Podwójną grę prowadzi Masynissa. Konspiratorem jest także Aleksander
Sewerus. Ulpianus gra na Wschodzie rolę jego emisariusza. Dwuznacznie postępuje bp Wiktor: głosi
ewangeliczną naukę miłości i równocześnie wspiera modlitwami buntownika Aleksandra Sawera.
Nawet niewinna Elsinoe bierze udział w wywrotnej robocie. W końcu Irydion odnosi typowo
romantyczne zwycięstwa- za grobem.
Irydion nienawidzi wrogów ojczyzny, snuje ambitne zamiary polityczne, gra na ludzkich
namiętnościach, szuka sprzymierzeńców, waży siły, walczy i ponosi klęskę- działa jak człowiek. Akcja
Irydiona została podporządkowana dwóm nadziemskim potęgom: szatana Masynissy i Opatrzności.
W ten sposób dramat człowieka przemienił się w historiozoficzne misterium. Irydion zgrzeszył,
ponieważ nienawidził nieprzyjaciół. Szatan i Opatrzność to tradycyjna machina chrześcijaństwa. W
czasie, gdy Irydion spał w swej legendarnej grocie, zniknęli z areny dziejów jedyni ciemięzcy, a na ich
miejsce ukazali się nowi. Nowe ofiary wstąpiły na szafoty. Grecki patriota- spiskowiec zostanie zatem
druhem polskich patriotów męczenników. W Dokończeniu dokona się jakby identyfikacja
konkretnego bohatera dramatu z symbolicznym bohaterem dziejów- nieśmiertelnym bojownikiem o
wolność ludów. Jest to dzieło na pewno bardzo złożone. Odbiło w sobie różne postaci i odcienie
historiozoficznej myśli swych czasów. Potrafił je poeta bardzo pomysłowo powiązać dzięki pojemnej
formie dramatu fantastycznego. Utwór ten niewątpliwie wybitny ustępuje Grażynie zakresie
literackiego warsztatu historycznego, Marii Malczewskiego przez liryzm i żywość obrazów
wywołanych przeszłością.
Kształt artystyczny: Sam autor w liście do Reeve a określił charakter i części składowe swego działa:
 Wstęp ma postać poematu, reszta jest dramatyczna. Koniec, obudzenie(bohatera), będzie balladą .
W Irydionie mamy do czynienia z dwoma czasami: czas odtworzonych wypadków przeszłości i czas
aktualnych sytuacji, na które te wypadki rzucają światło. Wstęp i Dokończenie dzieją się współcześnie
i wysuwajÄ… siÄ™ na pierwsze miejsce, jako medytacja historiozoficzna poety.
Wstęp:, czyli poemat: forma epicko-liryczna. W Irydionie mamy skrzyżowanie chrześcijańskiej
konwencji epickiej w różnymi odmianami myśli historycznej. We wstępie i Dokończeniu przedstawia
poeta misterium dziejów w samym zaś dramacie- beznadzieją walkę człowieka. Rośnie w dziele
znaczenie sił nadprzyrodzonych tak, że w finale ostateczna rozprawa toczy się już między niebem, a
piekłem.
Wstęp został napisany prozą, a jednak już sam jego wygląd zewnętrzny nie przypomina typowego
prozaicznego utworu, a raczej poemat lub powieść poetycką. Składa się z 12 rozdzialików (niby
pieśni). Wstęp dzieli się na 3 części: 1. 5 rozdzialików- część ta ma w sobie cos z poematu (nastrojowy
poczÄ…tek i wyznanie autorskie)i coÅ› z klasycznej epiki (inwokacja  Niechaj duch zniszczenia&  ); 2 i 3
rozdział- epika, 2. 6 rozdzialików; poeta opowiedział pradzieje bohatera, całość ma charakter
4
wybitnie epicki; jest wystylizowana na skandynawska sagę (człowiek północy - wojownik z natury i
upodobania; człowiek z pd. - zagubiony w rozkoszach i zmysłach) 3. 1 rozdzialik.
W aspekcie hist.-lit. Wstęp do Irydiona przedstawia się nie jako stylistyczne naśladownictwo
Macphersonowskich epitetów
i dopełniaczowych przydawek, lecz jako owoc celowej pracy nad przystosowaniem prozy do epicko-
dramatycznych zadań. Rapsodyczna postać tej prozy nawiązywała do wzorów Biblii i Eddy. Modelem
formalnym Krasińskiego były polskie i niektóre obce przekłady prozą technika wersową Pieśni Osjana,
Eddy, powieści poetyckie Woltera, Scotta.
Część dramatyczna, historiozoficznego tryptyku: To co Krasiński nazywa konwencjonalnie dramatem
jest tworem bardzo złożonym. Krasiński podzielił Irydiona na 4 części, odstępując od tradycyjnych
aktów i scen. I część uderza bogactwem dramatycznego materiału
o jednorodnym charakterze, jest to najbardziej klasyczna część Irydiona. II cześć jest silnym
kontrastem w stosunku do I. To najbardziej romantyczna partia działa; rozgrywają się tu 3
podstawowe wątki dramatu: polityczny, psychologiczno-miłosny i metafizyczny. Część III stanowi
górujący moment w dramacie politycznym i psychologicznym. Część czwarta przynosi rozwiązanie
tematu politycznego, zarysowuje wyraz
nie paralelÄ™ historiozoficznÄ….
W Irydionie można wyróżnić 3 typy teatru: klasycystyczna tragedię antyfeudalną, psychologiczno-
polityczny dramat Szekspirowski, oraz romantyczne misterium. Rzym Cezariański, Irydion- stoik,
myśliciel, typowy bohater pierwszego teatru. Teatr szekspirowski to część chrześcijańsko-
katakumbowa, teatr namiętności i moralno politycznych konfliktów. Trzecia struktura dramatyczna
występuje pod koniec II części i IV oraz w środku III. Konwencja misteryjna miesza się tutaj z cechami
dramatu fantastycznego i zwiÄ…zanej z nim romantycznej opery. Po Dziadach i Kordianie Irydion
stanowi trzeciÄ…, oryginalnÄ… syntezÄ™ dramatycznych form epoki.
Dokończenie:  medytacja poetycka , rozpoczyna się od Inwokacji  O myśl moja&  . Zapadająca noc
nad antycznymi ruinami to odpowiedni pejzaż dla ukazania się tajemniczej i złowróżbnej Masynissy.
Mamy lirykę nocy, poetycki opis ruin przy księżycu, dramatyczny moment oddalenia się Irydiona.
Koniec i obudzenie będzie balladą. Balladowym tematem jest pakt z szatanem, magiczne uśpienie
Irydiona i niezwykłe jego obudzenie po upływie wieków. Motywem baśniowym jest wejście Irydiona i
Masynissy do Rzymu, zwłaszcza lęk Masynissy przed świtem. Bardzo duże znaczenie w Irydionie mają
odautorskie przypisy, całą wartość utworu tkwi
w przypisach. Samo dzieło jest nic nie znaczącą gadaniną, błahą obroną jezuityzmu. Przypisy
pomagają zrozumieć ideologiczną
i arystotyczną konstrukcję dzieła.
Osoby:
¾ð IRYDION - Grek, syn Amfilocha i kapÅ‚anki Odyna Grimhildy, brat EIsinoe
¾ð ELSlNOE - siostra Irydiona,
¾ð MASYNISSA - szatan w ludzkiej postaci sÄ™dziwego starca, doradca i opiekun duchowy Irydiona
¾ð HELIOGABAL - cesarz Rzymu
¾ð ALEKSANDER SEWERUS - syn Mammei, cesarz Rzymu po obaleniu Heliogabala
¾ð MAMMEA - matka Aleksandra Sewerusa
¾ð WIKTOR - biskup Rzymu
¾ð KORNELIA METELLA - chrzeÅ›cijanka, ukochana Irydiona
¾ð EUTYCHIAN - prefekt pretorianów Heliogabala
¾ð RUPILIUS i EUBULUS - dworzanie, zausznicy Eutychiona
¾ð SYMEON Z KORYNTU - przywódca mÅ‚odzieży chrzeÅ›cijaÅ„skiej, żarliwy stronnik Irydiona
¾ð ULPIANUS - prawnik, doradca Aleksandra Sewerusa
5
¾ð LUCIUS TUBERO i ARYSTOMACHUS - zbuntowani pretorianie Heliogabala na sÅ‚użbie
Aleksandra Sewerusa
¾ð GLADIATOR SPORUS - LUCIUS TIBERIUS SCYPIO - potomek możnego niegdyÅ› rodu rzymskiego
¾ð PILADES - przeÅ‚ożony niewolników Irydiona
¾ð WERRES i ALBOIN - wodzowie barbarzyÅ„ców na sÅ‚użbie Irydiona.
¾ð FILOZOF - ANAKSAGORAS - neoplatoÅ„czyk
¾ð Chóry: karłów, mÅ‚odzieÅ„ców, starców, barbarzyÅ„ców, podziemnych gÅ‚osów, kapÅ‚anów,
niewiast, gladiatorów
¾ð Ponadto: dworzanie, pretorianie, żoÅ‚nierze, posÅ‚aÅ„cy, tancerki, muzykanci, niewolnicy,
gladiatorzy
STRESZCZENIE
Wstęp: Historię tę opowiada Amfiloch do swojego syna Irydiona. Mówi o Rzymie, który się
rozpada. Politeizm się znudził, chrześcijaństwo jest prześladowane. Lud ma dość władzy cezara,
nikt nie ma odwagi jej jednak obalić. Władza jest niestabilna- słowem miasto upada! Mowa jest o
potrzebie zemsty. Opowiada swojÄ… historiÄ™:
W Rzymie Amfiloch spotkał Grimhildę, kapłankę Odyma. Chciał ją wziąć za żonę. Ona przystała na
to, jednakże chciała się pożegnać z głazem i z miejscem swojego Boga& siedząc na owym głazie
zachowywała się tak, jakby zasnęła, po czym zaczęła prorokować& Jej proroctwo skończyło się
tym, że zasłabła i padła jakby martwa na ziemię. Nikt nie zareagował- było to miejsce święte- nie
mogli nic zrobić. Jedynie Amfiloch jej pomógł, choć tamci chcieli mu zabronić i przywrócił ją do
życia. Przez to zgromadzeni tam ludzie wypowiedzieli liczne przekleństwa pod ich adresem.
Zemdlona Grimhilda powracała więc wraz
z Amfilochem na Chmarę (Grecja). Opowiadał on o swoim kraju i powiada, że ona teraz ma
nienawidzić jego wrogów tak jak on. Mówi też, że jest tylko jeden bóg na tym świecie, a imię jego
PRZEZNACZENIE.
Z związku tego urodzili się Irydion i Elsinoe. Gdy nie było w pałacu ojca Grimhilda bardzo się o
niego martwiła i snuła czarne domysł (że coś mu się stało). Wtedy to prowadziła swoje dzieci pod
posąg swojego boga (Odyma), którego nakazywała im czcić. Gdy zaś wracał Amfiloch rzucała się w
jego ramiona i zapominała o wszystkich troskach, a i wtedy dzieci spokojnie bawiły się. Ojciec nad
kołyską zawsze im powtarzał, wraz z błogosławieństwem, że mają nienawidzić Rzym.
W pewnym momencie Grimhilda zaczyna popadać w obłęd(13 lat). Mówi o tym swojemu
mężowi, lecz ten stara się ją uspokoić, choć sam spokojny już nigdy nie był. Pewnego wieczoru
słudzy prowadzą go do pokoju, a tam leży jego ukochana, umierająca- wypiła kielich trucizny.
Kazała się zanieść przed posąg swego boga- ten spełnia jej żądanie. Gdy już jest tam Grimhilda
prorokuje: widzi spalony Rzym. Umiera. Amfiloch przepełniony rozpaczą i boleścią każe przynieść
siekierę- niszczy nią posąg. Wraz z dziećmi
i urną opuścili więc Chimerę i osiedlili się w Rzymie. Amfiloch stracił tę, co kochał, zatem osiądzie
teraz wśród wrogów i z całego serca będzie ich teraz nienawidził.
Cz1. W Elsinoe zakochał się Heloigabal (cezar). Irydion widzi w tym szansę i godzi się na to choć
siostra tego nie chce, rozpacza. Przybywają posłańcy Heliogabala, by zabrać dziewczynę. Irydion
każe jej zachować duszę czystą, by wróg nie splamił jej duszy. Posłańcom mówi, że ofiarowuje
cezarowi i Elsinoe 50 gladiatorów, bo ta lubiła patrzeć na ich walki. Tak naprawdę owi Gladiatorzy
mieli jej strzec. Elsinoe odjeżdża.
Gdy już przybywa na dwór Heliogabala ten oprowadza ją po zamku. Ubóstwia ją, choć widzi jej
niezadowolenie, gdyż nie ma tam posągu Odyna. Oznajmia również, że nie dotnie go i odchodzi.
Ten jednak każe jej zostać, choćby po to, by mógł na nią patrzeć. Ona jednak każe mu się uciszyć,
gdyż słyszy głos matki, gdy ten chce się do niej zbliżyć powiada, że ona potrzebuje ust śmiałych
6
i silnych ramion, gotowych do walki. Cezar puszcza mimo uszu te uwagÄ™, chce tylko na niÄ…
patrzeć, chce spać z nią. Ta odchodzi mówi, by spał w najlepsze. Sam. Przychodzi Eutychian
widząc niezadowolonego cezara pyta co się stało, ten zaś ma proste życzenie- pragnie, by Elsinoe
przyszłą do jego łoża, by ze sobą byli:P. Elsinoe prorokuje& cezara uratować ma& jej brat!
Rozmawia Mammea i Aleksander. Mówią o Chrystusie, którego nauka coraz bardziej porusza ich
serce. Przybywa Ulpianus
i przywozi złe wieści. Nikogo nie namawiał do zrywu, do zemsty, by władzę przejął praworządny
Aleksander. Jedynie słuchał ludzi. A gdy widział, że owe serce pała nienawiścią zapalał tę iskierkę.
Mammea stara się złagodzić ich zapał. Każe przebaczyć i pokochać- jak nauczają chrześcijanie.
Ulpianus krytykuje chrześcijan i mówi, że Ci przydadzą się tylko do tego przewrotu, a potem
należy ich pozabijać! Widział jak w milczeniu umierali za wiarę- krytyka. Mammea jest bardzo
nieszczęśliwa z tego powodu. Temat schodzi na Elsinoe- wybrankę cezara, która ponoć bardzo
dumna, ale i zemdlona wchodziła do pałacu cezara. Wychwalali też jej piękno. Niewolnik
zapowiada przyjście Irydiona.
Irydion nazywa Aleksandra cezarem. Rozmawiają o polityce, o możliwym odzyskaniu władzy.
Ulpianus pyta się o Masynissa, czy dalej mu towarzyszy. Ten potwierdził. I odparł atak Ulpianusa,
który pytał, dlaczego nie zabija swoich niewolników, choć ma takie prawo. Aleksander chce zgody
między nimi. Podają sobie rękę. Irydion mówi o swojej gotowości, jeżeli dojdzie do powstania
przeciwko cezarowi. Irydion wychodzi. Ulupius nie jest przekonany, co do niego.
Irydion przybywa do pałacu cezara. Elsinoe słysząc Irydiona ucieka. Heliogabal zaczyna rozmawiać
z Irydionem. Mówi o tym, że umrzeć, bo nie czuje się już bezpiecznie. Irydion oferuje pomoc. A
pierwsze kroki to to, by cezar przeniósł się gdzieś daleko i rządził swoim małym państwem, a żeby
zburzyć Rzym. Irydion obiecuje wsparcie Heliobagalowi.
W ogrodzie rozmawiają Elsinoe z Irydionem. Elsinoe ma dość. Byłaby gotowa nawet kochać
Heliogabala, prosi brata by ją zwolnił
z przysięgi, gdyż ona nie pragnie zemsty! Ten jednak nie chce tego uczynić. Żegnają się!
Do Irydiona przyszedł gladiator. Masynissa ostrzega go przed nim. Gladiator przyznaje się, że
przyszedł tu z zamiarem zabicia Irydiona, lecz został najedzony, napojony i nie jest w stanie tego
uczynić za okazaną mu dobroć. Jutro zaś i tak zginie pod kłami tygrysa. Irydion daje mu wolność.
W ten sposób pozyskuje sobie kolejnego człowieka. Niezwykle się z tego cieszy. Masynissa jednak
ostrzega go przed chrześcijanami, że potem oni będą tymi złymi. Każe mu także ułożyć sobie życie
z kobietÄ….
Cz2. Irydion schodzi do katakumb, by porozmawiać z bp. Wiktorem. Gdy zaczyna mówić o
powstaniu zbrojnym Wiktor go upomina i mówi, że nie tego uczył Chrystus. Daje mu
rozgrzeszenie i nadchodzi kondukt żałobny- niosą męczennika. Irydion zostaje na tyle, widząc to
Kornelia zatrzymuje się i zaczyna z nim rozmawiać. Okazuje się, że ta go kocha i modli się o jego
nawrócenie. Jej jedynym celem było to by dać mu zbawienie. Hieronim (imię Irydiona po chrzcie)
opowiada jej losy swojego ojca. Po śmierci matki i on się otruł. Kazał Elsinoe być mu posłuszna,
wszystkich niewolników puścił wolno, a on złożył przysięgę, że pomści ich wrogów. Jego życie jest
więc skazane na zemstę i walkę! Irydion mówi też świętej dziewicy, że jego ojciec był zwiastunem
Chrystusa, a on sam jest jak drugi Chrystus. Dziewczyna zaczyna wierzyć mu, widzi w nim anioła&
nadchodzi Wiktor- Irydion ucieka. Bp pyta się Kornelii czy ona była tu sam i co robiła. Powiedziała
że się modli, i że jest sama, i że szuka Boga& Wiktor rzekł, że na każdego mogą przyjść chwile
zwątpienia i wyszedł. Na nowo pojawił się Irydion dziewczyna przerażona zaczęła mówić, że nie
chce zemsty, że chce iść za Panem. Hieronim pozwala jej odejść, mówi by uciekała od niego. Ona
usiłuje wstać. Hieronim podaje jej rękę, a ta znowu padła& mówiąc, że przebił jej serce... Każe jej
uciekać, lecz ta nie może, gdyż on jest jej bratem. Nie chce być tak jak ojciec, który zabił duszę
kapłanki& Kornelia chce się za niego modlić ten mówi, że nie czas& wołają go do broni& Kornelia
czuje się potępiona i mdleje. Hieronim łapie ją, przyciska do piersi& ta budzi się i widzi w nim
7
Chrystusa. Ten każe jej wołać do swoich braci, by chwycili za broń. Zostaje sama- jakby układa
myśli. Po czym sama ucieka.
W owych lochach spotyka siÄ™ Symeon z Irydionem. Zorganizowali oni spotkanie z wiernymi, by
pomścić śmierć męczenników, by pomścić śmierć Jezusa. Symeon stracił tak ukochaną. Pała w
nim żądza zemsty!
Spotykają się z wiernymi. Na początku są niechętni przemowie Irydiona, potem zaczyna mówić
Symeon& powoli się przekonują. Lecz zwycięstwo następuje, gdy nadbiega Kornelia uważana za
świętą i mówi o tym, że widzi zwycięstwo, pomstę i woła do broni. Wszyscy, którzy są do tego
gotowi mają się zgłosić do domu Amfilocha z hasłem  Sygurd, syn Grimhildy - wówczas dostana
miecz
i pociski do walki. Wierni przypominają sobie wielkość Amfilocha i Grimhildy i tym bardziej są
przekonani. Zbiorowisko siÄ™ rozchodzi.
W podziemiach zaczyna coś huczeć. Zemsta- burza& wygląda to tak jakby owe katakumby się
paliły, Irydion prowadził lud ku wyjściu. Raduje w między czasie Kornelię& w ogniu pojawia się
Masinissa, który mówi, że w imię Boga będą teraz zabijać, palić, niszczyć. On chce by Bóg przeklną
ten lud. Masinissa chce by oni poginęli w ciemności.
Cz3.Irydion idzie do obozu zamiejskich pretorianów, by wysłuchać skarg i odpowiedzieć w imieniu
cezara. Ci chcieli tylko jego krwi. Aleksander stara się go przeciągnąć na swoja stronę. Mówi
również o pięknej Elsinoe, która poświęcił cezarowi, choć ta go nie cierpiała. Irydion jest jednak
nieugięty. Podaje ręke Aleksandrowi na zgodę, lecz wie, że następnego dnia razem zginą.
Irydion wraca do pałacu. Heliogabal jest zdenerwowany zdaje sobie sprawę, że czeka go śmierć.
Ma sen, w którym zarówno Elsinoe jak i Irydion go zdradzają. Irydion mówi mu co ma czynić:
oddać mu władzę nad wojskiem i dać mu swój pierścień, by do niego mogli się dołączyć, ci co są z
nim. Eutychian i Elsinoe zostajÄ… z cezarem. Irydion wychodzi, za nim wybiega Elsinoe. Pragnie, by
Heliogabal umarł, a by dla niej został przeznaczony Aleksander, bo jego naprawdę kochała i wie,
że on ją również. Irydion się na to nie zgodził. Elsinoe zapowiada zatem swoją śmierć tego
wieczoru, prosi by jej prochy rozsypał na brzegu Chmary.
Tymczasem Masynissa rozdziela rozkazy w pałacu Irydiona. Wszystko idzie po dobrej myśli&
jednak chrześcijanie nie przychodzą na czas. Przychodzi posłaniec, który oznajmia, iż Wiktor ich
wszystkich zatrzymał. Irydion schodzi do katakumb i stara się rozmawiać z nazarejczykami.
Okazuje się tam, że tamci nie chcą iść, a biedna Kornelia była opętana. Wiktor odprawi nad nią
egzorcyzmy, w chwili, gdy zły duch wychodzi z niej umiera, czując kwiaty (niebo). Irydion zostaje
wyklęty przez Wiktora (współczesna ekskomunika).
Zamek został zaatakowany. Irydion dowiaduje się tego wszystkiego z ust niewolnika, który
stamtąd uciekł. Miał on bronić Elsinoe. Lecz gdy ta usłyszała słowa Aleksandra:  Kto dotknie
Greczynki, temu nie żyć jutro! sama przebiła się nożem ze słowami:  Irydionie, wroga twego nie
będę kochała . Irydion spotyka Scypio (gladiatora, którego ocalił) razem postanawiają zabić
Aleksandra, albo samemu stracić życie!
Cz4. W pałacu cezarów jest Aleksander, Mammea i Ulpianus. Ulpianus zachęca Aleksandra by ten
nie miał litości nad Irydionem. Cezar jednak mówi, że gdy Elsinoe umierała w jego ramionach
przysięgnął sobie, że wybaczy jej bratu. Mammea, mówi
o miłosierdziu, a Ulpius odpiera to słabością i ostatnią purpura królów.
W Sali Amfilocha siedzi Irydion. Zastanawia siÄ™ gdzie jest Masynisa. A Ten zniknÄ…Å‚- jednak Irydion
nie wierzy, że mógł on zdradzić. Kropi ciało Elsinoe wodą Chór niewias przeprowadza obrzęd
wyniesienia jej duszy.
Wchodzi Euforion i zapowiada przyjście Ulpianusa. Irydion jest bardzo negatywnie do niego
nastawiony. Nie chce się poddać, nie chce tez poddać się dla swojego ludu. Ulpianus pyta się więc
8
dla kogo ten tak walczy, kto jest jego wrogiem, gdyż Aleksander jest mu łaskawy. Wrogiem jego
jest Rzym (na każde pytanie zadane przez Irydiona odpowiada chór słowem  roma ). Ulpianus
twierdzi, iż Irydion jest szaleńcem. Irydion tylko wołał zemsty. Mówi, że on miał więcej tym
mieście dobrego w wiernych mu ludziach, niż oni- obywatele. Wyciąga pierścień i chce go wrzucić
w ogień. Ulpianus chce go powstrzymać, lecz ten wrzucił ów pierścień w zgliszcza. Ulpianus
zniesmaczony zuchwałością Irydiona i jego brakiem szacunku do tradycji Rzymu wychodzi
mówiąc, że Irydiona czeka już tylko śmierć, że nie ma żadnych praw. Irydion nie przejmuje się
słowami posła, mówi, że do pogrzebu Elsinoe już wszystko gotowe.
Masnissa czeka na śmierć Irydiona. Nie mogąc się jej doczekać sam porywa go. Widząc swoja
ukochaną Helladę dowiaduje się, że Masynissa był Szatanem. Masynissa kusi Irydiona, a ten
odpycha te pokusy. Irydion idzie na sÄ…d.
Dokończenie: Sąd: Szatan mówi, że Irydion jest jego, bo nienawidził Rzymu, Anioł zaś mówi, że
jego- bo kochał Grecję. Rozpoczęła się walka o duszę męża. Wygrało dobro& za głosem Kornelii-
Irydion jest w czyśćcu i ma nadzieję zmartwychwstania.
Motta:
- pierwsze zaczerpnięte z "Pieśni" Horacego brzmi: "Et cuncta terrarum subacta." ("Padł w proch
okrąg świata ogromny"),
- drugie zaÅ› z "Eneidy" Wergiliusza: "...Aestuat ingens / Uno in corde pudor mixtoque insania luctu /
Et Furiis agitatus amor et conscia virtus." ("... W sercu mu zbolałem / Wre wstyd, żałość ze ślepym
pomieszana szałem, / Zraniona miłość z męstwem nieugiętym zgoła.)
Dedykacja:
"Poświęcone / Marii / na pamiątkę dni / jednych i zbiegłych" (mowa o Joannie Bobrowej, w której
wówczas Krasiński się kochał), dołączony cytat z Dantego (po polsku): "Tak głos znajomy wróci do niej
/ po latach wielu.".
Wstęp
Napisany prozą. Narrator zapowiada zmierzch kultury Starożytnych Greków i Rzymian, którą ma
wyprzeć chrześcijaństwo. Ale obecnie Rzym jest w fazie przejściowej: "wśród kwiecia sztylety, a
wśród biesiad trucizny". Ta epoka nic po sobie nie zostawi, prócz "krzyków kilku i sławy marnego
skonania", bo jej istotą jest "motłoch i Cezar" (nawiązanie do czasów, w których barbarzyńcy zasiadali
w senacie
i doszło do pomieszania wszystkich kultur, co zatraciło kulturę rzymską), lecz przyjdzie czas, że
wszyscy padną przed krzyżem. Narrator wzywa syna zemsty. Mówi, że szukał go wśród cieniów
umarłych, wśród gladiatorów i wśród męczenników Chrystusa, lecz nigdzie go nie znalazł, a to już
czas, by zmartwychwstał i deptał po "zwłokach olbrzyma". Ten, kogo ma na myśli, ma ciało jak grecki
posąg i leży zawieszony między snem a śmiercią. Narrator opowiada dzieje jego rodu. Jego matka to
Grimhilda, siostra Elsinoe, ojciec Filopomen,
a on sam to Irydion. Ojciec porzucił dom na Chiarze i popłynął ku Rzymowi (z urną, w której wiezie
prochy swojej żony), gdzie ma osiąść pośród znienawidzonych przez siebie wrogów. Tymczasem ma
nastąpić dzień zniszczenia i wypełnić się przepowiednia mówiąca o tym, że miasto na siedmiu
wzgórzach się spali i runie tamtejszy zamek.
9
Pierwsza część
[Obraz I]
W sali w pałacu Irydiona w Rzymie. Irydion przy posągu swego ojca przeczuwa zagładę: "godzina już
bliska". "Murzyny Heliogabala" mają wieczorem porwać jego siostrę, bo ma być "ofiarą naznaczoną
za cierpienia wielu i za hańbę ojców". Jednak ona nie jest jeszcze gotowa, prosi brata o litość i
sugeruje, żeby oboje odebrali sobie życie. Ale on jest nieugięty, bo trzeba "żyć i cierpieć by wielki
Duch Amfilocha rozradował się pośród cieniów". Wchodzą służące i ją stroją, by wyglądała jak
Afrodyta. Irydion daje jej ostatnie wskazówki, żeby nigdy nie pozwoliła zasnąć Cezarowi na swojej
piersi i wszędzie sugerowała mu spiski, by wpadł w szał. Przybywa Eustachian
i rydwanem z kości słoniowej zabiera Elsinoe do Cezara. Póz
niej Irydion zwraca siÄ™ do
Nieśmiertelnych Bogów, by jego siostra była przedostatnią ofiarą wydaną na pastwę Rzymowi, a on -
ostatnią. Rozmawia z Mesinassą. Tamten wspomina, polecenie ojca Irydiona, który polecił mu
swojego syna i swoją myśl. Tymczasem Irydion, słysząc, że miasto się bawi z okazji przybycia Elsinoe
do Cezara, chce zostać sam na sam z piekłem swego serca.
[Obraz II]
Świątynia w lochach pod Kapitolem. Heliogabal rozmawia z Elsinoe. On wskazuje na swoją potęgę
(nazywa się Augustem - Cezarem - Aureliuszem), a ona wytyka mu brak posągu Odyna (był panem jej
matki) i jest wyraz
nie nieczuła na jego względy (wręcz nimi gardzi). Wróży mu także zgubę i wychodzi.
Heliogabal woła kapłanów i wyjawia im, że obawia się, iż Aleksjan chce go zabić. Eutychian na te
słowa odpowiada, że sam by to chętnie zrobił choćby za dziesięć talentów. Tymczasem wraca Elsinoe
z wróżbą od swoich bogów, która zapowiada, że pojawi się mąż mający zbawić cezara. Będzie mu na
imię Sygurd, a będzie synem kapłanki i Greka Amfilocha (ma na myśli Irydiona) - Heliogabal
rozpoznaje, o co jej chodzi. Ona go uspokaja mówiąc, że dopóki z nią będzie, jej bogi będą nad nim
czuwać.
[Obraz III]
W innej części pałacu Cezarów. Ulpianus donosi Mammei i Aleksandrowi jak ma się sytuacja w
Rzymie ("lud kocha Cezara, dopóki go nie zamorduje", a pretorianie obozujący za miastem sprzyjają
spiskowi przeciw władcy), nazywa przy tym Aleksandra następcą Augusta, ale przestrzega go, by po
zdobyciu tronu, uważał. Póz
niej rozmawiają o upadku obyczajów, wspominają przy tym czyn Irydiona,
który oddał własną siostrę Cezarowi, jednak Mammea sugeruje, że nie mógł tego zrobić z podłości,
bo przecież jego ojciec był bardzo przykładny. Wchodzi Irydion, oni próbują zorientować się czy
przystąpiłby do ich spisku, ale on nie daje nic po sobie poznać. Ulpianus stwierdza na boku, że "Albo
sztuką Danaów nas zwodzi, albo go Jowisz odlał z kruchego metalu".
[Obraz IV]
W innej części pałacu cezarów Filozof wygłasza swoje myśli o bogu będącym Jednością. Nikt go
jednak nie rozumie, a Eutychian (pierwszy po imperatorze, półboski) go lekceważy. Tymczasem
Rupilius mówi, że czekają na wrogów Rzymu, bo będą z nimi walczyć. Wchodzi Irydion, Eutychian
zabiera go gdzieÅ› ze sobÄ….
10
[Obraz V]
Na szczycie wieży w innej części pałacu Elsinoe powierza bogom Heliogabala. Wchodzi Irydion (to tu
go zaprowadził Eutychian). Heliogabal chce się otruć. Mówi, że boi się zdrady Aksjana, bo słyszał, że
od kilku dni naradza się z Ulpianusem. Irydion go broni, ale Heliogabal jest zdania, że Domicjanus
Ulpianus jest uosobieniem spisku i jest zawsze gotów zabić władcę, a w razie niepowodzenia
i siebie. Na to Irydion sugeruje mu, że skoro boi się spisku ze strony ludu (synonimu miasta), niech
teraz odwróci porządek i sam uderzy na wroga, czyli zniszczy (zburzy) Rzym, a stolicę przeniesie do
Emezu na wybrzeżu Syrii. Miałyby mu w tym pomóc rzesze ludzi, którym Rzym, tak samo jak jemu, w
życiu zaszkodził (po wszystkim wywiodłoby się ich na wschód, gdzie by przepadli). Heliogabal jest
radosny, akceptuje ten plan.
[Obraz VI]
W ogrodzie Cezarów pod posągiem Diany Elsinoe zwierza się Irydionowi, że jest jej z
le w obecnej roli.
Przejmuje się tym, co sądzą o niej ludzie (potępiają ją), a ona chciałaby w ich oczach być czysta i
godna podziwu. Jednak Irydion nieugięcie tłumaczy jej, że musi zapłacić taką cenę, a ludzie teraz i tak
nic nie zrozumieją. Porównuje jej los do męczeńskiej śmierci Chrystusa (ona się oburza, że przejmuje
wzorce z obcej religii). Rozchodzą się, żegnając pozdrowieniem: "Vale!"
[Obraz VII]
W sali Amfilocha jest Irydion z Masynissą. Wchodzi gladiator, który z polecenia Acciusa Rupiliusa miał
zabić Irydiona ("zamorduj Greka, a będziesz wolnym"), jednak tego nie robi (rzuca miecz na
posadzkę), bo został dobrze przyjęty w jego pałacu i słyszał o nim dobre słowa z ust gladiatorów.
Irydion każe go uczynić swoim domownikiem. Gladiator nazywa się Luciur Tiberius Scipio i pochodzi z
upadłego rodu patrycjuszy (jego ojciec zginął na arenie jako gladiator). Irydion obiecuje mu, że
przyjdzie czas, kiedy będzie mógł się zemścić na Rzymie. Gdy gladiator wychodzi, Irydion cieszy się, że
go przeciągnął na swoją stronę i jest już bliżej sukcesu. Mówi z pasją, że pozostało jedynie
przeciągnięcie Nazaretu (chrześcijan) na swoją stronę. Poczynił już nawet pewne kroki w tym
kierunku, przyjmujÄ…c chrzest
i obierając imię Hieronim (mówi Masynissie, że nosi krzyżyk na szyi - ich znamię). Masynissa mu
podpowiada, by wziął sobie za żonę jedną z Nazaretanek - wówczas zyska ich zaufanie. Irydion mówi,
że jedną już nawet sobie upatrzył (z rodu Metellów). Masynissa tymczasem przepowiada mu, że po
zgonie Rzymu czeka go nieustanna walka i samotność. Gdy wychodzi Masynissa, Irydion ma dylemat,
czy musi zgładzić także ową chrześcijankę, którą sobie upatrzył. Prosi ojca, by darował jej życie.
Porównuje swój los do losu Orestesa (naczelnika wojsk, który, po objęciu dowództwa, podniósł bunt i
obalił cesarza).
Druga część
[Obraz I]
W katakumbach bp Wiktor i Aleksander rozmawiają o tym, że zbliża się czas, w którym sam cezar
przejdzie na chrześcijaństwo. Irydion próbuje przekonać Wiktora, że chrześcijanie powinni walczyć z
Rzymem, ale duchowny gotów jest walczyć jedynie modlitwą. Nie dba
o nędzę życia doczesnego, bo nagroda przyjdzie dopiero w wiecznym. Napomina Irydiona, że jeśli
nadal będzie grzeszył namawiając do walki, zostanie ukarany przed sądem ludu.
11
[Obraz II]
Rusza orszak pogrzebowy (zginął jeden z chrześcijan) z bp. Wiktorem na czele. Irydion i Kornelia
odłączają się. Kornelia wyznaje, że przeczuwa, iż coś złego się wydarzy na cmentarzu. Nie poznaje
Hieronima (tj. Irydiona), mówi, że się za niego modliła, ale teraz jest jakiś inny niż zwykle - dziki. Chce,
żeby jej obiecał, że nie będzie walczył przeciw Rzymowi, ale on oświadcza, że będzie przewodził
buntownikom. Odwołuje się przy tym do słów Jedynego o konieczności zagłady Babilonu, ale Kornelia
mówi, że to jeszcze nie czas i że miecz nie jest sposobem. Wobec tego Irydion opowiada jej o
konieczności zemsty na Rzymie. Gdy Kornelia zostaje sama mówi, że chciałaby skonać. Na chwilę
wchodzi bp Wiktor. Dostrzega, że Kornelia jest słaba i obiecuje, że odprawi za nią ofiarę i wychodzi.
Wraca Irydion, Kornelia jest niespokojna, ale udaje, że popiera jego plan. Gdy słuchać głos wołający
Hieronima, Irydion wybiega całując Kornelię i krzycząc: "Do broni!". Kornelia niemal mdleje. Jak w
transie powtarza po ukochanym: "Do broni!".
[Obraz III]
W innej części katakumb Symeon rozmawia z Irydionem o braku błogosławieństwa bp. Wiktora, bez
którego ludzie nie będą chcieli walczyć. Irydion odpowiada, żeby wziąć krzyż i użyć go jako symbolu,
za którym pójdą chrześcijanie. Symeon wspomina swoją ukochaną, która zginęła z rąk Rzymian.
[Obraz IV]
W lochach chór młodzieńców śpiewa o biedzie wszystkich narodzonych z niewiast, a chór starców
zapowiada szczęście pokolenia synów. Wchodzą Irydion i Symeon - zaczynają namawiać wszystkich
do zbrojnego powstania. Wchodzi Kornelia powtarzając słowa: "Do broni!" - obaj traktują ją jako tę,
która jedyna rozumie konieczność walki. Barbarzyńcy obiecują służbę Irydionowi, chór młodych też
się przekonuje, ale starcy wróżą biedę. Irydion na czele grupy rusza z pochodniami na miasto. Gdy się
rozwidnia, przybywa Masynissa przybywa ze wsparciem, zapowiada wieczne kłótnie w ich plemieniu:
"o przymioty i imiona Twoje!".
Część trzecia
[Obraz I]
Irydion w obozie zamiejskich pretorianów wysłuchuje skarg buntowników na Rzym (Tubera i
Arystomachusa), którym odebrano dobra
i których uciskano. Póz
niej rozmawia z Aleksandrem. Zapowiada mu śmierć (z rąk przeciwnika lub
własnych popleczników), ale nie wyklucza, że sam może umrzeć: "nim wejdzie trzecia zorza jeden z
nas zstÄ…pi do Erebu".
[Obraz II]
Irydion w pałacu pyta Elsinoe, czy przygotowała Heliogabala. Ta odpowiada, że na tak i że na
wszystko przystał. Idą do łoża cezara, ten się budzi i opowiada swój sen: był w nim potężny jak
bogowie olimpijscy i jedną stopą gniótł wszystkich żyjących, Rzym płonął, lecz póz
niej powstali
umarli, a wtedy stojący obok niego Irydion i Elsinoe go wydali jako mordercę i setka sztyletów z rąk
powstałych go przeszyła. Irydion uspokaja Heliogabala mówiąc, że to zwodniczy sen. Przekazuje
wieści od Aleksandra, który mówi, że żąda krwi cezara i nie chce przebaczenia ani żadnej ugody.
12
Wtem wbiega Eutychian donosząc, że lud radzi w kurii nad śmiercią boskiego. Heliogabal przekazuje
godności Eutychiana (prefekta pretorian) Irydionowi, ale Irydion chce, by cezar przekazał mu swój
pierścień (a zatem
i władzę). Ten nie chce się zgodzić - boi się przepowiedni, która głosi, że zginie w trzy dni po oddaniu
władzy), ostatecznie mówi, by Irydion sam zdarł mu pierścień z palca. Irydion to robi. Elsinoe go prosi,
by w czasie walki oszczędził Aleksandra, bo on jako jedyny okazał jej współczucie, gdy musiała się
męczyć z Heliogabalem, jednak Irydion odmawia (z obowiązku nie może się litować nad
Rzymianinem) i odchodzi wołany przez tłumy.
[Obraz III]
Buntownicy (Werres i Masynissa) zagrzewają się nawzajem do walki. Scypio przynosi wieści z boju
(jak Irydion rozprawił się ze starcami w Senacie). Póz
niej przychodzi sam Irydion i wydaje rozkaz
Scypionowi, by, cokolwiek będzie robił, zrzucał winę na Sewera (Aleksandra). Zbliża się godzina walk.
Zjednoczyli się wszyscy, prócz Nazaretan, których u bram miasta zatrzymał bp Wiktor. Irydion spieszy
do nich.
[Obraz IV]
Gdy Irydion przybywa do zgromadzenia, bp Wiktor odprawia egzorcyzmy nad Kornelią, żeby wypędzić
z niej złego (buntowniczego) ducha. Gdy się udaje, dziewczyna wyraża skruchę, przestrzega
wszystkich, że Irydion przyniesie im zgubę i umiera. Biskup mówi, że zostanie zbawiona, bo umarła
skruszona. Przeklina Irydiona, ale w tym momencie przychodzi posłannik z wieścią o wkroczeniu syna
Mammei do miasta i prośbą do Wiktora o modlitwę za jej syna. Biskup przepowiada, że Aleksander
Sewerus będzie cezarem.
[Obraz V]
Irydion jest w obozie. Umiera Werres, który nocą został pchnięty. Niewolnik relacjonuje wydarzenia z
Forum Romanum: Sewerus wkroczył, cezar został zabity, a Elsinoe sama przebiła się sztyletem.
Irydion jest zrozpaczony. Przybywa Scypio i obaj postanawiają ruszyć przeciw Aleksandrowi.
Część czwarta
[Obraz I]
Aleksander wysyła Ulpianusa z ultimatum i ciałem Elsinoe do Irydiona: albo pójdzie na ugodę, albo
będzie wojna.
[Obraz II]
Irydion czeka u siebie na Masynissę. Pada podejrzenie, że tamten zdradził. Wchodzi Ulpianus z
ultimatum: Irydion ma się wynieść
z miasta i wydać swoich ludzi. Irydion to odrzuca. Wyjawia swoją tajemnicę: jego nienawiść do Rzymu
zrodziła się z konieczności zemsty, chce zniszczyć miasto. Ulpianus ma go za szaleńca. Irydion
złorzeczy Rzymianom - za to poseł wyjmuje go spod prawa i skazuje na śmierć (wyznacza też nagrodę
za jego głowę - wolność dla niewolnika).
[Obraz III]
13
Tubero i Arystomachus  obiecują zawiesić w kościele Marspitera zbroję zdartą z nieprzyjaciela-
Irydiona. Wychodzą. Masynissa na schodach świątyni prowadzi dialog z chórem. Mówi: jeszcze jedna
noc i ranek jeden, a ja i syn mój opuścim te strony.
[Obraz IV]
Umiera Scypio. Przed śmiercią mówi Aleksandrowi, że ich spisek trwa od wieków i że wszędzie mieli
wspólników.
[Obraz V- VI]
Irydion wpada do obozu swoich stronników. Wszyscy chcą go opuścić. Irydion zabija buntowników z
własnego obozu: Tubera i Alboina. Kolejni odmawiają dalszej walki. Chcą by Irydion się poddał. Ten
odmawia, grozi im śmiercią. Umiera Pilades, trafiony przez zbuntowanych ludzi. Wreszcie pojawia się
Masynissa i obaj z Irydionem znikają w płomieniach na ołtarzu, na którym palą się zwłoki Elsinoe.
Wcześniej Massinisa mówi że jest nieśmiertelny, że jest bogiem. Wchodzi Aleksander i pyta gdzie
Irydion. Słyszy, że zniknął
w płomieniu. Aleksander jest zły, mówi że skończyła się jego litość. Chór przeprasza, że nie udało się
wydać Irydiona, przekonuje, że został przez niego omamiony.
[Obraz VII]
Irydion i Masinissa przenoszą się na wzgórze i Masynissa wyjawia Irydionowi, że jest Szatanem i
wiedział, że cały plan zagłady Rzymu miał się nie powieść. W zamian za duszę oferuje Irydionowi
tysiącletni sen i przebudzenie się z niego, gdy Rzym będzie ruiną. Irydion nie wierzy jego słowom, ale
przystaje na propozycję. Masynissa zapowiada jeszcze, że przed upadkiem Rzymu zapanować musi
Nazarejczyk.
Dokończenie
Ostatnia część utworu opowiada o wędrówce Irydiona po ruinach Rzymu. Prowadzi go przewodnik i
opisuje kolejne miejsca, jednak bohater ich nie poznaje. Na końcu zaczyna się sąd nad duszą Irydiona.
Bóg za grzech nienawiści skazuje go na pobyt w Polsce: "ziemi mogił i krzyżów".