Renesans  termin upowszechniony dzięki dziełu Jakoba Burchardta Kultura odrodzenia we Włoszech.
Wg niego renesans był początkiem ery nowożytnej, był odkryciem świata i człowieka dokonanym dzięki odrodzeniu
starożytności.
Świadomie terminu użył dopiero malarz włoski Georgio Vasari w odniesieniu do odrodzenia się sztuki.
Renesans we Włoszech: XVI do początku XVIw.
Renesans w północnej Europie: od końca XV do końca XVIw.
protestantyzm
luteranizm kalwinizm bracia czescy, bracia polscy (arianie)
Arystotelizm vs platonizm.
Reformacja vs kontrreformacja.
Cyceron stworzył teorię trzech stylów i teorię literatury, która ma: uczyć/przekonywać (styl niski), podobać się (styl
średni) lub wzruszać (styl wysoki).
Zasada decorum (stosowności stylu).
Nowa łacina i jej cechy
- izosylabizm
- unormowany rozkład akcentu
- rym
Zaczęto rymować heksametry i pentametry, łącząc cezurę z klauzulą, tworząc leoniny (takie wiersze),
Np. przytaczane w Kronice Galla Anonima wiersze. Leoniny uprawiali też Kadłubek i Mikołaj z Polski.
Humaniści przywrócili łacinę klasyczną z czasów Cycerona.
Pierwszym poetą korzystającym z tej klasycznej łaciny w Polsce był Kallimach (Filip Buonaccorsi), który dotarł tu
uciekając przed papieżem. W Polsce zaopiekował się nim Grzegorz z Sanoka.
Kallimach napisał:
- Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka& 1476 (utwór pochwalno-panegiryczny sławiący Grzegorza jako wybitnego
humanistę; charakterystyka biskupa-humanisty i mecenasa)
- 60 elegii i epigramatów miłosnych do Fanni Swentochy
Grzegorz z Sanoka napisał żywot św. Stanisława strofą saficką (RESPECT).
Konrad Celtis
Wędrowny humanista-poeta. Komentator Platona, Cycerona i Horacego, oraz tragedii Seneki. Autor poetyki,
współorganizator spektakli (grano Plauta i Terencjusza). Założył w Krakowie Sodalitas Litteraria Vistulana
(podobnie jak w Wiedniu, Moguncji i Brodzie).
Głosił powrót do natury i naturalnych obyczajów, chciał naturze zajrzeć w oblicze.
Napisał:
- elegie, ody, epigramaty (liczne związane z Polską, pochwalne lub ganiące obyczaj, urodę Sarmatek)
Paweł z Krosna
Też wędrowny humanista-poeta. Jego uczniem był Jan z Wiślicy.
Napisał:
- wiersze o tematyce okolicznościowej
Jan z Wiślicy. Napisał:
- poemat Wojna pruska (zamiar epicki, ale wykonanie raczej kronikarskie i genealogiczne).
Mikołaj Hussowczyk Pieśń o żubrze
Przeznaczona wraz z wypchanym żubrem dla papieża Leona X. Zlecone przez Erazma Ciołka, biskupa Rzymskiego.
Opisy kultury litewskiej, opisy księcia Witolda, na końcu apel do władców chrześcijańskich o wspólne stawienie
czoła niebezpieczeństwu tureckiemu.
Andrzej Krzycki
Panegirysta i paszkwilant  można by to tłumaczyć szczególnie niemiłym charakterem Krzyckiego. Dodajmy do
tego: był Krzycki biboszem, smakoszem, kobieciarzem, kpiarzem, cynikiem, pyszałkiem. Ale był i erudytą, znawcą i
opiekunem sztuk, oświeconym mężem stanu, przenikliwym politykiem.
Napisał:
- panegiryki, satyry, pamflety na Jana Zambockiego, Jana Górskiego, Stanisława Tarło i Jana Latalskiego.
- erotyki, np. O dziewczynie Lidii (cisnęła w niego śniegiem, a on czuł żar w piersiach)
- wiersz na kształt maryjnego do Beaty Kościeleckiej
- antyreformacyjna ironiczna Pochwała Lutra
- pełna troski o losy państwa i Kościoła Skarga Religii i Rzeczypospolitej 1522
Jan Dantyszek
Dyplomata podróżujący po Europie w misjach politycznych, potem dostojnik Kościoła uwikłany w życie dworskie.
Napisał:
- debiutem był Sen o różności Cnoty i Fortuny 1510
- Elegia amatoria (tzw. Elegeria Ad Greineam) 1517 (opiewająca twarde koleje żywota nieszczęsnych kochanków,
którym przyszło się rozstać; nawiązuje do postaci mitologicznych, które daremnie próbowały uciec przed strzałami
Amora: do Zeusa, Achillesa, Apollina, Polifema; zawiera też napomknienia do Dantyszka; bohaterką jest Grynea)
- zbiór hymnów kościelnych (odwrócenie się od własnego humanizmu)
Klemens Janicki
Jego mecenasami byli: A. Krzycki (ułatwił mu start) i potem Piotr Kmita (umożliwił mu wyjazd za granicę).
- debiut: Żywoty arcybiskupów gniez
nieńskich 1536/1537 (łagodna krytyka nadużyć w Kościele. Sławi zasługi
arcybiskupów. Pełniły funkcję użytkową jako skrót historii Polski. Są tam czasem stereotypy językowe, np. w
żywocie abpa Hipolita jest nawiązanie do mitologicznego Hipolita, syna Tezeusza, tylko na zasadzie współbrzmienia
imion)
- dodana do antwerpskiego wydania Żywotów królów polskich satyra w formie rozmowy króla ze Stańczykiem:
Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów
- tom Żale, Elegie, Epigramaty 1542)
- utwory dziękczynne dla mecenasów, np. epigramy Na herb Kmity, Do
Piotra Kmity
- Elegia o sobie samym do potomności (manifestacja dumy twórczej, autobiografizm. Upamiętnił rodzime
Januszkowi, tak jak Owidiusz  Sulmo. Elegia pisana w przeczuciu lub przededniu śmierci. Opisuje nękającą go
puchlinę wodną, starania lekarzy, przeszłość i przyszłości ojczyzny, mecenasów i przyjaciół.
Dramat antyczny w Polsce przed 1543: dzieła Terencjusza, Eurypidesa, Plauta, Seneki.
Współczesny dramat humanistyczny: dramat o Odyseuszu.
Krzysztof Hegendorfin
Komedia O dwu młodzieńcach (jak gdyby odwrócenie motywu syna marnotrawnego: z dwu bliz
niaków wyrodny
oddaje się miłostkom, drugi wraz z ojcem dogląda domu. Wyrodny spłodziwszy jednej takiej bachora, za namową
sprytnego sługi wmawia dziecko bratu, dobremu a głupiemu, po czym z rzekomą szlachetnością winę przed ojcem
bierze na siebie. Bezinteresowny humor, żart bez moralizatorstwa)
Stanisław Kleryka (Stanisław z Bochni Gąsiorek vel Anserinus)
Kapelan królewski.
Napisał:
- O podwyższeniu Zygmunta Augusta królewicza na księstwo Wielkie Litewskie 1529
- O podwyższeniu tegoż Zygmunta Augusta królewicza na królestwo Polskie 1530
Oba to pochwała dynastii i władcy, wypowiedziana z perspektywy interesów Polski. Wyróżniająca wśród utworów
panegirycznych obecność podmiotu gratulującego.
- Na wesele królewny Izabelle (o darach jakie Juno [bogactwo], Pallas [mądrość] i Wenus [uroda] przynoszą
dostojnej pannie młodej)
- Fortuna (zbiór czterowersowych wróżb z rzutów kostką, dobranych na rozmaite okoliczności życia: wybór stanu,
zawodu, służby, małżonka. Wróżby są pretekstem do satyrycznego potraktowania poszczególnych środowisk i
stanów)
- przypisywana mu Pieśń o posiędzeniu i o zniewoleniu żałosnem ziemie węgierskiej& (obawa przed Turkami, którzy
najechali na Węgry)
Dramat liturgiczny w Polsce: dialog o przybyciu trzech Marii do grobu Chrystusa, oraz o gonitwie apostołów do
grobu.
Misterium tym różniło się od dramatu liturgicznego, że:
- posługiwano się językiem narodowym
- przedstawiało się historię związaną z aktualnie obchodzonym świętem
Misterium (ćwiczenie, posługa, urząd)  określano nią pantomimy, jak i przedstawienia religijne.
Scena była symultaniczna (równoczesność wyobrażonych terenów)
Tereny te zwane były mansjonami.
Wiadomości o antycznym proscenium wykorzystywane w ilustracjach do komedii Terencjusza, skontaminowane z
misteryjną sceną symultaniczną doprowadziły do powstania sceny terencjuszowskiej.
Propozycje Sebastiana Serlio spowodowały powstanie sceny sukcesywnej, gdzie poszczególne sceny nie był
pokazywane jednocześnie, lecz jedna po drugiej.
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
Pierwsze polskie misterium, przeznaczone dla 35 (21) osób  a to i tak mało w porównaniu do 200-300osobowej
obsady misteriów francuskich lub niemieckich.
Posiada cechy misterium:
- zamiłowanie do szczegółu obyczajowego
- kierowanie postaci w oparciu o model potocznego doświadczenia
- wzniosłość zderzona z rubasznością
- koloryt lokalny
Sceny z codzienności, nieraz dosadne (ale typowe dla misteriów):
- kłótnie strażników u grobu Jezusa
- przetargi kapłanów z Judaszem
- zakup olejków przez Marię
- wymyślania diabłów
- zstąpienie Jezusa do piekłów gdy ruga diabła za to, że ten nie chciał go wpuścić.
Moralitet
Utwór moralizująco-dydaktyczny posługujący się alegorią i personifikacją. Spór dobra i zła wprowadził do
moralitetu elementy dialogowe i dramatyczne.
Nie znamy polskiego moralitetu przed XVIw. w jego klasycznej postaci.
Angielski Everyman z połowy XVw.  głównym bohaterem jest Każdy, mało zindywidualizowane pojęcie ludzkiej
kondycji i egzystencji, poddanej pokusom Zła i perswazjom Dobra.
Po wybuchu reformacji moralitet stał się narzędziem walki (np. Kupiec M. Reja, Justyna& M. Bielskiego).
Póz
niejsze moralitety:
- Sąd Parysa
- Kupiec Mikołaja Reja
- Komedyjka Justyna i Konstacyjej Marcina Bielskiego
Bohaterowie
Bohaterami są Ojciec i jego dzieci: Justyna [sprawiedliwość] i Konstancja [stałość], poza tym personifikacje: Starość,
Młodość, Pokora, Pomsta, Postawa, oraz postacie negatywne: Bachus [pijaństwo] i Venus [rozkosz].
Akcja
Spór o wybór stanu dla Konstancyjej  co ważniejsze: wiara czy dobre uczynki?
Forma
Trzy rodzaje wiersza: 8, 11 i 13-zgłoskowy. Każda postać ma jeden przypisany.
Mięsopust
Okres zabawy i zawieszenia, odwrócenia granic stanowych i rygorów społecznym
Dramat mięsopustny: Komedyjka o Mięsopuście (połowa XVIw.)
Tragedia żebracza 1511
Krótki, niewiele ponad 1000 wierszy. Poprzedzony Argumentem. Dzieje się w karczmie w Potoku k. Częstochowy,
gdzie żebracy z gór i z nizin zebrali się na synod. Tam sobie pili i wdali się w kłótnię z bawiącym w zajez
dzie
kupcem, który śmiał się z żebraczego stanu [sic!]. Spór rozstrzyga w sądzie wójt.
Dialogi polemiczne
Antyczny dialog prozą typu platońskiego i dialog średniowieczny (wierszowany) złożyły się na dialog.
Dialogi
- Student. Rozprawa krótka a prosta o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych 1549
Z Wittenbergi wraca student. Rodzice, zaniepokojeni innowierczymi sympatiami syna, szukają pomocy u
miejscowego plebana. Ten wdaje się ze studentem w dysputę o: kulcie zmarłych, prawie do ekskomuniki, składaniu
ofiar na rzecz Kościoła. Student nie tylko zwycięża spór  klecha kościelny, wierny Plebana, zaczyna skarżyć się na
swój służalczy los.
- Stanisław ze Szczodrkowic Morawicki Rozmowa nowa niektórego Pielgrzyma z Gospodarzem o niektórych
cerymoniach kościelnych& 1549
Do Gospodarza przychodzi zdrożony Pielgrzym i prosi o nocleg. Gospodarz, którego od dawna niepokoją nowinki i
luterskie prześmiewki z kościelnych obyczajów i ceremonii, szuka u Pielgrzyma, jako człowieka bywałego, rady i
wsparcia moralnego. Pielgrzym wyjaśnia: sens odprawiania nabożeństw, odmawiania modlitw, czci świętych, a także
niektórych zwyczajów religijnych.
- Macin Kromer Rozmowy Dworzanina z Mnichem Podział na cztery rozmowy:
1. O wierze i nauce Luterskiej
Dworzanin atakuje Mnicha obelgami, ale Mnich znosi to pokornie. Z drugiej strony ma tez sporo racji, gdy
mówi o zepsuciu, interesowności i nieuctwie duchowieństwa.
2. Czego się krześcijański człowiek dzierżeć ma
Dworzanin jest coraz łagodniejszy, wręcz nie może się doczekać rozmowy. Stopniowo dworzanin mięknie.
3. O Kościele Bożym albo Krystusowym
4. O nauce Kościoła świętego
Mnich wyprowadza Dworzanina z błędu.
- Wit Korczewski Rozmowy polskie, łacińskim językiem przeplatane 1553
W Rozmowie pierwszej udział biorą: kmieć Jan, jego syn, student niemieckich uniwersytetów i Pleban, Tematem są:
ceremonie kościelne (post, Popielec, święcona woda, świec palenie, umarłych zwonienie). Ojciec jest zaniepokojony,
że syn po powrocie ze studiów w Niemczech przestał bywać w kościele i nie chce pościć i śmieje się ze starej wiary.
Zabiera więc syna na dysputę do Plebana. Ten objaśnia kolejno sens ceremonii i świąt. Student chętnie wysłuchuje
wyjaśnień i na koniec zostawia Plebanowi przywiezione z Niemiec księgi, w których Pleban obiecuje odsiać błędy od
prawdy, oznaczywszy gwiazdką miejsca nie pozbawione słuszności.
W Rozmowie wtórej występują: Wytrykusz, Klecha, Pleban, Pan, Chłop, Syn, Pedagog i Baba. Tematem jest
dziesięcina i klątwa. Wytrykusz przymawia Klesze, że ten chodził do karczmy, gdzie oberwał za rzucanie klątwy na
zalegających z dziesięciną chłopów. W drugiej scenie przychodzi Pleban i użala się na kmieci, którzy przepijają i
przegrywają mienie, a dziesięcinę płacą pobiciem Klechy. W scenie trzeciej Pleban przekonuje Pana, że dziesięcina
jest okay. W scenie czwartej Pan przyzywa przybyłego z Królewca Pedagoga. W scenie piątej Baba skarży się Panu,
że ja ksiądz za czary wyklina. Pan, wysłuchawszy wszystkich racji, rozstrzyga spór polubownie: chłopi mają płacić
dziesięciny, księdzu nie wolno wyklinać, nieposłusznego kmiecia czeka kłoda, a awanturnicy zapłacą
odszkodowanie.
Romans (powieść) to XVIw. proza fabularna.
Podział
Romans religijny
beletryzacje fragmentów Pisma Św., zwłaszcza apokryfy:
- Rozmyślania przemyskie
- Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej
- Baltazar Opec Żywot Pana Jezu Krysta 1522
- Kazanie Paterka
powieści antykatolickie, w okresie nasilenia reformacji:
- Historyja& o Franciszku Spierze Stanisława Murzynowskiego 1590
- Historyja o papieżu Janie& VIII& 1560
Romans błazeński
- Marchołt 1521
- Ezop 1522
- Sowizrzał 1530
Romans pseudohistoryczny
- dwa przekłady Historii Aleksandra Wielkiego 1510, 1550
- Historia trojańska 1563, 1397
- Historyja spraw Atyle Cypriana Bazylika 1574
- Żywoty filozofów Marcina Bielskiego 1535
- Historyja prawdziwa& książęca finlandzkiego Jana& Marcina Kromera 1570
Romans moralistyczny
- Poncjan 1530
- Historie rzymskie 1540
Romans rycerski
- Historia o Meluzynie Marcina Siennika 1569
- Historyja o Magielonie
- Historyja& o Othonie cesarzu& 1569
- Historyja o Fortunacie 1570
Romans humanistyczny
- Historyja znamienita& o Gryzelli salurskiej księżnie& 1538
- Grizella. O posłuszeństwie, stałości i cierpliwości szlachetnej, dobrej a cnotliwej małżonki 1571
- Historyja barzo cudna o przyjaz
ni a uprzejmej miłości Tytusa z Gizippusem Jana Stoka z Wąchocka 1564
- Historyja& o Barabaszu, jako się ten zacny kupiec z drugim kupcem na cnotę żony swojej założył&
Ezop Biernata z Lublina
Ezop miał żyć w wieku VI pne, pochodził z Frygii, był niewolnikiem, człowiekiem szczególnej brzydoty, bez
wykształcenia, ale bardzo dobrym i mądrym. Zakupiony na targu przez filozofa Ksantosa, po pewnym czasie stał się
wyzwoleńcem. Dzieje Ezopa kończą się jego śmiercią: znienawidzony przez kapłanów Apollina, został oskarżony o
kradzież naczyń ze świątynie. Kapłani nienawidzili go za to, że nauczył.
Cechy Ezopa: brak szacunku dla autorytetów, kpiący i przewrotny żart, egalitaryzm, udawana głupota - dosłownie
wykonuje polecenia: np. na żądanie, aby przyniósł coś do wypicia po kąpieli, Ezop przynosi pozostałe po kąpieli
pomyje.
Ezop to uosobienie wolności: walki między człowiekiem wolnego umysłu a instytucją.
Ta wersja dotarła to Biernata poprzez XVw. wersje : Rimicjusza i Steinhowela. Można na Biernata spojrzeć jako na
pierwszego polskiego paremiografa (zbieracza przysłów).
Marchołt
Marchołt, frant i łotrzyk, brzydki tak samo jak Ezop, odnosi raz po raz zwycięstwo nad Salomonem: skazany na
szubienicę, tak długo nie może zdecydować się na wybór odpowiedniego po temu drzewa, że wykpiwa się w końcu
od śmierci.
Początek wieku XVI skupia tradycję błazeńsko-frantowską trzech epok: starożytności (Ezop), średniowiecza
(Marchołt) i współczesności (Sowizdrzał).
Sowizrzał
Ciekawa jest etymologia imienia bohatera. Sowizdrzał to przekład z niemieckiego  sowie zwierciadło , co było
rozumiane jako aluzja do parenetycznego gatunku speculum. Jednakże etymologia ta jest fałszywa, choć warto o niej
pamiętać, ponieważ fałszywe, tzw. ludowe etymologie pośrednio odsłaniają historię terminów i pojęć. Imię bohatera
można by spolszczyć jako  Chłopek Utrzyjazdek .
Cechą Sowizrzała jest dążność do konkretyzowania czasu i miejsca akcji.
Hisotoryje rozmaite z rzymskich i z innych dziejów wybrane, z wykładami ich obyczajnemi, ludzi ku rozmiłowaniu
mądrości i tez innych cnót przywodzące
Obejmują 40 opowieści  przykładów zaczerpniętych z Gesta Romanum (popularna w Europie kompilacja
opowieści, bajek, parabol, anegdot, które już przedtem były w obiegu na użytek kaznodziejstwa).
Np. powiastka o trzech kogutach
Cudzołożna niewiasta miała trzy koguty. Dwa z nich wyrzucały jej wszeteczne życie, niewiasta ucięła im głowy.
Trzeci piał: Słuchaj, patrz, milcz, jeśli chcesz żyć w pokoju. Sens bajki: Kogut pierwszy miał wyobrażać Chrystusa,
drugi jego uczniów  ci bowiem głosili prawdę. Trzech zaś to kaznodzieje, którzy prawdę przemilczają.
Greckie alegoria oznacza przysłonięcie znaczeniem dosłownym innego, ukrytego sensu, dostępnego dla
wtajemniczonych. Inaczej: o alegorii mówimy wtedy. Gdy jakiś znak posiadający znaczenie dosłowne zostaje
wyposażony w inne, ukryte i umowne znaczenie, przy czym stosunek między  znaczącym a  znaczonym jest słabo
motywowany, natomiast silnie konwencjonalny. Od alegorii jako figury należy odróżniać alegorezę jako metodę
interpretacji.
Poncjan
Królowa  macocha oskarża przed królem Poncjanem pasierba, królewicza Dioklecjana, o niecnotliwe wobec niej
zamiary. Król gotów dać wiarę insynuacjom. Wychowawcom Dioklecjana (w innych wersjach: królewskim
doradcom), udaje się odwlec wykonanie wyroku. Usiłują oni wpłynąć na zmianę królewskiego postawienia w ten
sposób, że opowiadają kolejne historie, świadczące o przewrotności niewieściej. Królowa ze swej strony podtrzymuje
oskarżenie opowieściami o wyrodnych dzieciach i złych doradcach. Dioklecjan opowiada o młodzieńcu imieniem
Aleksander, skrzywdzonym przez ojca i przechyla szalę sporu na swoją korzyść.
Sama sytuacja ramowa przypomina mocno biblijnego Józefa i grecki motyw Fedry i Hipolita.
Żywot filozofów
Są słownikiem quasi-biograficznym przestawiającym życiorysy i poglądy filozofów lub pisarzy starożytnych,
średniowiecznych i Ojców Kościoła, a wreszcie postaci legendarnych. Zaliczamy do prozy ze względu na
przytoczenia fabularne, które ilustrują poglądy mędrców, przytoczenia wprowadzone na podobnej zasadzie jak
egzempla w kazaniach.
Historyja o Spierze
Oparta na autentycznym wydarzeniu: w 1548r. zmarł pod Padwą adwokat, Francesco Spiera, ongi luteranin, który
pod wpływem duchowieństwa katolickiego wrócił na łono Kościoła. To nie byłoby takie znaczące, gdyby nie to, że
we Włoszech luteranizm był mniej popularny i była to poważna strata dla reformacji.
Historyja o papieżu Janie VIII
Powieść o  papieżycy , reprezentuje typ literatury skandaliczno-sensacyjnej na użytek propagandy antykatolickiej.
Opowiada dzieje pewnej dziewczyny imieniem Gilberta, która z miłości do żaka, w przebraniu męskim, zbiegła do
rodziców na akademię, studiowała pilnie, poznawała rozmaite kraje, wykładała w Rzymie. W 872r. jako rzekomy
mężczyzna została wybrana papieżem i panowała pod imieniem Jana VIII. Skończyła haniebnie: zaszła w ciąże i w
czasie procesji umarła w połogu.
Jest to bajeczka, bo historia została zmyślona  zbudowana ze strzępów prawdy, plotek i dowcipów.
W średniowieczu znana była legenda o Hildegundzie, dziewczynie-mnichu. Ktoś przerobił tą opowieść zmieniając
dziewczynę-mnicha na dziewczynę-papieża.
Kronika Marcina Bielskiego
Mówi się o niej, że jest płodem zawodnej i dziwacznej erudycji średniowiecznej, że humanista by czegoś podobnego
nie napisał. Kronika zaczyna się historią Starego Zakonu, przeplataną historią Grecji i Rzymu tak, żebby utrafić we
wspólną chronologię historii świeckiej i historii świętej w momencie, kiedy zaczyna się Nowy Zakon. Następnie
opowiada o narodzinach Najświętszej Maryi Panny, o Janie Chrzcicielu, o życiu Jezusa Chrystusa. Dalej opowiada o
papiestwie, o cesarzach rzymskich narodu niemieckiego, niektórych królach francuskich i niektórych książętach
niemieckich, zajmuje się wyprawami krzyżowymi i doprowadza rzecz do czasów papieża Juliusza III.
U Bielskiego występuje niechęć do Kościoła rzymskiego i życzliwość dla reformacji.
Andrzej Frycz Modrzewski
Zadebiutował póz
no, bo mniej więcej w wieku lat czterdziestu. Jego pierwsze dzieło: A
aski, czyli o karze za
mężobójstwo wyszło w 1543r. Ważną postacią dla Andrzeja był Jan A
aski (z jego inicjatywy wydano Statut
A
askiego).
Modrzewski burzył się na to, że wedle statutu wiślickiego szlachcic za zabicie nieszlachcica płacił 10 grzywien, zaś
za zabicie szlachcica karany był więzieniem przez rok i sześć tygodni oraz karą 120 grzywien. Natomiast
nieszlachcic za zabicie szlachcica dawał głowę.
Frycz twierdzi, że nierówna kara za zabicie człowieka, to pogwałcenie prawa natury i prawa Boskiego. Odwołuje się
do autorytetu starożytnych Rzymian i do św. Pawła.
Wydał cztery mowy na ten temat.
Frycz uważał też, że posłowie powinni być wybierani stopniowa na synodach diecezjalnych, a potem na synodzie
prowincjonalnym, i to nie tylko spośród duchowieństwa, ale także spośród świeckich, jako że wobec kwestii
religijnych naród i państwo nie mogą pozostać obojętne.
Napisał Trzy dialogi o obydwu postaciach wieczerzy Pańskiej, ułożone w formie rozmowy Harpagusa i Aratora.
Napisał Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć& Księga pierwsza O obyczajach, druga O prawach,
trzecia O wojnie, czwarta O Kościele, piąta O szkole. Lecz wewnątrz były tylko księgi o obyczajach, o prawach i o
wojnie.
Materiału do rozważań nad najlepszą formą państwa szukał Frycz u Platona i Cycerona, wzór znajdował w ST.
Odróżniał trzy ustroje: monarchię (rządy jednego człowieka, które, jeśli sprawowane są ku dobru powszechnego, zwą
się królestwem, jeśli są samowolne  tyranią), oligarchię (rządy nielicznych, którzy, jeśli są najlepsi, zwani są
arystokracją) i polituję (rządy większości, ale jeśli ta większość powoduje się płochością i nie są uczciwi  to jest to
demokracja).
Frycz pragnął powierzyć oświeconej władzy liczne funkcjie organizacji i kontroli obyczajów: wychowanie dzieci,
szkolnictwo, nauczenie, ściganie włóczęgostwa i próżniactwa. Proponował powołać urząd cenzora., Był niechętny
zabawom, tańcom, strojom.
W Księdze O prawach Frycz powraca do tematu mężobójstwa.
W Księdze O wojnie mówi o wojnach sprawiedliwych (w obronie ojczyzny) i niesprawiedliwych (łupieżcze i
zaborcze).
W Księdze O Kościele pisze o kwestii organizacji Kościoła. Idea ekumeniczna: postulat zjednoczenia wszelakich
wyznań chrześcijańskich. Religia ma ogromną wartość moralną, dlatego Frycz przyznaje jej niebagatelną funkcję w
życiu państwowym, ale nie przyznaje Kościołowi nadrzędnej wobec państwa roli politycznej.
Frycz domagał się, aby do stanu duchownego powoływać nie wedle związków rodzinnych lub za pieniądze, lecz
wedle cnoty i nauki (równe szanse bez względu na przynależność stanową).
W Księdze O szkole pisze o potrzebie wykształcenia, szacunku dla uczonych, żąda godziwego uposażenia
nauczycieli. Kosztami nauki chciał obciążyć bogate klasztory.
Replika Orzechowskiemu
Biskup Jakub Uchański wymyślił urządzić dysputę z Orzechowskim i Fryczem. Tematem były problemy
organizacyjne Kościoła i kwestie dogmatyczne, np. kwestia dwu natur Jezusa i kwestia Trójcy Świętej.
Orzechowski w argumentacji posługiwał się zawiłymi sylogizmami, zaciemniając stronę merytoryczną rozważań.
Frycz zganił go za to, wtedy Orzechowski obraził go, więc Modrzewski wstał od stołu i wyszedł.
Orzechowski ułożył tezy w obronie papiestwa i przybił je na drzwiach wolborskiej katedry, wzywając Frycza do
podpisania ich. Frycz to olał. Orzechowski nie poprzestał na tej prowokacji: ogłosił paszkwil. Frycz zreplikował to.
Repliki Frycza to przykład spokoju, godności i wytworności, podczas gdy Orzechowski używa obelg i pomówień
oraz bluzga na jego rodzinę.
Arianizm
Pierwszym wystąpieniem pisarskim polskiego antytrynitaryzmu (zakwestionowanie dogmatu Trójcy) było napisane
przez Grzegorza Pawła z Brzezin. Arianizm wykazywał podobieństwa z herezją Ariusza z III/IVw. do czego rzeczeni
antytrynitarze nie chcieli się przyznawać, nazywając się  christianami , a potem oficjalnie braćmi polskimi.
 Chrystianinowi nie wolno mieć niewolników, nie wolno chodzić na wojnę, nie wolno człowieka karać śmiercią.
Krytyka feudalizmu za pomocą argumentów anarchistycznych.
Zygmunt August zachęcił Fryza do wystąpienia pojednawczego ws. kwestii Trójcy Świętej. Ten napisał cztery
rozprawy na ten temat. W rozprawie O trzech osobach& Frycz stara się gromadzić pochodzące z różnych stron
argumenty w sporze, ale uchyla się od rozstrzygnięcia sporu.
Rozprawy te nie ukazał się za jego życia. Frycz nazwał je Sylwami i trzy pierwsze wysłał do Bazylei do Oporna, a
sam wstrzymał się z publikacją, aby zapoznać się z dziełem szwajcarskiego teologa Josiasa Simlera i uwzględnić je w
Sylwach. Lecz manuskrypt Sylw został wykradziony z drukarni  Krzysztof Trecy wypożyczył go Oporinowi, a ten
udostępnił Simlerowi, przez co Simler napisał polemikę z tezami Frycza, zanim jeszcze zostały wydrukowane.
Stanisław Orzechowski
Bezżeństwo księży uważał za przepis niezgodny z rozsądkiem i naturą. Walczył z celibatem, dojrzano więc w nim
sojusznika protestantów. Orzechowski napisał rozprawę Mowa o prawie bezżeństwa. Swoją wybrankę znalazł na
dworze Piotra Kmity, ale małżeństwo to, wskutek nacisku episkopatu na Kmitę, zostało udaremnione. Orzechowski
ożenił się z kimś innym.
Napisał mowy antytureckie, które zyskały ogromną popularność.
Napisał Kroniki polskie od zgonu Zygmunta Pierwszego. Obejmują lata 1548-1552, ale sięgają też do wydarzeń
wcześniejszych o opisują je w sposób żywy i barwny (jak rzymscy historycy). Zabawne jest, że pisał tam tez o sobie
 w trzeciej osobie, niebywale zachwalając siebie.
Napisał Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego& , parenetyczną biografię pochwalną. Przedstawił w niej dzieje rodu
Tarnowskich. Jest to raczej portret literacki.
Napisał prokatolickie utwory, bo był pieprzonym oportunistą. Były to utwory, które stanowią program organizacji
państwa szlacheckiego w duchu odnowionego po soborze trydenckim katolicyzmu: Rozmowa& około egzekucyjej,
Policyja Królestwa Polskiego oraz Quincunx.
Quincunx
Po polsku: cynek. Jest to figura geometryczna o kwadratowej postawie i jednym wierzchołku, coś w rodzaju
piramidy. Cztery kąty podstawy to wiara, kapłan, ołtarz i króla, a wierzchołek to Kościół. Złączył tu zręcznie ideę
państwowości z ideą katolicyzmu i hasłem przedmurza chrześcijaństwa.
Mikołaj Rej
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
Podpisana pseudonimem: Ambroży Korczbok Rożek. Problemy poruszone przez trzech powiedaczy i
upersonifikowaną Rzeczpospolitą, układają się w listę spraw polityczno-ustrojowych, religijnych i obyczajowych.
Krytyka pokrywa się z wystąpieniami szlacheckimi: ataki na przekupne sądownictwo, nadużycia przy eksploatacji
żup solnych, brak stałego systemu obronnego kraju. Porusza też kwestie obyczajowe: mówi o rozrzutności
szlacheckiej (hazardzie, strojach, potrawach, myślistwie). Zajmuje się krytyką duchowieństwa. Wójt i Pan drwią z
obyczajów odpustowych, hałaśliwej liturgii, atakują interesowność księdza chodzącego po kolędzie czy
wybierającego co dziesiąty i co lepszy snopek z pola.
W Krótkiej rozprawie nie ma jeszcze znamion Rejowego innowierstwa. Jest to raczej utwór antyklerykalny niż
antykatolicki.
Brakuje indywidualizacji mowy, ale przecież nie jest to dramat. Pan, Wójt i Pleban nie zostali zindywidualizowani
językowo, natomiast zróżnicowany jest styl wypowiedzi ze względu na temat: styl prawniczy, kościelny, ziemiański,
rycerski, łowiecki itp.
Jest rozmową trzech osób, ale wystepują w niej monologowe i dialogowe urywki, przez co utwór ma jak gdyby ok.
trzydziestu rozmówców (nie licząc przysłów).
Przebieg akcji
Najpierw sprawy kościelne. Potem Pleban porusza problem urzędów świeckich, mówi o sądownictwie, starostwach,
mytach, żupach, sejmie, posłach. Potem Wójt mówi o czynszach, świadczeniach wojennych i dziesięcinach. Pan  o
ciężarach ponoszonych przez szlachtę, skarży się na sądownictwo i pospolite ruszenie. Pleban porusza wojenne
kwestie finansowe. Wójt i Pan mówi o zbytkach: Pan o dworzanach, gamratach i wojsku, a Wójt o hazardzie,
rozrzutności w potrawach i winie i o niszczącym zasiewy myślistwie.
Na końcu występuje personifikowana Rzeczpospolita,
Żywot Józefa
Bohaterem jest Józef-patriarcha. O Józefie napisano kilkanaście dramatów, które łatwo poddawały się interpretacji w
duchu fiduicji (możliwość zbawienia dzięki Odkupieniu Jezusa  czyli niezależnie od ludzkiej zasługi).
Zawiera pomieszane właściwości trzech typów teatru: teatru misyjnego, teatru moralitetowego i humanistycznego
teatru szkolnego.
Kupiec
Mercator, kupiec, to po prostu Każdy, który dokonuje w obliczu śmierci rozrachunku z własną drogą życiową i staje
przed Sądem Pana. Rej przejął z pierwowzoru Mercator Neogeorga wszystkie postaci, całą gabułę, kolejność scen i
układ dialogów. Zrezygnował z podziału na pięć aktów i z chóru. Podzielił utwór na dwie części.
Przebieg akcji
Kupiec to człowiek prosty, zwyczajny. Miał dwie żony: Sumnienie i Fortunę. Tą pierwszą wygnał, a z drugą spłodził
syna  Zysk.
W części pierwszej chory Kupiec wzywa Plebana, który mu daje  trank z dobrych uczynków. Napój nie pomaga,
bohater nie może wrócić do zdrowia, ale i nie umiera. Rozważa głośno problemy środków zbawienia.
W części wtórej do chorego przychodzą Paweł i Kozmus. Dają mu właściwy  trank . Kupiec wymiotuje dobrymi
uczynkami. Staje przed Boskim Sądem umocniony wiarą i wolny od ciężaru rzekomych zasług, które przynoszą
przed Pańskie oblicze zmarli w tymże czasie Książe, Biskup i Gardyjan.
Sąd Ostateczny jest odwzorowaniem sądowego procesu polskiego z wieku XVI. Czart jest oskarżycielem.
Demonstruje swą prawną erudycję. Jest gorliwym luteraninem, choć od niedawna.
Postylla
Nazwa  postylla pochodzi ze skróconej łacińskiego post illa verba  po owych słowach, czyli po słowach
przeczytanej Ewangelii. Postylle są więc zbiorami kazań. Jest to odmiana gatunkowa szerzej pojętego
kaznodziejstwa. Kładzie silny nacisk na lekcjęi komentarz do Ewangelii.
Rej unika przytaczania egzemplów, zwalcza apokryfy, czerpie argumenty ze ST (gł. z Ksiąg Izajasza). Oburza się na
świąteczne i kościelne ceremonie, na obrządki ludowe, zabobony i czary, przede wszystkim na sobótkę świętojańską.
Metoda polemiczna Reja jest łagodna.
Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego&
Parenetyczny charakter dzieła. Przyswojone przez Reja dzieło Paligeniusa, u którego rzecz składa się z 12 rozdziałów
nazwanych od znaków zodiaku, w których autor kolejno wykłada zasady humanistycznej etyki. Rej zrezygnował z
konstrukcji zodiakalnej. W jego wersji jest młodzieniec, który bawiąc w szkole Ipokratesa, wysłuchuje nauk
mędrców. Młodzieniec to również Każdy. Wyszedłszy od Ipokratesa Młodzieniec trafia kolejno do Diogenesa,
Epikura, Anaksagorasa, Sokratesa, Teofrasta, Solinusa, Platona, Zoroastra, Ksenokratesa, Solona i Arystotelesa.
y
wierzyniec
Składa się z czterech rozdziałów poprzedzonych personifikowaną rozmową Prywata i Rzeczypospolitej. Rozdział
pierwszy obejmuje sprawy i postępki pamięci godne onych królów i innych stanów sławnych, drugi: stany i domy
niektóre zacnego narodu polskiego, trzeci: przypadki osób i stanów świeckich i duchownych. W piątym rodziale
pojawiają się figliki. Ich istotą jest postawienie duchownego katolickiego w sytuacji naturalistycznej, cielesnej,
przyzemnej.
Układ utworu zmierza ku malejącej ważności materii. y
wierzyniec składa się z kilkuset epigramatów.
y
wierciadło
Parenetyczna rekapitulacja Rejowego poglądu na świat, a zarazem jakby testament pisarza. Najważniejszą i
najobszerniejszą częścią utworu jest Żywot człowieka poczciwego, w którym autor dał wzorcowy obraz ludzkiego
życia. Rej zwykł opisywać to, co sam widział i znał.
Księga pierwsza, zaczęta jest stworzeniem świata i pytaniem o sposoby dziecka, a zakończona rozważaniami nad
wyborem stanu.
Księga druga dot. spraw takich jak: ożenek najlepszy, obowiązki posłów, senatu, władcy, człowieka poczciwego w
ogóle, a szczególności poczciwego szlachcica.
W księdze trzeciej, poświęconej wiekowi sędziwemu, pisze Rej o niebacznym pośpiechu. Pod koniec księgi stawia
pytanie o to, jak oczekiwać śmierci. Motyw śmierci przecina się z motywem roku podzielonego na cztery części.
Mikołaj Sęp Szarzyński
Jego cechą stylu jest wewnętrzny niepokój wyprowadzony poprzez dysharmonię i zmianę szyku (inwersyjny i
kunsztowny). Używa paronomazji opartej na bliskości znaczeń. Religijność Sępa jest żarliwa i kunsztowna. Ociera
się o mistycyzm, czyli religijność indywidualną, która wyrasta z przekonania, że najpewniejszą droga jest droga
bezpośredniego obcowania z Bogiem. Mistyk czuje się całkowicie odpowiedzialny za swoje zbawienie i za grzechy.
U Sępa podmiot liryczny jest tragicznie samotny. Pojawia się motyw zmienności wody, przeciwstawiony stałości
światła. Jednym z obsesyjnych motywów poezji Sępa jest czas. Można by powiedzieć, że trzy czasy Sępa to czas
teraz
niejszy przeszłego, teraz
niejszy teraz
niejszego i teraz
niejszy przyszłego. Tematem introspekcji i refleksji Sępa
jest przede wszystkim śmierć indywidualna.
Andrzej Trzecieski zwany Młodszym
Przedstawiciel najbardziej otwartej wersji reformacji: w tym sensie, że pozbawionej sekciarstwa, nastawionej na
wielostronne kontakty osobiste z ludz
mi różnych przekonań i wyznań. Napisał elegie, epicedia, epigramaty, sylwy i
epitalamia. Uprawiał raczej wierszowaną publicystykę, której nadawał kształt uczonej poezji respektującej reguły
metryki i topiki antycznej.
Ze strony katolickiej replikował mu Piotr Roizjusz (Pedro Ruiz de Moros). Roizjusz napisał dwa utwory
makaroniczne. Niezależnie od parodystycznego żartu, są to satyryczne wiersze o nędznym życiu ludu na Litwie o
szlacheckim pijaństwie.
Dworzanin A
ukasza Górnickiego
Dialog. Oryginalna i śmiała przeróbka włoskiego dzieła pióra Baldassarre Castiglionego. Rzecz dzieje się w 1549r. w
willi biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego w Prądniku k. Krakowa. Maciejowski jest inicjatorem  gier
rozmownych , ale sam ich w nie uczestniczy, odwołany dla spraw państwowej wagi. Wszyscy rozmówcy są osobami
konkretnymi i historycznymi, ale nigdy w tym gronie się nie zeszli  Górnicki tworzy hipotezę sytuacji.
Rozmówcy: biskup Maciejowski, jego brat Stanisław Maciejowski, Stanisław Wapowski, Wojciech Kryski, Andrzej
Kostka, Aleksander Myszkowski, Jan Dereniak, Stanisław Bojanowski, Stanisław Lupa Podlodowski.
Dworzanin jest też zbiorem anegdot i facecji. Jest ich ponad sto. Czterdzieści zapożyczył Górnicki z oryginału, a
resztę wziął z obiegu.
Anegdota  ujawnienie zdarzenia zwykle autentycznego, nieraz niedyskretne.
Facecja  błyskotliwe i dowcipne sformułowania, które mogą, ale nie muszą, być autentyczne.