Problemy cywilizacyjne końca dwudziestego wieku

~ Przemiany cywilizacyjne
w latach sześćdziesiątych Ostatnie dziesięciolecia przebiegaly pod znakiem przyspie-
i siedemdziesiątych. szenia zmian w dziedzinie technologii, informacji i warunków ży-
~ Etapy rewolucji przemyslowej cia w najbardziej rozwiniętych krajach świata. W rezultacie rewo-
i ich powiązanie z przemianami lucji naukowo-technicznej końca XX w większość państw za-
chodnich weszla w epokę postindustrialną, której cechą charak-
obyczajowymi.
terystyczną jest zmniejszenie udzialu przemyslu w produkcie
~ Znaczenie I i II wojny globalnym na rzecz sektora uslug, w tym zwlaszcza informacji.
światowej dla przemian W wyniku zastosowania mikroprocesorów w latach 1965-1985
świadomości społeczeństw. koszt przetworzenia porównywalnych danych spadl dziesięcio-
krotnie, a czas na to potrzebny - aż siedemdziesięciokrotnie.
W ostatnich latach oba te wskaźniki zostaly znowu poważnie
U góry Z~em~a widziana znad pow~erzchn~ zmniejszone. Szczególnie ważne dla lawinowego rozwoju techno-
Ks~ęŻyca logu okazalo się masowe upowszechnienie komputerów osobi-
stych w latach osiemdziesiątych. Olbrzymiego postępu dokonano
w dziedzinie przekazywania informacji na odległość (lączność sa-
telitarna, modemy, poczta elektroniczna). W tych warunkach
ograniczanie obiegu informacji przez systemy totalitarne, np.
przez cenzurę, byto anachronizmem i hamulcem ich rozwoju go-
spodarczego.
Nowym zjawiskiem w technice stala się inżynieria materialo-
wa, pozwalająca na sztuczne wytwarzanie materialów o zalożo-
,. pych z góry parametrach użytkowych. Postępy w naukach biolo-
gicznych i agrotechnice przyniosly wprowadzenie nowych odmian
upraw o znacznie podwyższonych plonach ("zielona rewolucja"),
"Długi wiek XIX trwał od roku 1789 co przejściowo zlagodzilo problem głodu w niektórych krajach
do 1914. Krótki wiek XX - od roku Trzeciego Swiata, choć nie zdolalo rozwiązać tej kwestii ostatecz-
1914 do 1991. A wiek XXI? już w nie. Postęp w mikrobiologii i medycynie doprowadził wspólczesną
nim żyjesz" - brytyjski politolog naukę do granic inżynierii genetycznej, stwarzając nowe perspek-
Timothy Garton Ash. tywy, ale i zagrożenia moralne. Stale trwają poszukiwania nowych
243
Rewolucja technologiczna i informatyczna

źródeł energii. W niektórych krajach przetwarzanie energii słonecznej przez ogniwa fotoelektryczne staje się ekonomicznie konkurencyjne wobec tradycyjnych metod produkcji energii.
Zwycięstwo demokracji2
Najważniejszym politycznym wydarzeniem końca XX w jest upadek systemu komunistycznego w ZSRR i krajach satelickich. Choć nie oznacza to "końca historii" (zob. s. 253), przemiany ustrojowe w tych państwach zakończyły rywalizację
o panowanie nad światem między dwoma głównymi blokami. Przez ostatnie kilkadziesiąt lat świat komunistyczny gromadził siły do opanowania świata, prowokując wyścig zbrojeń z wysoko rozwiniętymi krajami Zachodu. Wyścig ten prowadził po obu stronach do gigantycznego marno
trawstwa sił i środków, które można było przeznaczyć na postęp cywilizacyjny, np. szkolnictwo czy służbę zdrowia w krajach mniej rozwiniętych. Dziś miliony ton sprzętu wojskowego wyprodukowanego w ZSRR rdzewieją lub znalazły się w rękach różnego ro
dzaju organizacji przestępczych na terenie byłego Związku Radzieckiego. Podobne problemy być może staną przed stroną zachodnią. Jednocześnie wiele państw Trzeciego Swiata dąży do zwiększenia swego arsenału.
Upadek komunizmu oznacza też fiasko złudzeń o możliwości zrealizowania utopii społecznej za pomocą siły Przez ponad 70 lat istniał system, którego twórcy i przywódcy uważali komunizm za spełnienie rzekomo naukowych praw rozwoju społeczeństwa i wyobrażeń o sprawiedliwości społecznej. System ten skłaniał miliony ludzi nie tylko do posłuszeństwa, ale także do czynnej akceptacji podobnego rozumowania. Złudzeniom co do istoty komunizmu ulegli w dużej mierze intelektualiści, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, stąd i dziś refleksja nad doświadczeniem komunizmu nie jest jeszcze pełna. Na ocenę hitleryzmu główny wpływ miał fakt, że zakończył się on wraz z katastrofą wojenną III Rzeszy Istotę komunizmu widzi się dziś najczęściej z perspektywy czasów nowszych, które ludzie przeżyli, a nie ż perspektywy dziesiątków milionów ofiar tego systemu. Tymczasem do dziedzictwa komunizmu należą nie tylko pozornie nieszkodliwe frazesy wypowiadane z mównic przez Gomułkę czy Gierka, ale także ludobójstwo Stalina, Mao i Pol Pota, nie tylko bombastyczne pałace kultury, ale i pogarda dla ludzi, przejawiająca się np. w grzebaniu zwłok ofiar systemu w sztolniach Czelabińska, do których trupy wrzucano na przemian ze śmieciami.
"epoka postindustrialna" rewolucja informatyczna "zielona rewolucja"
� postępy w medycynie i mikrobiologii
Operę w Sydney nazwać można arcydziełem architektury końca XX w. W mieście tym odbędzie się też olimpiada roku 2000
244

Manifestacja feministyczna. Demonstrantki żqdajq "uwolnienia ciała kobiecego od bólu i nierówności"
munistyczny zakaził całe społeczeństwa, które akceptowały go w sposób bierny Dawał on, co prawda, ludziom wiele złudnych nadziei, ale żądał głównie posłuszeństwa, a nie wysiłku i odpowiedzialności. Bezprecedensowa centralizacja władzy odebrała masom poczucie bycia obywatelami. Psychologiczną reakcją na lata ogłupiania i wyrzeczeń stała się postawa roszczeniowa i hedonistyczna. Jest nią także bezkrytyczne uwielbienie demokracji zachodnich.
Choć nie wymyślono dotąd lepszych od tych demokracji systemów politycznych, nie oznacza to, że są one doskonałe ani że potrafią rozwiązać wszystkie problemy ludzkie. Po pierwsze, demokracja nie tworzy dobrobytu. Rozwój gospodarczy zależy od wielu innych czynników, jak morale pracy, dyscyplina społeczna, skuteczna organizacja czy dostępność kapitelu oraz innych zasobów. I to raczej dobrobyt sprzyja rozwojowi demokracji, a nie na odwrót. Po drugie, demokracja nie oznacza stabilności. Przeciwnie, to stabilne i zharmonizowane społeczeństwo może łatwiej rozwiązywać swe problemy na drodze demokratycznej. Przykładem destabilizującego wpływu procedur demokratycznych mogą być wybory w Algierii pod koniec 1991 r., które wygrali fundamentaliści zmierzający do państwa teokratycznego. Chcąc temu zapobiec, władze wprowadziły stan wyjątkowy co doprowadziło do masowych aktów terroru ze strony fundamentalistów Po trzecie, "aksamitne rewolucje" ostatnich lat, czyli pokojowe odejście dyktatorów i ustanowienie instytucji demokratycznych, miały swoją cenę. Były nią kompromisy moralne i rozgrzeszenie zbrodni bez skruchy i zadośćuczynienia. Po czwarte, trwale demokracja nie oznacza tylko rządów większości, ale także poszanowanie praw mniejszości. Bez odpowiedniego poziomu kultury politycznej rządy demokratycznej większości mogą jednak przypominać dyktaturę.
~,
"ccOdpowiedzialność kolektywnao nieuchronnie prowadzi
do zaniku odpowiedzialności ind ywidualnej. To tak jak
w średniowiecznych azjatyckich hordach: jeśli jeden zbiegł, chan kazał tracić całą sotnię. Wszyscy o tym wiedzą i dlatego niemożliwe jest bohaterstwo, niemożliwe jest męstwo indywidualne. Ceni się jedynie masy, energię pozbawionej indywidualności kupy mięśni ludzkich [...). Nie ma pojęcia ccsumieniau ani pojęcia ccmoralnościu" - mer Sankt Petersburga Anatolij Sobczak, 1990 r.
"koniec historii"2 skutki materialne
i duchowe komunizmu walory i ograniczenia demokracji
245 r ~,.r
Wielu naukowców czy dziennikarzy uczestniczyło w komunistycznej grze złudzeń i dziś nie potrafi lub nie chce spojrzeć prawdzie w oczy. Udają oni, że nic się nie stało, lub upowszechniają postawy relatywistyczne, zacierając granicę między normalnością i zbrodnią. System ko

Skażenie środow
Zagrożenia środowisk mach gospodarczych Zacr prawienia szkód. W wiel których kontrola zanieczy ność życia gospodarczeg do zneutralizowania są
np. zameczyszczema związane z nasileniem ruchu samochodowego w wielkich aglomeracjach miejskich Zachodu czy też stosowane w produkcji wyrobów przemyslowych freony, niszczące powłokę ozonową Ziemi. W krajach mniej rozwiniętych dochodzi często do rabunkowej eksplo
atacji surowców Najbardziej drastycznym przykladem tego rodzaju dzieleń jest wyrąb 1. szar zadrzewiony, pochla Naukowcy stwierdzili, że wieka w ostatnich dwu wzrosla, co grozi podnie ekologicznymi (tzw. efef erozja gleb w wielu regio
Skażenie środowiska ścią gospodarki komunis rządzenia nigdy nie trosz lalności ekonomicznej. spustoszenie środowiska dzialalności może być w ekologicznej w wielu mi bloku radzieckiego (np. 1 sko-Karwińskie Zagłębie dliwe dla zdrowia gazy, dzielnicach mieszkaniow skażenie radioaktywne, (Czarnobyl), wypadkami somolec", która zatonęła
(np. Semipalatyńsk w K~ , ,
ka ów ru
246

Stosunki międzyludzkie
Świat końca XX w. charakteryzuje wzrost rozpiętości skali dochodów i poziomu życia między krajami bogatymi (zwanymi umownie Póinocą) i biednymi (Poludnie). 0 ile kraje wysoko rozwinięte gospodarczo osiągnęiy nie spotykany wcześniej poziom zaspokojenia potrzeb materialnych i wesziy na drogę sztucznego pobudzania nowych potrzeb przez reklamy, o tyle rosnącemu procentowi ludności świata, mieszkającej w krajach najbiedniejszych, zagraża głód. Jest to problem moralny, polegający na wspóiodpowiedzialności za losy innych ludzi. Jest to również problem biędnego koła zacofania - giód i nędza powodują niski poziom wyksztalcenia i utrwalają zacofanie gospodarcze, które prowadzi do nędzy i głodu. Jest to także problem ekonomiczny - masy najbiedniejszej ludności świata nie uczestniczą w rynkowej wymianie towarów i usług, przez co jej perspektywy rozwoju są poważnie ograniczone. Niektórzy myśliciele prognozują, że XXI w przyniesie groźny konflikt między Poludniem a Póinocą, który
zastąpi anachroniczną już rywalizację Zachodu z komunistycznym
Wschodem.
Podobnie jak we wcześniejszej
historii świata, również u schyiku
XX w. w życiu społeczeństw posta-
wy idealistyczne lub altruistyczne
ścierają się z egoizmem i niepawi-
ścią. Bohaterami masowej wy-
obraźni końca tego stulecia stali się ~
ludzie reprezentujący zarówno ra-
dykalny idealizm, jak i nihilizm.
Szczególnie groźne we wspóicze- /
snej kulturze jest zacieranie różnic
między dobrem i zlem. Poważna od- ~ r~~
a
powiedzialność za sprowadzanie ~
tych zjawisk na jeden poziom ko-
mercjalnej atrakcyjności spoczywa
na środkach masowego przekazu,
które uodparniają widzów na prze-
moc i brak zasad. Szczególny niepo-
kój budzi upowszechnianie nihili-
zmu w masowej kulturze miodzie-
żowej. Na przykład zdaniem amery-
kańskich psychologów dzieci w w~;
Stanach Zjednoczonych stają się ~ ~u'~
,;
coraz bardziej podatne na bezmiar
r
agresji, jaki przekazują telewizja
czy gry komputerowe, a także tek-
Księżna Diana (1961-1997) z Matka Teresa (1910-1997) - dwie postacie symbolizuj~ce opiekę nad chorymi i ubogimi, Nowy Jork, 18 VI 1997 r.
247

sty piosenek. Dzieje się tak m.in. dlatego, że zapracowani rodzice nie
mają czasu, by zapobiec przyswajaniu złych wzorców.
~
Niektóre wplywowe autorytety kwestionują w ogóle pojęcia dobra ';`
i zle. Wbrew logice i konsekwencji, ci sami ludzie wypowiadają jedno-
cześnie sądy wartościujące o takich czy innych postawach ludzkich. "lak Stany Zjednoczone mają
Zwolennicy idyferentyzmu moralnego muszą pamiętać o skutkach, ja- prowadzić świat, skoro dwu-
kie przyniosla w jakiejś mierze propaganda amoralności w postaci nie- nastolatki rodzą tu dzieci,
oczekiwanego wybuchu nienawiści i okrucieństwa w bytym ZSRR lub pietnastolatki się zabijają,
Jugoslawii. Wyobraźnia człowieka końca XX w. atakowana jest glównie siedemnastolatki umierają
przez bodźce wizualne. Niejednokrotnie prowadzi to do zacierania róż- na AIDS, a osiemnastolatki
nicy między prawdą i fikcją. Widz najczęściej nie rozróżnia, kiedy krew uzyskują dyplom, którego nie
leje się "na niby" w filmach z Arnoldem Schwarzeneggerem, a kiedy ma potrafią przeczytać" -
do czynienia z prawdziwą tragedią. Niewątpliwie grozi to znieczuleniem przywódca republikański
na cudze nieszczęście. Newt Gingrich, początek lat
Jednym z ważnych dylematów końca XX w są kwestie moralne dziewięćdziesiątych.
związane z rosnącymi możliwościami medycyny ingerowania w podsta-
wy życia. Problemy aborcji, kary śmierci, transplantacji organów, inży-
nierii genetycznej, prawa do godnej śmierci czy zaplodnienia poza
ustrojem dzielą dziś opinię społeczną, zarówno w Polsce, jak i w innych
krajach, bardziej niż dawne spory ideologiczne. Nie można przy tym
twierdzić, że są to problemy zastępcze. Istota tych sporów polega bo-
wiem na zasadniczych różnicach światopoglądowych, a także na trudno-
ści oddzielenia sfery moralnej od prawnej.
Koniec XX w. stoi pod znakiem fascynacji wolnością. Poprawa wa-
runków materialnych życia, przechodzenie wielu krajów od dyktatur do
demokracji, wzorce konsump- . ~, ;,
cyjne - wszystko to zachęca , ,

w
do korzystania z większej wol-
ności. Tymczasem falszywie ~ ",

~. ~`~,.
rozumiana wolność może rów- `
~ ,a . ~~
.:'
~
,, a~ ' ,~
nież godzić w podstawy "
.
~
~ '
wspólżycia spolecznego. , , ~ " ~ ~~ ~ ~ i ~
~ ,. ~ ~
W demokratycznych pań- ~
~ r
~
~
stwach gospodarki rynkowej,
.
a także w krajach podlegają- �rv
M
cydr transformacji ustrojowej

e:
oraz w Trzecim Swiecie, rozwi-
*
ja się zjawisko, nazwane przez
Zbigniewa Brzezińskiego "per- ~
'~
misywną kornukopią" (od słów v,
11 ,
"permissive" - pozwalający -
na wszystko i "cornu copiae" - róg obfitości). Polega ono na upowszech- "Parada Miłości" - techno
nianiu się zludzenia, że wszystko jest osiągalne i dozwolone, że do szczę- w Berlinie w 1996 r. Zabawa zawsze
ścia nie jest potrzebny ani przymus, ani poświęcenie, że wystarczy po- była ważnd formd ekspresji.
większanie konsumpcji. Wolność staje się celem samym w sobie, zadrę- Ale czy dziś zawsze mamy się
tą do pogoni za dowolnymi zachciankami. W tych warunkach zanika roz- z czego cieszyć2
różnienie dobra i zła, zastępowane co najwyżej "moralnością procedural-
ną", w której ważna jest zgodność lub niezgodność dzielenia z literą pra-
248
s

wa. "Gdzie poskromione są zasady, tam zdobywają wladzę matostkowe pragnienia", stwierdzi) Abraham Heschel. Małostkowość i powierzchowność owych pragnień polega między innymi na braku równowagi między dążeniem do szczęścia, czy raczej przyjemności, a gotowością do ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny
W niektórych amery
kańskich kręgach intelek- 1 tualnych lansowana jest po
lityczna poprawność (poli
tical correctness). U początków tej idei byta chęć naprawienia skutków wieloletniej dyskryminacji kolorowej ludności, zwlaszcza w zakresie wyksztalcenia. Tymczasem po kilku latach przeksztalcita się we wlasną parodię. Uśmiech skierowany w niewlaściwą stronę może być zakwalikowany jako "seksualne napastowanie". Sztuka Szekspira Otell~ krytykowana jest za rasizm. Każdy pogląd staje się przesądem. W szkołach unika się nauczania etyki, bo musi ona być rzekomo zawsze konkretną etyką, chrześcijańską, buddyjską lub muzulmańską, a to graniczy z dyskryminacją pozostatych grup wyznaniowych. Łatwo dostrzec ślepy zautek, w jaki brną zwolenicy politycznej poprawności. Wolność w takim wydaniu dehumanizuje człowieka w stopniu podobnym co zniewolenie.
Z upadkiem mitu komunistycznego koniec XX w przyniósl triumf ideologii wolnego rynku. Należy jednak pamiętać i o problemach związanych z gospodarką rynkową, w której wszystko może być przedmiotem wymiany handlowej. Powszechna komercjalizacja życia jest o tyle zagrożeniem cztowieka, że prowadzi do uprzedmiotowienia stosunków między ludźmi. Charakterystyczny jest los protestów mlodzieżowych z końca lat sześćdziesiątych, które wyrosty z buntu przeciw materializmowi, a skończyly się masowym obrotem handlowym symbolami protestu (plyty gwiazd rocka, filmy, narkotyki, pornografia).
Wśród wielu kluczowych dylematów wspólczesności są problemy odwieczne w historii ludzkiej (np. ocena, co jest dobre, a co zle, lub kwestia nędzy), są też kwestie nowe (np. przekonanie, że dobra i zla nie ma lub że nie da się go określić) występujące w nowej postaci (np. AIDS). Trudno wszystkie te problemy sprowadzać do jednego mianownika. Niektóre bowiem, jak np. narkomania, są i pozostaną gtównie sprawą indywidualną, inne natomiast, jak zagrożenie ekologiczne, muszą stać się przedmiotem szerokiego współdzialania nawet w skali międzynarodowej. Zawsze jednak w końcu dochodzi się do problemu odpowiedzialności każdego czlowieka za swoje życie
i świat, który go otacza.
Rysunek Jakuba Wiejackiego, zamieszczony w "Magazynie Rzeczpospolitej" z 4 IX 1997 r., dobrze ilustruje jałowość postępu technicznego
� Północ i Południe
� między prawdd i fikcjd � moralne dylematy końca wieku
� polityczna poprawność � pułapki wolności
i obfitości
249



b
rtolicy
fa
"te
0 lir. _



m
o
x :t i a~ s ~"esy ar�ły
0
i f


b ~ a

e I ~,











r i ~ ~








f .


e
M,
_.f , r�
� ~"",, p/tB/Sk"IB
i
chińsko�t ybeteńskie,r..
.. ...
l n d YI ~p7~e. -.
`5
da a
f
d~
w ar
ó,~At~ , �~
~ ~