Gdy rodzina siÄ™ rozpada:
potrzeby, decyzje,rozwiÄ…zania
Sytuacja rozpadu rodziny jest sytuacją szczególną.
Silne emocje jakie jej towarzyszÄ… utrudniajÄ…
rozstającym się małżonkom racjonalny ogląd
Przy rozwodzie najbardziej
sytuacji, mają wpływ nie tylko na ich życie, ale
przede wszystkim na ich dzieci. Często powtarzane
cierpiÄ… dzieci
powiedzenie:  Przy rozwodzie najbardziej cierpiÄ…
dzieci , ma swoje głębokie uzasadnienie w realiach.
Chcemy, aby ten informator pomógł Ci zrozumieć,
co się dzieje z każdym z Was w tej sytuacji, jakie są
najczęstsze reakcje i jak w tym trudnym okresie lepiej
zadbać o wszystkich członków rodziny, aby ograniczyć
destrukcyjne skutki rozwodu.
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
01
SPIS TREśCI
CO PRZEŻYWAJ
ROZSTAJ
CY SI
MAA
ŻONKOWIE ...................................................................................... 05
Z CZYM MUSZ
ZMIERZYĆ SI
KOBIETY PO ROZSTANIU .............................................................................. 06
Z CZYM MUSZ
ZMIERZYĆ SI
M
ŻCZYy
NI PO ROZSTANIU .......................................................................... 07
ROZWÓD  CO SI
DZIEJE Z TWOIM DZIECKIEM ....................................................................................... 08
JAK DZIECI W RÓŻNYM WIEKU REAGUJ
NA SYTUACJ
ROZSTANIA RODZICÓW ............................................ 09
CO ZROBIĆ, BY POZOSTAĆ RODZICEM ........................................................................................................... 10
JAK POMÓC DZIECIOM OSWOIĆ SI
Z NOW
SYTUACJ
................................................................................ 12
KILKA SA
ÓW O NOWYCH PARTNERACH .......................................................................................................... 14
DZIEWI
Ć ŻYCZEC
DZIECI, KTÓRYCH RODZICE S
W TRAKCIE SEPARACJI LUB ROZWODU .......................... 15
JAK SKORZYSTAĆ Z MEDIACJI RODZINNEJ ................................................................................................... 16
ILE TO TRWA I JAK WYGL
DA .......................................................................................................................... 18
CZEGO MOŻESZ OCZEKIWAĆ OD MEDIATORA RODZINNEGO
CZYLI ZASADY MEDIACJI W SPRAWACH RODZINNYCH .................................................................................... 18
ZALETY MEDIACJI ............................................................................................................................................ 21
W JAKICH SYTUACJACH MOŻE BYĆ POMOCNY MEDIATOR RODZINNY ........................................................... 21
W JAKICH SPRAWACH MEDIATOR RODZINNY NIE POMOŻE .......................................................................... 22
GDY MEDIACJA NIE KOC
CZY SI
POROZUMIENIEM (UGOD
) ....................................................................... 22
CO O MEDIACJI MÓWI PRAWO ........................................................................................................................ 23
GDZIE MOŻNA SKORZYSTAĆ Z MEDIACJI ....................................................................................................... 26
DOK
D, JEÅšLI NIE DO MEDIATORA ................................................................................................................ 27
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
03
CO PRZEŻYWAJ

ROZSTAJ
CY SI
MAA
ŻONKOWIE
ŻAL
Kiedy minie pierwszy szok i niedowierzanie,
gdy powoli zaczniesz akceptować nieuchron-
ność rozstania  bez względu na to czy jesteś
stroną odchodzącą, zostawianą, czy też decyzję
o rozwodzie podjęliście razem ze współmałżon-
kiem  przygotuj się na głęboki ból. Ten etap
to czas żałoby, opłakania utraconej więzi, roz-
pamiętania zawiedzionych nadziei, poczucia
krzywdy lub winy, a także lęku przed nowym
życiem.
GNIEW WOBEC BYA
EGO WSPÓA
MAA
ŻONKA
Nim w pełni zaakceptujesz swoje nowe życie,
czeka Cię czas, kiedy odczuwać będziesz silną
złość  do świata w ogóle, ale przede wszyst-
kim do dotychczasowego partnera. Przygotuj
się na to uczucie i nie daj mu sobą zawładnąć.
Niezależnie od tego kto zawinił, a kto postę- ga. Jeśli kontakty z byłym małżonkiem/byłą
małżonką są dla Ciebie z
ródłem silnego stresu,
pował słusznie, kto złamał obietnicę, a kto jest
postaraj się ograniczyć je do minimum. Zadbaj
pokrzywdzony w tej sytuacji, każde z Was ma
jednak, by dziecko mogło spotykać się z tatą/
teraz dwa główne obowiązki: zadbać o siebie
mamą tak często, jak tego potrzebuje i chce.
i zadbać o dzieci. Przestajecie być małżonkami,
zawsze jednak będziecie rodzicami wspólnych
GNIEW WOBEC DZIECKA
dzieci  i jedno jest pewne: one nie sÄ… winne.
Sprawdz
również czy nie wyładowujesz swojego
Po rozwodzie możesz stwierdzić, że dla dobra
dzieci, drugi rodzic nie powinien w tym trud- gniewu na dziecku. Wielu rodziców, przybitych
rozstaniem i trudnościami związanymi z nową
nym czasie spotykać się z nimi. To prawda, lecz
jedynie w połowie. Z pewnością jedną z naj- sytuacją życiową, gorzej kontroluje swoje emo-
cje, brak im cierpliwości, reagują zbyt ostro,
ważniejszych spraw jest zapewnienie dzieciom
wybuchają złością także wtedy, gdy dziecko
spokoju i utrzymanie ich z dala od Waszych
nie zrobiło nic niewłaściwego. Gdy zdarza Ci
konfliktów. Jednak często to, czego próbujesz
uniknąć, to własnego spotkania ze współmał- się rozgniewać na dziecko bez powodu, gdy
odczuwasz wstyd i poczucie winy nie umiejÄ…c
żonkiem  powrotu wspomnień, zawiedzionych
zachować spokoju, zatrzymaj się i zastanów:
nadziei, bólu lub gniewu. Spójrz na tę sytuację
z perspektywy Waszego dziecka: ono nie zde- czy potrafisz ze swoją obecną sytuacją poradzić
cydowało o rozwodzie, i potrzebuje Was oboj- sobie sam/a, czy też potrzebujesz pomocy?
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
05
Z CZYM MUSZ
ZMIERZYĆ SI
KOBIETY Z CZYM MUSZ
ZMIERZYĆ SI
M
ŻCZYy
NI
PO ROZSTANIU: PO ROZSTANIU:
wpływa on na ogólny wzrost napięcia, u dziec-
UTRATA STAA
EGO KONTAKTU Z DZIEĆMI
WYZWANIA FINANSOWE wymyślne rozrywki, niewiele zaś od niego wy-
ka  np. na pogorszenie wyników szkolnych lub
Dla mężczyzny rozwód może oznaczać ból spo- magając. Istnieje tu niebezpieczeństwo uwikłania
Dla wielu kobiet dużą trudnością po rozwo-
zachowania, wobec czego matka staje siÄ™ bar-
wodowany utratÄ… kontaktu z dzieckiem. Wielu
dzie jest przejęcie pełnej odpowiedzialności za się w błędne koło: kobieta ma dość bycia  wy-
dziej wymagajÄ…ca, wobec czego konflikty na-
ojców, których ich żony określają mianem  nie- magającym rodzicem i oczekuje zaangażowania
utrzymanie siebie i/lub rodziny. Kobiety, które
silają się i dalej zarówno dziecko, jak i matka
zaangażowanych czy  nie zainteresowanych
do tej pory zajmowały się wyłącznie opieką nad męża, on zaś  widując dzieci 4 dni w miesiącu
doświadczają jeszcze większych trudności.
rodziną, dopiero po rozwodzie zdaje sobie spra-  chce przede wszystkim pokazać, że je kocha
dziećmi i prowadzeniem domu, muszą podjąć
wę z tego, jak ważne są dla nich dzieci. Ich co- i czuć się przez nie kochanym. Im bardziej oj-
wyzwanie osiągnięcia finansowej samodzielno-
KONCENTRACJA NA DZIECKU
dzienną hałaśliwą obecność do czasu rozstania
ści  często nie mając wystarczających kwalifi- ciec udowadnia swą miłość poprzez wyszukane
Wiele kobiet po rozwodzie  poświęca się cał-
traktowali jak pewnik  gdy nagle zostajÄ… jej
kacji do podjęcia pracy zawodowej. Nawet jeśli rozrywki, tym bardziej matka czuje się sfrustro-
kowicie dziecku . Choć poświęcanie dziecku do-
pozbawieni, uświadamiają sobie, jak ważna jest
pracowałaś w trakcie trwania małżeństwa, roz- wana brakiem jego udziału w wychowaniu (dys-
datkowej uwagi, skupienie się na jego przeży-
wód może oznaczać obniżenie dotychczasowego dla nich bliska więz
z dziećmi. cyplinowaniu), może stawiać mu coraz większe
ciach i dbanie o zaspokojenie jego potrzeb jest
poziomu życia, konieczność podjęcia dodatko- wymagania, a niekiedy, zniechęcona, blokować
jak najbardziej wskazane, uważaj by dziecko
wej pracy lub skorzystania z pomocy rodziny. ZMIANA DOTYCHCZASOWYCH RELACJI jego kontakt z dzieckiem.
nie stało się jedyną treścią Twego życia. Na
Z DZIECKIEM
dłuższą metę nie będzie to służyło ani jemu
PRZYMUS SAMODZIELNEGO DBANIA Po rozwodzie możesz stanąć wobec wyzwania TATA - PORTFEL
ani Tobie.
O WYCHOWANIE DZIECKA nawiązania całkowicie nowej relacji z dziećmi. Czasem możesz czuć także, że jesteś jedynie
Możesz czuć się przeciążona obowiązkami Nie jesteś już z nimi na co dzień, możesz nie  portfelem , gdy była żona uzależnia możliwość
i wyłączną odpowiedzialnością zarówno za mieć pojęcia o tysiącu ich drobnych spraw: zmie- Twego widywania się z dzieckiem od regular-
drobiazgi, jak i sprawy wielkiej wagi. Prawdo- niających się zainteresowaniach, przyjaciołach, nego płacenia alimentów, zgody na ich pod-
podobnie staniesz wobec konieczności zmiany małych smutkach i radościach. Siłą rzeczy stoisz wyższenie czy pokrycie dodatkowych wydat-
dotychczasowego trybu życia (np. rezygna- trochę z boku, możesz czuć się  mniej ważnym ków. Czasem również dzieci (zwłaszcza starsze)
cji z życia towarzyskiego, dodatkowych zajęć, rodzicem . Możesz czuć, że tracisz autorytet i że gotowe są spotykać się z Tobą tylko, o ile
zmiany przyzwyczajeń), aby móc wygospodaro- dla dzieci bardziej liczy się zdanie matki. Próby sfinansujesz ich zachcianki.
wać czas na obowiązki, które do tej pory dzie- dyscyplinowania dziecka mogą okazać się ry-
liłaś z mężem. zykowne - zawsze może się na Ciebie obrazić KONIECZNOŚĆ ZORGANIZOWANIA SOBIE
i odmówić spotkań. Dodatkowo karcenie dziec- NOWEGO DOMU
NADMIERNY RYGOR W WYCHOWANIU ka może spowodować nasilenie konfliktu z byłą Jak krytycznie nie oceniałbyś swojej byłej mał-
 CH
Ć ZAST
PIENIA OJCA żoną, jeśli dziecko poskarży się jej, że tata jest żonki jako gospodyni, to zazwyczaj ona dbała
Wiele kobiet po rozwodzie poczuwa siÄ™ do dla niego szorstki. o sprawne funkcjonowanie gospodarstwa domo-
wyłącznej odpowiedzialności za wychowanie wego, zakupy, posiłki, sprzątanie, itp. Zapewne
miałeś swój udział w obowiązkach domowych,
dziecka i wprowadza nadmiernÄ… dyscyplinÄ™, TATA Z DISNEYLANDU
dużo wymagając i karcąc dziecko. Jest to tym Jeśli spotykasz się z dziećmi jedynie w weeken- ale teraz musisz o to wszystko zadbać sam. Dla
bardziej zrozumiałe, że dzieci  silnie prze- dy, możesz chcieć wynagrodzić im długie roz- niektórych mężczyzn jest to trudne.
żywające rozstanie rodziców  mogą sprawiać stanie, zapewnić o swojej miłości, organizując
różnego typu problemy. Powoduje to powstanie atrakcyjne sposoby wspólnego spędzania czasu.
błędnego koła: zarówno matka, jak i dziecko W rezultacie takiego podejścia, wielu ojców sta-
odczuwajÄ… silny stres po rozwodzie, u matki je siÄ™  tatÄ… z Disneylandu , zapewniajÄ…c dziecku
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
06 07
ROZWÓD JAK DZIECI W RÓŻNYM WIE KU REAGUJ
NA SYTUACJ
ROZSTANIA RODZICÓW
 CO SI
DZIEJE
Z TWOIM DZIECKIEM
"
może być zazdrosne o nowych partnerów ro-
DO TRZECIEGO ROKU ŻYCIA
W OKRESIE SZKOLNYM (6 -12 LAT)
dziców (odbiera ich obecność jako zdradę), czuć
"
Twoje dziecko może przeżywać silny niepokój "
Twoje dziecko ciągle ma nadzieję, że rodzice
się nieswojo obserwując ich seksualność;
wobec utraty codziennej obecności rodzica, któ-
jednak siÄ™ pogodzÄ… i zamieszkajÄ… razem;
"
może obawiać się wejścia w bliższe relacje
ry z nim już nie mieszka - mieć zmienne nastro- "
tęskni za rodzicem, który odszedł;
z płcią przeciwną, wątpić w trwałość związków;
je, być płaczliwe, niespokojne; "
może być złe i agresywne wobec rodzica, któ-
"
może sprawiać problemy wychowawcze (wa-
"
może okazywać silne emocje rozstając się
ry według niego doprowadził do rozpadu ro-
gary, ucieczki z domu, picie alkoholu lub zaży-
z nim po spotkaniach (płakać, trzymać się go
dziny;
wanie narkotyków), a nawet popełniać drobne
kurczowo); "
dziecko może mieć kłopoty z nauką z powodu
przestępstwa;
"
może mieć kłopoty ze snem (budzić się w no-
trudności w koncentracji uwagi lub utraty wia-
"
może próbować manipulować rodzicami, aby
cy, mieć trudność z zaśnięciem).
ry w siebie;
Zwykle zanim jeszcze zdecydujecie się rozejść,
osiągnąć własne korzyści (np. pieniądze, więk-
"
może sprawiać trudności wychowawcze (być
Wasze dziecko odbiera sygnały, że dzieje się
sza swoboda)
W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM
nieposłuszne, niezdyscyplinowane, łamać usta-
coś złego - wyczuwa napiętą atmosferę, słyszy
"
Twoje dziecko pragnie przede wszystkim, aby
lone reguły);
podniesione głosy lub jest świadkiem  cichych
DOROSA
E DZIECI
rodzice znów byli razem; "
może się wstydzić swojej sytuacji rodzinnej,
dni . Nie rozumie jednak tego konfliktu, ani nie
"
Choć zdolne są już do bardziej racjonalnej
"
może cofnąć się do wcześniejszych etapów
ukrywać ją przed otoczeniem;
jest świadome tego, że rodzice zamierzają się
oceny związku rodziców i na ich rozstanie
rozwoju - moczyć się w nocy, ssać kciuk lub "
u dziecka mogą pojawiać się różnego rodzaju
rozstać. Gdy potem nagle jedno z Was wypro-
reagują mniej emocjonalnie, mogą czuć się
kurczowo  trzymać się spódnicy ;
dolegliwości, jak bóle brzucha, głowy, wymioty.
wadza się z domu, dla dziecka wali się cały jego
w obowiązku wspierania  słabszego rodzica
"
Twoje dziecko może czuć się winne, że rodzice
Często objawy te występują bądz
nasilajÄ… siÄ™
świat, świat w którym dotąd czuło się bezpiecz-
i zaniedbywać przez to własne potrzeby (np.
się rozeszli. Może uważać, że rozstali się, bo
przed lub po spotkaniach z rodzicem, z którym
ne, kochane i otoczone opieką; świat, w którym
w bliskim zwiÄ…zku).
było niegrzeczne ( tatuś odszedł, bo zapomnia-
dziecko nie mieszka  jako wyraz niechęci do
szlafrok mamy zawsze wisiał na wieszaku w ła-
łem powiedzieć mamie, że dzwonił );
rozstania z nim lub obawy, że rodzice pokłócą Zanim dziecko pogodzi się z nową sytuacją po
zience, a komputer taty stał na stole w dużym
"
dziecko może odreagowywać napięcie, zacho-
się między sobą. Zwykle każde z rodziców in- Waszym rozwodzie, może upłynąć nawet kilka
pokoju. Zniknięcie jednego z Was, rodziców, bu-
wując się agresywnie wobec rodziców, rodzeń-
terpretuje takie objawy na niekorzyść drugiego lat. Proces ten będzie tym szybszy, im mniej
dzi lęk, że być może któregoś dnia drugie także
stwa, rówieśników lub wychowawców;
( Mam dość tego stresu, który serwujesz dzie- konfliktów będzie między Wami i im lepiej bę-
odejdzie, że dziecko zostanie całkiem samo.
"
może odczuwać silny lęk, że opuści je również
ciakowi! Przed spotkaniami z tobą, zawsze boli dziecie w stanie współpracować ze sobą jako
Na pewno czas poprzedzajÄ…cy rozstanie i okres
rodzic, z którym mieszka, może nie chcieć roz-
go brzuch. ) rodzice  w najlepszym interesie dziecka. Kłót-
rozwodu jest dla Was bardzo trudny i poradze-
stawać się z nim;
nie, walka o tytuł  najlepszego rodzica , skargi
nie sobie z własnymi bólem absorbuje Waszą "
może być rozdrażnione, impulsywne, mieć kło-
W OKRESIE DOJRZEWANIA
na drugiego rodzica, oczekiwanie, że dziecko
uwagę. Być może w efekcie  choć często tego
poty z koncentracjÄ…; "
może czuć się zmuszone do roli sojusznika
opowie się po stronie jednego z Was, ciągłe
nie dostrzegacie - macie dla dziecka mniej "
może mieć problemy z zasypianiem, zrywać
i wspierania rodzica  pokrzywdzonego , co zazwy- podkreślanie własnej krzywdy, bezpardono-
czasu, mniej cierpliwości, słabiej wczuwacie
się w nocy, mieć  złe sny ;
czaj prowadzi do odrzucenia drugiego rodzica;
wa walka o dzieci w sÄ…dzie, zawsze przyniosÄ…
się w jego problemy. Wielu rodziców nie zda- "
może stracić apetyt. "
może wycofywać się z relacji z rodzicami, szu- szkodę Twojemu dziecku.
je sobie sprawy, jak silnie dzieci przeżywają
kać wsparcia poza rodziną (w grupie rówieśni-
ich konflikt i rozstanie, a nawet jeśli widzą, że
czej, subkulturze);
z dzieckiem coÅ› siÄ™ dzieje, nie bardzo potrafiÄ…
"
może czuć się nadmiernie obciążone obowiąz-
mu pomóc.
kami domowymi (np. opieką nad młodszym ro-
dzeństwem);
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
08 09
CO ZROBIĆ, BY POZOSTAĆ RODZICEM
Aby zaoszczędzić sobie walki w sądzie, a dzie- np. kolonie, obozy, wyjazdy zagraniczne, odwie-
HARMONOGRAM I ZASADY SPOTKAC

ciom nie przysparzać trudnych przeżyć oraz za- dziny u dalszej rodziny; z jakim wyprzedzeniem
W przypadku uzgodnienia miejsca zamieszka-
pewnić im poczucie bezpieczeństwa i względnej będziecie informować się nawzajem o terminach
nia przy jednym z Was, ważne abyście ustalili:
stabilności, postarajcie się oddzielić swój kon- swoich urlopów i planach na ich spędzenie; jak
"
Jak często (w skali tygodnia/miesiąca) drugi
flikt małżeński od Waszej roli jako rodziców. dziecko może kontaktować się z rodzicem, będąc
rodzic będzie widywał się z dzieckiem?
Możecie to zrobić uzgadniając między sobą pod opieką drugiego w czasie wakacji)?
"
Czy będą to spotkania weekendowe (z noco-
 plan opieki rodzicielskiej , który obejmuje sze-
waniem), pojedyncze dni (które?, w jakich go-
reg spraw, które - nie ustalone - mogą stać W JAKI SPOSÓB I W JAKIEJ CZ
ŚCI KAŻDE Z WAS
dzinach?)
się w przyszłości zarzewiem kolejnych konflik- B
DZIE FINANSOWAA
O POTRZEBY DZIECKA?
"
Gdzie będą odbywały się te spotkania (dom
"
tów. Poniżej omówimy kolejno każdą z nich: Jakie potrzeby dziecka muszą być zaspokojone
któregoś z Was, dom dziadków, a może jakieś
i w jakim wymiarze? (Wez
cie pod uwagÄ™: po-
inne miejsce)?
MIEJSCE ZAMIESZKANIA DZIECKA trzeby bytowe - jedzenie, ubranie, mieszkanie,
"
Kto może być obecny podczas tych spotkań
SprawÄ… podstawowÄ… jest uzgodnienie, z kim/ higiena; potrzeby zdrowotne - wizyty lekarskie/
(najbliższa/dalsza rodzina, przyjaciele, znajomi,
gdzie będzie mieszkać Wasze dziecko. Do nie- specjalistyczne, leki, zabiegi lecznicze; potrze-
inne dzieci, nowi partnerzy, osoba zaufana)?
dawna przyjmowało się, że po rozwodzie dzieci by rozwojowe - koszty związane z edukacją np.
"
Jak rozwiążecie kwestię przekazywania sobie
zostają z matką. Dziś, wraz z zachodzącymi prze- podręczniki, zeszyty, przybory szkolne, pomoce
dziecka i/lub zawożenia go na spotkania?
mianami społecznymi, ojcowie coraz częściej chcą naukowe; dodatkowe zajęcia np. nauka języków,
"
Jak powinny przebiegać spotkania (zasady bez-
odgrywać aktywną rolę w wychowaniu dziecka. zajęcia plastyczne, kulturalne, sportowe i inne).
pieczeństwa, sposób spędzania czasu np. spacer,
W przypadku, gdy spieracie się o miejsce za- Ile to kosztuje w skali miesiąca? W jaki sposób
oglądanie TV, atrakcje, obowiązki/nauka, możli-
mieszkania dziecka, a każde chce, by dziecko po- podzielicie te koszty między sobą?
wość kontaktu telefonicznego z drugim rodzicem,
"
zostało przy nim, to sąd zadecyduje za Was w tej Jakie są koszty dodatkowe związane z utrzy-
zasady żywienia, higieny, ewentualnie przyjmo-
sprawie (zbierając uprzednio zeznania świadków maniem i wychowaniem dziecka (zajęcia poza-
wania leków)?
lub zwracając się do biegłych o opinię, które lekcyjne, wycieczki szkolne, telefon komórkowy,
"
W jaki sposób możliwe będzie odwołanie i/lub
z rodziców daje lepsze gwarancje prawidłowego komunikacja/dojazdy, sprzęt sportowy i elektro-
przełożenie spotkań (z jakim wyprzedzeniem po-
sprawowania opieki nad dzieckiem). Jeśli zaś go- niczny, wypoczynek i rozrywka, hobby, kieszon-
winniście się o tym nawzajem powiadamiać, kto
towi jesteście ustalić tę kwestię wspólnie, mo- kowe)? W których z tych wydatków każde z Was dziecka, sposób kontrolowania go)? Wcześniejsze
powinien powiedzieć dziecku o zmianach wizyt,
żecie dopasować rozwiązania do potrzeb Waszej jest gotowe uczestniczyć i do jakiej wysokości? uzgodnienia zapobiegną póz
niejszym pretensjom
jak to wpływa na harmonogram spotkań)?
"
rodziny. Warto wtedy zastanowić się: Czy jesteście gotowi wspomagać finansowo i zarzutom, uniemożliwią też dziecku manipulo-
"
W jaki sposób będziecie informować się
"
W którym domu dziecko będzie spędzać więk- małżonka, jeśli jego sytuacja finansowa po roz- wanie Wami.
o ewentualnych spóz
nieniach w rozpoczęciu/
"
szość czasu? Wiąże się to np. z wyborem przed- wodzie znacząco się pogorszy? W jakim zakre- Jakie jest Wasze stanowisko w sprawie wycho-
zakończeniu spotkania?
szkola/szkoły w pobliżu miejsca zamieszkania, sie? wania religijnego i praktyk religijnych dziecka?
"
Jak/z kim dziecko będzie spędzało dni świą-
"
decyzją co dziecko może zabrać ze sobą, jeśli Czy będziecie stawiali dziecku ograniczenia
teczne i szczególne (Boże Narodzenie, Wiel-
przeprowadza się do nowego mieszkania (meble, WYCHOWANIE odnośnie sposobu ubierania, fryzury, tatuaży,
kanoc, inne dni świąteczne, urodziny/imieniny
"
ulubione przedmioty czy sprzęty, zwierzęta)? Zastanówcie się, jakie są dla Was najważniej- kolczyków? Jeśli tak, to jakie? (Jest to szczegól-
swoje i Wasze, inne uroczystości rodzinne)?
A może zdecydujecie się dzielić obowiązkami sze sprawy związane z wychowaniem dziecka nie ważne w odniesieniu do nastolatków.)
"
W jaki sposób dziecko spędzać będzie wakacje
"
rodzicielskimi i opieką nad dzieckiem po równo (nauka/obowiązki i sposób ich egzekwowania, Czy zgadzacie się, by dziecko podejmowało
i inne dni wolne (ile dni z każdym z Was, na jakie
(model opieki naprzemiennej)? system nagradzania/karania, zakres swobody pracę lub w jakiś sposób zarobkowało?
formy wypoczynku dziecka oboje siÄ™ zgadzacie
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
10 11
JAK POMÓC DZIECIOM OSWOIĆ SI

Z NOW
SYTUACJ

" "
Nie wypytuj dziecka o szczegóły dotyczące Informuj byłego małżonka o sprawach do-
ROZMAWIAJCIE Z DZIECKIEM O WASZYM
aktualnego życia byłego małżonka, jego nowej tyczących dziecka, nie czekając aż sam/a się
ROZSTANIU
partnerki/nowego partnera (stawiasz wtedy o nie zapyta.
Spróbujcie wypracować wspólną wersję Wasze-
"
dziecko w trudnej sytuacji, naruszajÄ…c jego po- WÅ‚Ä…czaj drugiego rodzica w decyzje zwiÄ…za-
go rozstania, którą będziecie mogli przekazać
czucie lojalności). ne z dzieckiem, dziel się wiedzą o sukcesach
dziecku. Najważniejsze, by Wasze dziecko czuło
"
Nie wyciągaj z dziecka szczegółowych in- i trudnościach dziecka, pytaj o zdanie i zachę-
się bezpiecznie i wiedziało, że zawsze pozosta-
formacji o tym, jak spędziło czas z tatą/mamą caj do wspólnych działań.
niecie jego rodzicami i będziecie je kochać. Nie
"
(może skończyć w poczuciu winy, że dobrze się Jeśli pojawiają się problemy w czasie, kiedy
odkładajcie tej rozmowy na póz
niej. Dziecko,
bawiło). dziecko przebywa z drugim rodzicem  nie za-
nawet małe, czuje i widzi znacznie więcej niż
kładaj z góry jego złej woli lub niedbałości.
często sądzą rodzice. Nie pozwólcie zatem, by
"
ZAA
ATWIAJCIE SWOJE SPRAWY MI
DZY SOB
Nie bagatelizuj trudności, ale zanim osądzisz
pełne lęku snuło rozmaite wizje, lecz jak naj-
Na pewno w wielu sprawach będziecie się drugą stronę, postaraj się dobrze zrozumieć
szybciej znajdz
cie czas na spokojną, pełną tro-
różnić, ale pomyśl, czy Twoje dziecko będzie sytuację. Mężczyz
ni, szczególnie ci, którzy po
ski rozmowę. Nie musicie wchodzić w szczegóły
szczęśliwsze, jeśli w jego obecności każde rozwodzie dopiero uczą się samodzielnej  ob-
i wyjaśniać złożonych wydarzeń. Powiedzcie na
z Was będzie zapalczywie dowodzić swoich ra- sługi dziecka, mają trudność, by poprosić byłą
przykład, że każde z Was dokładało starań, by
cji? Starajcie się wspólnie atakować problem, żonę o pomoc.
Wasze małżeństwo się ułożyło, ale nie udało
a nie siebie nawzajem. Jeśli czujesz, że Two-
się i nie możecie dłużej być razem.
je emocje uniemożliwiają spokojną rozmowę STARAJ SI
KONSULTOWAĆ Z DZIECKIEM
 przerwij ją i zapewnij, że wrócisz do sprawy, W SPRAWACH, KTÓRE GO DOTYCZ

USZANUJCIE POTRZEB
DZIECKA, "
Nigdy nie składaj wszystkich decyzji w ręce
"
kiedy się trochę pozbierasz. Okaż wyrozumia- Podejmijcie wspólnie decyzję, które z Waszych
BY KOCHAĆ WAS OBOJE:
dziecka  szczególnie w tych sprawach, które
łość, jeśli to druga strona ma trudność z zapa- ustaleń skonsultujecie z dzieckiem. Możecie na
"
Nie mów z
le o drugim rodzicu w obecności
stwarzają wybór między rodzicami, np. gdzie
nowaniem nad nerwami i zaproponuj odłożenie przykład uzgodnić kilka rozwiązań, które będą
dziecka.
dziecko ma mieszkać. Nawet nastolatki będą
rozmowy na póz
niej. Jeśli bezpośrednia rozmo- uwzględniały Wasze potrzeby i możliwości (np.
"
Nie proÅ› dziecka o przekazywanie informacji
się czuły pod presją zbytniej odpowiedzialno-
wa okaże się zbyt trudna, rozważcie możliwość godziny pracy, możliwości finansowe) i pozwo-
drugiemu rodzicowi ( powiedz mamie, że nie
ści. Pokaż raczej możliwe warianty, porozmawiaj
skorzystania z pomocy osoby neutralnej, którą lić dziecku dokonać wyboru jednego wariantu,
będę mógł cię zabrać w sobotę ).
z dzieckiem o ich praktycznych konsekwencjach
obydwoje darzycie zaufaniem (doradcy małżeń- np.:  Ustaliliśmy z tatą, że mógłby spotykać się
"
Nie wywieraj wpływu za pośrednictwem
i powiedz, że zależy Ci na poznaniu jego opinii,
skiego, mediatora). z tobą w jeden dzień każdego weekendu. Czy
dziecka ( Mamusia musi pracować i nie może
jednak decyzję podejmiesz wspólnie z drugim
wolałbyś, aby to była sobota, czy też niedzie-
z tobą chodzić na tenisa. Poproś tatę, jeśli cię
rodzicem.
USZANUJ BYA
EGO MAA
ŻONKA W ROLI RODZICA la? , lub  Czy wolałbyś na stałe zabrać rower
kocha, na pewno z tobą pójdzie ).
"
Jeśli masz oczekiwania wobec sposobu wy- do taty, czy też zabierać go ze sobą na każde
"
Nie czyń z dziecka sojusznika w sprawach,
JEÅšLI MASZ W
TPLIWOÅšCI, SKONSULTUJ SI

chowania dziecka (np. co do jedzenia słodyczy, spotkanie? . Pamiętaj, żeby być uczciwym wobec
które wymagają uzgodnień między Wami ( nie
ZE SPECJALIST

spędzania czasu przed telewizorem)  powiedz dziecka. Jeśli nie chcesz rezygnować z własnej
mogę się z tobą spotykać, synku, bo mama za-
Jeśli widzisz, że Twoje dziecko silnie przeży-
o nich wprost. Jeśli dostrzegasz, że są one re- koncepcji, nie proś dziecka o opinię. Powiedz
broniła ).
wa Wasze rozstanie; jeśli nie masz pewności,
spektowane  zauważ to i podziękuj. Doceniaj wyraz
nie, w jakich sprawach decydujÄ… rodzice,
"
Nie proś dziecka, by utrzymywało coś w ta-
w jaki sposób pomóc dziecku; jeśli nie potrafisz
zaangażowanie drugiego rodzica w opiekę nad a w jakich możliwe są wspólne uzgodnienia
jemnicy przed drugim rodzicem.
porozumieć się z byłym współmałżonkiem i po-
dzieckiem. z dzieckiem.
"
Nie obiecuj dziecku, że zatrzymasz istotne in-
dejrzewasz, że może to przynieść szkodę dziec-
formacje o nim tylko dla siebie.
ku  skontaktuj siÄ™ ze specjalistÄ….
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
12 13
KILKA SA
ÓW O NOWYCH DZIEWI
Ć ŻYCZEC
DZIECI, KTÓRYCH RODZICE
PARTNERACH S
W TRAKCIE SEPARACJI LUB ROZWODU
Zanim zamieszkacie osobno: porozmawiajcie z nami
Pojawienie się nowego partnera w życiu które-
01
gokolwiek z byłych małżonków komplikuje i tak
i wytłumaczcie, co się teraz zmieni.
już trudne relacje pomiędzy nimi oraz kontakty
z dziećmi. Każde z Was może czuć się głęboko
Opowiedzcie nam to tak, byśmy to zrozumiały
zranione, że osoba, która przysięgała spędzić
02
z Wami całe życie ofiarowuje swoje uczucia
i nie czuły się winne Waszemu rozstaniu.
komuś innemu. I każde z Was może odbierać
nowego partnera drugiej strony jako potencjal-
03
Nie chcemy być włączane w Wasze kłótnie
nego konkurenta do roli ojca lub matki. KogoÅ›,
kto może odebrać miłość dzieci i zająć Wasze i nie chcemy słuchać jak jedno z Was mówi z
le o drugim.
miejsce. Obie te troski są zupełnie naturalne.
Pamiętaj jednak, że dla swoich dzieci będziesz
Nie chcemy współdecydować,
04
zawsze najważniejszy/najważniejsza, a ich mi-
komu ma przypaść opieka nad nami.
łość będzie tym pewniejsza, im bardziej będą
czuły, że pozostawiasz im wolność wyrobienia
sobie własnej opinii.
Chcemy pozostać w znajomym nam otoczeniu,
Nie oskarżaj zatem swojego byłego/swojej by-
byśmy nie stracili kontaktu z naszymi przyjaciółmi.
05
łej, nie mów nieprzyjemnych rzeczy pod adre-
sem nowych partnerów. Powiedz jednak jasno,
czego oczekujesz w czasie, kiedy dzieci przeby-
Chcemy mieć możliwość widzenia rodzica, u którego nie
06
wają u drugiego rodzica  niezależnie od tego,
będziemy mieszkać i to tak często jak będziemy chciały.
czy w jego lub Twoim życiu jest już ktoś inny.
Jeśli sam/a decydujesz się na nowy związek,
pamiętaj o dzieciach. Upewniaj je o swojej mi-
W przyszłości chcemy również widywać pozostałych
07
łości i staraj się, by czuły się kochane tak samo
członków rodziny.
jak dotąd, by uczestniczyć w ważnych sprawach
i wydarzeniach w ich życiu. Spraw, aby były
pewne, że nie oczekujesz, iż będą Twojego no-
Może moglibyście nie zamieszkiwać natychmiast ze swoimi
wego partnera/partnerkę traktowały jak dru-
nowymi partnerami  to byłoby dla nas prostsze.
08
giego rodzica, ale też przedstaw jasno, że mają
się do niego/niej odnosić z szacunkiem.
Nie traktujcie nas jak małych dorosłych  nie jesteśmy nimi.
09
(za: Berliner Institut fur Mediation)
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
14 15
Jak skorzystać z mediacji rodzinnej
Kiedy rozmowa z bliskimi to ciągłe pretensje, żale, Mediacja rodzinna to proces rozwiązywania konfliktów
ataki i kłótnie... rodzinnych (często związanych z rozwodem lub separacją).
Kiedy trudno Ci rozmawiać z żoną/mężem, partnerem, Mediację prowadzą bezstronne, neutralne, profesjonalne
dzieckiem, rodzicami, bratem, siostrÄ…, dziadkami... oraz akceptowane przez spierajÄ…ce siÄ™ strony osoby
Kiedy chcesz się dogadać& trzecie. Mediacja ma pomóc skonfliktowanym stronom
Kiedy chcesz godnie rozstać się z partnerem... w osiągnięciu dobrowolnego, obustronnie korzystnego
Kiedy chcesz ustalić kontakty i formy opieki nad rozwiązania konfliktu. W efekcie mediacji z reguły
dziećmi... dochodzi do zrozumienia drugiej strony i wypracowania
Kiedy nie chcesz walki w sądzie np. w związku ugody (przynajmniej w niektórych spornych sprawach),
z uregulowaniem spraw majątkowych rodziny... niekiedy też jej efektem jest pojednanie małżonków.
Kiedy chcesz mieć wpływ na rozwiązanie własnego
konfliktu... Mediacja jest rozmową na temat możliwych rozwiązań
problemu, którą mediator umożliwia i ułatwia. Polega na
...skorzystaj z pomocy mediatorów rodzinnych,
usprawnianiu komunikacji pomiędzy stronami i budowaniu
którzy w atmosferze poufności i bezpieczeństwa wzajemnego zrozumienia potrzeb oraz interesów.
ułatwią Wam wzajemne wysłuchanie się, zrozumienie Mediator pomaga rozważyć wszelkie możliwe rozwiązania,
Waszych uczuć i potrzeb, pomogą w poszukaniu negocjować je w warunkach współpracy i szukać
rozwiązań i wybraniu takiego, które będzie takiego porozumienia, które dla obydwu stron, będzie
najbardziej satysfakcjonujące dla Was obojga. satysfakcjonujące i możliwe do wcielenia w życie.
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
16 17
ILE TO TRWA CZEGO MOŻESZ OCZEKIWA Ć OD MEDIATORA RODZINNEGO,
I JAK WYGL
DA? CZYLI ZASADY MEDIACJI W SPRAWACH RODZINNYCH
Spotkania mediacyjne trwają od jednej do czte- wartości, nie będzie udzielał rad, przekonywał zamiar jego popełnienia (wtedy mediator ma
DOBROWOLNOŚĆ
rech godzin. Na ogół potrzebne są dwa do pięciu ani wyrażał własnego zdania w sprawach, któ- prawo powiadomić stosowne instytucje). Naru-
Masz prawo sam zdecydować czy chcesz uczest-
spotkań. Mediatorzy umawiają się ze stronami re Was dotyczą. Nie będzie oceniał składanych szenie przez mediatora obowiązku zachowania
niczyć w mediacji czy nie. Mediator nie może
w dogodnym dla nich terminie i są do dyspozy- przez Was propozycji, lecz będzie pomagał Wam poufności uprawnia Was do żądania naprawie-
wywierać presji, aby nakłonić Cię do udziału
cji tak długo, jak będzie to potrzebne. samodzielnie podjąć decyzje. Mediator nie ma nia poniesionej przez Was w związku z tym
w mediacji. W każdym momencie trwania me-
prawa do wyrokowania ani rozstrzygania kto szkody. Poufnością nie jest natomiast objęta
diacji, bez względu na to, na jakim etapie są
W trakcie pierwszego spotkania konsultacyj-
ma rację. Odróżnia go to od sędziego, który jest ugoda zawarta przez Was przed mediatorem,
rozmowy, możesz się z niej wycofać. Nikt nie
nego mediatorzy informujÄ… o przebiegu i zasa-
wyznaczony do rozstrzygnięcia sporu w oparciu która podlega złożeniu w sądzie i zatwierdze-
może Was zmuszać do osiągnięcia porozumie-
dach mediacji, ustalają, czy sprawa może być
o normy prawa. Odpowiedzialność za rozwią- niu przez sąd.
nia: ani mediatorzy, ani sąd, ani też osoby po-
rozwiÄ…zana na drodze mediacji oraz potwier-
zanie konfliktu oraz za dotrzymywanie porozu-
stronne.
"
dzają dobrowolny udział w rozmowach. Każda Uwaga prawna! Mediator nie może być też
mienia spoczywa na Was.
ze stron ma też możliwość przedstawienia swo- świadkiem przed sądem co do faktów, o któ-
"
Uwaga prawna! Jeśli Twoja sprawa zosta-
jej sytuacji, własnych potrzeb oraz oczekiwań Neutralność oznacza również, że mediator ak- rych dowiedział się podczas mediacji, chyba że
ła skierowana do mediacji przez sąd, także
wobec mediacji. ceptuje wszelkie rozwiązania (w tym również zwolnicie go z obowiązku zachowania tajemni-
możesz w dowolnej chwili się z niej wycofać.
brak porozumienia), które będziecie uważali za cy mediacji. Bezskuteczne jest też powoływanie
Jeśli zrobisz to jednak zbyt póz
no (to jest po
Mediację prowadzi na ogół dwoje mediatorów
właściwe w Waszej sytuacji  o ile nie są one się w toku postępowania przed sądem na róż-
upływie tygodnia od doręczenia postanowie-
(w sprawach rodzinnych najlepiej, jeśli jest to
sprzeczne z obowiązującym prawem i w ocenie ne propozycje ustępstw lub inne oświadczenia
nia o skierowaniu sprawy do mediacji) lub bez
kobieta i mężczyzna), przeszkolonych w zakre-
mediatora nie zagrażają bezpieczeństwu które- składane podczas mediacji. Wszystkie te ure-
uzasadnionego powodu po wyrażeniu zgody na
sie prowadzenia mediacji oraz psychologicznej
goÅ› z Was, bÄ…dz
Waszego dziecka. gulowania mają zapewnić Wam bezpieczeństwo
mediację, będziesz musiał/a ponieść tego kon-
i prawnej specyfiki konfliktów rodzinnych.
i pomóc otwarcie rozmawiać o zaistniałym pro-
sekwencje w zakresie kosztów procesu.
Mediacje prowadzi się w ośrodkach mediacyj-
POUFNOŚĆ blemie oraz rozwiązać spór.
nych w kameralnych, przyjaznych warunkach.
Treść Waszych rozmów, podawane przez Was
BEZSTRONNOŚĆ MEDIATORA
To, co dzieje siÄ™ podczas sesji zostaje w  czte-
informacje, oraz dokumenty nie mogą być UZNANIE ZASAD MEDIACJI I OSOBY MEDIATORA
Każde z Was ma prawo być traktowane przez
rech ścianach pokoju, w którym prowadzone są
nikomu ujawniane bez Waszej zgody. Na spo- Osoba mediatora powinna być przez Was zaak-
mediatora z takÄ… samÄ… uwagÄ… i szacunkiem,
rozmowy. Mediatorzy zobowiązani są zachować
tkaniu mediacyjnym możecie być obecni tyl- ceptowana. Jeśli macie przekonanie, że trudno
a mediator nie powinien przychylać się do racji
całkowitą dyskrecję  sesje mediacyjne są za-
ko Wy, Wasi pełnomocnicy (o ile sobie tego Wam będzie pracować z danym mediatorem,
żadnej ze stron. Mediator nie może preferować
mknięte i nikt poza stronami (i ewentualnie ich
zażyczycie) i mediator. Mediator ma obowią- możecie poprosić o wyznaczenie innej osoby.
ani wyróżniać żadnego z Was.
adwokatami) oraz mediatorem nie ma do nich
zek zachowania w tajemnicy faktów, o których Zasada akceptowalności odnosi się również do
W sprawach, w których mediatorowi trudno bę-
dostępu.
dowiedział się w związku z prowadzeniem reguł mediacji, które powinny być uzgodnione
dzie zachować bezstronność, nie powinien on
mediacji, chyba że zwolnicie go z tego obowiąz- na początku spotkania. Macie prawo dowiedzieć
prowadzić mediacji. Jeśli czujesz, że Wasz me-
ku. Zwolnienie mediatora z poufności powinno się wszystkiego o mediacji i wyjaśnić wszelkie
diator jest stronniczy, powiedz o tym otwarcie.
nastąpić na piśmie lub w obecności świadków, swoje wątpliwości, mediator zaś powinien do-
Możesz również poprosić, by mediację w Waszej
aby nie budziło żadnych wątpliwości. Tajemnicą brze wyjaśnić swoją rolę oraz to, czym proces
sprawie poprowadził ktoś inny.
objęte są również dokumenty przekazane przez mediacji różni się od postępowania sądowego
Was mediatorowi. Nie mogą być one przeka- oraz od terapii małżeńskiej lub rodzinnej. Jeśli
NEUTRALNOŚĆ MEDIATORA
zywane żadnej instytucji ani osobie prywatnej. nie zgadzacie się na zaproponowane przez me-
Mediator nie zaproponuje Wam żadnych roz-
Wyjątkiem są przypadki, gdy w trakcie media- diatora zasady mediacji, mediacja nie może być
wiązań, nie będzie narzucał swojego systemu
cji wychodzi na jaw poważne przestępstwo czy prowadzona.
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
18 19
ZALETY MEDIACJI W JAKICH SYTUACJACH
MOŻE BYĆ POMOCNY
MEDIATOR RODZINNY
Masz prawo wiedzieć, ile kosztuje mediacja, za- Mediacja powinna odbywać się w miejscu bez-
"
Mediacja jest na ogół bardziej skuteczna
nim wyrazisz na nią zgodę. Jeśli mediacja jest piecznym, wygodnym i neutralnym. Nie powin-
i tańsza niż proces sądowy. Pozwala na osią-
odpłatna, to przed rozpoczęciem postępowania na odbywać się w domu żadnej ze stron (chyba
gnięcie stosunkowo szybkiego i trwałego wyni- Mediacja rodzinna może być stosowana we
lub na początku pierwszej sesji mediacyjnej me- że w przeciwnym razie nie byłaby możliwa,
ku  w postaci spisanego porozumienia między wszystkich rodzajach sporów pomiędzy członka-
diator powinien jasno i wyczerpująco wyjaśnić np. w przypadku niepełnosprawności jednej ze
Wami. mi tej samej rodziny połączonej pokrewieństwem
stronom zasady wynagradzania i wszelkich po- stron).
"
W mediacji żadna decyzja nie zostaje podję- oraz tymi, którzy pozostawali lub pozostają
bieranych od Was opłat. Wysokość opłaty nie
ta bez zgody zainteresowanych rozwiÄ…zaniem w zwiÄ…zkach rodzinnych zdefiniowanych przez
jest uzależniona od wyniku mediacji. SKIEROWANIE KU PRZYSZA
OÅšCI
sporu osób. Istotne jest tylko to, co Wy uwa- prawo (np. rodziny adopcyjne, rodziny zastęp-
Mediacja jest sposobem na rozwiÄ…zanie kon-
cze)
żacie za sprawiedliwe i możliwe do realizacji  o ile tylko same strony chcą w mediacji
W trakcie trwania mediacji macie również pra-
fliktu, który kieruje Waszą uwagę ku przyszło-
(o ile tylko jest to zgodne z prawem). Mediacja uczestniczyć.
wo zasięgać porady innych specjalistów (np.
ści. Rolą mediatora jest pomóc Wam odejść
zazwyczaj prowadzi więc do sytuacji obopólnej
prawnika, doradcy podatkowego, psychologa
Mediacje rodzinne pomagajÄ… znalez
ć rozwiąza-
od wzajemnego oskarżania, obwiniania siebie
wygranej.
dziecięcego), jeśli informacje od nich uzyskane
nie w konfliktach pomiędzy:
nawzajem i gromadzenia dowodów przeciwko
"
Osoby uczestniczące w mediacji chętniej sto-
mogą posłużyć wypracowaniu dobrego i ko-
"
małżonkami, którzy chcą się godnie rozstać,
sobie. W mediacji istotne sÄ… praktyczne pomy-
sują się do powziętych ustaleń ze względu na
rzystnego dla Was porozumienia.
"
małżonkami, którzy chcą być razem i radzić
sły na zakończenie sporu i dalsze życie, a nie
to, że same wypracowały i uzgodniły warunki
sobie z trudnościami w związku,
ustalenie, kto i w jakim stopniu jest winny.
porozumienia.
PROFESJONALIZM MEDIATORA
"
rodzicami a dziećmi,
"
RozpoczynajÄ…c mediacjÄ™ niczego nie ryzykujesz,
Mediator powinien mieć wiedzę w dziedzinie
"
między rodzeństwem,
TROSKA O DZIECI
gdyż każda ze stron w każdej chwili może odstą-
komunikacji i rozwiązywania konfliktów, znać
"
między dziadkami a dziećmi,
Jeśli mediacja dotyczy spraw związanych z roz-
pić od udziału w niej. Poufność i prowadzenie
techniki mediacyjne, przestrzegać procedur me-
"
między rodzinami,
staniem rodziców, to zadaniem mediatora jest
rozmów w warunkach prywatności, pozwala na
diacyjnych. Mediatora obowiązuje stałe posze-
"
między członkami dalszej rodziny (z ciocią,
pomóc rodzicom określić, w jaki sposób najle-
otwartość, szczerość i ochronę reputacji.
rzanie wiedzy i umiejętności posługiwania się
wujkiem, stryjkiem itd.).
piej zadbać o interesy dzieci.
"
Mediacja umożliwia opowiedzenie o swoich
niÄ… dla dobra stron oraz troska o przestrzega-
"
między synową (zięciem) i teściową czy te-
przeżyciach, wyrażenie własnych uczuć oraz
nie zasad etyki zawodowej. Masz prawo rów- Mediator powinien zachęcać Was do zapozna-
ściem,
nazwanie potrzeb w atmosferze poufności, spo-
nież poznać kwalifikacje Twojego mediatora, nia się z zaletami i wadami różnych sposobów
"
w rodzinach zastępczych i adopcyjnych.
koju, akceptacji.
dowiedzieć się, do jakich organizacji zawodo- sprawowania opieki rodzicielskiej w czasie se-
"
Mediacja pozwala na wysłuchanie uczuć i po-
wych przynależy i jakie pełni w nich funkcje, paracji czy po rozwodzie. Powinien umożliwić
trzeb drugiej strony oraz lepsze zrozumienie
jaki certyfikat posiada i jaka jest procedura Wam sformułowanie takiego planu opieki ro-
powodów jej rozmaitych zachowań.
jego przyznawania. dzicielskiej nad Waszym dzieckiem, który za-
"
Mediacja zmniejsza lęk przed zachowaniami
pewni poczucie bezpieczeństwa oraz stabilności
drugiej strony.
SZACUNEK zarówno dla Was, rodziców, jak i dla Waszych
"
Mediacja prowadzi do zawarcia ugody
Mediator dba o zapewnienie Wam bezpiecz- dzieci. W pewnych sytuacjach w mediacji może
uwzględniającej potrzeby oraz interesy wszyst-
nych warunków rozmów. To on pomaga stwo- wziąć udział Wasze dziecko  zawsze jednak
kich stron.
rzyć podczas rozmów klimat zrozumienia, ak- za Waszą zgodą. Przed włączeniem dziecka
"
Mediacja pomaga w utrzymaniu relacji, które
ceptacji i życzliwości. Bez względu na to, jakie do mediacji mediator powinien wyjaśnić czemu
będą lub powinny trwać w przyszłości, a nie-
różnice są między Wami, powinniście odczuwać, może to służyć oraz przedyskutować z Wami
kiedy umożliwia wybaczenie doznanych krzywd
że jesteście szanowani. zasady i formy udziału dzieci w spotkaniach
i pojednanie.
mediacyjnych.
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
20 21
W JAKICH SPRAWACH GDY MEDIACJA NIE CO O MEDIACJI MÓWI PRAWO?
MEDIATOR RODZINNY KOC
CZY SI
POROZU-
NIE POMOŻE MIENIEM (UGOD
):
10 grudnia 2005 roku mediacja w sprawach
W JAKICH SPRAWACH MOŻE BYĆ PROWADZONA
rodzinnych została uregulowana ustawowo.
MEDIACJA?
"
Kiedy w rodzinie ma miejsce przemoc. Mediacja jest bardzo skuteczna i pomocna Tego dnia weszła w życie nowelizacja Kodeksu
Mediacja może być prowadzona w sprawach,
"
Kiedy jedna z osób lub obydwie są uzależnio- w sprawach, kiedy rodzice dziecka (dzieci) postępowania cywilnego i Kodeksu cywilne-
gdzie dopuszczalne jest zawarcie ugody.
ne od alkoholu lub narkotyków. wiedzą, że już nie mogą czy nie chcą być ra- go dotycząca mediacji. Dokumentem, w którym
W sprawach rodzinnych przedmiotem media-
"
Kiedy jakieś niedawne traumatyczne przeży- zem, ale ważne dla nich jest to, aby rozstać się znajdują się przepisy dotyczące kosztów mediacji
cji mogą być: alimenty, sposoby sprawowa-
cia i bardzo silne emocje uniemożliwiają efek- w zgodzie, bez ranienia siebie nawzajem oraz jest Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
nia władzy rodzicielskiej, kontakty z dziećmi,
tywne uczestniczenie w mediacji jednej lub obu w taki sposób, aby możliwie skutecznie ochro- z dnia 30 listopada 2005 roku w sprawie wyso-
sprawy majątkowe między małżonkami, które
stronom konfliktu. nić swoje dzieci przed skutkami tej decyzji. kości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi
podlegają rozstrzygnięciu w wyroku orzekają-
"
Kiedy któraś ze stron cierpi na chorobę psy- Choć pojednanie małżonków nie jest możliwe, wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym.
cym rozwód lub separację. W sposób ugodowy
chiczną lub silne zaburzenia emocjonalne. to możliwe staje się wypracowanie warunków
można też uregulować np. wydanie paszportu,
"
Kiedy ktoś chce wykorzystać mediację do ugody w kwestiach związanych z opieką i kon- JAK SKORZYSTAĆ Z MEDIACJI?
wybór kierunku edukacji dziecka lub zarząd
zaognienia konfliktu lub posłużyć się nią taktami z dziećmi. Jeśli uważacie, że mediacja jest dobrą metodą
jego majątkiem czy też podział władzy rodzi-
do osiągnięcia jakichś ukrytych celów (np. zdo- rozwiązania Waszego konfliktu, wystarczy, że
cielskiej  o ile taka jest Wasza wola. Możliwe
Nie każda mediacja kończy się ugodą. Warto
bycia informacji, dokumentów, uzyskania zgody zgłosicie się do wybranego mediatora z listy
jest też prowadzenie mediacji zmierzającej do
jednak podkreślić, że mediacja uczy wzajemne-
drugiej strony na jakieś rozwiązanie, ukrywając stałych mediatorów (patrz lista adresowa) lub
pojednania małżonków w sprawach o rozwód
go szacunku, respektowania swoich praw i praw
przy tym swoje prawdziwe intencje). ośrodka mediacyjnego. Mediator pomoże Wam
lub separacjÄ™.
drugiej osoby oraz tego, że każdy ma prawo
"
Kiedy różnica sił między stronami konfliktu sformułować umowę precyzującą zasady Wasze-
mieć inne zdanie oraz popełnić błąd. To, że lu-
Jeśli w Waszej sprawie zawarcie ugody jest
sprawia, że w praktyce nie jest możliwe osią- go udziału w mediacji (np. w zakresie kosztów).
dzie powiedzÄ… sobie, jak widzÄ… dany problem,
dopuszczalne, możecie z pomocą mediatora
gnięcie porozumienia korzystnego dla obydwu
co jest dla nich ważne i mają szansę na wysłu- Jeśli sprawa jest już w sądzie, możecie zostać
uregulować również sprawy nie objęte postę-
stron.
chanie, powoduje zmniejszenie napięcia między skierowani do mediacji przez sędziego (z jego
powaniem sądowym. Jeśli więc sprawa sądowa
"
Kiedy dla jednej lub obu stron droga sÄ…dowa
stronami, pozwala zobaczyć, w jaki sposób dru- inicjatywy lub na swój wniosek). W postano-
dotyczy tylko alimentów, w ewentualnej ugo-
byłaby bardziej korzystna.
ga strona widzi sytuację, a czasem zrozumieć, wieniu kierującym Was do mediacji sąd określi
dzie możecie zawrzeć ustalenia dotyczące nie
"
Kiedy żadna ze stron nie bierze pod uwagę
dlaczego tak trudno jest się dogadać. termin na jej przeprowadzenie. Zwykle będzie to
tylko tej kwestii, ale także np. zasad opieki nad
możliwości ugodowego załatwienia spornych
30 dni. Na Wasz wniosek sąd może wyznaczyć
dzieckiem.
Zdarza się też, że mediacja pokazuje, że ktoś
kwesti.
dłuższy termin. Wskazane jest, abyście wystą-
wcale nie jest gotowy do pracy nad porozumie-
pili o dłuższy termin, ponieważ często okazuje
niem, że za dużo jest w nim poczucia krzywdy,
KTO MOŻE BYĆ MEDIATOREM I CZEGO MOŻNA
się, że w ciągu 30 dni trudno jest zakończyć
gniewu, goryczy czy wręcz nienawiści do drugiej
OD NIEGO OCZEKIWAĆ?
mediację. O przedłużenie czasu można wystąpić
strony, aby umieć je przezwyciężyć. Choć w ta-
W Kodeksie postępowania cywilnego jest
także w trakcie trwania mediacji. Do mediacji
kich przypadkach na ogół mediacja nie kończy
mowa o dwóch typach mediatorów: stałych
sąd może skierować Was także na posiedze-
się ugodą, to jednak cenne jest uświadomienie
oraz powoływanych tylko do przeprowadzenia
niu niejawnym, bez Waszego udziału. W ta-
sobie przez obie strony przyczyn i okoliczności
mediacji w konkretnej sprawie. Stały mediator
kiej sytuacji, każde z Was w terminie tygodnia
takiego stanu rzeczy.
to mediator wpisany na listÄ™ prowadzonÄ… przez
od doręczenia postanowienia o skierowaniu do
organizację społeczną lub zawodową. Lista taka
mediacji, może odmówić udziału w mediacji bez
przedłożona jest Prezesowi Sądu Okręgowego
żadnych negatywnych konsekwencji, o ile wcze-
(patrz lista adresowa). Mediatorzy stali mu-
śniej nie wyraziliście zgody na mediację.
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
22 23
szą dysponować wiedzą i praktycznymi umie- niu w drodze egzekucji, sąd zatwierdza ugodę
ILE TO KOSZTUJE? Zwrotowi podlegają też udokumentowane
jętnościami w zakresie prowadzenia mediacji na wniosek strony postanowieniem wydanym na
W przypadku, gdy mediacja nie jest prowadzo- i niezbędne wydatki mediatora poniesione
w sprawach rodzinnych. Kodeks nie przewiduje posiedzeniu niejawnym.
na w wyniku skierowania przez sÄ…d, wynagro- w zwiÄ…zku z przeprowadzeniem mediacji na
szczególnych wymogów odnośnie wykształce-
dzenie mediatora i zwrot jego wydatków (np. pokrycie kosztów określonych w Rozporzą-
Sąd odmawia nadania klauzuli wykonalności
nia i przygotowania do prowadzenia mediacji
koszty korespondencji lub sporządzania proto- dzeniu wydatków  przejazdów, zawiadomień
albo zatwierdzenia ugody zawartej przed me-
dla mediatorów powoływanych do konkretnych
kołów) uzgadniacie razem z mediatorem przed stron, materiałów biurowych oraz wynajmu
diatorem w całości lub w części, jeżeli ugoda
spraw. Mediatorem może być osoba fizyczna
rozpoczęciem mediacji. Obecnie stawki za sesję pomieszczenia niezbędnego do przeprowadze-
jest sprzeczna z prawem lub zasadami współ-
mająca pełną zdolność do czynności praw-
mediacyjną w ośrodkach prywatnych wahają się nia posiedzenia mediacyjnego. Koszt wynajmu
życia społecznego albo zmierza do obejścia
nych, korzystająca w pełni z praw publicznych.
od 100 do 200 zł za sesję mediacyjną. Koszty pomieszczenia nie może przekraczać 50 złotych
prawa, a także, gdy jest niezrozumiała lub
Mediatorem nie może być sędzia, z wyjątkiem
są zazwyczaj ponoszone po połowie przez każ- za jedno posiedzenie.
zawiera sprzeczności. Ocena zgodności z zasa-
sędziego w stanie spoczynku.
dą ze stron. Mediator może też wyrazić zgodę
dami współżycia społecznego będzie obejmowa-
na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia.
ła sprawdzenie, czy ugoda nie narusza rażąco
Jeśli natomiast sprawa została skierowana do
CO Z UGOD
ZAWART
PRZED MEDIATOREM? interesu któregoś z Was lub Waszego dziecka.
mediacji przez sąd, wysokość wynagrodzenia
Jedną z wielu zalet ustawowego uregulowania Ugoda jest niezrozumiała, jeśli jej postano-
mediatora jest uregulowana we wspomnianym
mediacji jest zapewnienie wykonalności ugody wienia są niejasne dla przeciętnego odbiorcy.
wyżej Rozporządzeniu.
zawartej przed mediatorem. Kodeks postępowa- Ugoda zawiera sprzeczności, jeśli w tej samej
nia cywilnego zapewnia zatwierdzenie i nadanie sprawie zawarte są co najmniej dwa różne, nie
W sprawach rodzinnych, które nie dotyczą
klauzuli wykonalności ugodom zawartym przed dające się jednocześnie wykonać rozwiązania.
roszczeń majątkowych, wynagrodzenie media-
mediatorem, niezależne od tego, czy do mediacji
tora (lub każdego z nich, jeśli mediacja prowa-
Postanowienie sÄ…du zatwierdzajÄ…ce ugodÄ™ za-
skierował strony sąd, czy też udały się one do
dzona jest przez dwie osoby) wynosi 60 złotych
wartą przed mediatorem może być przez strony
mediatora z własnej inicjatywy.
za pierwsze posiedzenie mediacyjne, a za każ-
zaskarżone zażaleniem, niezależnie od tego, czy
de następne posiedzenie  25 złotych. Kwoty
Jeśli zawarto ugodę, a sprawa nie była skiero- sąd zatwierdzi ugodę, czy odmówi jej zatwier-
te należy uiścić mediatorowi, który powinien
wana do mediacji przez sąd, mediator składa dzenia. Zażalenie służy także stronom na po-
wystawić stosowny rachunek. Możecie dowol-
protokół w sądzie właściwym do rozpoznania stanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności
nie ustalić, w jaki sposób podzielicie między
sprawy. Najczęściej będzie to sąd właściwy ugodzie zawartej przed mediatorem.
sobÄ… koszty mediacji. W sprawach rodzinnych
dla miejsca zamieszkania niedoszłego pozwa-
Uzyskanie mocy prawnej przez ugodÄ™ zawar-
o prawa majątkowe, w których ustalona jest
nego. Sąd ten na wniosek strony niezwłocznie
tÄ… przed mediatorem w wyniku zatwierdzenia
wartość przedmiotu sporu (np. o alimenty),
przeprowadza postępowanie co do zatwierdze-
przez sÄ…d nie uchyla obowiÄ…zku zachowa-
wynagrodzenie mediatora wynosi 1% wartości
nia ugody zawartej przed mediatorem. Jeżeli
nia szczególnej formy czynności prawnej. Ten
przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 zło-
ugoda podlega wykonaniu w drodze egzekucji
enigmatyczny zapis w Kodeksie postępowania
tych i nie więcej niż 1.000 złotych za całość po-
(jak na przykład ugoda w sprawie wysokości
cywilnego oznacza, że jeśli na przykład ugo-
stępowania mediacyjnego. Jeżeli sąd upoważnił
alimentów lub podziału majątku), na wniosek
da zawiera regulacjÄ™ dotyczÄ…cÄ… przeniesienia
mediatora do zapoznania siÄ™ z aktami postÄ™-
strony sÄ…d zatwierdza jÄ… przez nadanie klauzuli
własności nieruchomości, należy dodatkowo za-
powania, wynagrodzenie mediatora podwyższa
wykonalności. Klauzula wykonalności powinna
wrzeć akt notarialny własność tę przenoszący.
siÄ™ o 10%.
być nadana w terminie 3 dni od dnia złożenia
o nią wniosku. Jeśli ugoda nie podlega wykona-
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
24 25
GDZIE MOŻNA SKORZYSTAĆ Z MEDIACJI DOK
D,
JEÅšLI NIE DO
MEDIATORA
" Tomasz Kawka " Polskie Centrum Mediacji
" Specjalistyczna Poradnia
LISTA STAA
YCH
INSTYTUCJE
Warszawa Ośrodek Mediacji II
Rodzinna dzielnicy Wawer
MEDIATORÓW
PROWADZACE
tel. [phone]
w Warszawie
m. st. Warszawy
[e-mail]
STOWARZYSZENIA ul.Schroegera 82 lok. 5A,
MEDIACJ
RODZINN
ul. Włókiennicza 54,
POMOC PRAWNA
01-828 Warszawa
04-974 Warszawa
" Alicja Krata
MEDIATORÓW
tel. [phone],
" Centrum Mediacji tel. [phone]
Kancelaria Prawna
" Biuro Porad Obywatelskich
RODZINNYCH
601 24 53 42
 Partners Polska
 Patrimonium
w Warszawie
pcm.warszawa.bielany@media- " Towarzystwo Przyjaciół
ul.Mazowiecka 2/4, Warszawa ul.Górnickiego 3 lok. 10A,
ul. Gałczyńskiego 3
" Katarzyna Czayka-Chełmińska tel. [phone] Warszawa
tor.org.pl
Dzieci ZarzÄ…d Krajowy
00-362 Warszawa
Klinika Konfliktu [e-mail]
tel. [phone] ul. Krakowskie Przedmieście 6,
tel. [phone]
ul. Fałata 2/48, Warszawa www.patrimonium.com.pl
" Komitet Ochrony Praw Dziecka
[e-mail] 00 325 Warszawa
tel. [phone] [e-mail]
ul.Hoża 27A lok.5,
www.mediacja.org tel. [phone]
" Rafał Milewski
[e-mail]
www: warszawa.bpo.engo.pl
00-521 Warszawa
www.tpdzg.org.pl
www.klinikakonfliktu.pl Specjalistyczna Poradnia
" Gabinet Psychologiczno-Pe-
tel. [phone]
Rodzinna Dzielnicy Bemowo
" Biuro Porad Obywatelskich
" Maria Glegoła-Szczap dagogiczny Rodzice i Dzieci [e-mail]
" Terenowy Komitet Ochrony
ul.Borowego 8,
w Garwolinie
ul.Sienna 55/33, Warszawa
www.kopd.pl
Klinika Konfliktu 01-357 Warszawa Praw Dziecka
ul. Zgoda 2,
ul. Fałata 2/48, Warszawa tel. [phone] tel. [phone]
07-400 Ostrołęka
08  400 Garwolin
tel. [phone] [e-mail]
www.rodziceidzieci.com
" Ośrodek Interwencji Kryzysowej
tel. [phone]
[e-mail] www.spr.bemowo.pl tel. [phone]
ul. Wolskiego 4, 09-400 PÅ‚ock
www.klinikakonfliktu.pl
Infolinia dla mieszkańców
" Kancelaria Prawna
tel. [phone] i 59, 60,
" Terenowy Komitet Ochrony
" Zofia Reyzz-Rubini
Mazowsza - 0 800 565 153
 Patrimonium
800 24 25 26
Praw Dziecka
" Agata Gójska
Gabinet Psychologiczno-Peda-
[e-mail]
ul.Mazowiecka 2/4, Warszawa
ul. Malczewskiego 20,
Klinika Konfliktu gogiczny Rodzice i Dzieci
tel. [phone]
ul. Fałata 2/48, Warszawa ul.Sienna 55/33, Warszawa " Specjalistyczna Poradnia
26-600 Radom
" Klinika Prawa UW
tel. [phone] tel. [phone] [e-mail]
Rodzinna dzielnicy Bemowo
tel. [phone]
Studencki Ośrodek Pomocy
[e-mail] [e-mail]
www.patrimonium.com.pl
m. st. Warszawy
www.klinikakonfliktu.pl www.rodziceidzieci.com Prawnej przy Wydziale Prawa
www.spr.bemowo.pl
Mediacje na zlecenie sÄ…du
Uniwersytetu Warszawskiego
" Klinika Konfliktu
Borowego 8, 01-357 Warszawa
prowadzą również Rodzinne
" Grażyna Helszer " Konrad Sobczyk
ul. Krakowskie
ul.Fałata 2/48,
tel. [phone]
Ośrodki Diagnostyczno-Kon-
Gabinet Pomocy Rodzinie Klinika Konfliktu
Przedmieście 26/28
02-534 Warszawa
[e-mail]
sultacyjne
ul. Nowickiego 3/9, ul. Fałata 2/48, Warszawa
00-325 Warszawa
tel. [phone]
Warszawa tel. [phone]
tel./fax [phone]
tel. [phone] www.klinikakonfliktu.pl
[e-mail]
" Specjalistyczna Poradnia
Aktualizowaną listę stałych
[e-mail]
[e-mail]
www.klinikakonfliktu.pl
Rodzinna dzielnicy Bielany
mediatorów Stowarzyszenia
" Maciej Tański
m. st. Warszawy
Mediatorów Rodzinnych znaj-
" Maria Juzwa
Centrum Mediacji
" Prawo dla Rodziców
" Polskie Centrum Mediacji
Al. Zjednoczenia 11 (wejście
dziesz na: www.smr.org.pl
Warszawa Partners Polska
www.vulcan.pl/rodzice/prawo
Ośrodek Mediacji I
od ul. Daniłowskiego),
tel. [phone] ul. Górnickiego 3 lok. 10A,
w Warszawie
01-829 Warszawa
Warszawa
" Serwis Prawny
" Jolanta Kaczorek
ul.Okólnik 11 lok.9,
tel. [phone] tel. [phone]
www.prawo.hoga.pl
Warszawa [e-mail]
00-368 Warszawa
[e-mail]
[e-mail] www.mediacja.org
tel. [phone]
www.poradnia.rodzinna.prv.pl
[e-mail]
" Danuta Zalewska
www.pcm.free.ngo.pl
tel. [phone]
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
26 27
" Poradnia Specjalistyczna  " Wojewódzka Konsultacyjna
POMOC
Młodzieżowy Ośrodek Przychodnia Specjalistyczna
PSYCHOLOGICZNA
Profilaktyki i Psychoterapii dla Dzieci i Młodzieży
I PEDAGOGICZNA
 MOP ul.Dzielna 7, 00-154 Warszawa
ul. Boryszewska 4, tel. [phone]
" Grupa Synapsis 00-781 Warszawa
LITERATURA:
tel. [phone]
Ośrodek Zdrowia
Beisert M. (2000) Rozwód. Proces radzenia
INNE FORMY POMOCY
Psychicznego i Problemów
sobie z kryzysem. Poznań: Wydawnictwo
" Poradnia Zdrowia Psychicz-
Rodzinnych Synapsis
Fundacji Humaniora
" Biuro Rzecznika Praw Dziecka
nego dla Dzieci i Młodzieży
Dembowskiego 3/32,
O Connel Corcoran K. (1997) What Parents
ul. Zamiany 13, ul.Åšniadeckich 10,
02-784 Warszawa
02-786 Warszawa 00-656 Warszawa Can Do to Help Children with Divorce.
tel. [phone]
tel. [phone] tel. [phone]
[e-mail] http://www.mediate.com/articles/koc.cfm
[e-mail]
www.synapsis.pl
Wallerstein J.S., Blakeslee S (2005)
" Specjalistyczna Poradnia
www.brpd.gov.pl
Rozwód. A co z dziećmi? Poznań: Zysk i S-ka
" Ogólnopolska Lekarska Psychologiczno-Pedagogiczna
" Fundacja Centrum Praw
TOP
Przychodnia
Wallerstein J.S., Blakeslee S. (2006) Druga
ul. Raszyńska 8/10, Kobiet
Specjalistyczna Towarzystwa
szansa. Mężczyz
ni, kobiety i dzieci dziesięć lat
02-026 Warszawa ul. Wilcza 60 lok.19, 00-679
Rozwoju Rodziny
po rozwodzie. Kielce: Charaktery
tel. [phone], Warszawa
Pl. Trzech Krzyży 16,
822 77 17 tel. [phone]
00-499 Warszawa
[e-mail]
tel. [phone]
" Specjalistyczna Poradnia
www.cpk.org.pl
" Ośrodek Pomocy i Edukacji Psychologiczno-Pedagogiczna
" Fundacja  Dzieci Niczyje
 Uniwersytet dla Rodziców
Psychologicznej INTRA
ul. Raszyńska 8/10, ul. Walecznych 59,
ul. Lipowa 3, 00-316 Warszawa
02-026 Warszawa 03-926 Warszawa Publikacja sfinansowana ze środków
tel. [phone]
tel. [phone] tel. [phone]
[e-mail]
Programu Prawnego
[e-mail]
www.osrodekintra.com.pl
Fundacji im. Stefana Batorego
" Specjalistyczna Poradnia
" Centrum Pomocy Dzieciom
" Ośrodek Pomocy Psycho- Profilaktyczno-Terapeutyczna
Redakcja: Rafał Milewski
dla Dzieci i Młodzieży  Mazowiecka
logicznej Stowarzyszenia
Autorzy: Maria Glegoła-Szczap,
ze Środowisk Zagrożonych ul. Mazowiecka 12, lok. 25
Psychologów Chrześcijań-
Agata Gójska,
Alkoholizmem OPTA tel. [phone]
skich i Caritas A.W.
ul. Okólnik 11A/34, [e-mail]
ul. Bednarska 28/30, Alicja Krata,
00-368 Warszawa www.fdn.pl
00-322 Warszawa
Violetta Huryn
tel. [phone]
tel. [phone]
" Ogólnopolskie Pogotowie
[e-mail]
Opracowanie graficzne i skład:
" Stowarzyszenie  ASLAN
dla Ofiar Przemocy w Rodzi-
www.spch.w.interia.pl
Olga Figurska LUNATIKOT
ul.Nowolipie 17, 00-150
nie  Niebieska Linia
" Ośrodek Psychoterapii Warszawa
ul. Szczotkarka 48A, Warszawa
tel. [phone]
Dziecięcej ---------------------------------------------------
tel. [phone]
[e-mail]
ul. Sobieskiego 112,
[e-mail]
www.aslan.org.pl
00-764 Warszawa
www.niebieskalinia.pl
Copyright © 2006
tel. [phone]
Stowarzyszenie Mediatorów Rodzinnych
" W StronÄ™ Ojca
Cytowanie i kopiowanie możliwe za zgodą
www.wstroneojca.ngo.pl
właścicieli praw autorskich i z podaniem z
ródła.
STOWARZYSZENIE MEDIATORÓW RODZINNYCH
28
Stowarzyszenie Mediatorów Rodzinnych
adres do korespondencji:
ul. Pod LipÄ… 4 lok.35
02-798 Warszawa
www.smr.org.pl
e-mail: [e-mail]