TEMAT MIESIŃCA
KATY1940LMIRY
K
A
T
Y
N I PA
N
I
P
A
L
M
I
R
Y
Sowiecka i niemiecka polityka okupacyjna na podbitych w 1939 r. terenach Polski była podobna. Jej cel stanowiło
przekształcenie miejscowej ludności w niewolniczą siłę roboczą. Wszelki opór łamano brutalną siłą i terrorem. Eks-
terminacji mieli podlegać ci, którzy stanowili zagrożenie dla okupantów, przedstawiciele polskich elit: inteligencja,
ziemiaństwo, kler katolicki, oficerowie i działacze polityczni. Wśród tych ostatnich najbardziej tępiono działaczy
Obozu Narodowego jako ideowych antykomunistów i przeciwników Niemiec. Sprawą niewyjaśnioną pozostaje kwe-
stia współpracy sowiecko-niemieckiej w dziele walki z polskością. Faktem jest, iż sowieci i naziści w podobnym cza-
sie podjęli decyzję o przeprowadzeniu Akcji  AB oraz wymordowaniu polskich oficerów internowanych w Kozielsku
i innych obozach. Koincydencja czasu była nieprzypadkowa. W okresie od paz
dziernika 1939 r. do marca 1940 r. od-
było się kilka dwustronnych konferencji (m.in. we Lwowie, Krakowie i Zakopanem), gdzie funkcjonariusze gestapo
i NKWD wymieniali doświadczenia na temat zwalczania polskiej irredenty. Plonem tych debat były masowe mordy,
które symbolizują dziś nazwy: Palmiry i Katyń.
Sowiecka zbrodnia na polskich oficerach
Paweł Kosiński, IPN Warszawa ców. Decydujące znaczenie dla przebie- nych na terenie tzw. zachodniej Białoru-
gu wspomnianych konsultacji miało pi- si i Ukrainy. Członkowie Biura Politycz-
Kiedy bolszewiccy aparatczycy przekonali się, że
smo ludowego komisarza spraw we- nego KC pozytywnie rozpatrzyli wnio-
przytłaczająca większość wziętych do niewoli we
wnętrznych A
awrentija Berii skierowane sek Berii 5 marca 1940 r. Ludzie ci,
wrześniu 1939 r. polskich oficerów nie podda
na początku marca 1940 r. do KC działając w imieniu ZSRS, podjęli de-
siÄ™ ich zabiegom indoktrynacyjnym, w kierow-
WKP(b) na ręce  towarzysza Stalina . cyzję o wymordowaniu ok. 25 tys. osób.
nictwie NKWD zaczęto zastanawiać się nad  roz-
Zawarta w nim propozycja  likwidacji Wszelkie czynności związane z realiza-
ładowaniem obozów internowania.
Polaków miała objąć 14,7 tys. jeńców cją zbrodniczego pomysłu, poczynając
W ten zawoalowany sposób określano przetrzymywanych w obozach w Ko- od kwalifikacji na listy śmierci, kończąc
w sowieckich dokumentach dyskusjÄ™ zielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz na rozstrzeliwaniu, powierzono funkcjo-
w sprawie wymordowania polskich jeń- około 10 tys. więz
niów przetrzymywa- nariuszom NKWD.
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA I
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
LEOPOLD BIEC
KOWSKI
(1883 1941), hodowca,
pszczelarz, członek Ligi Na-
rodowej. Organizator Pol-
skiej Macierzy Szkolnej,
więziony przez władze car-
skie. Po odzyskaniu nie-
podległości przez Polskę
instruktor samorzÄ…du gmin-
nego i członek Rady Miej-
skiej w Przasnyszu. Wydawca  GÅ‚osu Ziemi Przasny-
skiej . W czasie wojny polsko-bolszewickiej członek
Powiatowego Komitetu Obrony Państwa. Po 1926 r.
osadnik na Polesiu, działacz gospodarczy i oświatowy.
Związany z ZLN. Poseł I kadencji Sejmu. Aresztowany
przez NKWD w styczniu 1940 r., więziony w Kosowie
i na A
ubiance w Moskwie, wywieziony wraz z rodzinÄ…
do osady Kokornaja (obwód archangielski), gdzie
zmarł.
RS
FELIKS BOLT (1864 1940),
ksiÄ…dz katolicki, teolog. Od
1929 r. proboszcz w Srebr-
nikach w powiecie WÄ…-
brzez
no. Członek Naczelnej
Rady Ludowej w Poznaniu.
Na terenie Pomorza w la-
tach 1920 1928 był preze-
sem Rady Wojewódzkiej
ZwiÄ…zku Ludowo-Narodo-
wego, a po zmianie nazwy  Stronnictwa Narodowego
(1928 1935). Był członkiem Korporacji Akademickiej
Baltia, posłem na Sejm Ustawodawczy, dwukrotnie se-
natorem. Aresztowany przez Niemców 24 paz
dziernika
Propaganda niemiecka w latach 1943 1945 obficie eksploatowała temat Katynia. Niemcy nie pisali jed-
1939 r. w Srebrnikach, więziony w Dębowej A
Ä…ce,
nak całej prawdy, milcząc o porozumieniu z sowiecką NKWD w dziele niszczenia polskich elit. W 1940 r.,
Chełmnie, od marca 1940 r. w obozie koncentracyjnym
równolegle z sowieckimi mordami na polskich oficerach, oddziały niemieckie prowadziły masowe eg-
Stutthof, gdzie zmarł.
zekucje polskiej inteligencji w Palmirach i wielu innych miejscach
RS
Miejsca zbrodni
nych ze Starobielska początkowo wysła-
Na poczÄ…tku kwietnia 1940 r. szef Za- nych do Moskwy. W sumie w lesie ka-
TADEUSZ FABIANI
rządu ds. Jeńców Wojennych zaczął wy- tyńskim spoczęły ciała 4421 ofiar, koło
(1907 1940), magister pra-
dawać komendantom obozów w Koziel- Piatichatek szczątki 3820 zabitych, a na
wa UW, prawnik, działacz
sku, Starobielsku i Ostaszkowie polece- terenie wypoczynkowym NKWD pod
akademicki. Należał do Kon-
nia przygotowania transportów śmierci. Miednoje zwłoki 6311 Polaków. Około
federacji Akademickiej  Fi-
Pierwszy wyruszył z Kozielska do Ka- 3 tysięcy więz
niów z Baranowicz, Brze-
larecja i był współzałoży-
tynia 4 kwietnia. Transporty ze Staro- ścia, Pińska i Wilejki wywieziono do
cielem  Falkonii , czynny
bielska i Ostaszkowa wysłano 5 kwiet- Mińska. Tyle samo więz
niów z Droho-
w Sodalicji Mariańskiej.
nia odpowiednio do Charkowa i Kalini- bycza, Lwowa, A
ucka, Równego, Stani-
Działał w samorządzie stu-
na (Tweru). Przez następnych parę sławowa i Tarnopola wysłano do Kijo-
denckim  sekretarz generalny Naczelnego Komitetu
tygodni odchodziły kolejne. Wszędzie wa, Charkowa i Chersonia. Około tysią-
Akademickiego, a od 1932 r. jego prezes. W 1930 r.
oprawcy strzelali z pistoletów w tył gło- ca osób więzionych na Białostocczyz
nie
redaktor naczelny miesięcznika  Prawo i prezes Rady
wy lub w kark pojedynczych ofiar. wywieziono w nieznanym kierunku na
Konstytucyjnej Bratniej Pomocy Studentów UW
W Katyniu odbywało się to najprawdo- Wschód i wszelki słuch po nich zaginął.
(tzw. Bratniaka). Politycznie związany z Młodzieżą
podobniej bezpośrednio nad specjalnie Najprawdopodobniej wszystkich więz
-
WszechpolskÄ… i Obozem Wielkiej Polski, a od 1934 r.
odgrodzonymi drutem kolczastym doła- niów wymordowano w miejscach prze-
Obozem Narodowo-Radykalnym. Współorganizator Piel-
mi-grobami lub w jednym z pomiesz- znaczenia poszczególnych transportów.
grzymki Akademickiej do Częstochowy w 1934 r. i prze-
czeń tamtejszej willi NKWD. Miejscem Do dzisiaj nie wiadomo, gdzie ich po-
wodniczący akademickiego Komitetu Ślubowań Jasno-
kaz
ni w Charkowie i Kalininie były od- chowano. Wyniki badań archeologicz-
górskich w 1936 r. z udziałem 50 tys. uczestników. Od
powiednio wyciszone pomieszczenia nych wskazują, że przynajmniej część
początku okupacji działał w konspiracji w Związku Jasz-
miejscowych więzień wewnętrznych ciał ukryto w Bykowni pod Kijowem.
czurczym. Aresztowany 30 marca 1940 r., więziony na
NKWD (piwnice). Pomordowanych
Pawiaku, rozstrzelany 21 czerwca.
Ocaleni
w Charkowie chowano nieopodal wsi
WJM
Piatichatki, pomordowanych w Kalini- Jedynie nieliczna grupa polskich jeń-
nie grzebano pod Miednoje. W Katyniu ców-oficerów uniknęła śmierci w ZSRS.
pochowano również najprawdopodob- Prawie 400 szczęśliwców (205 z Ko-
niej zastrzelonych w Smoleńsku niektó- zielska, 98 z Ostaszkowa i 78 ze Staro-
rych jeńców z Kozielska oraz duchow- bielska) uratowały: interwencje między-
NIEZALEÚNA
II
GAZETA POLSKA
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
STANISA
AW HALLER
(1872 1940), generał dy-
wizji WP. Podczas wojny
polsko-bolszewickiej pełnił
obowiÄ…zki szefa Sztabu Ge-
neralnego, następnie do-
wódca 6. Armii i członek
Rady Wojennej. Od czerwca
1923 r. do grudnia 1925 r.
szef Sztabu Generalnego. W 1926 r. wydalony z armii.
Działacz Akcji Katolickiej i oboz
ny dzielnicowy Obozu
Wielkiej Polski w Krakowie. We wrześniu 1939 r. in-
ternowany przez Armię Czerwoną, więziony w Staro-
bielsku. Zamordowany przez NKWD w Charkowie
w 1940 r. WJM
Ekshumacja zwłok Andrzeja Świetlickiego, przedwojennego kierownika warszawskiej  Falangi .
Na przełomie 1939 i 1940 r. Świetlicki stał na czele półoficjalnej Narodowej Organizacji Radykalnej,
która szukała możliwości porozumienia z niemieckimi władzami okupacyjnymi. Aresztowany przez gestapo
w kwietniu 1940 r. został rozstrzelany w masowej egzekucji w Palmirach 21 czerwca 1940 r.
narodowe, uznanie ich przez oprawców dowy komisarz spraw wewnętrznych
za z
ródło ważnych informacji, podat- ZSRS A
awrientij Beria oraz członkowie
STANISA
AW GA

BIC
SKI (1862 1941), profesor
ność na indoktrynację komunistyczną Kolegium Specjalnego tzw. Trójki od-
prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
bÄ…dz
zamiar wykorzystania przez so- powiedzialnej za kwalifikowanie na li-
W okresie zaborów współtwórca Narodowej Demokra-
wietów do własnych celów. Grupę tę sty śmierci (Wsiewołod Mierkułow 
cji, działacz Ligi Narodowej i Stronnictwa Demokra-
skierowano do obozu w Juchnowie, pierwszy zastępca ludowego komisarza
tyczno-Narodowego, poseł do austriackiej Rady Pań-
a następnie do Griazowca. spraw wewnętrznych, Bachczo Kobu-
stwa i Sejmu Galicyjskiego. W II RP jeden z czołowych
łow  zastępca ludowego komisarza
polityków Związku Ludowo-Narodowego i Stronnictwa
Sowieccy zbrodniarze
spraw wewnętrznych i Leonid Baszta-
Narodowego. W latach 1919 1928 poseł na Sejm,
Za wymordowanie wiosną 1940 r. kow  naczelnik I Wydziału Specjalne-
1928 1935 senator. Wieloletni prezes okręgu lwow-
polskich jeńców wojennych i więz
niów go NKWD). Poza tym za śmierć Pola-
skiego SN. Aresztowany przez NKWD 17 listopada
przede wszystkim odpowiadają człon- ków odpowiadają liczni NKWD-yści
1939 r. w drodze do Rumunii. Po śledztwie w więzie-
kowie Biura Politycznego KC WKP(b): niższego szczebla zatrudnieni w mo-
niu Brygidki do wiosny 1940 r., przewieziony do Mo-
Józef Stalin, Kliment Woroszyłow, skiewskiej centrali oraz w odpowied-
skwy (więzienie Butyrki) i skazany na 8 lat więzienia.
Wiaczesław Mołotow, Anastas Miko- nich placówkach na terenie Białorusi,
Zmarł w więzieniu etapowym w Charkowie.
jan, Michaił Kalinin i A
azar Kagano- Rosji i Ukrainy.
WJM
wicz. Do grupy tej należeli również lu-
WINCENTY HAREMBSKI
(1890 1940), lekarz. Jako
Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna
uczeń gimnazjum członek
narodowego Towarzystwa
im. Tomasza Zana. W czasie
(Akcja  AB )
I wojny światowej wcielony
do armii niemieckiej. W la-
Paweł Kosiński, IPN Warszawa Niemcy liczyli, że przeprowadzenie
tach 1918 1919 walczył
nagłej i niespodziewanej akcji pacyfika-
w powstaniu wielkopol-
Niemieccy okupanci zaczęli przygotowywać Aus-
cyjnej uniemożliwiłoby Polakom ewen-
skim, następnie w Wojsku Polskim. W 1924 r. w stop-
serordentliche Befriedungsaktion (NadzwyczajnÄ…
tualny zryw powstańczy. Od początku
niu podporucznika przeszedł do rezerwy. W 1925 r.
AkcjÄ™ PacyfikacyjnÄ…) na poczÄ…tku 1940 r. Jej
zakładali, że zmasowana akcja nie
uzyskał doktorat na uniwersytecie w Monachium. Pro-
głównym założeniem było zabezpieczenie tyłów
będzie polegała jedynie na przeprowa-
wadził praktykę lekarską w Odolanowie i Poznaniu.
Wehrmachtu podczas niemieckiej ofensywy na
dzeniu aresztowań, co chwilowo spara-
W latach 1929 1932 kierownik powiatowy Ruchu MÅ‚o-
zachodzie Europy. Dlatego ostrze represji zasad-
liżowałoby wprawdzie ruch oporu, lecz
dych Obozu Wielkiej Polski w Odolanowie, od 1933 r.
niczo skierowano przeciwko osobom podejrzewa-
jednocześnie przerwałoby wszelką in-
prezes Wydziału Młodych SN. Wchodził do Zarządu Po-
nym o związki z konspiracją niepodległościową.
wigilację poszczególnych organizacji.
wiatowego SN w Poznaniu i Zarządu Głównego SN
Niemcy byli świadomi, że na terenie Policja zamierzała raczej posłużyć się
w Warszawie. Był także członkiem Zarządu Wojewódz-
Polski już w pierwszych miesiącach metodą polegającą na usunięciu przy-
kiego Związku Powstańców i Wojaków. W latach
okupacji doszło do zorganizowania roz- wódców i wprowadzeniu do organizacji
1930 1935 piastował mandat posła z listy SN. 25 sierp-
gałęzionego i stale rozrastającego się podziemnych własnych ludzi. Zwracano
nia 1939 r. powołany do kadry zapasowej 7. szpitala
ruchu oporu. Wiedzieli też, że ruch ten przy tym wielką uwagę na właściwy
okręgowego. Wzięty do niewoli sowieckiej i osadzony
otrzymał od rządu na emigracji dyrekty- termin przeprowadzenia akcji, aby wy-
w obozie w Starobielsku. Zamordowany w kwietniu
wy przeprowadzenia w okresie nasile- warła ona należyte wrażenie i skutecz-
przez NKWD w Charkowie.
nia walk we Francji szeroko zakrojonej nie odstraszyła innych potencjalnych
RS
akcji dywersyjnej. zwolenników ruchu oporu. W zamyśle
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA III
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
organizatorów Ausserordentliche Be- pytania. Pod moim adresem padło kilka
friedungsaktion miała być pierwszym pytań: Czy byłem redaktorem pisma ko-
TADEUSZ ZYGMUNT
ogniwem długiego łańcucha następnych munistycznego, czy przechowywałem
HERNES (1906 1940),
posunięć, gdyż zdawali oni sobie spra- niedozwolone materiały w lokalu PCK
dziennikarz. Studiował na
wę, że  aresztowanie działaczy wcale itp. Na wszystkie pytania  za pośred-
Politechnice w Gdańsku oraz
nie likwiduje ruchu, lecz prowadzi do nictwem tłumacza  odpowiadałem:
prawo i polonistykÄ™ na Uni-
dalszych kolejnych aresztowaÅ„ , a poli- nie. Po tej prezentacji« kazano mnie
wersytecie Poznańskim.
cja będzie się  dopóty zmagała z tym wyprowadzić, przy czym nie dano mi
Działacz korporacji akade-
przeciwnikiem, dopóki w Generalnej żadnych wyjaśnień. Wnioskowałem, że
mickiej  Baltia . Redaktor
Guberni będą istniały elementy oporne była to tylko czcza formalność, to całe
 Biuletynu Korporacyjnego
w stosunku do wÅ‚adz niemieckich . przesÅ‚uchanie przed obliczem sÄ…du«.
ZwiÄ…zku Polskich Korporacji Akademickich , w 1938 r.
Wyprowadzono mnie z powrotem do
prezes ZwiÄ…zku Polskich Korporacji Akademickich. Ak-
Plan kilku posunięć
piwnicy, a po przesłuchaniu wszystkich
tywny działacz Młodzieży Wszechpolskiej i SN w Pozna-
Nadzwyczajną Akcję Pacyfikacyjną więz
niów odwieziono nas do więzienia,
niu. Dziennikarz, satyryk, założyciel i prezes klubu lite-
przeprowadzono wiosną 1940 r.  do do swoich cel. Z rozmów z innymi
racko-artystycznego  Stratosfera . Współpracownik roz-
największego nasilenia działań ekster- więz
niami wywnioskowałem, że prze-
głośni poznańskiej Polskiego Radia i pracownik dziennika
minacyjnych doszło w ciągu trzech mie- słuchanie w siedzibie gestapo w każ-
 Orędownik . Podporucznik rezerwy Kawalerii. Wzięty do
sięcy od maja do lipca 1940 r. Najwyż- dym przypadku było identyczne, inne
niewoli sowieckiej, osadzony w obozie w Kozielsku. Za-
sze niemieckie czynniki okupacyjne de- były tylko pytania . Stosownie do za-
mordowany w kwietniu przez NKWD w Katyniu.
batowały w sprawie akcji w Krakowie, rządzeń komendantów Policji Bezpie-
RS
16 maja 1940 r. na  Konferencji w spra- czeństwa i Służby Bezpieczeństwa
wie zastosowania nadzwyczajnych środ- w poszczególnych dystryktach po wy-
ków w celu zdławienia ruchu oporu daniu wyroku śmierci maksymalnie
WIKTOR MARTINI
społeczeństwa polskiego w GG . Wyty- uproszczoną procedurę kończyło udzie-
(1910 1940). Absolwent
czono wówczas  plan kilku posunięć, lenie zezwolenia na egzekucję.
Wyższej Szkoły Handlowej
po których można sobie obiecywać, że
w Warszawie. Powołany do  AB w poszczególnych dystryktach
w ich wyniku polski ruch oporu pozba-
wojska odbył kurs oficerski
wiony zostanie swych przywódców, au- Cechą charakterystyczną Ausseror-
w ramach Szkoły Podchorą-
torytet Führera i Rzeszy w Generalnej dentliche Befriedungsaktion w dystryk-
żych Rezerwy Piechoty, mia-
Guberni niesłychanie wzrośnie, spokój cie krakowskim była wielka liczba osób
nowany na podporucznika
zaś w kraju będzie bezwzględnie utrzy- skazanych na śmierć z powodu próby
rezerwy, przydzielony do
many . Podsumowując zagadnienie Aus- nielegalnego przekroczenia południo-
79. Pułku Piechoty. W okresie studenckim związał się
serordentliche Befriedungsaktion, ujęto wej granicy GG w celu udania się do
z obozem narodowym, należał do Młodzieży Wszechpol-
je w trzy zwięzłe dyrektywy:  1. Z na- Wojska Polskiego we Francji (ponad po-
skiej i Obozu Wielkiej Polski. Po powstaniu Obozu Na-
tychmiastową mocą zleca się szefowi łowę długości granic dystryktu krakow-
rodowo-Radykalnego 14 kwietnia 1934 r. stał się jed-
Sicherheitspolizei bezpośrednią realiza- skiego tworzyły granice ze Słowacją
nym z jego czołowych działaczy. Po delegalizacji partii
cję nadzwyczajnego programu pacyfi- i Węgrami). Na terenie tego dystryktu
działał w nielegalnych strukturach ONR (tzw. grupa
kacyjnego. 2. Przy wyborze metod re- większe egzekucje przeprowadzono
 ABC ). Prawdopodobnie już w 1934 r. został członkiem
alizacji tego programu należy się stoso- pod: Baligrodem, Bukowiną Tatrzańską,
tajnej struktury kierowniczej ONR  Organizacji Pol-
wać do omówionych wytycznych. Krzemienną, Krzesławicami, Lubziną,
skiej. W ramach OP do 1939 r. był przewodniczącym Ko-
3. Koniecznymi w tym celu akcjami Nowym Wiśniczem, Porębą Radlną,
mitetu Wykonawczego. W lutym 1939 r. zmobilizowany
o charakterze policyjnym, jak również Przegorzałami, Rdziostowem, Rychwał-
do wojska i przeniesiony do Korpusu Ochrony Pograni-
wszystkimi innymi, kierować będzie dem, Tarnawą Górną, Trzetrzewiną,
cza. We wrześniu 1939 r. brał udział w walkach z Armią
bezpośrednio szef Sicherheitspolizei. Wałem Rudą, Wolą Gręboszowską, Wo-
Czerwoną, w trakcie których trafił do niewoli. Zamor-
Akcje samowolne są absolutnie niedo- lą Komborską, Wysokiem, Zabłociem
dowany w Lesie Katyńskim. RS
puszczalne. Przy wszelkich posuniÄ™- i Zakopanem. W dystrykcie lubelskim
ciach należy przede wszystkim pamię- w ramach Nadzwyczajnej Akcji Pacyfi-
tać o utrzymaniu autorytetu Führera kacyjnej egzekucji o najwiÄ™kszej liczbie
i Rzeszy . Zakończenie akcji prowizo- ofiar dokonano w tzw. Dołach nieopo-
MARCELI NOWAKOWSKI
rycznie wyznaczono na 15 czerwca dal wsi Rury Jezuickie, w Kumowej Do-
(1882 1940), ksiÄ…dz kato-
1940 r. linie, w wÄ…wozach obok strzelnicy na
licki, dr teologii, wykła-
Szczególną rolę w ramach Akcji Czechowie Górnym oraz pod miejsco-
dowca w Seminarium Me-
 AB miały odegrać policyjne sądy do- wościami Niemce i Konopnica. Aus-
tropolitalnym Warszaw-
raz
ne, które wydawały zbiorcze wyroki serordentliche Befriedungsaktion w dys-
skim. Proboszcz parafii
śmierci na Polaków niewygodnych dla trykcie radomskim dotknęła przede
św. Zbawiciela w Warsza-
władz okupacyjnych. Sposób działania wszystkim osób skazanych na śmierć
wie. Znany jako działacz
takiego  sądu dobrze opisuje Zdzisław z powodu faktycznego lub rzekomego
społeczny, członek władz
Rudowski z Radomska:  Dwóch żan- wspierania partyzantki Hubalowej
Polskiej Macierzy Szkolnej oraz współzałożyciel Pol-
darmów w hełmach, z karabinami z na- (działający na terenie dystryktu oddział
skiego Czerwonego Krzyża. Politycznie związany ze
sadzonymi bagnetami prowadziło nas mjr. Henryka Dobrzańskiego został osa-
Związkiem Ludowo-Narodowym, następnie Stronnic-
z piwnicy do sali na I piętrze. Ustawio- czony i zniszczony pod koniec kwietnia
twem Narodowym. W latach 1919 1930 poseł na Sejm
no mnie pośrodku dwóch uzbrojonych 1940 r.). Większe egzekucje przeprowa-
RP. Aresztowany przez gestapo w nocy z 8 na 9 grud-
żandarmów naprzeciw stołu pokrytego dzono m.in. pod Czerninem, Często-
nia 1939 r., po ciężkim śledztwie rozstrzelany 18 lu-
zielonym suknem. Za stołem siedziało chową, Firlejem, Górami Wysokimi,
tego w Warszawie na skarpie ogrodu sejmowego.
trzech oficerów w mundurach gestapo, Józefowem, Kielcami, Morskiem, Ra-
WJM
przed nimi czapki skierowane czołem kowem, Rogaczewem, Skarżyskiem,
w moją stronę. Na boku przy drzwiach Tyśmienicą, Wincentynówkiem, Wło-
wejściowych przy małym stoliku sie- dowicami, Wronami oraz podczas bar-
dział Niemiec-tłumacz, cywil, za po- dzo licznych pacyfikacji wsi w okoli-
średnictwem którego zadawano pytania. cach Końskich. W dystrykcie warszaw-
Przewodniczący owego zespołu miał skim podczas Nadzwyczajnej Akcji
w ręku teczkę, którą przeglądał na pod- Pacyfikacyjnej Niemcy wymordowali
stawie zawartych tam danych zadawał szczególnie wielką liczbę wybitnych
NIEZALEÚNA
IV
GAZETA POLSKA
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
STANISA
AW PIASECKI
(1900 1941), krytyk lite-
racki, pisarz, taternik. Ja-
ko ochotnik walczył w woj-
nie polsko-bolszewickiej
i III powstaniu śląskim.
Dziennikarz prasy narodo-
wej, zwł. warszawskiej ga-
zety  ABC . Od 1931 r. kie-
rownik dodatku  ABC Literacko-Artystyczne , który
w 1935 r. przekształcił w samodzielny tygodnik  Pro-
sto z mostu . Pismo reprezentowało wysoki poziom,
stajÄ…c siÄ™ konkurencjÄ… lewicowo-liberalnych  Wiado-
mości Literackich . Jako pisarz zadebiutował w 1929 r.
powieścią  Związek Białej Tarczy , opublikował dwa
zbiory szkiców literackich i politycznych  Prosto z mo-
stu (1934) i  Prawo do twórczości (1936). Po wy-
buchu wojny czynny w konspiracyjnych strukturach
Stronnictwa Narodowego  kierownik Centralnego Wy-
działu Propagandy SN i redaktor pisma  Walka .
Aresztowany przez gestapo w grudniu 1940 r., po pół-
rocznym pobycie w więzieniu na Pawiaku został roz-
strzelany w Palmirach 12 czerwca 1941 r.
WJM
JÓZEF PR
DZYC
SKI
(1877 1942), ksiÄ…dz kato-
licki. W okresie zaborów
działacz tajnego Towarzy-
stwa im. Tomasza Zana,
aresztowany za działalność
narodowÄ…. W 1897 r. wstÄ…-
pił do Seminarium Du-
chownego w Gniez
nie. Spo-
łecznik, należał m.in. do Ligi Narodowej, Katolickiego
Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej, Towarzystwa Prze-
mysłowców, kapelan Towarzystwa Gimnastycznego
 Sokół . W czasie powstania wielkopolskiego dziekan
generalny wojsk powstańczych. W II RP działacz Obo-
zu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego. WiosnÄ…
1935 r. wycofał się z bezpośredniej działalności poli-
tycznej. W paz
dzierniku 1939 r. założył organizację
Ulotka niemiecka z początku 1945 r. skierowana do żołnierzy I Armii WP
 Ojczyzna . Wiosną 1940 r. otrzymał mandat męża za-
ufania Rządu RP z upoważnieniem do wytypowania
osobistości polskiego życia polityczne- często ponad tysiąc osób. Jednak ten
Głównego Delegata Rządu RP na ziemie wcielone do
go, społecznego, kulturalnego i sporto- sposób postępowania  ze względów
Rzeszy. W początkach lipca 1940 r. inicjator powołania
wego zamieszkałych w Warszawie. Naj- utylitarnych nie znalazł uznania u ge-
Porozumienia Stronnictw Politycznych w Poznaniu.
większe masowe egzekucje w tym dys- neralnego gubernatora. Pouczał on swo-
Aresztowany przez gestapo w maju 1941 r., wywiezio-
trykcie przeprowadzono w Palmirach ich współpracowników, że  Więz
niów
ny do KL Dachau, gdzie zmarł.
oraz pod Sitnem i Żelechowem. W Pal- wysłanych z Generalnej Guberni do
RS
mirach 20 i 21 czerwca Niemcy roz- obozów koncentracyjnych w Rzeszy po-
strzelali m.in.: Stanisława Piaseckiego, winno się albo dostarczyć nam z powro-
Tadeusza Fabianiego, Andrzeja Świe- tem, abyśmy mogli objąć ich akcją AB,
MICHAA
STARCZEWSKI
tlickiego, Macieja Rataja (Stronnictwo albo zlikwidować na miejscu. Nie mo-
(1895 1940), absolwent
Ludowe), Jana Pohoskiego (wiceprezy- żemy obciążać naszymi sprawami obo-
Szkoły Głównej Gospodar-
dent Warszawy), Grzegorza Krzecz- zów koncentracyjnych Rzeszy .
stwa Wiejskiego, prezes za-
kowskiego (dowódca Strzelca w War-
Zbrodniarze odpowiedzialni za AB
rzÄ…du powiatowego SN
szawie), Janusza Kusocińskiego (meda-
w A
ucku. Mianowany na
lista olimpijski, członek podziemnego Krąg osób odpowiedzialnych za Aus-
podporucznika rezerwy
SN). serordentliche Befriedungsaktion jest
w 1925 r. Przydzielony do
stosunkowo szeroki i dotychczas nie zo-
Wywózki Polaków do obozów koncentracyjnych
21. Pułku Ułanów. Wzięty
stał precyzyjnie określony. Z pewnością
do niewoli sowieckiej, osadzony w obozie w Kozielsku.
Z Ausserordentliche Befriedungs- należą do niego: generalny gubernator,
Zamordowany w kwietniu przez NKWD w Katyniu.
aktion zbiegło się w czasie zarządzenie minister Rzeszy, dr Hans Frank; wyższy
RS
dowódcy policji niemieckiej, Reichs- dowódca SS i policji Wschód SS-Ober-
führera SS, Heinricha Himmlera, gruppenführer Friedrich-Wilhelm Krüger,
w sprawie deportacji do obozów kon- dowódca policji i służby bezpieczeń-
centracyjnych  kontyngentu 20 tys. Po- stwa w GG, SS-Brigadeführer Bruno
laków . Na jego skutek do obozów Streckenbach, a także podlegli im gu-
przybyÅ‚o wiele transportów, liczÄ…cych bernatorzy dystryktów (dr Otto Wäch-
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA V
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
ter, dr Ernst Zörner, dr Karl Lasch i dr Dotychczas brak jest w Polsce mono-
Ludwig Fischer), dowódcy SS i policji grafii naukowej poświęconej problema-
TADEUSZ SZEFER
(Karl Zech, Odilo Globocnik, Fritz Katz- tyce Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyj-
(1914 1940), ekonomista,
mann i Paul Moder) oraz dowódcy poli- nej. Jest to o tyle dziwne, że przed 1989 r.
żeglarz. Absolwent Szkoły
cji i służby bezpieczeństwa w poszcze- szczególnie chętnie zajmowano się pro-
Głównej Handlowej w War-
gólnych dystryktach (dr Ludwig Hahn, blematyką zbrodni niemieckich. Nieste-
szawie i London School of
Walter Huppenkothen, dr Fritz Liphardt ty, niemal 70 lat od przeprowadzenia
Economics. W czasie stu-
i Josef Meisinger). Poza tym pamiętać Ausserordentliche Befriedungsaktion
diów prezes Akademickiego
trzeba o licznej grupie dowódców naj- badacze nie ustalili precyzyjnie wielu
Koła Ekonomistów, należał
niższego szczebla oraz bezpośrednich bezpośrednio z nią związanych, podsta-
do Korporacji Akademickiej
wykonawcach. Specjalna odpowiedzial- wowych faktów. Brak jest nawet precy-
Varsovia. Politycznie zwiÄ…zany z ruchem narodowym,
ność za zbrodnie popełnione w ramach zyjnych danych na temat liczby ofiar.
działał w Młodzieży Wszechpolskiej i Obozie Wielkiej
Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej Szacuje się, że na skutek Nadzwyczaj-
Polski. W 1934 r. w szeregach ONR, a po delegalizacji
spada na członków tzw. policyjnych są- nej Akcji Pacyfikacyjnej zginęło mini-
w nielegalnych strukturach ONR (grupa  ABC ). Pra-
dów doraz
nych, którzy zgodnie z ideą mum siedem 7 tysięcy ludzi. Mniej wię-
cownik Izby Gospodarczej w Gdyni. W 1939 r. walczył
przewodnią Ausserordentliche Befrie- cej połowa z nich to osoby związane
w kampanii wrześniowej w 8. Pułku Ułanów. 27 wrze-
dungsaktion wydawali zbiorcze wyroki z polskim podziemiem niepodległoś-
śnia wzięty do niewoli pod Chmielnikiem. Zamordowa-
śmierci. Przewodniczącymi tych sądów ciowym.
ny w Katyniu. WJM
byli z urzędu dowódcy SS i policji
w poszczególnych dystryktach.
JAN SZTURMOWSKI
(1887 1939), rolnik, soł-
tys w Tomaszewie na Ka-
Żniwo zdrady
szubach. Członek kółka rol-
niczego i Towarzystwa
Oświaty Ludowej, działacz
Aleksandra Pietrowicz, a w następnym miesiącu Władysław
ZwiÄ…zku Ludowo-Narodo-
IPN Poznań Grządzielski. Ta pierwsza faza areszto-
wego i Stronnictwa Naro-
wań pochłonęła, według raportu gesta-
dowego. Członek Sejmiku  Opatrzność sprawiła, że na tym wyrodnym
po, ponad 300  funkcjonariuszy kierow-
Powiatowego w Kościerzynie, w latach 1922 1935 po- zdrajcy nie wykonano wyroku śmierci przez pol-
niczych organizacji . W rękach gestapo
seł na Sejm. Pełnił funkcję prezesa Zarządu Powiato- skich kolegów  wspominał Nikodem Pałasik, je-
znalazła się część archiwum, książki
wego SN w Kościerzynie, członka Rady Naczelnej
dyny ocalały członek kierownictwa narodowej
kasowe, powielarnie głównego organu
i Komitetu Głównego SN. Aresztowany przez Niemców
konspiracji w Poznaniu.  Zrobili to za Polaków
prasowego NOB   Polski Narodowej ,
12 września w Tomaszewie, więziony i torturowany,
Niemcy-oprawcy, którym służył. Oni zlikwidowa-
skład broni.
rozstrzelany kilka dni póz
niej w lesie we wsi Kobyle.
li zdrajcę z tego świata w mękach, na które za
Następne fazy aresztowań doprowa-
WJM
swą zdradę zasłużył.
dziły do rozbicia odbudowywanych
5 grudnia 1940 r. ok. godz. 11.30 do z wielkim wysiłkiem kolejnych struktur
kawiarni Marlena w Warszawie wtar- sztabowych oraz zespołów wydających
JAN WALIC
SKI gnęło gestapo, aresztując obecnych tam  Polskę Narodową . W aresztach gesta-
(1896 1940), uczestnik Antoniego Wolniewicza i Bolesława po znalez
li siÄ™ m.in.: Albin Smolano-
wojny polsko-bolszewickiej Koterasa. Pierwszy z nich kierował naj- wicz, mec. Hieronim Szybowicz, o. Ju-
odznaczony Krzyżem Wa- liczniejszą w tym czasie na Wielkopol- lian Mirochna, dr Klemens Gorzyński,
lecznych. W 1921 r. ukoń- sce organizacją konspiracyjną  utwo- Henryk Peterman. Do końca 1941 r. uję-
czył Szkołę Podchorążych rzoną w paz
dzierniku 1939 r. na bazie tych zostało 868 osób. 26 z nich zostało
Rezerwy Kawalerii, następ- przedwojennego Stronnictwa Narodo- zakatowanych podczas bestialskiego
nie przydzielony do IV Bry- wego  Narodową Organizacją Bojową. śledztwa. Pozostali stanęli przed sądami
gady Jazdy. Działacz OWP, Przybył do Warszawy na kolejne spo- niemieckimi. Wielu z nich otrzymało
prezes Zarządu Powiatowego SN w Radomsku. W 1932 r. tkanie z kierownictwem konspiracyjne- wyroki śmierci. Spośród tych, którzy
mianowany na porucznika rezerwy. Przydział wojsko- go Stronnictwa Narodowego. Drugi był skazani zostali na osadzenie w obozach
wy na wypadek wojny do 1. Pułku Ułanów, potem skarbnikiem NOB. Przy aresztowaniu karnych (koncentracyjnych), tylko nie-
3. Pułku Ułanów. Wzięty do niewoli sowieckiej, osa- obecny był jeszcze jeden działacz wyso- wielka część przeżyła wojnę.
dzony w obozie w Starobielsku. Zamordowany w kwiet- kiego szczebla NOB  Zenon Ciemnie-
Dezerter z WP
niu przez NKWD w Charkowie. RS jewski. Wkroczył on do lokalu wraz
z funkcjonariuszami poznańskiego ge- Kim był człowiek, któremu gestapo
stapo i w ich ręce wydał swoich kolegów. zawdzięczało w dużej mierze rozpraco-
wanie kierowniczych struktur NOB?
JAN WUJASTYK
Aresztowania
Urodził się 22 grudnia 1913 r. w Pozna-
(1910 1940), prawnik.
Ujęcie przywódcy NOB było pierw- niu. Studiował na Wydziale Prawno-
W latach 1931 1938 stu-
szym w wielkiej fali aresztowań w tej -Ekonomicznym Uniwersytetu Poznań-
dent Wydziału Prawa i Na-
organizacji, trwającej do jesieni 1941 r. skiego, ale studiów nie ukończył. Od
uk Społeczno-Ekonomicz-
i zakończonej niemal zupełnym rozbi- 1937 r. pracował jako urzędnik biurowy
nych KUL. Prezes lubelskiej
ciem jej kierowniczych struktur. Jeszcze w ZarzÄ…dzie Miejskim w Poznaniu. Jed-
Młodzieży Wszechpolskiej
w grudniu 1940 r. w rękach gestapo nocześnie udzielał się w Wydziale Mło-
i Bratniej Pomocy Studen-
znalez
li się członkowie kierowniczych dych Stronnictwa Narodowego. Na tym
tów KUL, od 1936 r. komi-
struktur NOB: Józefat Sikorski, Józef gruncie poznał Antoniego Wolniewicza.
sarz grupy  Zetowej . W sierpniu 1939 r., jako ppor.
Przybyła, Jerzy Kurpisz, komendant W połowie lat 30. założył rodzinę.
zmobilizowany do służby w 45. Pułku Strzelców Kre-
miasta Poznania Stefan Chojnacki, bra- W latach 1935 1941 na świat przyszły
sowych w Równem. W trakcie kampanii wrześniowej
cia Mścisław i Marian Frankowscy. Ten cztery jego córki.
znalazł się we Lwowie, gdzie dostał się do sowieckiej
ostatni kierował Wydziałem Propagan- W listopadzie 1939 r. wstąpił do two-
niewoli. Więzień Kozielska, w kwietniu 1940 r. wywie-
dy, który szczególnie ucierpiał podczas rzonej przez Wolniewicza organizacji.
ziony do lasu katyńskiego i tam zamordowany.
grudniowych aresztowań. W styczniu Jego koledzy z NOB nie wiedzieli wte-
RS
ujęty został dr Stefan Piotrowski, dy, że w połowie września 1939 r. zde-
NIEZALEÚNA
VI
GAZETA POLSKA
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
zerterował z Wojska Polskiego. Otrzy- pustkę dzienną i nocną. Aleksowi
mał zadanie zorganizowania redakcji pi- Schwarzowi powierzano  tylko misje
CZESA
AW JÓy
WIAK
sma  Polska Narodowa , które stało się specjalne , a jego podróże odbywały się
(1919 1942), gimnazjali-
głównym organem NOB, osiągając  w wyraz
nym porozumieniu z Głów-
sta, harcerz. Od 1934 r.
w ciągu 1940 r. najwyższy nakład ze nym Urzędem Bezpieczeństwa Rze-
członek Oratorium Sale-
wszystkich ukazujących się na terenie szy . Spełniwszy bowiem swą złowrogą
zjańskiego w Poznaniu.
okupowanej Wielkopolski gazetek  rolÄ™ wobec wielkopolskiej NOB, zaczÄ…Å‚
Prezes  Towarzystwa Nie-
3,5 tys. egz. Od grudnia 1940 r. wyda- być wykorzystywany do rozpracowania
pokalanej , w 1939 r.
wanie  Polski Narodowej przejął Fran- ośrodków podziemnych poza Wielko-
ukończył kurs Przysposo-
kowski (szef Wydziału Propagandy). polską, w tym centralnych struktur kon-
bienia Wojskowego. Od
Ciemniejewski pozostał jednak jeszcze spiracji. Wyjeżdżał wielokrotnie do
grudnia 1939 r. członek Narodowej Organizacji Bojo-
przez pewien czas współpracownikiem GG, a także na Śląsk i Pomorze. Przy-
wej Poznań-Śródmieście Południowe. Z ramienia orga-
redakcji. Jednocześnie jako kurier kie- czynił się do aresztowania przez po-
nizacji tworzył Harcerstwo Polskie i zajmował się kol-
rownictwa NOB, a potem także inspek- znańskie gestapo w maju 1941 r. człon-
portażem pisma  Polska Narodowa . Aresztowany
tor Rejonu obejmującego teren Nowego ków kierownictwa konspiracyjnego SN
przez gestapo we wrześniu 1940 r., skazany na karę
Tomyśla, Wolsztyna, Kościana i Śremu, w Warszawie  mec. Mieczysława Traj-
śmierci przez Wyższy Sąd Krajowy w Poznaniu na sesji
nawiązywał liczne kontakty z terenowy- dosa i Aleksandra Dębskiego. Brał
wyjazdowej w Zwickau. Zgilotynowany w zbiorowej eg-
mi działaczami Stronnictwa Narodowe- udział w rozpracowaniu czołowego
zekucji w Drez
nie. 13 czerwca 1999 r. beatyfikowany
go, którzy uniknęli aresztowania bądz
działacza SN na Pomorzu Wacława Cie-
wspólnie z Edwardem Klinikiem, Franciszkiem Kęsy,
wysiedlenia do GG. Rozbudowa struk- sielskiego. Próbował jednak nadal
Edwardem Kaz
mierskim i Jarogniewem Wojciechow-
tur NOB następowała szybko. Rosła li- swych sił na terenie Poznania, starając
skim (również działaczami NOB) przez Jana Pawła II.
czebność organizacji, coraz lepsza była się przeniknąć do komórek sztabowych
RS
sprawność działania. NOB w zamierze- ZWZ. Przypisuje mu się m.in. udział
niu swoich organizatorów miała być w rozpracowaniu por. Tadeusza Janow-
jednolitą organizacją polityczną, woj- skiego, p.o. komendanta Okręgu Po-
JÓZEFAT SIKORSKI
skową i społeczną opartą na idei naro- znańskiego ZWZ, a także szefa sztabu
(1905 1942), działacz aka-
dowej. Jej celem była walka o wyzwole- i szefa Wydziału II mjr. Jerzego Kurpi-
demicki. W latach 1925 1929
nie kraju i utworzenie Polski Narodowo- sza.
student Wydziału Prawno-
-Katolickiej. Terenem działania była ca-
Niewygodna konkurencja -Ekonomicznego Uniwersy-
ła tzw. Dzielnica Zachodnia (okręgi po-
tetu Poznańskiego. W 1928 r.
znański, śląski i pomorski). Najbardziej We wrześniu 1941 r. Ciemniejewski
prezes korporacji akade-
rozbudowana była organizacja wielko- wystąpił o wpisanie go na tzw. Volksli-
mickiej  Posnania , w 1929 r.
polska, obejmująca 11 rejonów. Według stę. W podaniu napisał m.in.  Wyznaję
prezes Poznańskiego Koła
ustaleń gestapo liczebność organizacji narodowość niemiecką. [...] Byłem Po-
Międzykorporacyjego, przewodniczący Komitetu Orga-
na tym terenie w grudniu 1940 r. sięgać lakiem, ale przez moich rodziców zosta-
nizacyjnego I Kongresu ZwiÄ…zku Polskich Korporacji
miała 35 tys. zaprzysiężonych człon- łem wychowany w duchu niemieckim
Akademickich. Należał do zarządu Poznańskiego Komi-
ków. i z początkiem roku 1940 zgłosiłem się
tetu Akademickiego. W 1930 r. sygnatariusz protestu
do współpracy z gestapo. [...] Przyrze-
Współpraca z gestapo społeczeństwa wielkopolskiego w sprawie brzeskiej.
kam, że w dalszym ciągu będę praco-
W kwietniu 1940 r. zaprzysiężony do podziemnej Na-
Okoliczności nawiązania przez Ciem- wać w duchu niemieckim i aktywnie
rodowej Organizacji Bojowej przez Antoniego Wolnie-
niejewskiego współpracy z gestapo nie uczestniczyć w wielkim dziele Führe-
wicza i mianowany doradcą ds. społecznych, następnie
są dostatecznie wyjaśnione. Przypusz- ra . Mając mocne poparcie poznańskie-
od paz
dziernika 1940 r. prowadził Wydział Spraw Go-
czalnie jednak już na początku 1940 r. go gestapo, już w listopadzie tego roku
spodarczych NOB. Aresztowany przez gestapo 12 grud-
skontaktował się on z Ludwigiem Brau- uzyskał wraz z całą rodziną status
nia 1940 r. Więziony w Poznaniu i skazany na karę
nem z poznańskiego gestapo, proponu- volksdeutscha. Poczynał sobie coraz
Å›mierci. Zgilotynowany w wiÄ™zieniu Berlin-Plötzensee.
jąc pomoc w zwalczaniu polskiej kon- pewniej i coraz butniej. Wykorzystywał
RS
spiracji. Odtąd regularnie dostarczał in- swoją pozycję w gestapo do szantażo-
formacji o znanych sobie strukturach wania Polaków, czerpiąc korzyści mate-
organizacyjnych i działaczach, i to nie rialne. Wyczerpawszy możliwości kon-
ANTONI WOLNIEWICZ
tylko z kręgu NOB. Przekazywał kon- taktów konspiracyjnych, gdy w aresz-
(1911 1942), prawnik.
spiracyjne instrukcje i regulaminy, tach znalez
li siÄ™ jego koledzy i znajomi
Prezes Młodzieży Wszech-
a także ulotki i gazetki. z organizacji, zaczął wskazywać gesta-
polskiej na Uniwersytecie
Uderzenie w NOB było przez gestapo po ludzi przypadkowych. Zdarzało się,
Poznańskim, prezes korpo-
starannie przygotowane i poprzedzone że po ich aresztowaniu zjawiał się
racji akademickiej  Legia .
wielomiesięczną inwigilacją konspira- w mieszkaniu swojej kolejnej ofiary,
Szykanowany za działal-
torów. Agent, który się walnie przyczy- wyłudzając od zastraszonych rodzin
ność polityczną m.in. wy-
nił do pogromu tej organizacji, był pieniądze bądz
wartościowe przedmio-
dalony ze studiów i aresz-
przez swoich mocodawców odpowied- ty. Stał się niemile widzianą konkuren-
towany za zbieranie składek na więz
niów Berezy Kar-
nio nagradzany i chroniony. Wielokrot- cją dla równie pazernych funkcjonariu-
tuskiej. Członek władz SN w Poznaniu  komendant
nie zmieniał miejsca zamieszkania, szy gestapo. W czerwcu 1943 r. miarka
paramilitarnej Straży Porządkowej SN i kierownik Wy-
a także personalia. Po ujęciu przez ge- się przebrała. Gestapo aresztowało swe-
działu Propagandy i Prasy Zarządu Wojewódzkiego SN.
stapo kierownictwa NOB w grudniu go  specjalnego agenta , po czym za-
Redaktor naczelny organu SN  Polska Narodowa .
1940 r., kiedy to również Ciemniejewski stosowało wobec niego środki nie mniej
W 1939 r. walczył jako oficer artylerii. W listopadzie
został, dla zachowania pozorów, aresz- ostre od metod, z którymi zetknęli się
1939 r. tworzył Komendę Dzielnicy Zachodniej SN i jej
towany, w styczniu 1941 r. otrzymał do- członkowie podziemnych organizacji.
pion wojskowy  NarodowÄ… OrganizacjÄ™ BojowÄ…, naj-
kumenty osobiste na nazwisko Zenon Doprowadziło to w krótkim czasie do
większą organizację konspiracyjną Wielkopolski. Od
Bosiacki. W połowie tego roku został śmierci Ciemniejewskiego. W oficjal-
grudnia 1939 r. prezes wielkopolskiego SN. Zdradzony
Aleksem Schwarzem. Pierwsza zacho- nym akcie zgonu z 4 sierpnia 1943 r. za-
przez agenta gestapo, został aresztowany w Warsza-
wana stała przepustka Ciemniejewskie- tajono faktyczną przyczynę, podając, że
wie w grudniu 1940 r. Skazany wraz z ośmioma towa-
go wydana została 21 września 1940 r. zmarł na atak serca. Miesiąc wcześniej
rzyszami na karę śmierci. Ścięty na gilotynie w wię-
Jako Zenon Bosiacki zaopatrzony został został w trybie natychmiastowym skre-
zieniu Berlin-Plötzensee.
w wydaną  ze względów państwowo- ślony z listy volksdeutschów.
RS
policyjnych na czas nieokreślony prze-
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA VII
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.
KATYÄ„ I PALMIRY 1940
Eksterminacja wielkopolskiego ziemiaństwa
po 1 września 1939 r.
Agnieszka A
uczak, czeństwa zintensyfikowały swoją dzia- chodzącego z niemieckiej rodziny baro-
IPN Poznań łalność. 29 września 1939 r. Greiser po- nów von Graeve, która się spolonizowa-
lecił podległym mu przedstawicielom ła, a jej potomkowie prowadzili działal-
Na poczÄ…tku okupacji niemieckiej w Wielkopol-
administracji cywilnej (landratom i bur- ność patriotyczną na rzecz Polski.
sce doszło do licznych strat osobowych ziemiań-
mistrzom) opracowanie ściśle tajnych  Nim padł strzał, Graeve [Antoni
stwa na skutek publicznych egzekucji przepro-
wykazów osób wśród Polaków zalicza- Graeve, właściciel majątku Karolewo]
wadzanych w okresie zarzÄ…du wojskowego (od
nych do miejscowych przywódców i in- odwrócił się twarzą ku gestapowcom
11 września do 25 paz
dziernika 1939 r.). Do-
teligencji. Przygotowane spisy polskich i rzucił się na ziemię równocześnie
tknęły one najbardziej aktywną część wielkopol-
nauczycieli, duchownych, właścicieli z salwą. [...] SS-mani po dobiciu innych
skiego ziemiaństwa, a konkretnie osoby pełnią-
ziemskich, przemysłowców i kupców odprowadzili go na Ratusz. Zdawało się,
ce społeczne funkcje i cieszące się autorytetem
należało przesłać do Greisera. Przez że manewr ten, akt świadomy czy doko-
wśród ludności polskiej.
Wielkopolskę przetoczyła się fala maso- nany w paroksyzmie trwogi, uratuje mu
Już podczas działań wojennych zosta- wych egzekucji na ludności polskiej, życie. Stało się inaczej. Rozwścieczeni
ła wprowadzona wobec polskiej ludno- które wykonywano na podstawie wyro- gestapowcy powalili go w hallu ratusza
ści zasada zbiorowej odpowiedzialności. ków sądów doraz
nych policji bezpie- na ziemiÄ™, skatowali, schwycili w czte-
Polegała ona na wyznaczaniu spośród czeństwa. rech za ręce i nogi, zawlekli [...] na
miejscowej ludności polskiej zakładni- W pamięci zbiorowej Wielkopolan miejsce stracenia i tam kopiąc go buta-
ków, którzy mieli stanowić gwarancję pozostało pasmo egzekucji przeprowa- mi, stając mu na piersiach i szyi, mścili
bezpieczeństwa dla Niemców. W wy- dzonych w dniach 20, 21 i 23 paz
dzier- siÄ™ nad nim. Wreszcie wymierzony
padku wystąpień wobec żołnierzy nika 1939 r. przez Einsatzgruppe w 14 mia- w serce strzał położył kres pastwieniu się
Wehrmachtu lub cywilnych Niemców stach na terenie powiatów: gostyńskiego, i nieszczęśliwy opadł bez ruchu [...]. .
zakładnicy mieli być natychmiast roz- kościańskiego, leszczyńskiego, śrem- W podobnej publicznej egzekucji
strzelani. Zasada brania zakładników skiego i średzkiego. 20 paz
dziernika 1939 r. na Starym Ryn-
została ustalona jeszcze przed wybu- Wśród zakładników znalez
li się rów- ku w Środzie Wielkopolskiej rozstrzela-
chem wojny przez sztab generalny nie- nież przedstawiciele ziemiaństwa. Pod- no 29 wybitnych obywateli polskich,
mieckich wojsk lądowych. Dodatkowo czas wspomnianej wyżej fali egzekucji wśród nich trzech właścicieli ziem-
21 września 1939 r. wydane zostało za- przed Ratuszem w Kościanie rozstrzela- skich: Kazimierza Boeninga (dzierżaw-
rządzenie gen. Vollarda-Bockelberga no Mieczysława Chłapowskiego (23 paz
- ca majątku Połażejewo), Wincentego
w sprawie wyznaczania zakładników dziernika 1939 r.). W tej samej egzekucji Groblewskiego (właściciel majątku
w miejscowościach, w których stacjono- rozstrzelano Jana Szołdrskiego, Edwarda Sanniki), Stanisława Madalińskiego
wały jednostki Wehrmachtu. Zakładni- Brzeskiego oraz Zygmunta Hełczyń- (właściciel majątku Dębicz).
kami mieli zostać przedstawiciele skiego. Wcześniej 2 paz
dziernika w eg- Warto wskazać i ustalić miejsca mar-
wszystkich grup społecznych, cieszący zekucji na rynku w Kościanie zginął tyrologii ziemiaństwa w Wielkopolsce,
się powszechnym uznaniem i szacun- Władysław Kościelski. tym bardziej, że nie funkcjonują w pa-
kiem, którzy swoim życiem mieli mięci zbiorowej (poza rynkiem w Ko-
Publiczne egzekucje
zagwarantować bezpieczeństwo oku- ścianie). Szerszy opis tych miejsc wy-
pantowi. Niekiedy zachowały się wstrząsające maga jeszcze gruntownych badań. Po-
opisy ich śmierci przekazane przez na- zostali przy życiu właściciele ziemscy
Tajne wykazy
ocznych świadków. Tak było w przypad- i ich rodziny mogli początkowo pozo-
Naciski Arthura Greisera (szefa za- ku egzekucji w Gostyniu 21 paz
dzierni- stać na terenie majątku, jednak już
rządu cywilnego, a póz
niej namiestnika ka 1939 r. W publicznej egzekucji na w paz
dzierniku 1939 r. zaczęto ich wy-
Kraju Warty) na zwiększenie liczby ma- rynku rozstrzelano wówczas 30 Pola- siedlać do GG. W wyniku działań oku-
sowych egzekucji sprawiły, że od poło- ków, w tym Edwarda Potworowskiego, panta polskie ziemiaństwo zniknęło na
wy września do końca paz
dziernika Stanisława Karłowskiego, Henryka Gro- zawsze z krajobrazu i życia społecznego
1939 r. grupy operacyjne policji bezpie- cholskiego oraz Antoniego Graeve, po- wielkopolskiej wsi.
Redakcja  Rafał Sierchuła, Wojciech Muszyński
Instytut Pamięci Narodowej  Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu
ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
Biuro Edukacji Publicznej IPN, ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa
tel. [phone]
Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Poznaniu, ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań
tel. [phone], faks 061 835 69 56
Sprzedaż wydawnictw własnych  Gospodarstwo Pomocnicze IPN
tel. [phone]
Więcej informacji o działalności Instytutu Pamięci Narodowej: www.ipn.gov.pl
NIEZALEÚNA
VIII
GAZETA POLSKA
Warszawa, 4 kwietnia 2008 r.