{\rtf1\ansi\deff0\deftab720{\fonttbl{\f0\fnil MS Sans Serif;}{\f1\froman\fcharset2{\*\fname Symbol;}MT Symbol;}{\f2\fnil\fcharset238 Courier New CE;}}
{\colortbl\red0\green0\blue0;}
\deflang1045\pard\plain\f2\fs20 722830
\par
\par Literatura
\par Grecji staro\'bfytnej
\par
\par w zarysie
\par
\par Jerzy \'a3anowski, ks. Marek Starowieyski
\par
\par ^U30
\par
\par Literatura
\par Grecji staro\'bfytnej
\par w zarysie
\par
\par Od Homera do Justyniana
\par
\par 1000090830 ;\bullet
\par
\par ^
\par
\par Wydawnictwo Naukowe PWN
\par Warszawa 1996
\par
\par Projekt ok\'b3adki i stron tytu\'b3owych
\par
\par BOKIEWICZ & FREUDENREICH
\par
\par Indeks os\'f3b i tytu\'b3\'f3w utwor\'f3w opracowa\'b3
\par
\par ANDRZEJ LUBACH
\par
\par Indeks termin\'f3w literackich opracowa\'b3
\par
\par JERZY \'a3ANOWSK1
\par
\par S\'b3ownik termin\'f3w dotycz\'b9cych
\par literatury chrze\'9ccija\'f1skiej opracowa\'b3
\par
\par KS. MAREK STAROWIEYSKI
\par
\par Redaktor
\par
\par ANDRZEJ LUBACH
\par
\par Redaktor techniczny
\par
\par STANIS\'a3AWA RZEPKOWSKA
\par
\par 722830
\par
\par Tytu\'b3 dotowany
\par przez Ministra Edukacji Narodowej
\par
\par Copyright \'a9 by
\par
\par Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.
\par Warszawa 1996
\par
\par ISBN 83-01-11891-1
\par
\par Od autor\'f3w
\par
\par Pierwsza redakcja niniejszego zarysu, pi\'f3ra pierwszego z podpisa-
\par nych, ukaza\'b3a si\'ea w tomie I Dziej\'f3w literatur europejskich pod redakcj\'b9
\par W\'b3adys\'b3awa Floryana (Warszawa 1977 PWN s. 13-134) pod tytu\'b3em
\par Literatura starogrecka, wznowiona zosta\'b3a z niewielkimi poprawkami
\par i uzupe\'b3nieniami w drugim wydaniu tego tomu (1979), i wreszcie
\par z dalszymi poprawkami i istotnymi uzupe\'b3nieniami wysz\'b3a osobno, pod
\par tytu\'b3em Literatura Grecji staro\'bfytnej w zarysie, w roku 1987, otwieraj\'b9c
\par pewuenowsk\'b9 seri\'ea LOGOS.
\par
\par Ksi\'b9\'bfka nie mia\'b3a (i nie ma) ambicji zast\'b9pienia specjalistycznych
\par wy\'9cmienitych dawniejszych opracowa\'f1 dziej\'f3w pi\'9cmiennictwa grec-
\par kiego, jak \'84du\'bfa" i \'84ma\'b3a" Literatura Tadeusza Sinki albo \'9cwietnie
\par napisane zarysy Tadeusza Zieli\'f1skiego. Celem jej jest przede wszyst-
\par kim wprowadzenie czytelnika kulturalnego, nie filologa klasycznego
\par specjalisty (cho\'e6 i jemu przyda si\'ea mo\'bfe) w problematyk\'ea literack\'b9
\par dawnej Hellady, tak jak j\'b9 widzimy dzisiaj, nadto za\'9c podanie te\'bf
\par informacji o najwa\'bfniejszych nowych zjawiskach i odkryciach z (bio-
\par r\'b9c z grubsza) ostatnich 60-50 lat, dotycz\'b9cych najstarszej z europej-
\par skich literatur.
\par
\par Wyra\'9fnym niedostatkiem poprzednich opracowa\'f1 Zarysu, uczci-
\par wie zreszt\'b9 w nich zasygnalizowanym, by\'b3o skr\'f3towe, na trzech ledwie
\par ostatnich stronicach zawarte, potraktowanie greckiej literatury staro-
\par chrze\'9ccija\'f1skiej, wynikaj\'b9ce g\'b3\'f3wnie z braku odpowiednich pe\'b3nych
\par kompetencji autora. Powodowa\'b3o to zdecydowane skrzywienie ca\'b3o\'9cci
\par obrazu pi\'9cmiennictwa starogreckiego, zak\'b3\'f3cenie proporcji, ,,utajnie-
\par nie" zwi\'b9zk\'f3w wewn\'eatrznych starszego i nowszego okresu dziej\'f3w tej
\par literatury, niejako zamazanie cz\'ea\'9cciowe faktu, \'bfe p\'f3\'9fniejsze oddzia\'b3y-
\par wanie tego pi\'9cmiennictwa na kulturalne losy Europy i \'9cwiata bynaj-
\par mniej nie ogranicza si\'ea do \'84klasycznego" poga\'f1skiego spadku.
\par
\par Podj\'eacie opracowania greckiej literatury starochrze\'9ccija\'f1skiej przez
\par drugiego z autor\'f3w, specjalist\'ea tego w\'b3a\'9cnie zakresu, pozwoli - \'bfywi-
\par my nadziej\'ea - pe\'b3niej i plastyczniej ukaza\'e6 dzieje i znaczenie pi\'eatnastu
\par wiek\'f3w greckiego pi\'9cmiennictwa.
\par
\par Zrewidowana, miejscami skorygowana i uzupe\'b3niona, zosta\'b3a ca\'b3o\'9c\'e6
\par tekstu ksi\'b9\'bfki, uzupe\'b3niona i zaktualizowana bibliografia, uzupe\'b3niono
\par tablice chronologiczne, dodano nowe indeksy termin\'f3w, dodano kilka
\par ilustracji, a dla cel\'f3w praktycznych uproszczono indeks imion.
\par
\par Staraj\'b9c si\'ea o obiektywno\'9c\'e6 w doborze i na\'9cwietlaniu fakt\'f3w
\par literackich, autorzy nie zawsze chyba mogli si\'ea ustrzec przed warto\'9c-
\par ciowaniem i sympatiami osobistymi. Zechc\'b9 nam to \'b3askawi Czytel-
\par nicy wybaczy\'e6.
\par
\par Podzi\'eakowanie winni\'9cmy uwa\'bfnym i krytycznym, a \'bfyczliwym
\par Recenzentom ksi\'b9\'bfki. Profesorowi Jerzemu Danielewiczowi z Uniwer-
\par sytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i Profesorowi Marianowi
\par Szarmachowi z Uniwersytetu Miko\'b3aja Kopernika w Toruniu, kt\'f3-
\par rych uwagi pozwoli\'b3y nam wprowadzi\'e6 niejedno ulepszenie i popra-
\par wienie tekstu.
\par
\par Podzi\'eakowanie wyra\'bfamy r\'f3wnie\'bf Pa\'f1stwowemu Wydawnictwu
\par Naukowemu i jego Redakcji Filologii Polskiej, kt\'f3ra od lat opiekuje
\par si\'ea \'bfyczliwie losami tego Zarysu, wpierw pod auspicjami Pana Redak-
\par tora Szczepana G\'b9ssowskiego, obecnie Pani Redaktor El\'bfbiety B\'b3usz-
\par kowskiej, a szczeg\'f3lnie Redaktorowi tego tomu Panu Andrzejowi
\par Lubachowi. Jego benedykty\'f1skiej doprawdy skrupulatno\'9cci i facho-
\par wemu do\'9cwiadczeniu tekst nasz niejedno zawdzi\'eacza.
\par
\par Eucharistumen - Dzi\'eakujemy!
\par Jerzy \'a3anowski ks. Marek Starowieyski
\par
\par Ksi\'b9\'bfka przeznaczona dla polskiego czytelnika niespecjalisty, po-
\par daje wyb\'f3r bibliografii w\'b3a\'9cnie takiemu czytelnikowi najbardziej przy-
\par datny, a wi\'eac polskie przek\'b3ady z literatury greckiej mo\'bfliwie najnow-
\par sze i wsp\'f3\'b3czesne oraz odpowiednio dost\'eapne w j\'eazyku polskim
\par opracowania.
\par
\par Z podobnych powod\'f3w rezygnujemy w tek\'9ccie z podawania imion
\par i tytu\'b3\'f3w tak\'bfe w oryginalnej greckiej pisowni, zast\'eapuj\'b9c je trans-
\par krypcj\'b9 fonetyczn\'b9, bez oznaczania samog\'b3osek d\'b3ugich i kr\'f3tkich
\par i zr\'f3\'bfnicowania akcent\'f3w. Te ostatnie zaznaczono tylko tam, gdzie
\par nie padaj\'b9 one na przedostatni\'b9 zg\'b3osk\'ea wyrazu, to znaczy tam, gdzie
\par polski odbiorca \'84automatycznie" k\'b3adzie przycisk.
\par
\par Warszawa-Wroclaw, stycze\'f1 1995
\par
\par Uwagi wst\'eapne
\par
\par Najwcze\'9cniejsza z europejskich literatur jest dzie\'b3em ludu, kt\'f3ry
\par w czasach historycznych zajmowa\'b3 siedziby na P\'f3\'b3wyspie Ba\'b3ka\'f1skim,
\par jednak nie by\'b3 ludno\'9cci\'b9 autochtoniczn\'b9 i zachowa\'b3 pami\'ea\'e6 o swych
\par w\'eadr\'f3wkach, zako\'f1czonych ju\'bf u progu historii pisanej. Przybysze
\par z p\'f3\'b3nocy sp\'b3ywali falami na obszary dzisiejszej Gracji, kolejne migra-
\par cje spycha\'b3y poprzednio osiad\'b3ych jeszcze dalej, z l\'b9du - mostem g\'easto
\par rozsianych na Morzu Egejskim wysp - na wybrze\'bfa Azji Mniejszej,
\par gdzie zak\'b3adali najch\'eatniej miasta: w punktach doj\'9ccia szlak\'f3w kara-
\par wanowych, lub porty u uj\'9ccia \'bfeglownych rzek. Tak wi\'eac oko\'b3o
\par prze\'b3omu II i I tysi\'b9clecia przed Chr. Grecy zasiedlali i Grecj\'ea
\par w\'b3a\'9cciw\'b9 - od Olimpu po Peloponez, i wyspy - kr\'b9g Cyklad i roz-
\par sypisko Sporad na Morzu Egejskim, Kret\'ea, i wybrze\'bfa Azji Mniejszej.
\par
\par W wiekach VIII i VII przed Chr. nast\'b9pi\'b3o ponowne wyrojenie
\par si\'ea przeludnionych miast greckich, tzw. druga kolonizacja, w dwu
\par kierunkach: na p\'f3\'b3noc - gdzie Grecy obsiedli wybrze\'bfa Morza
\par Czarnego, i na zach\'f3d - gdzie uchwycili w swe w\'b3adanie wybrze\'bfa
\par po\'b3udniowej Italii (nazywanej znamiennie Wielk\'b9 Grecj\'b9) i Sycylii,
\par a dalej osi\'b9gn\'eali brzegi dzisiejszej Francji po\'b3udniowej (tam powsta\'b3a
\par Massalia, dzisiejsza Marsylia) oraz afryka\'f1skie, gdzie osady greckie
\par powsta\'b3y m. in. w Egipcie oraz w Kyrene. W VII wieku przed Chr.
\par \'9cwiatem greckim nazwa\'e6 ju\'bf mo\'bfna ca\'b3y basen Morza \'8cr\'f3dziemnego
\par i po\'b3\'b9czony z nim obszar nadczarnomorski, z tym oczywi\'9ccie, \'bfe
\par o\'9crodkiem tego \'9cwiata pozostaje Hellada w\'b3a\'9cciwa, Morze Egejskie
\par i wybrze\'bfa Azji Mniejszej.
\par
\par \'8cwiat ten tworzy l\'b9d i morze w charakterystycznym przemiesza-
\par niu, przy czym morze pe\'b3ni\'b3o rol\'ea g\'b3\'f3wnych szlak\'f3w komunikacyj-
\par
\par nych, dr\'f3g rozwoju i rozrostu. Ciep\'b3y klimat po\'b3udnia nie r\'f3wno-
\par wa\'bfy\'b3 k\'b3opot\'f3w bytowania na niezbyt na og\'f3\'b3 urodzajnych (z nielicz-
\par nymi wyj\'b9tkami) ziemiach w\'b3a\'9cciwej Grecji, skalistej, g\'f3rzystej, ubo-
\par giej w wody. Morze wnika\'b3o g\'b3\'eaboko w l\'b9d, dawa\'b3o mo\'bfliwo\'9ccii
\par rozwoju, ale te\'bf by\'b3o sta\'b3ym niebezpiecze\'f1stwem dla ruszaj\'b9cych na
\par kruchych statkach na dalekie wyprawy \'bfeglarzy. \'afegluga por\'b9 zimo-
\par w\'b9 niemal ustawa\'b3a, a latem by\'b3a zwi\'b9zana z nieustannym ryzykiem,
\par kt\'f3re Grecy, lud kupc\'f3w, umieli dobrze przelicza\'e6 na pieni\'b9dze. Lu<(l
\par kupc\'f3w, owszem, ale pami\'eataj\'b9cy jeszcze o swych koczowniczych
\par pocz\'b9tkach, a p\'f3\'9fniej, jak zwykle, lud rolnik\'f3w, kt\'f3rzy uprawiali
\par i zbierali zbo\'bfe, sadzili winoro\'9cl i oliwki.
\par
\par Te w\'b3a\'9cnie dwie uprawy s\'b9 najbardziej charakterystyczne dla
\par dziej\'f3w dawnej Grecji, gdy zbo\'bfa mia\'b3y sta\'e6 si\'ea w pierwszym rz\'eadzie
\par przedmiotem importu z innych kraj\'f3w. G\'f3rskie okolice by\'b3y miejscem
\par wypasu trz\'f3d owiec i wysoko cenionych stad byd\'b3a: r\'f3wnina tessalsk\par by\'b3a ojczyzn\'b9 stad koni; jednak Grecja macierzysta pozostawa\'b3a
\par zawsze daleko w tyle za bogactwem kolonizowanych krain italskiej
\par i czarnomorskich o \'bfyznej glebie i \'9cwietnych pastwiskach. Uboga te^
\par by\'b3a w kopaliny, jedynym bogactwem mineralnym by\'b3 kamie\'f1 - pi\'eak.
\par ne piaskowce i marmury, przes\'b3anki p\'f3\'9fniejszego bujnego rozwoje
\par rze\'9fby i architektury, oraz glina - stanowi\'b9ca podstaw\'ea niezwykle
\par bogato rozwini\'eatej produkcji ceramicznej. W Attyce wydobywano
\par troch\'ea srebra.
\par
\par Wszystko, co cenniejsze, trzeba by\'b3o kupi\'e6 albo zdoby\'e6 w innycli
\par krajach. Jak m\'f3wi pierwszy grecki historyk, Herodot, \'84Bieda by\'b3^
\par towarzyszk\'b9 Hellady", i - jak to rozumieli sami Grecy - biedce
\par potrzeba, by\'b3a motorem poczyna\'f1 tego niewielkiego ludu, kt\'f3ry
\par ci\'ea\'bfk\'b9 prac\'b9 i walk\'b9 dobija\'b3 si\'ea prawa do bytowania. Bierno\'9c\'e6 by\'b3a
\par r\'f3wnoznaczna z zag\'b3ad\'b9, dlatego te\'bf wytworzyli Grecy typ cz\'b3owie.
\par ka aktywnego, ruchliwego, przedsi\'eabiorczego, chc\'b9cego i umiej\'b9cego
\par przemierza\'e6 \'9cwiat i nawi\'b9zywa\'e6 kontakty z innymi, typ tak odmien-
\par ny np. od zasiedzia\'b3ych i obros\'b3ych niewzruszalnymi tradycjami
\par Egipcjan.
\par
\par Nie obchodz\'b9 nas tu czasy najstarsze, ale wspomnie\'e6 trzeba, ^e
\par tereny p\'f3\'9fniejszej Grecji zasiedlone by\'b3y ju\'bf od V tysi\'b9clecia, p\'f3\'9fniej
\par (od oko\'b3o pocz\'b9tku III do mniej wi\'eacej po\'b3owy II tysi\'b9clecia przed
\par Chr.) wchodzi\'b3y w kr\'b9g oddzia\'b3ywania \'9cr\'f3dziemnomorskiej kultury
\par egejskiej. Nieco dok\'b3adniejsze poj\'eacie o ich dziejach mamy dopiero od
\par
\par tych czas\'f3w, o kt\'f3rych pami\'ea\'e6 - mocno zdeformowan\'b9 - zachowuj\'b9
\par poematy Homerowe i mit grecki, a kt\'f3rych dokumentami bezpo\'9cred-
\par nimi, bardzo niedoskona\'b3ymi, s\'b9 gliniane tabliczki zapisane tzw.
\par pismem linearnym B.
\par
\par Od po\'b3owy wieku XV przed Chr. znamy niewielkie pa\'f1-
\par stwa-monarchie, wko\'b3o znaczniejszych o\'9crodk\'f3w na Peloponezie
\par (Mykeny, Tiryns, Argos), utworzone przez szczep Achaj\'f3w. Kultur\'ea
\par tych pa\'f1stw okre\'9clamy jako myke\'f1sk\'b9; charakteryzuje si\'ea ona wyra\'9f-
\par n\'b9 centralizacj\'b9 w\'b3adzy, zr\'f3\'bfnicowaniem klasowym spo\'b3ecze\'f1stwa,
\par rozwini\'eaciem spo\'b3ecznego podzia\'b3u pracy. Ekspansja Achaj\'f3w si\'eaga
\par na Kret\'ea i cz\'ea\'9c\'e6 wysp Egei, ich w\'b3adcy utrzymuj\'b9 kontakty handlowe
\par z Egiptem, Syri\'b9 i innymi krajami Bliskiego Wschodu. Oko\'b3o roku
\par 1100 fala nap\'b3ywaj\'b9cych Dor\'f3w rozbi\'b3a organizacj\'ea pa\'f1stwow\'b9 i spo-
\par \'b3eczn\'b9 Achaj\'f3w z Myken, spychaj\'b9c ich samych w g\'b3\'b9b Peloponezu;
\par
\par zachowuje si\'ea jednak pami\'ea\'e6 o poprzednikach i pewne relikty ich
\par urz\'b9dze\'f1 cywilizacyjnych.
\par
\par Monarchie szczepowe zanik\'b3y niemal ca\'b3kowicie w ma\'b3o znanym
\par z historii okresie nast\'eapnym, tzw. ,,ciemnych wiekach": 1100-700.
\par Rz\'b9dy pa\'f1stw przesz\'b3y w r\'eace rod\'f3w arystokratycznych, spo\'b3ecze\'f1-
\par stwo rozwarstwi\'b3o si\'ea na dwie zasadnicze klasy: arystokrat\'f3w-basileu-
\par s\'f3w oraz bezimienny pozbawiony praw demos - prosty lud. Post\'eapuje
\par rozdrobnienie na coraz to mniejsze organizmy pa\'f1stwowe, pa\'f1-
\par stwa-miasta (polejs, l. p\'f3j. polis), maj\'b9ce sta\'e6 si\'ea na ca\'b3e wieki
\par zasadnicz\'b9 form\'b9 greckiej struktury politycznej. Przeludnienie tych
\par ma\'b3ych pa\'f1stewek by\'b3o przyczyn\'b9 wspomnianego ju\'bf ruchu koloniza-
\par cyjnego, wstrz\'b9sy wewn\'eatrzne prowadzi\'b3y do rewolucji, kt\'f3re w jed-
\par nych pa\'f1stwach w\'b3adz\'ea odebran\'b9 arystokracji skupi\'b3y w r\'eaku opiera-
\par j\'b9cycyh si\'ea na ludzie jedynow\'b3adc\'f3w-tyran\'f3w (tyrania), w innych
\par odda\'b3y w r\'eace samego ludu (demosu), dzia\'b3aj\'b9cego poprzez wy\'b3onione
\par z siebie instytucje (demokracja).
\par
\par Od po\'b3owy VI wieku przed Chr. podzielonym, sk\'b3\'f3conym, ale
\par wyra\'9fnie odczuwaj\'b9cym jedno\'9c\'e6 narodow\'b9, wyra\'bfan\'b9 we wsp\'f3lnych
\par kultach, obyczajach, urz\'b9dzeniach kulturalnych. Grekom zaczyna
\par zagra\'bfa\'e6 niebezpiecze\'f1stwo ze Wschodu, ze strony utworzonej przez
\par Cyrusa Wielkiego (559-529), a rozbudowanej przez jego nast\'eapc\'f3w,
\par pot\'ea\'bfnej i scentralizowanej monarchii perskiej. Do konfliktu dosz\'b3o
\par z chwil\'b9 wybuchu powstania przeciw w\'b3adzy perskiej miast jo\'f1skich
\par wybrze\'bfa Azji Mniejszej, podleg\'b3ych \'84Wielkiemu Kr\'f3lowi". Bunt
\par
\par zosta\'b3 krwawo st\'b3umiony (upadek Miletu 493), a kontynuacj\'b9 tej
\par rozprawy z Grekami sta\'b3y si\'ea wyprawy perskie na Hellad\'ea, zwyci\'easko
\par odparte w nast\'eapnych dziesi\'eacioleciach przez zjednoczon\'b9 w obronie
\par niemal cala Grecj\'ea (zwyci\'eastwo ate\'f1skie pod Maratonem 490, kl\'easka
\par sparta\'f1ska w w\'b9wozie Termopil 480, zwyci\'easka bitwa morska Ate\'f1-
\par czyk\'f3w pod Salamin\'b9 480, zwyci\'eastwa greckie pod Platejami i u przy-
\par l\'b9dka Mykale 479).
\par
\par Zagro\'bfenie perskie zosta\'b3o za\'bfegnane, narasta\'b3 natomiast antago-
\par nizm mi\'eadzy dwiema najsilniejszymi pot\'eagami Grecji, kt\'f3re w okresie
\par wojen odegra\'b3y najwybitniejsz\'b9 rol\'ea: l\'b9dow\'b9, doryck\'b9, konserwatyw-
\par n\'b9, archaiczn\'b9 w ustroju Spart\'b9 i morskimi, jo\'f1skimi, demokratycz-
\par nymi i post\'eapowymi Atenami, kt\'f3re w czasie wojen perskich i po nich
\par zdoby\'b3y najwi\'eaksze wp\'b3ywy w Grecji i zaci\'b9\'bfy\'b3y nad swymi sojusz-
\par nikami. Do starcia Aten i Sparty (oraz blok\'f3w, kt\'f3rym przewodzi\'b3y)
\par dosz\'b3o w roku 431, a d\'b3ugotrwa\'b3a wyniszczaj\'b9ca wojna, zwana pelo-
\par ponesk\'b9, po zmiennych kolejach zako\'f1czy\'b3a si\'ea upadkiem Aten w ro-
\par ku 404. Najbardziej jednak brzemiennym w nast\'eapstwa skutkiem tej
\par wojny by\'b3o faktyczne os\'b3abienie ca\'b3ej Grecji wyniszczonej przez ci\'b9g\'b3e
\par walki i przewroty wewn\'eatrzne.
\par
\par Niebezpiecze\'f1stwo najazdu perskiego ju\'bf nie grozi\'b3o, cho\'e6 w\'b3adcy
\par Persji, korzystaj\'b9c z os\'b3abienia i wewn\'eatrznych wa\'9cni greckich, stero-
\par wali po\'9crednio polityk\'b9 niekt\'f3rych pa\'f1stw, g\'b3\'f3wnie przez op\'b3acanie
\par sprzedajnych polityk\'f3w. W samej Grecji kr\'f3tkotrwa\'b3\'b9, dziesi\'eaciolet-
\par ni\'b9 hegemoni\'ea przej\'ea\'b3y, zwyci\'ea\'bfywszy Spart\'ea, Teby, ale utraci\'b3y j\'b9
\par w sze\'9c\'e6dziesi\'b9tych latach IV wieku przed Chr. Na widowni pojawi\'b3 si\'ea
\par nowy niebezpieczny wr\'f3g z p\'f3\'b3nocy. By\'b3a nim, rz\'b9dzona przez Filipa II
\par (panuj\'b9cego 359-336), Macedonia. Jej w\'b3adca, \'9cwietny w\'f3dz, a bez-
\par wzgl\'eadny i zr\'eaczny polityk, interweniuj\'b9c coraz aktywniej w wewn\'eatrz-
\par ne sprawy Grecji, os\'b3abiaj\'b9c g\'b3\'f3wnego swego przeciwnika - Ateny,
\par pobi\'b3 wreszcie na g\'b3ow\'ea pod Cherone\'b9 koalicj\'ea, kt\'f3rej przewodzi\'b3y
\par Teby i Ateny. Data tej kl\'easki (338) zamyka epok\'ea niepodleg\'b3o\'9cci
\par
\par Grecji.
\par
\par Nie oznacza to oczywi\'9ccie ko\'f1ca historii Grecji staro\'bfytnej, a tyl-
\par ko bardzo g\'b3\'eaboko si\'eagaj\'b9c\'b9 przemian\'ea. Miasta-pa\'f1stwa greckie,
\par formalnie zachowuj\'b9c sw\'b9 odr\'eabno\'9c\'e6, rz\'b9dzone s\'b9 przez w\'b3adc\'f3w
\par macedo\'f1skich i ich namiestnik\'f3w lub ludzi ca\'b3kowicie oddanych
\par obcym rz\'b9dcom. Syn i nast\'eapca Filipa II, Aleksander Wielki, wy-
\par kszta\'b3cony na kulturze greckiej, wci\'b9ga Grek\'f3w w sw\'b9 gigantyczn\'b9
\par
\par 10
\par
\par wypraw\'ea przeciw Persji, czyni ich - obok Macedo\'f1czyk\'f3w - wsp\'f3\'b3-
\par tw\'f3rcami wielkiej \'9cwiatowej monarchii. Po jego \'9cmierci w r. 323
\par przed Chr. nast\'eapcy rozdzieraj\'b9 mi\'eadzy siebie podbite kraje; po
\par okresie walk i przesile\'f1 powstaje kilka wielkich monarchii ,,hellenis-
\par tycznych". Ta nazwa, nazwa epoki hellenizmu, cho\'e6 nieraz nie bez
\par racji atakowana (gdy\'bf zaciera to, co w kulturze epoki by\'b3o niehelle\'f1-
\par skie), akcentuje jednak\'bfe fakt, \'bfe \'bfywio\'b3 helle\'f1ski, grecki by\'b3 istot-
\par nym elementem tych nowych twor\'f3w czerpi\'b9cych oczywi\'9ccie i z in-
\par nych \'9fr\'f3de\'b3 miejscowych - czy to farao\'f1skiego spadku rz\'b9dzonego
\par przez Ptolemeusz\'f3w Egiptu, czy babilo\'f1sko-chaldejskich relikt\'f3w
\par Syrii rz\'b9dzonej przez Seleukid\'f3w.
\par
\par Grecja w\'b3a\'9cciwa pozostawa\'b3a w tym czasie w \'9cci\'9clejszym lub
\par lu\'9fniejszym zwi\'b9zku zale\'bfno\'9cci od Macedonii i jej zmieniaj\'b9cych si\'ea
\par w\'b3adc\'f3w, niekt\'f3re tylko powstaj\'b9ce w tej epoce zwi\'b9zki czy te\'bf ligi
\par pa\'f1stw zachowa\'b3y wzgl\'eadn\'b9 niepodleg\'b3o\'9c\'e6. Wi\'eaksz\'b9 niezale\'bfno\'9cci\'b9
\par i swobod\'b9 cieszy\'b3y si\'ea bogate miasta greckie Wielkiej Grecji
\par (tj. po\'b3udniowej Italii) i Sycylii, ale i im zagra\'bfa\'e6 zaczyna od
\par p\'f3\'b3nocy, a Grecji macierzystej od zachodu, nowe niebezpiecze\'f1stwo
\par - pot\'eaga Rzymu, kt\'f3ry z ma\'b3ego miasta nad Tybrem, jakim by\'b3
\par u pocz\'b9tk\'f3w (tradycyjna data za\'b3o\'bfenia - 753 przed Chr.), w III wieku
\par przed Chr. sta\'b3 si\'ea mocarstwem, opanowa\'b3 ca\'b3\'b9 Itali\'ea wraz z jej
\par greckimi miastami po\'b3udnia. Po pokonaniu najgro\'9fniejszego prze-
\par ciwnika - Kartaginy (definitywne zwyci\'eastwo nad Hannibalem od-
\par niesiono pod Zam\'b9 w r. 202, zniszczenia Kartaginy dokona\'b3 Scypion
\par w r. 146 przed Chr.) Rzym niemal natychmiast potem zwr\'f3ci\'b3 si\'ea
\par przeciwko Macedonii.
\par
\par Po zwyci\'easkim uko\'f1czeniu drugiej wojny macedo\'f1skiej w\'f3dz
\par rzymski, Titus Quinctius Flamininus, na igrzyskach istmijskich w ro-
\par ku 196 przed Chr. og\'b3osi\'b3 w imieniu senatu wolno\'9c\'e6 Grecji, ale ta
\par pi\'eakna deklaracja pokrywa\'b3a tylko blisk\'b9 zmian\'ea pan\'f3w. W roku 148
\par Macedonia zosta\'b3a prowincj\'b9 rzymsk\'b9. Wprawdzie sama Grecja sta\'b3a
\par si\'ea prowincj\'b9 rzymsk\'b9 pod nazw\'b9 Achai dopiero w roku 27 przed
\par Chr. za rz\'b9d\'f3w Augusta, ale ju\'bf dawno przedtem otoczona ze wszyst-
\par kich stron posiad\'b3o\'9cciami rzymskimi, zachowa\'b3a tylko municypalne
\par swobody i egzaltowan\'b9 nieco pami\'ea\'e6 dawnej \'9cwietno\'9cci.
\par
\par Zmiany polityczne nie oznacza\'b3y jednak zatarcia charakteru grec-
\par kiej kultury, jak nie oznacza\'b3y tego i w poprzednim okresie. Spadek
\par kulturalny Grecji przej\'eali jej kolejni zdobywcy, a cywilizacja rzymska
\par
\par 11
\par
\par ulega daleko id\'b9cej hellenizacji. \'84Zwyci\'ea\'bfona Grecja pojma\'b3a srogiego
\par zwyci\'eazc\'ea i wnios\'b3a sztuki do ch\'b3opskiego Lacjum" - pisa\'b3 o tym
\par p\'f3\'9fniej \'9cwiadomy tego kulturalnego spadku Horacy. Atrakcyjno\'9c\'e6
\par kultury i literatury greckiej wzmog\'b3a si\'ea jeszcze w okresie Cesarstwa
\par pierwszych wiek\'f3w po Chr. Wi\'eakszo\'9c\'e6 wybitnych w\'b3adc\'f3w i ich
\par otoczenia ho\'b3duje tej kulturze, greka sta\'b3a si\'ea j\'eazykiem oficjalnym
\par wschodniej cz\'ea\'9cci imperium, grek\'b9 pos\'b3ugiwa\'b3a si\'ea te\'bf nowa si\'b3a
\par historyczna - chrze\'9ccija\'f1stwo. Kiedy za\'9c w roku 395 po Chr. dosz\'b3o
\par do definitywnego rozpadu Cesarstwa, jego cz\'ea\'9c\'e6 wschodnia: Cesar-
\par stwo Wschodniorzymskie wyda\'b3o jako sw\'b9 kontynuacj\'ea wielkie grec-
\par kie i chrze\'9ccija\'f1skie Cesarstwo Bizanty\'f1skie, kt\'f3rego bytowi kres
\par po\'b3o\'bfy dopiero podb\'f3j turecki w po\'b3owie XV wieku.
\par
\par W ostatnich zdaniach tego po\'9cpiesznego szkicu dziej\'f3w kultury
\par greckiej nieprzypadkowo wspomnieli\'9cmy o j\'eazyku, gdy\'bf jego rola
\par w kulturze i literaturze greckiej jest wyj\'b9tkowa, a przy tym odmienna
\par ni\'bf w dziejach innych znanych nam literatur. Przede wszystkim
\par stwierdzi\'e6 trzeba, \'bfe poj\'eacie \'84j\'eazyk starogrecki" jest w\'b3a\'9cciwie ab-
\par strakcj\'b9 - nie znano jednego j\'eazyka greckiego ani w \'bfyciu, ani
\par w pi\'9cmiennictwie, okre\'9cli\'e6 tak mo\'bfna tylko zbiorowo\'9c\'e6 licznych
\par i nieraz bardzo zr\'f3\'bfnicowanych dialekt\'f3w, kt\'f3rymi m\'f3wi\'b3a ludno\'9c\'e6
\par r\'f3\'bfnych pa\'f1stw i krain i w kt\'f3rych powstawa\'b3y dzie\'b3a literatury.
\par
\par Greka, nale\'bf\'b9ca do wielkiej rodziny j\'eazyk\'f3w indoeuropejskich,
\par dzieli\'b3a si\'ea na kilka wielkich grup dialektalnych, z kt\'f3rych najwa\'bfniej-
\par sze dla nas i najlepiej znane s\'b9 dialekty doryckie (Sparta, Korynt,
\par Rodos, doryckie miasta Sycylii), eolskie (Beocja, wyspa Lesbos, ma\'b3o-
\par azjatycka Eolida), jo\'f1skie, u\'bfywane w Jonii ma\'b3oazjatyckiej, oraz
\par spokrewniony z nimi najbli\'bfej - najwa\'bfniejsze narzecze literatury
\par greckiej - attycki, j\'eazyk Aten.
\par
\par W spos\'f3b specyficzny dla pi\'9cmiennictwa greckiego poszczeg\'f3lne
\par dialekty powi\'b9za\'b3y si\'ea z okre\'9clonymi rodzajami literackimi niejako
\par ponad granicami szczepowymi; po prostu tradycja nakazywa\'b3a przez
\par d\'b3ugie wieki uprawia\'e6 pewne gatunki w tym dialekcie, w kt\'f3rym po
\par raz pierwszy pojawi\'b3y si\'ea w literaturze, niezale\'bfnie od przynale\'bfno\'9cci
\par plemiennej p\'f3\'9fniejszych tw\'f3rc\'f3w. Dialekty literackie nigdy lub pra-
\par wie nigdy nie by\'b3y oczywi\'9ccie dok\'b3adnymi odpowiednikami narzeczy
\par u\'bfywanych w \'bfyciu codziennym, kt\'f3re poznajemy - w spos\'f3b raczej
\par wyrywkowy - tylko z napis\'f3w antycznych (inskrypcji), albo w wie-
\par kach p\'f3\'9fniejszych (od IV/III) z papirus\'f3w.
\par
\par 12
\par
\par Ju\'bf pierwszy j\'eazyk literacki Grecji, dialekt Homera, sprawia bada-
\par czom do dzi\'9c nie przezwyci\'ea\'bfone k\'b3opoty, bo jest mieszanin\'b9 r\'f3\'bfnych
\par cech, w kt\'f3rej badacze wyr\'f3\'bfniaj\'b9 elementy achajskie (nie wymienili\'9c-
\par my tego dialektu w nazwanych wy\'bfej grupach, bo p\'f3\'9fniej nie od-
\par grywa\'b3 ju\'bf \'bfadnej roli), jo\'f1skie i eolskie. Ale tym konwencjonalnym
\par j\'eazykiem mia\'b3y by\'e6 odt\'b9d pisane utwory epickie a\'bf po kres staro\'bfyt-
\par no\'9cci - do V wieku po Chr. Historiografia wesz\'b3a do literatury
\par w dialekcie jo\'f1skim i dopiero p\'f3\'9fniej si\'ea zattycyzowa\'b3a. Gatunki
\par liryczne mia\'b3y si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6 charakterystycznymi dla ka\'bfdej ga\'b3\'eazia-
\par mi: elegia i jamb po\'bfycza\'b3y z j\'eazyka epickiego, liryka monodyczna
\par by\'b3a w przewa\'bfnej cz\'ea\'9cci eolska, cholijamb - jo\'f1ski, bukolika - doryck\'b9.
\par
\par Ogromne znaczenie Aten w wiekach V i IV wynios\'b3o ich dialekt
\par do rangi g\'b3\'f3wnego j\'eazyka literackiego Grecji tych czas\'f3w, swoistego
\par wzoru i to wzoru, do kt\'f3rego nawracano nawet po up\'b3ywie p\'f3\'b3
\par tysi\'b9ca lat. Z kolei przemieszanie lud\'f3w i kultur od czas\'f3w Aleksan-
\par dra doprowadzi\'b3o do powstania charakterystycznego tworu, j\'eazyka
\par powszechnego (po grecku kojne), b\'ead\'b9cego m. in. j\'eazykiem greckiej
\par Biblii i wielu dzie\'b3 epoki hellenistycznej, opartego g\'b3\'f3wnie na elemen-
\par tach attycko-jo\'f1skich.
\par
\par Tendencje konserwatywne p\'f3\'9fniejszej literatury doprowadzi\'b3y
\par w kr\'eagach uczonych i pisarzy do sztucznego o\'bfywiania nie u\'bfywanego
\par ju\'bf w \'bfyciu codziennym j\'eazyka czas\'f3w dawnych, co przynios\'b3o w
\par w. II po Chr. pr\'b9d zwany attycyzmem. By\'b3o to zjawisko o znamien-
\par nych konsekwencjach dla przekazu samej literatury, gdy\'bf faworyzo-
\par wa\'b3o przepisywanie dla cel\'f3w szko\'b3y, jako wzorc\'f3w dzie\'b3, epoki
\par \'84klasycznej", czyli pi\'9cmiennictwa attyckiego wieku V i IV, a pisarzom
\par dba\'b3ym o j\'eazyk nakazywa\'b3o stosowanie si\'ea do norm literackich epoki
\par dawno minionej. Kultura rozwarstwia\'b3a si\'ea na r\'f3\'bfne j\'eazyki. Po wie-
\par kach podobne zjawisko mia\'b3o wyst\'b9pi\'e6 w Grecji nowo\'bfytnej z dwoma
\par j\'eazykami: tzw. \'84oczyszczonym" - katharevusa, nawi\'b9zuj\'b9cym do sta-
\par rej greki, i \'84ludowym" - dimotiki, autentyczn\'b9 mow\'b9 ludu greckiego
\par o uproszczonej w rozwoju gramatyce, przetkan\'b9 nalecia\'b3o\'9cciami obce-
\par go s\'b3ownictwa, dokumentem burzliwej historii starego narodu.
\par
\par Nasza znajomo\'9c\'e6 literatury greckiej - jak zreszt\'b9 i rzymskiej
\par - r\'f3\'bfni si\'ea w spos\'f3b istotny od znajomo\'9cci wi\'eakszo\'9cci literatur
\par p\'f3\'9fniejszych. Wieki, a nawet tysi\'b9clecia, kt\'f3re nas dziel\'b9 w czasie,
\par zniszczenia poczynione w spadku kultury antycznej \'9cwiadomie
\par (np. przez swoiste \'84cenzury" szko\'b3y i m\'f3d literackich czy rugowanie
\par
\par 13
\par
\par przez chrze\'9ccija\'f1stwo tre\'9cci niezgodnych z jego pogl\'b9dami religijnymi
\par i moralnymi) lub wyrz\'b9dzone przez przypadki (wojny i inne katakliz-
\par my) nie dopu\'9cci\'b3y do przekazania nam ani ca\'b3o\'9cci literatury staro\'bfyt-
\par nej, ani nawet pe\'b3niejszych jej ci\'b9g\'f3w.
\par
\par Je\'bfeli zasoby najwi\'eakszej z antycznych bibliotek, aleksandryj-
\par skiej w wieku III przed Chr. wynosi\'b3y oko\'b3o 500000 zwoj\'f3w,
\par a w dwa wieki p\'f3\'9fniej oko\'b3o 700000, co - licz\'b9c trzy zwoje na nasz
\par \'9credniej obj\'eato\'9cci tomik - da\'b3oby w III wieku przed Chr. oko\'b3o
\par 170000, a w I wieku przed Chr. 230000 wolumin\'f3w, zachowane do
\par dzi\'9c dzie\'b3a literatury greckiej okresu archaicznego i klasycznego
\par (tj. po wiek IV przed Chr. w\'b3\'b9cznie), obejmuj\'b9ce oko\'b3o 80 tomik\'f3w,
\par zmie\'9cci\'e6 by mo\'bfna swobodnie na trzech p\'f3\'b3kach normalnego rega\'b3u.
\par Z okresu do pocz\'b9tku nowej ery zbierzemy jeszcze 60 tomik\'f3w, a wi\'eac
\par dwie p\'f3\'b3ki, dwukrotnie za\'9c wi\'eacej od tych 140 tomik\'f3w naliczymy
\par tekst\'f3w z wiek\'f3w dalszych - po kres staro\'bfytnej literatury greckiej.
\par Upraszczaj\'b9c, mo\'bfemy wi\'eac powiedzie\'e6, \'bfe ca\'b3o\'9c\'e6 zachowanej litera-
\par tury pi\'eaknej i naukowej staro\'bfytnej Grecji, dorobek p\'f3\'b3tora tysi\'b9c-
\par lecia, zmie\'9cci\'b3aby si\'ea w niewiele mniej ni\'bf p\'f3\'b3 tysi\'b9cu tom\'f3w, co
\par - przyjmuj\'b9c, \'bfe literatura wiek\'f3w I-V przynios\'b3a jeszcze drugie tyle
\par tekst\'f3w dla nas nie zachowanych - wynosi ledwie oko\'b3o l promille
\par greckiej produkcji literackiej.
\par
\par Z najwi\'eakszych pisarzy naj\'9cwietniejszej epoki bardzo rzadko za-
\par chowa\'b3a si\'ea ca\'b3a tw\'f3rczo\'9c\'e6 - takim szcz\'ea\'9cliwcem jest Platon, ale ju\'bf
\par np. z 90 sztuk Ajschylosa i 123 Sofoklesa pozosta\'b3o ledwie po
\par 7 tragedii, a z 44 komedii Arystofanesa - ledwie 11 utwor\'f3w, a przy-
\par k\'b3ady te mo\'bfna \'b3atwo mno\'bfy\'e6.
\par
\par Spos\'f3b przekazywania ksi\'b9\'bfki r\'eakopi\'9cmiennej, odmienny od dzi-
\par siejszego stosunek do literackiej w\'b3asno\'9cci, pomy\'b3ki i fa\'b3szerstwa
\par spowodowa\'b3y, \'bfe cz\'eastokro\'e6 dawnym pisarzom \'84podrzucano" obce,
\par sfa\'b3szowane dzie\'b3a, \'bfe teksty ulega\'b3y przypadkowym lub umy\'9clnym
\par okaleczeniom, bywa\'b3y skracane albo ,,uzupe\'b3niane". Chronologia lite-
\par ratury i jej tw\'f3rc\'f3w jest bardzo cz\'easto ogromnie zawik\'b3ana, nieraz
\par niepewna i tylko hipotetyczna. Sami Grecy stworzyli nauk\'ea filologii
\par dopiero w III wieku przed Chr. po przesz\'b3o p\'f3l tysi\'b9cu lat istnienia
\par pi\'9cmiennictwa. Ta najstarsza z nauk, rozwijaj\'b9c si\'ea przez przesz\'b3o
\par dwa tysi\'b9ce lat, osi\'b9gn\'ea\'b3a - wci\'b9\'bf doskonal\'b9c metody - wyniki
\par imponuj\'b9ce, ale czasem tylko o wysokim stopniu prawdopodobie\'f1-
\par stwa, bardzo rzadko ca\'b3kowicie pewne w sprawach takich, jak datowa-
\par
\par 14
\par
\par nie, zupe\'b3na wiarygodno\'9c\'e6 przekazanego tekstu, wzajemny stosunek
\par bliskich chronologicznie dzie\'b3.
\par
\par Zadawano nawet serio pytanie, czy mo\'bfliwe jest napisanie dziej\'f3w
\par literatury greckiej, czy w\'b9t\'b3a i przypadkowa baza materia\'b3\'f3w na to
\par wystarczy. Stwierd\'9fmy od razu, \'bfe taki pesymizm nie jest jednak
\par uzasadniony, a jako\'9c\'e6 artystyczna wi\'eakszo\'9cci dzie\'b3 zachowanych, ich
\par znaczenie dla rozwoju literatury nie tylko greckiej, ale i \'9cwiatowej, jest
\par takiej wagi, \'bfe bez dziej\'f3w literatury greckiej nie mogliby\'9cmy si\'ea kusi\'e6
\par o dzieje pi\'9cmiennictwa powszechnego. Odzyskiwane w czasach najnow-
\par szych dzi\'eaki odkryciom papirusowym, zagubione przed wiekami, teksty
\par w ogromnej wi\'eakszo\'9cci potwierdzaj\'b9 s\'b9dy nauki oparte na tradycji
\par staro\'bfytnej i p\'f3\'9fniejszych badaniach, nie zmieniaj\'b9 zasadniczo wiekami
\par zdobywanego obrazu, najwy\'bfej go modyfikuj\'b9. W ka\'bfdym jednak razie
\par pami\'eata\'e6 trzeba, \'bfe pe\'b3ny obraz literatury greckiej daj\'b9 i dzie\'b3a za-
\par chowane w ca\'b3o\'9cci, i niezwykle liczne fragmenty (na nich na przyk\'b3ad
\par opiera si\'ea g\'b3\'f3wnie nasza znajomo\'9c\'e6 liryki, a tylko na fragmentach
\par tekst\'f3w to, co wiemy o ca\'b3ym okresie rozwoju komedii zwanej \'9crednio-
\par attyck\'b9), i wreszcie zachowane \'9cwiadectwa o dzie\'b3ach przepad\'b3ych.
\par
\par W niniejszym kr\'f3tkim zarysie nie b\'eadziemy mogli bli\'bfej zaj\'b9\'e6 si\'ea
\par dwiema ostatnimi kategoriami: urywkami i przekazami, trzeba jednak
\par pami\'eata\'e6 o ich istnieniu, bo s\'b3u\'bf\'b9 one jako dope\'b3nienie naszej wiedzy
\par o literaturze antycznej, jak z kolei ta wiedza pozwala nam je inter-
\par pretowa\'e6. Nie mo\'bfemy r\'f3wnej uwagi po\'9cwi\'eaci\'e6 wszystkim okresom
\par oraz wszystkim wa\'bfniejszym tw\'f3rcom i dzie\'b3om pi\'9cmiennictwa grec-
\par kiego, wysuwamy wi\'eac na plan pierwszy to, co wesz\'b3o na trwa\'b3e do
\par literatury \'9cwiatowej, lub co stanowi istotny punkt wyj\'9ccia dalszych
\par etap\'f3w literatury. Nie wszystkie epoki dawnego pi\'9cmiennictwa grec-
\par kiego da\'b3y tu plon r\'f3wnie obfity.
\par
\par We wspomnianym ju\'bf okresie trwania literatury staro\'bfytnej Grecji
\par - od w. IX przed Chr. do VI wieku po Chr. - mo\'bfemy wyr\'f3\'bfni\'e6
\par pewne charakterystyczne epoki literackie. Istnieje wiele r\'f3\'bfnych perio-
\par dyzacji, wszystkie s\'b9 jednak w pewnym sensie umowne. U podstaw
\par ich wszystkich le\'bf\'b9 cechy sta\'b3e, wynikaj\'b9ce z obrazu \'9cwiata i cz\'b3owie-
\par ka, jaki daje literatura, z uprawianych najch\'eatniej w danej epoce
\par gatunk\'f3w, z postaw tw\'f3rc\'f3w. Dla wygody zastosujemy uproszczenie
\par polegaj\'b9ce na datowaniu epok okr\'b9g\'b3ymi wiekami.
\par
\par Tak podzielona literatura dawnej Grecji obejmowa\'b3aby nast\'eapuj\'b9-
\par ce okresy:
\par
\par 15
\par
\par 1) ok. 900-ok. 500 (wieki (IX-VI) okres archaiczny-z prze-
\par wag\'b9 poezji epickiej i lirycznej, tw\'f3rc\'f3w o ledwie zarysowuj\'b9cej si\'ea
\par indywidualno\'9cci, cz\'easto tylko wyrazicieli pogl\'b9d\'f3w zbiorowo\'9cci;
\par
\par 2) ok. 500-ok. 300 (wieki V-IV) okres klasyczny -z przewa-
\par g\'b9 poezji dramatycznej, rozwojem prozy literackiej i naukowej (filozo-
\par fii, historiografii, wymowy), rozwoju indywidualno\'9cci pisarzy;
\par
\par 3) ok. 300-ok. l (wieki III-I) okres hellenistyczny z prze-
\par wag\'b9 eksperymentu literackiego w poezji i zretoryzowania prozy,
\par nasyceniem literatury uczono\'9cci\'b9 i erudycj\'b9, ale te\'bf i narodzinami
\par literatury popularnej dla szerokich kr\'eag\'f3w odbiorc\'f3w, wytworzeniem
\par typu zawodowego literata-uczonego;
\par
\par 4) ok. 1-ok. 200 (wieki I-II) okres rzymski z przewag\'b9 wt\'f3r-
\par nej, na\'9cladowanej, ale wysoce artystycznej prozy, nawracaniem do
\par przesz\'b3o\'9cci, a r\'f3wnocze\'9cnie wyst\'b9pieniem nowej, popularnej, szeroko
\par adresowanej, moralnej literatury chrze\'9ccija\'f1skiej;
\par
\par 5) ok. 200-ok. 500 (wieki III-V) okres chrze\'9ccija\'f1ski -ze
\par schy\'b3kiem literatury poga\'f1skiej i jej ostatnimi osi\'b9gni\'eaciami poetyc-
\par kimi w wielkich i ma\'b3ych formach (epopeja i epigram), rozwojem
\par literatury popularnej (romans), rozwojem artystycznym i filozoficz-
\par nym literatury chrze\'9ccija\'f1skiej przygotowuj\'b9cej ju\'bf bizanty\'f1sk\'b9,
\par a obok tego bogat\'b9 literatur\'b9 pastiszu, erudycyjnymi ekscerptami,
\par
\par zakamarkow\'b9 uczono\'9cci\'b9.
\par
\par Tych pi\'ea\'e6 okres\'f3w mo\'bfemy skupi\'e6 jeszcze w trzy epoki niejako
\par wedle zasi\'eagu: archaiczny i klasyczny s\'b9 dla nas epok\'b9 helle\'f1sk\'b9,
\par hellenistyczny - hellenistyczn\'b9, za\'9c rzymski i chrze\'9ccija\'f1ski
\par - powszechn\'b9 literatury starogreckiej.
\par
\par Najwi\'eacej do dziej\'f3w literatury \'9cwiatowej wnios\'b3y dwa pierwsze
\par okresy, im te\'bf po\'9cwi\'eacimy w naszym zarysie najwi\'eacej uwagi, pobie\'bf-
\par nie] skre\'9climy charakterystyki dalszych.
\par
\par Przypadaj\'b9ca na pierwsze wieki nowej ery istotna przemiana,
\par powstanie i rozw\'f3j greckiej literatury chrze\'9ccija\'f1skiej nawi\'b9zuje wyra\'9f-
\par nie tak\'bfe do spadku po antyku poga\'f1skim, jest jednak\'bfe zjawiskiem
\par odmiennym, kt\'f3rego om\'f3wienie wymaga specjalnego uj\'eacia i innych
\par jeszcze nawi\'b9za\'f1 (np. do staro\'bfytnej literatury \'bfydowskiej).
\par
\par II
\par
\par Okres archaiczny
\par
\par l. Epika
\par
\par Otwieraj\'b9 dla nas literatur\'ea dawnej Grecji dwa ogromne poematy,
\par Iliada (Ilias) i Odyseja (Odysseja), wytw\'f3r wielkiego kunsztu literac-
\par kiego tak w kompozycji ca\'b3o\'9cci, jak w artystycznym szczeg\'f3le. To
\par paradoksalne i niepodobne do dziej\'f3w innych literatur, rozwijaj\'b9cych
\par si\'ea zwykle - od skromnych i do\'9c\'e6 prymitywnych prozaicznych i po-
\par etyckich pocz\'b9tk\'f3w - pr\'eadzej lub wolniej ku osi\'b9gni\'eaciom szczyto-
\par wym. Ale te\'bf powiedzieli\'9cmy \'84dla nas". Iliada i Odyseja s\'b9 tylko
\par pierwszymi znanymi nam zabytkami, a by\'b3y mo\'bfe pierwszymi zabyt-
\par kami spisanymi, chocia\'bf ju\'bf za to drugie twierdzenie trudno r\'eaczy\'e6.
\par
\par Staro\'bfytna tradycja, mi\'eadzy innymi tradycja samych poemat\'f3w,
\par \'9cwiadczy, \'bfe istnieli tw\'f3rcy tak\'bfe przed Homerem (pierwszym poet\'b9
\par mia\'b3 by\'e6 mityczny tracki \'9cpiewak, Orfeusz). Mo\'bfemy tak\'bfe z ogrom-
\par nym prawdopodobie\'f1stwem, a nawet pewno\'9cci\'b9 poda\'e6, jakie tematy
\par podejmowa\'b3a przedhomerowa literatura ustna, na przyk\'b3ad opowie\'9c\'e6
\par o wyprawie okr\'eatu Argo, wioz\'b9cego Jazona i jego towarzyszy (Ar-
\par gonaut\'f3w) po z\'b3ote runo do mitycznej Kolchidy nad Morzem Czar-
\par nym. Z p\'f3\'9fniejszego pi\'9cmiennictwa bije ku nam przy\'e6miony nieco, ale
\par wyczuwalny blask pocz\'b9tk\'f3w - mitu bohaterskiego, poezji-zakl\'eacia
\par magicznego (kt\'f3re by\'b3o mo\'bfe w og\'f3le najstarsz\'b9 poezj\'b9), przypowie\'9c-
\par ci-nauki, ba\'9cni. Ale wszystko to zapad\'b3o w niepami\'ea\'e6, pozostawiaj\'b9c
\par tylko dwa - jakby wyrastaj\'b9ce z r\'f3wniny szczyty - wielkie poematy,
\par dzie\'b3a literackie i zarazem bardzo oryginalnych \'9cwiadk\'f3w dziej\'f3w
\par Grecji najdawniejszej. Oryginalnych, bo bardzo trudnych do zbadania
\par i przes\'b3uchania. ^ A^\\
\par
\par ^U\}
\par
\par t^\'bb l 17
\par
\par Nie mieli\'9cmy do niedawna \'bfadnych innych \'9cwiadectw pisanych dla
\par tej najdawniejszej epoki, jedyn\'b9 pomoc\'b9 by\'b3y zabytki archeologiczne,
\par a cho\'e6 zestawianie ich z tym, co dawa\'b3y same poematy, przynios\'b3o
\par i t\'b3umaczy bardzo wiele, zw\'b3aszcza od czas\'f3w wielkich wykopalisk
\par \'84miejsc Homerowych", od lat siedemdziesi\'b9tych wieku XIX (Troja,
\par Mykeny, Tiryns, Orchomenos, Itaka odkopywane przez Heinricha
\par Schliemanna, ur. 1822-zm. 1890), to jednak zasad\'b9 badaczy by\'b3o
\par t\'b3umaczenie powstania, znaczenia, otoczenia poemat\'f3w wy\'b3\'b9cznie na
\par podstawie ich tre\'9cci, prowadzone wyostrzonymi \'9crodkami krytyki
\par
\par filologicznej, ale zawodne w szczeg\'f3\'b3ach.
\par
\par Dopiero w wieku XX dosz\'b3o do prawdziwego przewrotu w inter-
\par pretacji dzi\'eaki dwu wydarzeniom. Pierwszym by\'b3y szeroko rozwini\'eate
\par badania \'bfywej jeszcze ustnej tw\'f3rczo\'9cci epickiej lud\'f3w wsp\'f3\'b3czesnych,
\par g\'b3\'f3wnie serbskiej poezji bohaterskiej, zapocz\'b9tkowane przez Matij\'ea
\par Murk\'ea w latach 1913 i 1915, a rozszerzone i wprowadzone w pe\'b3ni do
\par nauki \'9cwiatowej przez Milmana Parry'ego (badania w latach
\par 1933-1935) i Alberta B. Lorda (lata 1937 oraz 1950 i 1951). Drugim
\par - wielkie osi\'b9gni\'eacie ostatniego p\'f3\'b3wiecza, odczytanie w roku 1952
\par tzw. pisma linearnego B, u\'bfywanego na Krecie, w Mykenach i w in-
\par nych o\'9crodkach Grecji l\'b9dowej w po\'b3owie drugiego tysi\'b9clecia przed
\par
\par Chr.
\par
\par Odczyta\'b3 to pismo genialny m\'b3ody architekt, Michael Yentris
\par
\par (1922-1956), wspomagany przez filologa Johna Chadwicka (ur. 1920).
\par Okaza\'b3o si\'ea, \'bfe spisane tym pismem teksty s\'b9 greckie. Je\'bfeli wzi\'b9\'e6 pod
\par uwag\'ea, \'bfe p\'f3\'9fniejszy historyczny alfabet grecki, adaptowany z pisma
\par Fenicjan, powsta\'b3 najpewniej oko\'b3o 900 przed Chr., a najstarsze
\par zabytki tego \'84nowego" pisma posiadamy dopiero z drugiej po\'b3owy
\par VIII wieku przed Chr., je\'9cli r\'f3wnocze\'9cnie stwierdzi\'e6, \'bfe najcz\'ea\'9cciej
\par przyjmowana tradycyjna data upadku Troi - to rok 1184/1183,
\par znaczy to, \'bfe j\'eazyk glinianych tabliczek minojskich w pi\'9cmie linear-
\par nym B przenosi nas w czasy greczyzny bardzo starej, wcze\'9cniejszej od
\par j\'eazyka Homera i wszystkiego, co\'9cmy dot\'b9d z dziej\'f3w greki znali.
\par
\par Natomiast zawarto\'9c\'e6 tabliczek rozczarowuje literaturoznawc\'f3w,
\par przynajmniej cz\'ea\'9cciowo. To tylko \'84buchalteria" - wykazy magazyno-
\par we, spisy os\'f3b i przedmiot\'f3w, dokumentacja maj\'b9tku w\'b3adc\'f3w i \'9cwi\'b9-
\par ty\'f1, z rzadka tylko rozwini\'eata w najprostsze zdanie - s\'b3owem nic
\par z literatury. Historycy wyci\'b9gaj\'b9 z tych zapis\'f3w cenne wnioski,
\par przydatne p\'f3\'9fniej i dla literatury; przegl\'b9da z obrazu tych tekst\'f3w
\par
\par 18
\par
\par wysoko zorganizowane spo\'b3ecze\'f1stwo, zbli\'bfone do wsp\'f3\'b3czesnych mu
\par monarchii orientalnych, bardziej rozwini\'eate ni\'bf w kilkaset lat p\'f3\'9fniej
\par pa\'f1stwa greckie ,,ciemnych wiek\'f3w". Wyst\'eapuj\'b9 w tekstach r\'f3wnie\'bf
\par imiona, te same, jakie znamy z greckiego mitu i legendy, ale to
\par i wszystko.
\par
\par Mo\'bfe zreszt\'b9 nie ca\'b3kiem. Jak badacze XIX i XX wieku w teks-
\par tach zapisanych przez inne ludy odszukiwali wzmianki np. o Acha-
\par jach (Akhijawa) i nawet imiona greckie, tak te mityczne imiona
\par znamy z przekazu klasycznego, ale co do epoki minojskiej nie wiado-
\par mo, czy s\'b9 to imiona b\'f3stw, w\'b3adc\'f3w, czy te\'bf zwyk\'b3ych ludzi.
\par W ka\'bfdym razie przybli\'bfa to ju\'bf nas do mit\'f3w, kt\'f3re le\'bf\'b9 u podstaw
\par najdawniejszej literatury i kt\'f3re sple\'9c\'e6 si\'ea maj\'b9 trwale z greckim
\par pi\'9cmiennictwem.
\par
\par Mity to sta\'b3e, wielkie kr\'eagi opowie\'9cci wys\'b3awiaj\'b9cych - cho\'e6 to
\par okre\'9clenie mo\'bfe nie zawsze w\'b3a\'9cciwe - wielkich przodk\'f3w szczep\'f3w
\par i plemion, za\'b3o\'bfycieli gmin i miast, tw\'f3rc\'f3w cywilizacji, a czasem
\par tylko bohater\'f3w przedziwnych, cudownych wydarze\'f1. Nale\'bf\'b9 tutaj
\par albo wspomniane ju\'bf historie dalekich wypraw, jak dzieje okr\'eatu
\par Argo i jego za\'b3ogi, albo walk o s\'b3ynne miasta, takie jak Ilion, Teby,
\par Pleuron, albo nadludzkie dzieje heros\'f3w-bohater\'f3w i ich s\'b3ynnych
\par dokona\'f1 (Herakles i jego prace, przygody Tezeusza). Ka\'bfdy szczep,
\par ka\'bfda kraina, p\'f3\'9fniej ka\'bfde miasto ma sw\'f3j zas\'f3b legend, znanych
\par w szerszym lub w\'ea\'bfszym kr\'eagu, cz\'easto w zale\'bfno\'9cci od znaczenia
\par dziej\'f3w plemienia lub ludu, kt\'f3ry je wyda\'b3. Poczucie wsp\'f3lnej kultury
\par czyni z tych mit\'f3w w\'b3asno\'9c\'e6 og\'f3lnogreck\'b9, z tym jednak, \'bfe te \'84\'9cwi\'eate
\par historie" nigdy nie stan\'b9 si\'ea kanonem podanym do wierzenia i obo-
\par wi\'b9zuj\'b9cym, zawsze zachowaj\'b9 pewien element p\'b3ynno\'9cci, b\'ead\'b9 si\'ea
\par w poszczeg\'f3lnych wersjach r\'f3\'bfni\'e6. To w\'b3a\'9cnie b\'eadzie mia\'b3o wielkie
\par znaczenie dla rozwoju literatury, od pocz\'b9tku \'9cci\'9cle zwi\'b9zanej z reli-
\par gi\'b9, kt\'f3rej cz\'ea\'9c\'e6 stanowi\'b9 mity.
\par
\par Znaczenie i charakter religii w obr\'eabie kultury greckiej s\'b9 r\'f3wnie\'bf
\par wyj\'b9tkowe. Wierzenia wsp\'f3lne Grekom z innymi ludami indoeuropej-
\par skimi sk\'b3ada\'b3y rz\'b9dy \'9cwiata w d\'b3onie grona naczelnych b\'f3stw olimpij-
\par skich (gdy\'bf boskich ich mieszka\'f1 upatrywano na szczytach Olimpu),
\par tworz\'b9cych swoist\'b9 hierarchi\'ea - z najwy\'bfszym, w\'b3adc\'b9, bogiem niebios
\par i pioruna, Dzeusem, na czele. R\'f3wnocze\'9cnie w szerszych warstwach
\par greckich spo\'b3eczno\'9cci przetrwa\'b3a stara tradycja, zwi\'b9zana mo\'bfe z wia-
\par r\'b9 podbitych przez Grek\'f3w lud\'f3w autochtonicznych, tradycja b\'f3stw
\par
\par 19
\par
\par chtonicznych, tj. ziemskich, si\'b3 przyrody, ub\'f3stwienia przejaw\'f3w na-
\par tury. Boginki \'9fr\'f3de\'b3 i drzew, bogowie rzek, \'9cwi\'eate demony ziemi,
\par przedstawiane w postaci p\'f3\'b3ludzkiej p\'f3\'b3zwierz\'eacej, zape\'b3nia\'b3y \'9cwiat
\par tysi\'b9cami istot wymagaj\'b9cych drobnego przejawu czci, ofiary, istot,
\par od kt\'f3rych - jak wierzono - zale\'bfa\'b3 los zbior\'f3w, trz\'f3d, samej wreszcie
\par
\par ludzkiej spo\'b3eczno\'9cci.
\par
\par W tym politeistycznym \'9cwiecie granica mi\'eadzy bosko\'9cci\'b9 i cz\'b3owie-
\par cze\'f1stwem jest p\'b3ynna, ludzie-bohaterowie, herosi - to istoty p\'f3\'b3boskie,
\par wymagaj\'b9ce dla siebie czci. Religia przenika ca\'b3e \'bfycie, nie ma roz-
\par graniczenia mi\'eadzy tym, co \'9cwieckie, i tym, co \'84duchowne", ka\'bfda
\par rzecz, ka\'bfda czynno\'9c\'e6 jest jednym i drugim zarazem; \'9cwi\'eato pa\'f1stwowe
\par pozostaje pod opiek\'b9 bog\'f3w, czynno\'9cciom publicznym towarzyszy
\par ofiara i modlitwa. Rok grecki obfituje w \'9cwi\'eata i uroczysto\'9cci, z ka\'bfd\'b9
\par z nich \'b3\'b9czy si\'ea przekazywana pokoleniom tradycja, opowie\'9c\'e6 o pocz\'b9t-
\par ku \'9cwi\'eata, rytua\'b3, pie\'9c\'f1, ka\'bfde \'9cwi\'eato ma sw\'b9 artystyczn\'b9 opraw\'ea.
\par Postaci wielkich i mniejszych bog\'f3w, herosi mitu \'bfyj\'b9 w zbiorowej
\par pami\'eaci i wyobra\'9fni, kr\'b9\'bf\'b9 opowie\'9cci przekazywane o nich z pokolenia
\par w pokolenie i z ust do ust. W\'b3a\'9cnie z ust do ust, z tym \'bfe ten przekaz
\par ju\'bf w czasach bardzo dawnych staje si\'ea spraw\'b9 specjalist\'f3w-\'9cpiewak\'f3w
\par i mo\'bfe specjalist\'f3w-opowiadaczy. Czytamy w Iliadzie, \'bfe Achilles przy
\par d\'9fwi\'eakach formingi (rodzaj liry) opiewa\'b3 czyny s\'b3ynnych m\'ea\'bf\'f3w, Ody-
\par seja za\'9c wyra\'9fnie stawia nam przed oczy postaci ao/rfow-\'9cpiewak\'f3w,
\par opiewaj\'b9cych na dworach mo\'bfnych bohaterskie wydarzenia. I tak
\par zawracamy do pocz\'b9tku niniejszego rozdzia\'b3u; literatura zapisana daje
\par \'9cwiadectwo literaturze ustnej, uzupe\'b3niaj\'b9c i popieraj\'b9c to, co o literatu-
\par rze ustnej wiemy z wsp\'f3\'b3czesnych nam bada\'f1.
\par
\par Najdawniejsza grecka nazwa poety, aojd\'f3s (zwi\'b9zana z wyrazami
\par aejdo, p\'f3\'9fn. ado - \'84\'9cpiewam", i aojde, p\'f3\'9fn. ode - ,,pie\'9c\'f1, \'9cpiew"), jest
\par znamiennym \'9cwiadectwem zwi\'b9zku s\'b3owa poetyckiego z muzyk\'b9,
\par zwi\'b9zku, kt\'f3ry w wielu dziedzinach poezji by\'b3 sta\'b3y i kt\'f3rego pami\'ea\'e6
\par przetrwa\'b3a przez ca\'b3e wieki istnienia literatury. W pewnym sensie
\par literatura antyczna mia\'b3a by\'e6 literatur\'b9 ustn\'b9 przez ca\'b3y d\'b3ugi okres
\par swego istnienia, przeznaczona by\'b3a, zar\'f3wno poezja, jak i proza, do
\par g\'b3o\'9cnego wykonania i staro\'bfytni, nawet kiedy czytali, czytali g\'b3o\'9cno.
\par Jeszcze w po\'b3owie IV wieku po Chr. dziwiono si\'ea, \'bfe \'9cw. Hieronim
\par czyta tekst przebiegaj\'b9c go oczyma i nie poruszaj\'b9c ustami. Jednak\'bfe
\par literatura ta, cho\'e6 przeznaczona do g\'b3o\'9cnego czytania, by\'b3a literatur\'b9
\par
\par zapisan\'b9.
\par 20
\par
\par Jeden z napowa\'bfniejszych problem\'f3w literaturoznawstwa stano-
\par wi\'b3a jednak staro\'bfytna tradycja m\'f3wi\'b9ca o przekazywaniu d\'b3ugich,
\par licz\'b9cych wiele tysi\'eacy wers\'f3w, poemat\'f3w z pami\'eaci. Forma poetyc-
\par ka, u\'b3atwiaj\'b9ca zapami\'eatanie obszernego utworu, nie by\'b3a dostatecz-
\par nym uzasadnieniem tego przekazu. Trudno by\'b3o uwierzy\'e6, aby ca\'b3e
\par pokolenia przekazywa\'b3y sobie bez uszczerbku ogromne utwory, bo
\par przecie\'bf czym innym jest spami\'eatanie kilku strofek albo kilkudziesi\'ea-
\par ciu stale powtarzanych wers\'f3w, a czym innym przekaz ca\'b3ej epopei.
\par I tu najwi\'eacej da\'b3y badania nad \'bfywym jeszcze folklorem, np. serb-
\par skim.
\par
\par \bullet kaza\'b3* si\'ea, \'bfe zapami\'eatywanie nie jest odtwarzaniem \'84fonograficz-
\par nym" raz na zawsze ustalonego tekstu, \'bfe ten sam \'9cpiewak, recytuj\'b9c
\par ten sam urywek d\'b3u\'bfszego poematu, nigdy nie powtarza go dos\'b3ownie,
\par ale zawsze ze zmianami wyraz\'f3w, okre\'9cle\'f1, liczby wers\'f3w: w\'b3a\'9cciwie
\par nie odtwarza, lecz za ka\'bfdym razem tworzy na nowo. Kanw\'b9 jest dla\'f1
\par znajomo\'9c\'e6 bohaterskiej opowie\'9cci, porz\'b9dku wydarze\'f1, postaci i ich
\par charakterystyki, w\'b9tkiem - gotowe formu\'b3y, od kr\'f3tkich, jak imiona
\par z towarzysz\'b9cymi im epitetami, przydomki, typowe wyra\'bfenia przy-
\par s\'b3owiowe, a\'bf po wype\'b3niaj\'b9ce ca\'b3y wers lub kilka wers\'f3w ca\'b3o\'9cci, sta\'b3e
\par dla pewnych sytuacji: pocz\'b9tku lub ko\'f1ca czyjego\'9c przem\'f3wienia,
\par modlitwy, ofiary, uczty, \'9cwitu, zmierzchu, nastania nocy, typowej
\par walki itp. Wzrastaj\'b9cy w tradycji dziedziczonej przez pokolenia wy-
\par szkolony \'9cpiewak wykonuje, mo\'bfe wykona\'e6 utw\'f3r podobnie jak
\par rzemie\'9clnik pos\'b3uguj\'b9cy si\'ea przy wytwarzaniu przedmiot\'f3w typow\'b9
\par opanowan\'b9 przez siebie technik\'b9, z tym oczywi\'9ccie, \'bfe i w rzemio\'9cle
\par bardzo r\'f3\'bfne s\'b9 stopnie artyzmu.
\par
\par Generacje takich \'9cpiewak\'f3w z profesji, zwi\'b9zanych z dworami
\par mo\'bfnych, kt\'f3rych zabawia\'b3y swymi pie\'9cniami, poprzedza\'b3y Homera;
\par
\par pokolenia poet\'f3w-wykonawc\'f3w wyst\'eapowa\'b3y jeszcze d\'b3ugo po ,,Ho-
\par merze" jako homerydzi, rapsodowie piastuj\'b9cy tradycje pie\'9cni epic-
\par kiej. W czasach historycznie uchwytnych oni to w\'b3a\'9cnie byli wykonaw-
\par cami Iliady i Odysei, za kt\'f3rych tw\'f3rc\'ea ca\'b3a staro\'bfytno\'9c\'e6 uwa\'bfa\'b3a
\par Homera (H\'f3meros), przypisuj\'b9c mu zreszt\'b9, ju\'bf nie tak zgodnie,
\par r\'f3wnie\'bf jeszcze i inne utwory.
\par
\par Posta\'e6 tw\'f3rcy - poza r\'f3\'bfnie interpretowanym imieniem - jest dla
\par nas nieuchwytna. ,,Siedem miast toczy\'b3o sp\'f3r", kt\'f3re z nich jest jego
\par ojczyzn\'b9, zachowane \'bfywoty, spisane w ca\'b3e wieki p\'f3\'9fniej, przynosz\'b9
\par opowie\'9cci o w\'eadrownym \'9clepcu-\'bfebraku i jego tu\'b3aczym \'bfywocie
\par
\par 21
\par
\par zako\'f1czonym niepowa\'bfn\'b9 \'9cmierci\'b9. Tw\'f3rca znikn\'b9\'b3 poza dzie\'b3em,
\par z kt\'f3rego wyczyta\'e6 mo\'bfna tylko jego (wyprzedzaj\'b9ce epok\'ea) pogl\'b9dy
\par etyczne, a mo\'bfe i echa autopsji stron rodzinnych, ma\'b3oazjatyckiego
\par wybrze\'bfa. Co wi\'eacej, potomno\'9c\'e6 zakwestionowa\'b3a i po dzi\'9c dzie\'f1
\par stawia pod znakiem zapytania samo istnienie Homera. Osta\'b3y si\'ea oba
\par
\par wielkie poematy.
\par
\par Iliada wzi\'ea\'b3a tytu\'b3 od nazwy mitycznej Troi-Ilionu, ale nie jest
\par
\par opowie\'9cci\'b9 o wojnie troja\'f1skiej, jak si\'ea nieraz potocznie mawia, tylko
\par
\par - zgodnie z inwokacj\'b9 - opowie\'9cci\'b9 o gniewie Achillesa i jego
\par zgubnych skutkach. W dziesi\'b9tym roku obl\'ea\'bfenia Troi na wybrze\'bfu
\par ma\'b3oazjatyckim przez Achaj\'f3w, kt\'f3rzy wyprawili si\'ea na miasto kr\'f3la
\par Priama, aby pom\'9cci\'e6 porwanie przez syna Priama, Aleksandra-Pary-
\par sa, \'bfony Menelaosa, kr\'f3la Sparty, pi\'eaknej Heleny, wybucha sp\'f3r
\par pomi\'eadzy wodzem naczelnym wszystkich Grek\'f3w, bratem Menelaosa
\par
\par - Agamemnonem, a najdzielniejszym z wodz\'f3w - Achillesem.
\par
\par Achilles, kt\'f3rego zniewa\'bfono, zabieraj\'b9c mu otrzyman\'b9 jako \'b3up
\par brank\'ea Bryzejd\'ea, usuwa si\'ea od walki wraz z dowodzonymi przez
\par siebie Mirmidonami. Co wi\'eacej, matka jego, morska bogini Tetyda,
\par prosi w\'b3adc\'ea bog\'f3w Dzeusa, aby pom\'f3g\'b3 Troi, a zaszkodzi\'b3 Achajom.
\par Rzeczywi\'9ccie te\'bf obr\'f3t spraw staje si\'ea coraz bardziej niepomy\'9clny dla
\par Grek\'f3w, sytuacja zmienia si\'ea do tego stopnia, \'bfe z oblegaj\'b9cych staj\'b9
\par si\'ea obleganymi, Trojanie pod wodz\'b9 najdzielniejszego z syn\'f3w Pria-
\par ma, Hektora, forsuj\'b9 mur obozu achajskiego i docieraj\'b9 ju\'bf do
\par wyci\'b9gni\'eatych na brzeg okr\'eat\'f3w greckich. Zniszczenie ich oznacza\'b3o-
\par by kl\'eask\'ea i odci\'eacie drogi odwrotu przez morze. Przyjaciel Achillesa,
\par Patroklos, prosi wtedy wodza Mirmidon\'f3w, aby mu zezwoli\'b3 ruszy\'e6
\par . na pomoc Grekom. Staje do walki w po\'bfyczonej od Achillesa zbroi,
\par dokonuje wielu walecznych czyn\'f3w, dociera a\'bf pod mury Ilionu i tam
\par ginie z r\'eaki Hektora. Wstrz\'b9\'9cni\'eaty \'9cmierci\'b9 przyjaciela Achilles, prag-
\par n\'b9c go pom\'9cci\'e6, wraca na pole bitwy, zabija Hektora i pastwi si\'ea nad
\par jego zw\'b3okami. Ale kiedy przybywa do\'f1 w nocy, prowadzony przez
\par boga Hermesa, stary Priam i b\'b3aga o wydanie zw\'b3ok syna, wzruszony
\par Achilles oddaje mu za wykupem zw\'b3oki Hektora, kt\'f3rego Trojanie
\par
\par uroczy\'9ccie grzebi\'b9.
\par
\par Taki jest g\'b3\'f3wny temat poematu, szeroko rozwini\'eaty, zbogacony
\par
\par panoram\'b9 walk, pojedynk\'f3w, narad, przegl\'b9d\'f3w wojsk, uczt, igrzysk.
\par Akcja epopei jest niejako dwupi\'eatrowa, to, co si\'ea dzieje na ziemi,
\par uwarunkowane jest tym, co si\'ea dzieje w \'9cwiecie bog\'f3w, podzielonych
\par
\par 22
\par
\par r\'f3wnie\'bf na dwa obozy wspieraj\'b9ce: jeden - Grek\'f3w, drugi - Trojan.
\par Nad bogami jest narzucaj\'b9cy im sw\'b9 wol\'ea Dzeus, nad Dzeusem
\par
\par - Mojra-Przeznaczenie. Oba \'9cwiaty i ich sprawy opisane s\'b9 szeroko
\par i barwnie z malowniczym realizmem szczeg\'f3\'b3\'f3w.
\par
\par Wierszem poematu jest heksametr (tzn. \'84sze\'9cciomiar") daktylicz-
\par ny, odt\'b9d ju\'bf sta\'b3y wiersz poezji epickiej greckiej i rzymskiej, zbudo-
\par wany na zasadzie rytmicznej, powstaj\'b9cej przez charakterystyczne
\par wymawianie niekt\'f3rych zg\'b3osek, wchodz\'b9cych w sk\'b3ad zespo\'b3\'f3w zwa-
\par nych stopami, podstawowych jednostek antycznej metryki. Stopy te
\par
\par - to albo daktyle sk\'b3adaj\'b9ce si\'ea z jednej zg\'b3oski d\'b3ugiej i nast\'eapuj\'b9cych
\par dwu kr\'f3tkich (\emdash u u), albo spondeje z\'b3o\'bfone z dwu d\'b3ugich (\emdash \emdash ).
\par W j\'eazyku polskim, nie znaj\'b9cym tych r\'f3\'bfnic iloczasu, heksametr
\par na\'9cladowa\'e6 mo\'bfna tylko w przybli\'bfeniu, wyznaczaj\'b9c rytm akcentami
\par wyraz\'f3w. W takim izometrycznym (tzn. ,,r\'f3wnej miary") przek\'b3adzie
\par Kazimiery Je\'bfewskiej pierwszy wiersz Iliady brzmi:
\par
\par Gniew, bo|gini, o|piewaj A|chilla,| syna Pe|leusa
\par
\par \emdash \emdash |\emdash uu|\emdash u ^\\ \emdash \emdash \\ \emdash u u l\emdash u
\par
\par Heksametr nie jest bynajmniej monotonny. W zale\'bfno\'9cci od sto-
\par sunku spondej\'f3w i daktyli wyst\'eapuje w 32 formach, a liczba zg\'b3osek
\par w wierszu mo\'bfe si\'ea waha\'e6 od 12 do 17.
\par
\par Iliada ma za t\'b3o wojn\'ea, Odyseja daje obraz drugiego t\'b3a dawnych
\par dziej\'f3w greckich - w\'eadr\'f3wki po morzach - fantastyczn\'b9 ba\'9c\'f1 \'bfeglar-
\par sk\'b9. Tematem wi\'b9\'bfe si\'ea wyra\'9fnie z pierwsz\'b9 epopej\'b9, bohaterem jej
\par jest jeden z greckich heros\'f3w spod Troi, Odyseusz, w\'b3adca Itaki,
\par najprzemy\'9clniejszy z Achaj\'f3w. Dzieje jego trudnego powrotu do
\par ojczyzny po zdobyciu Ilionu stanowi\'b9 tre\'9c\'e6 poematu zbudowanego
\par inaczej ni\'bf Iliada, o kompozycji kunsztowniejszej, cho\'e6 nie bardziej
\par artystycznego.
\par
\par Rzecz swoj\'b9 zaczyna poeta w dziesi\'b9tym roku po upadku Troi,
\par kiedy Odyseusz przebywa na wyspie Ogygii jako kochanek nimfy
\par morskiej Ka\'b3ypso, a jego \'bfon\'ea na Itace otacza t\'b3um ubiegaj\'b9cych si\'ea
\par o jej r\'eak\'ea i maj\'b9tek zalotnik\'f3w. Syn Odyseusza, Telemach, za porad\'b9
\par bogini Ateny (ona b\'eadzie g\'b3\'f3wnym b\'f3stwem tego poematu prowadz\'b9-
\par cym sprawy ku pomy\'9clnemu zako\'f1czeniu, podobnie jak Dzeus w Ilia-
\par dzie), wyrusza na poszukiwanie zaginionego ojca, odwiedza jego
\par dawnych towarzyszy broni: s\'eadziwego Nestora w Pylos i Menelaosa
\par w Sparcie.
\par
\par 23
\par
\par Tymczasem na rozkaz przyniesiony przez pos\'b3a\'f1ca bog\'f3w, Her-
\par mesa, Ka\'b3ypso pozwala Odyseuszowi odp\'b3yn\'b9\'e6 na zbudowanej przez
\par herosa tratwie. Burza, zes\'b3ana przez prze\'9claduj\'b9cego Odyseusza boga
\par m\'f3rz Posejdona, wyrzuca bohatera na brzegi kraju Feak\'f3w. Tam
\par spotyka go c\'f3rka kr\'f3la Alkinoosa, m\'b3odziutka Nauzykaa. Odyseusz
\par pojawia si\'ea na dworze kr\'f3lewskim jako nieznany obcy go\'9c\'e6. Go\'9ccin-
\par nie przyj\'eaty, w czasie uczty wyjawia swe imi\'ea i opowiada przedziwne
\par przygody dziesi\'eaciu lat tu\'b3aczki w krajach Kikon\'f3w, Lotofag\'f3w,
\par Cyklop\'f3w (w\'b3a\'9cnie za o\'9clepienie jednego z tych jednookich, Polifema,
\par \'9cciga go swym gniewem Posejdon), na wyspie w\'b3adcy wiatr\'f3w Eola,
\par u czarodziejki Kirke. Jest tu i opowie\'9c\'e6 o zej\'9cciu po wr\'f3\'bfby do
\par Podziemia, gdzie Odys spotka\'b3 si\'ea z marami poleg\'b3ych bohater\'f3w,
\par i przygody z morskimi potworami - syrenami - ptakami z kobiecymi
\par g\'b3owami wci\'b9gaj\'b9cymi pie\'9cni\'b9 \'bfeglarzy na ska\'b3y, dalej z Charybd\'b9
\par i Skill\'b9, i jeszcze \'9cwi\'eatokradcze wybicie przez jego towarzyszy stad
\par byd\'b3a boga Heliosa, a\'bf do dotarcia na wysp\'ea nimfy Ka\'b3ypso.
\par
\par Feakowie daj\'b9 mu teraz statek i pozostawiaj\'b9 go \'9cpi\'b9cego na
\par brzegu ojczystej Itaki. Nast\'eapuje seria rozpozna\'f1 bohatera: przez
\par wiernego s\'b3ug\'ea, \'84boskiego \'9cwiniopasa" Eumajosa, przez syna, Tele-
\par macha, kt\'f3ry ju\'bf powr\'f3ci\'b3 ze swych poszukiwa\'f1, a po przybyciu do
\par pa\'b3acu przez starego psa Argosa, kt\'f3ry zdycha z rado\'9cci na widok
\par dawnego pana po latach. W pa\'b3acu poczynaj\'b9 sobie coraz bezczelniej
\par zalotnicy Penelopy, kt\'f3rym wreszcie za rad\'b9 Ateny stawia kr\'f3lowa
\par Itaki zadanie, maj\'b9ce rozstrzygn\'b9\'e6 o tym, kogo wybierze za m\'ea\'bfa
\par
\par - napi\'eacie \'b3uku Odyseusza i kunsztowny strza\'b3 przez ucha tuzina
\par podw\'f3jnych topor\'f3w. Gdy nikt z nich nie daje rady tej pr\'f3bie,
\par przebrany za \'bfebraka Odyseusz podejmuje wbrew protestom zalot-
\par nik\'f3w zadanie, wykonuje je i z pomoc\'b9 Telemacha oraz dwu wier-
\par nych s\'b3ug morduje zalotnik\'f3w. Nast\'eapuj\'b9 jeszcze dwa rozpoznania
\par
\par - przez star\'b9 piastunk\'ea Euryklej\'ea, a wreszcie przez do ko\'f1ca nie
\par dowierzaj\'b9c\'b9 Penelop\'ea. Krewni wymordowanych zalotnik\'f3w wy-
\par ruszaj\'b9 przeciwko Odyseuszowi, ale rozpocz\'eat\'b9 ju\'bf walk\'ea przerywa
\par boska interwencja czuwaj\'b9cej nad swym ulubie\'f1com Ateny.
\par
\par Skre\'9clenie tre\'9cci kr\'f3tszego z obu poemat\'f3w zaj\'ea\'b3o nam wi\'eacej
\par miejsca, ale te\'bf jest Odyseja bogatsza i barwniejsza od Iliady i ,,wi\'eacej
\par si\'ea w niej dzieje". Jest mniej jednorodna, rozpada si\'ea bowiem na trzy
\par wyra\'9fnie odgraniczone cz\'ea\'9cci: ksi\'eagi I-IV przygody Telemacha,
\par V-XII opowie\'9c\'e6 o losach Odyseusza, podana cz\'ea\'9cciowo (ks. IX-XII)
\par
\par 24
\par
\par w kunsztownej retrospekcji, XII-XXIV powr\'f3t na Itak\'ea i zemsta na
\par
\par zalotnikach.
\par
\par Dwa ogromne poematy zwi\'b9zane ze sob\'b9 tre\'9cciowo, pos\'b3uguj\'b9ce
\par si\'ea t\'b9 sam\'b9 technik\'b9 poetyck\'b9, wykazuj\'b9 jednak r\'f3\'bfnice, kt\'f3re trudno
\par przypisa\'e6 samej odmienno\'9cci temat\'f3w. Przyjrzyjmy si\'ea jednak wpierw
\par technice poetyckiej epopei. Powiedzieli\'9cmy wy\'bfej o charakterystycznej
\par formularno\'9cci stylu poetyckiego i o wierszu poemat\'f3w, heksametrze;
\par
\par wspomnieli\'9cmy o charakterystycznych dwu planach epopei: ludzkim,
\par ziemskim i uwarunkowuj\'b9cym go boskim, olimpijskim. Nie wyczer-
\par puj\'b9 jednak te cechy specyficznej Homerowej narracji.
\par
\par Rozlewna, rozmi\'b3owana w szczeg\'f3le i precyzyjna w opisie opo-
\par wie\'9c\'e6 snuje si\'ea bez po\'9cpiechu, co wi\'eacej, nieraz w momentach krytycz-
\par nych jakby zwalnia, aby wywo\'b3a\'e6 napi\'eacie przez op\'f3\'9fnienie wyniku
\par (retardacj\'ea), kiedy np. w Iliadzie - przed scen\'b9 zdradzieckiego strza\'b3u
\par - opowiada poeta obszernie histori\'ea \'b3uku, z kt\'f3rego wyleci strza\'b3a,
\par albo gdy w Odysei stara piastunka ma pozna\'e6 swego pana po bli\'9fnie
\par na nodze - w momencie najwy\'bfszego napi\'eacia zaczyna poeta opo-
\par wie\'9c\'e6 o polowaniu na dzika, kt\'f3ry niegdy\'9c zrani\'b3 Odyseusza, co
\par wi\'eacej, tak\'bfe i o cudownej kuracji rany.
\par
\par Obok tradycyjnych formu\'b3 i sta\'b3ych epitet\'f3w znamienne s\'b9 dla
\par narracji epickiej obszerne, malownicze por\'f3wnania, cz\'easte zw\'b3aszcza
\par w mniej urozmaiconej tre\'9cciowo Iliadzie. Rozbudowane w kilku lub
\par nawet kilkunastu wersach, w miejscach w\'eaz\'b3owych poematu wyst\'eapu-
\par j\'b9ce jakby \'b3a\'f1cuchowo, po kilka, s\'b9 te por\'f3wnania same dla siebie
\par namalowanymi wybornymi i pe\'b3nymi realizmu scenkami. W Iliadzie,
\par poemacie wojennym, por\'f3wnania czerpie poeta najch\'eatniej z \'bfycia
\par czasu pokojowego: z bytowania pasterzy i ich stad, z \'bfycia przyrody,
\par trud\'f3w rzemie\'9clnik\'f3w, jak np. k\'b3opoty biednej prz\'b9dki-wyrobnicy
\par wa\'bf\'b9cej we\'b3n\'ea, nawi\'b9zuj\'b9ce do obrazu, w kt\'f3rym Dzeus wa\'bfy na szali
\par losy bohater\'f3w, Achillesa i Hektora.
\par
\par Przy precyzyjnym rysunku sytuacji i artystycznie rozwini\'eatej cha-
\par rakterystyce postaci bohater\'f3w poprzez przedstawienie ich w typo-
\par wych dzia\'b3aniach, reakcjach, s\'b3owach (w przemowach zarysowuje si\'ea
\par wyszkolona ju\'bf wymowa, pos\'b3uguj\'b9ca si\'ea przede wszystkim argumen-
\par tami uczuciowymi, a nie racjonalnymi, operuj\'b9ca pro\'9cb\'b9, zakl\'eaciem,
\par gro\'9fb\'b9, zapowiedzi\'b9, przyk\'b3adem) Homer nie zna jeszcze zwi\'eaz\'b3ego
\par wyra\'bfania my\'9cli; trafia si\'ea w tek\'9ccie tylko tu i \'f3wdzie przys\'b3owie,
\par z rzadka te\'bf my\'9cl og\'f3lna, sentencja (po grecku gnom\'ea).
\par
\par 25
\par
\par Umiej\'eatno\'9c\'e6 kompozycji obserwowa\'e6 mo\'bfna na wi\'eakszych par-
\par tiach tekstu, jak np. wr\'eacz dramatyczna konstrukcja opowie\'9cci o wy-
\par padkach zgrupowanych oko\'b3o \'9cmierci Hektora w XXII ksi\'eadze Iliady:
\par
\par pro\'9cby rodzic\'f3w odwodz\'b9cych Hektora od walki, monolog troja\'f1-
\par skiego herosa (bo bohaterowie Homerowi my\'9cl\'b9c m\'f3wi\'b9 sami do
\par siebie!), spotkanie Achillesa, nag\'b3y l\'eak zmuszaj\'b9cy Hektora do uciecz-
\par ki, retardacyjna przerwa i przeniesienie sprawy na decyduj\'b9ce o poje-
\par dynku zebranie bog\'f3w, zej\'9ccie na ziemi\'ea Ateny, kt\'f3ra podst\'eapem
\par sk\'b3ania Hektora do walki, sama walka, kl\'easka i \'9cmier\'e6 Hektora,
\par okrutne pastwienie si\'ea Achillesa nad zw\'b3okami i akcent ko\'f1cowy
\par nawi\'b9zuj\'b9cy do pocz\'b9tku serii wydarze\'f1: lament Priama, Hekaby,
\par Andromachy.
\par
\par M\'f3wimy, i s\'b3usznie, o malowniczo\'9cci czy te\'bf plastyczno\'9cci obrazu
\par Homerowego. Nale\'bfy jednak podkre\'9cli\'e6 literacko\'9c\'e6 tej plastyki. Poeta
\par maluje s\'b3owem, wi\'eac np. kiedy bohater przywdziewa zbroj\'ea do walki,
\par Homer ka\'bfe mu k\'b3a\'9c\'e6 na siebie sztuka po sztuce uzbrojenie, pokazuje
\par zatem przywdziewanie zbroi, nie za\'9c wojownika w zbroi. Kiedy chce
\par ukaza\'e6 pi\'eakno\'9c\'e6 Heleny, czyni to po\'9crednio, ukazuj\'b9c wra\'bfenie, jakie
\par wywiera jej pojawienie si\'ea nawet na starcach troja\'f1skich.
\par
\par R\'f3\'bfnice mi\'eadzy Iliad\'b9 i Odysej\'b9, poza t\'b3em (tam - wojna, tu
\par - przygoda na morzu), si\'eagaj\'b9 g\'b3\'eabiej - w drugim poemacie \'9cwiat jest
\par jakby \'b3agodniejszy. W Iliadzie dominowa\'b3 \'9cwiat bog\'f3w, wi\'eakszych,
\par ale nie lepszych ni\'bf ludzie, okrutnych; w Odysei z jednej strony steruje
\par poematem m\'b9dra i przychylna bohaterowi Atena, z drugiej za\'9c bogo-
\par wie mog\'b9 si\'ea sta\'e6 przedmiotem nawet swawolnej opowie\'9cci, np.
\par zdradzany przez Afrodyt\'ea z Aresem, bogiem wojny, boski kowal
\par Hefajstos chwyta podst\'eapem kochank\'f3w w stalow\'b9 sie\'e6 o cieniutkich
\par oczkach i przyprowadza wszystkich bog\'f3w, aby ujrzeli jego m\'ea\'bfow-
\par sk\'b9 krzywd\'ea! Iliada dawa\'b3a obraz Grek\'f3w i orientalnych Trojan,
\par Odyseja obraca si\'ea w kr\'eagu Grek\'f3w lub idealizowanych Grek\'f3w, bo
\par takimi s\'b9 w\'b3a\'9cciwie Feakowie. Iliada wysuwa na pierwsze miejsce
\par porywczego, otwartego, szczerego, dzielnego Achillesa, Odyseja w po-
\par staci swego bohatera podkre\'9cla i chwali przemy\'9clno\'9c\'e6, zdolno\'9c\'e6 do
\par podst\'eap\'f3w, nawet k\'b3amstw. Jakby odmienione s\'b9 wierzenia przed-
\par stawione w Odysei, zw\'b3aszcza w opisie Krainy Mgie\'b3, kraju cieni
\par ludzkich nie znaj\'b9cych rado\'9cci, jak\'b9 daje tylko \'bfycie na tej ziemi pod
\par \'9cwiat\'b3em s\'b3onecznym. Obyczaje ludzi w Odysei te\'bf s\'b9 jakby uszlachet-
\par nione, dworne nawet w niedworskim otoczeniu. Wobec dwu tylko
\par
\par 26
\par
\par wyra\'9fniej zarysowanych postaci kobiecych Iliady: Heleny i Androma-
\par chy, przez Odysej\'ea przewija si\'ea ca\'b3a galeria wyrazistych, \'9cwietnie
\par scharakteryzowanych kobiet: m\'b3odziutka wdzi\'eaczna Nauzykaa, jej
\par matka, godna kr\'f3lowa Arete, wierna, smutna i nieufna Penelopa,
\par boginki-kochanki Odyseusza - Kirke i Ka\'b3ypso.
\par
\par R\'f3\'bfnice mi\'eadzy poematami, a tak\'bfe pewne niezgodno\'9cci w ob-
\par r\'eabie samych poemat\'f3w mimo na og\'f3\'b3 zgodnego s\'b9du staro\'bfytnych,
\par doprowadzi\'b3y ju\'bf w II wieku przed Chr. do podawania w w\'b9tpliwo\'9c\'e6
\par istnienia jednego tw\'f3rcy obu poemat\'f3w. Nazywano tych w\'b9t-
\par pi\'b9cych \'84rozdzielaj\'b9cymi" (chonzontes). Jednak\'bfe dopiero w czasach
\par nowo\'bfytnych narodzi\'b3a si\'ea s\'b3ynna \'84kwestia Homerowa", zaznaczona
\par w XVIII wieku krytycznymi uwagami Francuza d'Aubignaca, W\'b3o-
\par cha G. Vica, Anglika R. Bentleya, ale rozs\'b3awiona tezami Niemca
\par Fryderyka Augusta Wolfa (1795), podnosz\'b9cymi g\'b3\'f3wnie nast\'eapuj\'b9ce
\par
\par fakty:
\par
\par 1) wobec nieznajomo\'9cci pisma w epoce homeryckiej jest nie do
\par przyj\'eacia mo\'bfliwo\'9c\'e6 stworzenia przez jednego cz\'b3owieka tak wielkich
\par
\par dzie\'b3;
\par
\par 2) poematy przeznaczone do recytacji, a nie do czytania, nie
\par mog\'b3y przybra\'e6 tak wielkich rozmiar\'f3w, bo po prostu nie znalaz\'b3yby
\par odbiorc\'f3w;
\par
\par 3) nieprawdopodobie\'f1stwa i niezgodno\'9cci, wykryte w analizie
\par tekstu Iliady, \'9cwiadcz\'b9 o braku jedno\'9cci poematu, o tym, \'bfe jest on
\par dzie\'b3em wielu autor\'f3w, Iliada w kszta\'b3cie nam przekazanym powsta\'b3a
\par p\'f3\'9fniej - w VI wieku przed Chr. w Atenach, niejako \'84komisyjnie",
\par a ostateczny jej tekst utrwali\'b3 si\'ea w uczonej epoce aleksandryjskiej.
\par
\par Sp\'f3r wywo\'b3any przez Wolfa mi\'eadzy zwolennikami jedno\'9cci po-
\par ematu (unitarystami) i jego wielo\'9cci (pluralistami) nie wygas\'b3 do dzi\'9c
\par dnia. Zw\'b3aszcza wiek XIX przynosi\'b3 coraz to nowe pr\'f3by podzia\'b3\'f3w
\par i teorii powstawania poemat\'f3w. Prace tego typu sprzyja\'b3y, co prawda,
\par rozwini\'eaciu cennych metod filologicznych, ale nie rozstrzygn\'ea\'b3y kwes-
\par tii. Wi\'eacej przynios\'b3y wspomniane studia por\'f3wnawcze \'bfywej wsp\'f3\'b3-
\par cze\'9cnie poezji epickiej, analiza poemat\'f3w, odkrycie stylu formular-
\par nego. Epopeje Homera opar\'b3y si\'ea mechanicznemu krajaniu; przewa\'bfa
\par dzi\'9c w nauce oparte na solidnych podstawach stanowisko unitarys-
\par tyczne (cho\'e6 niewielu uczonych sk\'b3onnych jest przyzna\'e6 - jak staro\'bfyt-
\par ni - i Iliad\'ea, i Odysej\'ea temu samemu poecie), wielkie poematy uwa\'bfa
\par si\'ea za dzie\'b3a wybitnych tw\'f3rc\'f3w, wyros\'b3e z dziedziczonej wiekami
\par
\par 27
\par
\par tradycji epickiej poezji ustnej, same ju\'bf jednak b\'ead\'b9ce dzie\'b3ami poezji
\par spisanej. Powstanie poemat\'f3w datuje si\'ea na okres mniej wi\'eacej od
\par po\'b3owy IX wieku do pocz\'b9tku VII nawet wieku przed Chr. Jako
\par poparcie wcze\'9cniejszej z tych dwu dat mog\'b9 s\'b3u\'bfy\'e6 dwa najstarsze
\par znane nam zabytki greckiego pisma alfabetycznego, heksametryczne
\par napisy na naczyniach pochodz\'b9cych z VIII wieku przed Chr.
\par
\par Ca\'b3\'b9 p\'f3\'9fniejsz\'b9 literatur\'ea greck\'b9 mo\'bfna w\'b3a\'9cciwie wyprowadzi\'e6
\par z poemat\'f3w Homerowych. Homer by\'b3 podstawowym tekstem szko\'b3y
\par greckiej, z Homera wywodzi\'b3y si\'ea greckie poj\'eacia o b\'f3stwach i \'9cwiecie,
\par j\'eazyk Homera by\'b3 najwcze\'9cniejszym j\'eazykiem poezji, a wiersz jej naj-
\par dawniejszym wierszem. Mit Homerowy uwa\'bfali Grecy za prawdziw\'b9
\par histori\'ea swych najdawniejszych czas\'f3w, z bada\'f1 jego poemat\'f3w naro-
\par dzi\'b3a si\'ea w epoce p\'f3\'9fniejszej nauka o literaturze, zwana przez Grek\'f3w
\par najpierw gramatyk\'b9, a p\'f3\'9fniej filologi\'b9. Sta\'b3y si\'ea wreszcie poematy
\par Homerowe wzorcami epiki literackiej, zar\'f3wno greckiej, jak i p\'f3\'9fniej-
\par szej - i ka\'bfda wielka epopeja bohaterska lub historyczna naszego kr\'eagu
\par kulturalnego bezpo\'9crednio lub po\'9crednio do Homera nawi\'b9zuje.
\par
\par O eposach greckich b\'eadzie mowa ni\'bfej - epopeja narodowa Rzy-
\par mu, Eneida Wergilego, mia\'b3a by\'e6 w zamy\'9cle tw\'f3rcy rzymsk\'b9 Odysej\'b9
\par (tu\'b3aczki Eneasza) i zarazem Iliad\'b9 (walki w Italii), a ca\'b3y dalszy
\par rozw\'f3j epiki europejskiej uwarunkowany zosta\'b3 przez wsp\'f3lny wp\'b3yw
\par Homera i Wergilego. Homeryzuje wyra\'9fnie w stylu tak\'bfe i nasza
\par epopeja narodowa - Pan Tadeusz; ogromny wp\'b3yw wywar\'b3y poematy
\par Homerowe na proz\'ea epick\'b9 Sienkiewicza, kt\'f3rego Ogniem i mieczem,
\par zw\'b3aszcza w partiach opowiadaj\'b9cych o obronie Zbara\'bfa, bywa wyra\'9f-
\par n\'b9 replik\'b9 Iliady, ulubionej lektury pisarza.
\par
\par Poematy Homera zaci\'b9\'bfy\'b3y tak mocno nad literatur\'b9, \'bfe wypar\'b3y
\par nie tylko przepad\'b3a dla nas dawniejsz\'b9 tw\'f3rczo\'9c\'e6 ustn\'b9, ale nie da\'b3y
\par tak\'bfe przetrwa\'e6 bogatej, lecz znacznie literacko skromniejszej tw\'f3r-
\par czo\'9cci epickiej najbli\'bfszych wiek\'f3w, znanej nam dzi\'9c tylko z tytu\'b3\'f3w,
\par streszcze\'f1 staro\'bfytnych i kilkudziesi\'eaciu wierszy ocala\'b3ych fragmen-
\par t\'f3w. Mogliby\'9cmy j\'b9 w niniejszym zarysie pomin\'b9\'e6, gdyby nie fakt, \'bfe
\par jej tre\'9cci - mity bohaterskie - mia\'b3y pos\'b3u\'bfy\'e6 jako skarbnica temat\'f3w
\par p\'f3\'9fniejszej tw\'f3rczo\'9cci lirycznej i dramatycznej.
\par
\par Wszystkie te utwory okre\'9clano jako \'84kr\'b9g" (gr. kyklos), cykl
\par epicki, w kt\'f3rym wyr\'f3\'bfniamy cykl troja\'f1ski rozpoczynaj\'b9cy si\'ea Opo-
\par wie\'9cciami cypryjskimi (Kypria) - o przyczynach i pocz\'b9tkach wojny
\par
\par 28
\par
\par troja\'f1skiej, a wi\'eac wydarzeniach poprzedzaj\'b9cych Iliad\'ea. Kontynuacj\'ea
\par Iliady stanowi\'b3y: Etiopida (Ajthiopis - o sojusznikach Trojan: w\'b3adcy
\par Etiop\'f3w, Memnonie, i kr\'f3lowej Amazonek, Penthesilei) i Mala Iliada
\par (Ilias mikra) oraz Zniszczenie Troi \{Iliu persis - o koniu troja\'f1skim
\par i upadku Ilionu). Paralel\'b9 Odysei by\'b3y Powroty (Nostoj) pozosta\'b3ych
\par bohater\'f3w rozp\'eadzonych burz\'b9 w czasie powrotu spod Troi, a o \'9cmier-
\par ci Odyseusza z r\'eaki Telegonosa, syna bohatera i czarodziejki Kirki,
\par poszukuj\'b9cego nie znanego mu ojca, opowiada\'b3a Telegonia (Teleg\'f3-
\par neja).
\par
\par Istnia\'b3y te\'bf inne cykle: teba\'f1ski, kt\'f3rego osi\'b9 by\'b3y dzieje rodu
\par Edypa, dalej epopeje o czynach Heraklesa, opowie\'9cci o wyprawie
\par Argonaut\'f3w. S\'b9dz\'b9c z fragment\'f3w, najciekawsze artystycznie by\'b3y
\par Opowie\'9cci cypryjskie, wyst\'eapowa\'b3a tam interesuj\'b9ca my\'9cl o zes\'b3aniu
\par przez Dzeusa wojny dla odci\'b9\'bfenia przeludnionej Ziemi. Poziom
\par artystyczny tych poemat\'f3w nie m\'f3g\'b3 si\'ea r\'f3wna\'e6 z Iliad\'b9 i Odysej\'b9,
\par prawdziwie artystycznego traktowania doczeka\'b3y si\'ea ich tre\'9cci dopiero
\par w innych formach literackich. Tw\'f3rczo\'9c\'e6 epicka cyklik\'f3w wygas\'b3a
\par gdzie\'9c w po\'b3owie VI wieku przed Chr., przekazane i cz\'easto niepewne
\par ich imiona nic nam w\'b3a\'9cciwie nie m\'f3wi\'b9.
\par
\par Inaczej jest z nieco m\'b3odszym od Iliady i Odysei tw\'f3rc\'b9 epickich
\par poemat\'f3w dydaktycznych Hezjodem (Hesiodos) z Askry w Beocji,
\par pierwsz\'b9 uchwytn\'b9 indywidualno\'9cci\'b9 poetyck\'b9 w literaturze greckiej.
\par Ch\'b3op, syn przybysza z ma\'b3oazjatyckiej Kyme, za m\'b3odu pasa\'b3 trzody
\par ojcowskie na stokach g\'f3ry Muz, Helikonu, i tam mia\'b3 dost\'b9pi\'e6
\par poetyckiej inicjacji. Po zgonie ojca wpl\'b9tany w sp\'f3r spadkowy z bra-
\par tem Persesem, pokrzywdzony przez s\'eadzi\'f3w, pr\'f3bowa\'b3 zyska\'e6 spra-
\par wiedliwo\'9c\'e6 - jak tylu po nim - gwa\'b3townym poetyckim oskar\'bfeniem
\par i pouczeniami. Gospodarowa\'b3 na niedu\'bfej zagrodzie, uczestniczy\'b3 jako
\par \'9cpiewak-poeta w agonach, tote\'bf najsilniej d\'9fwi\'eacz\'b9c\'b9 nut\'b9 jego poezji
\par sta\'b3 si\'ea obraz ci\'ea\'bfkiego ch\'b3opskiego trudu i nauki gospodarskie.
\par
\par Z tw\'f3rczo\'9cci Hezjoda przetrwa\'b3y dwa niewielkie poematy Prace
\par i dnie oraz Teogonia, pami\'ea\'e6 o innych i - jak nieraz w greckiej
\par literaturze - utw\'f3r poecie tylko przypisywany, p\'f3\'9fniejszy. Tarcza
\par Heraklesa.
\par
\par Prace i dnie (Erga kaj hemeraj) mo\'bfna by nazwa\'e6 poetyckim
\par poradnikiem dla rolnika. Poemat, adresowany do Persesa, sk\'b3ada si\'ea
\par z rad i przykaza\'f1, jak gdyby Hezjod ukazywa\'b3 Sprawiedliwo\'9c\'e6 bratu
\par
\par 29
\par
\par zamy\'9claj\'b9cemu nowy przeciw niemu proces. Chocia\'bf tok utworu
\par i jego poetycka faktura s\'b9 pewnym cofni\'eaciem wobec artyzmu epopei
\par Homerowej, to moralno\'9c\'e6 Hezjodowa jest niew\'b9tpliwie wy\'bfsza od
\par homeryckiej, Dzeus przybiera tu znamiona opiekuna Sprawiedliwo\'9cci.
\par Hezjod jest, co prawda, na skutek gorzkich do\'9cwiadcze\'f1 pesymist\'b9
\par i daje temu wyraz czy to w pierwszej zapisanej w literaturze greckiej
\par bajce (gdzie d\'b3awi\'b9cy w swych szponach s\'b3owika jastrz\'b9b ukazuje
\par obrazowo przewag\'ea si\'b3y nad s\'b3uszno\'9cci\'b9), czy to w opowie\'9cci o \'84pi\'ea-
\par ciu wiekach ludzko\'9cci", coraz to gorszych: z\'b3otym, srebrnym, br\'b9zo-
\par wym, heroicznym (to czas bohater\'f3w Homerowych) i najgorszym
\par
\par - \'bfelaznym, wsp\'f3\'b3czesnym poecie.
\par
\par Ludzie winni pracowa\'e6 - poeta daje zalecenia na ca\'b3y rok rolniczy
\par oznaczany zjawiskami przyrody, opisuje prace polowe i domowe,
\par czynno\'9cci - ork\'ea, siejb\'ea itd., narz\'eadzia rolnicze, sprz\'ea\'bfaj i niewol-
\par nik\'f3w. Ma\'b3o dla nas poetycki materia\'b3 ubarwiaj\'b9 niekiedy szczerze
\par poetyckie obrazy takie, jak opis srogiej zimy i jej okropno\'9cci, kt\'f3rych
\par nie prze\'bfywa tylko m\'b3oda dziewczyna w matczynej komorze, albo
\par pogodna scena letniego spoczynku rolnika, kt\'f3ry po dokonanych
\par pracach raczy si\'ea w ch\'b3odzie smacznym mi\'easem i wybornym winem.
\par Ostatnie kilkadziesi\'b9t wers\'f3w poematu - to magiczny wykaz dni
\par miesi\'b9ca szcz\'ea\'9cliwych i nieszcz\'ea\'9cliwych, nadaj\'b9cych si\'ea lub nie nadaj\'b9-
\par cych do okre\'9clonych czynno\'9cci i prac, gdy\'bf ,,niekiedy dzie\'f1 bywa
\par macoch\'b9, niekiedy matk\'b9" i b\'b3ogos\'b3awiony, kto si\'ea na nich zna. Obok
\par zaj\'ea\'e6 rolnika poemat m\'f3wi te\'bf o \'bfegludze, oczywi\'9ccie zarobkowej,
\par jednak\'bfe Hezjod jako typowy wie\'9cniak nie ufa temu ryzykownemu
\par
\par sposobowi zarabiania na \'bfycie.
\par
\par Z poematu jawi si\'ea przed nami wyrazisty portret duchowy autora,
\par
\par konserwatywnego ch\'b3opa realisty, ci\'ea\'bfko borykaj\'b9cego si\'ea z \'bfyciowym
\par trudem, do\'9cwiadczanego k\'b3opotami i udr\'eaczeniami, wyzyskiwanego
\par przez miejskich urz\'eadnik\'f3w, g\'b3\'eaboko pobo\'bfnego. Tradycyjna m\'b9d-
\par ro\'9c\'e6 ludowa zawarta jest w du\'bfej liczbie gnom-sentencji, przys\'b3\'f3w
\par i porzekade\'b3, najcz\'ea\'9cciej na temat pracy i stosunku cz\'b3owieka do
\par pracy, jak ta:
\par
\par Praca nikogo nie ha\'f1bi, a ha\'f1b\'b9 jest \'bfy\'e6 w bezczynno\'9cci
\par
\par (w. 311. prze\'b3. Wiktor Steffen)
\par
\par Niewielki ten otw\'f3r -(828 wers\'f3w) otwiera epik\'ea dydaktyczn\'b9,
\par bogat\'b9 w przysz\'b3o\'9c\'e6, z niego bowiem mia\'b3y bra\'e6 natchnienie i Georgi-
\par
\par 30
\par
\par ki Wergilego, znamiennie nazwane \'84askrejsk\'b9 pie\'9cni\'b9", i wszystkie
\par p\'f3\'9fniejsze Ziemia\'f1stwa literatury europejskiej z polskim Ko\'9fmiano-
\par wym w\'b3\'b9cznie.
\par
\par R\'f3wnie\'bf dydaktyczna, ale w innym przedmiocie, jest Hezjodowa
\par Teogonia (Theogonia), czyli poemat o \'84narodzinach bog\'f3w" i po-
\par wstaniu \'9cwiata z Chaosu, bezkszta\'b3tnej mieszaniny \'bfywio\'b3\'f3w. Z niej
\par to wysz\'b3y Ziemia (Gaja), Podziemie (Tartar), Mi\'b3o\'9c\'e6 (Eros), Ciemno\'9c\'e6
\par (Erebos). Erebos zrodzi\'b3 \'8cwiat\'b3o dzienne (Ajther, Eter), a Gaja - Nie-
\par bo (Uranosa) i Morze (Pontos), w ten spos\'f3b \'9cwiat\'b3o rodzi\'b3o si\'ea
\par z ciemno\'9cci, a kszta\'b3ty z bezkszta\'b3tu. Gaja w zwi\'b9zku z Uranosem
\par da\'b3a z kolei \'bfycie najdawniejszym bogom i tytanom, spo\'9cr\'f3d kt\'f3rych
\par jednym by\'b3 Kronos, ojciec Dzeusa, zwyci\'ea\'bfony p\'f3\'9fniej przez w\'b3as-
\par nego syna. Dzeus i b\'f3stwa olimpijskie posiedli wtedy w\'b3adz\'ea nad
\par \'9cwiatem, kt\'f3rym odt\'b9d rz\'b9dz\'b9. Od bogi\'f1 wst\'eapuj\'b9cych w \'b3o\'bfa \'9cmier-
\par telnych wywodz\'b9 si\'ea herosi.
\par
\par Jakby uzupe\'b3nieniem Teogonii by\'b3 zaginiony poemat pt. Katalog
\par kobiet \{Katalogos gynajk\'f3n) opowiadaj\'b9cy o \'9cmiertelniczkach, za-
\par szczyconych \'b3askami bog\'f3w, matkach bohater\'f3w; odzyskali\'9cmy z nie-
\par go, m. in. dzi\'eaki papirusom, urywek z histori\'b9 zalotnik\'f3w Heleny.
\par
\par Zr\'b9b powszechnych wierze\'f1 Grecji ustali\'b3y i do wierzenia na
\par przysz\'b3e wieki poda\'b3y poematy Homera i Hezjoda, one te\'bf pozosta\'b3y
\par \'9fr\'f3d\'b3em starej greckiej religijno\'9cci, jak d\'b3ugo przetrwa\'b3a. Zas\'f3b po-
\par staci mitycznych i legend epickich sta\'b3 si\'ea tworzywem ca\'b3ej p\'f3\'9fniejszej
\par poezji. Genealogia bohaterska wielkich rod\'f3w czerpa\'b3a z poematu
\par Hezjoda i z wielkiego ,,katalogu" uczestnik\'f3w wyprawy na Troj\'ea,'
\par zawartego w II ksi\'eadze Iliady.
\par
\par J\'eazyk i wiersz Hezjoda bliskie s\'b9 wierszowi Homerowemu, inno-
\par wacje - to, wspomniane ju\'bf, cz\'easte gnomy i przys\'b3owia oraz, by\'e6 .
\par mo\'bfe, ludowego pochodzenia obrazowe okre\'9clenia z\'b3o\'bfone (peryfra-
\par zy), takie, jak \'84ten, co w dzie\'f1 \'9cpi" na oznaczenie z\'b3odzieja, albo \'84ten,
\par co nosi sw\'f3j dom" - na \'9climaka.
\par
\par Pod imieniem Hezjoda zachowa\'b3 si\'ea do naszych czas\'f3w kr\'f3tki
\par (480 wers\'f3w) utw\'f3r epicki. Tarcza Heraklesa (Aspis Herakleus),
\par historia walki Heraklesa z Kyknosem, synem Aresa, zako\'f1czona
\par \'9cmierci\'b9 Kyknosa. Jednak\'bfe centrum poematu stanowi opis wspania-
\par \'b3ej tarczy. Podobny, wspanialszy artystycznie opis tarczy Achillesa
\par wyst\'eapowa\'b3 ju\'bf w Iliadzie, ale zmiana proporcji takiego opisu i ca\'b3o-
\par \'9cci, w kt\'f3rej wyst\'eapuje, jest znamienna dla odmiany gust\'f3w i poetyki.
\par
\par 31
\par
\par W \'9ccis\'b3ym zwi\'b9zku z wielk\'b9 epik\'b9 pozostaje zesp\'f3\'b3 34 hymn\'f3w
\par \'84homeryckich", bo przez antyczn\'b9 tradycj\'ea przypisywanych Homero-
\par wi, pochodz\'b9cych z lat 750-500 (s\'b9 i p\'f3\'9fniejsze), s\'b3u\'bf\'b9cych jako
\par zbo\'bfne preludia (pro\'f3jmion) do recytacji epopei przez rapsod\'f3w na
\par wielkich \'9cwi\'eatach jo\'f1skich. W pi\'eaciu najd\'b3u\'bfszych opowiedziano sze-
\par roko legendy o b\'f3stwach: o narodzeniu Apollona na wyspie Delos,
\par o powstaniu wyroczni w Delfach, zabawn\'b9 opowie\'9c\'e6 o narodzinach
\par Hermesa, wynalezieniu przeze\'f1 liry i pierwszym z\'b3odziejstwie male\'f1-
\par kiego boga, o mi\'b3o\'9cci Afrodyty i pasterza Anchizesa, kt\'f3rej owocem
\par mia\'b3 by\'e6 Eneasz, o porwaniu przez boga Podziemia Hadesa Per-
\par sefony, c\'f3rki Demetry, i rozpaczliwej tu\'b3aczce matki oraz ustanowie-
\par niu kultu obu bogi\'f1 w Eleusis w pobli\'bfu Aten. Z kr\'f3tszych wymie\'f1-
\par my histori\'ea ukarania pirat\'f3w przez boga Dionizosa i pochwa\'b3\'ea ko\'9f-
\par lonogiego Pana. Reszta hymn\'f3w - to kr\'f3tkie wezwania b\'f3stw, s\'b3a-
\par wi\'b9ce ich moc i sprawy. Hymn najp\'f3\'9fniejszy w zbiorze, do Aresa,
\par powsta\'b3 mo\'bfe dopiero w epoce hellenistycznej, je\'9cli s\'b9dzi\'e6 z jego
\par
\par astrologicznych element\'f3w.
\par
\par Wielka epika by\'b3a powa\'bfna, cho\'e6 nie wyrzeka\'b3a si\'ea humoru,
\par a nawet nut komicznych, ale bardzo wcze\'9cnie narodzi\'b3a si\'ea jej paro-
\par dia, tw\'f3rczo\'9c\'e6 przedrze\'9fniaj\'b9ca tre\'9cci, styl i wiersz epopei na tema-
\par tach niewa\'bfnych i b\'b3ahych.
\par
\par Samemu Homerowi przypisywano, zaginiony dla nas niestety,
\par poemat Margites (imi\'ea to znaczy tyle, co \'84spro\'9cny g\'b3upek"), o jednym
\par takim, co \'84na wielu sprawach si\'ea zna\'b3, ale na wszystkich \'9fle", synku
\par bogatych rodzic\'f3w, kt\'f3ry np. nie wiedzia\'b3, co robi\'e6 z \'bfon\'b9 po \'9clubie.
\par Poemacik mia\'b3 niezwyk\'b3\'b9 form\'ea wierszow\'b9, gdy\'bf grupy heksametr\'f3w
\par przerywane by\'b3y pojedynczymi szyderczymi jambami.
\par
\par Z innych poemat\'f3w tego typu przetrwa\'b3 jeden, dla nas niezbyt
\par zabawny, ale wa\'bfny jako pocz\'b9tek bardzo \'bfywotnego gatunku, eposu
\par heroikomicznego, Wojna \'bfabiomysia (Batrachomyomachia, 303 wer-
\par sy), r\'f3wnie\'bf przypisywana Homerowi, co nieprawdopodobne, lub
\par Karyjczykowi Pigresowi, co te\'bf nie do udowodnienia. Kr\'f3l \'bfab,
\par Odmig\'eaba (Physignathos), przeprawia\'b3 na jeziorze na w\'b3asnych ple-
\par cach kr\'f3lewicza-myszk\'ea imieniem Z\'b3odziej Kruszyn (Psicharpaks).
\par Przera\'bfony ukazaniem si\'ea w\'ea\'bfa wodnego zanurkowa\'b3, topi\'b9c oczywi\'9c-
\par cie przyjaciela. Myszy, pragn\'b9c pom\'9cci\'e6 \'9cmier\'e6 w\'b3adcy, ruszaj\'b9 na
\par \'bfaby, a bitwa jest tak zaci\'eata, \'bfe nawet piorun Dzeusa nie mo\'bfe
\par rozdzieli\'e6 heroicznych zwierz\'b9tek. Czyni\'b9 to dopiero szczypce rak\'f3w
\par
\par 32
\par
\par zes\'b3anych jako swoiste oddzia\'b3y rozjemcze. Poemacik parodiuje Iliad\'ea
\par w stylu, epizodach (narada bog\'f3w, walki, zbrojenie si\'ea uczestnik\'f3w)
\par wyzyskuj\'b9c przy tym komizm burleskowy (zbroje z \'b3upin) oraz komi-
\par czne imiona ,,m\'f3wi\'b9ce". Batrachomyomachia zapowiada pewne ele-
\par menty komedii, a we wspomnianym ju\'bf jej potomstwie literackim
\par postawi\'e6 mo\'bfemy u nas Myszeis Krasickiego.
\par
\par Powstawanie parodii bywa najcz\'ea\'9cciej znakiem osi\'b9gni\'eacia szczytu
\par gatunku parodiowanego i jego prze\'bfywania si\'ea. Epopeja grecka mia\'b3a
\par jeszcze istnie\'e6 ca\'b3e wieki, ale jej najwy\'bfszy rozw\'f3j przypad\'b3 na same
\par pocz\'b9tki dziej\'f3w literatury, z niej wysz\'b3a literatura p\'f3\'9fniejsza i to nie
\par tylko poezja. Co si\'ea tyczy dalszych los\'f3w tego literackiego spadku, to
\par poezja Homerowa jest najtrwalszym wk\'b3adem w pu\'9ccizn\'ea pi\'9cmiennic-
\par twa greckiego, a jej r\'f3\'bfnie traktowane i przyjmowane tre\'9cci obecne s\'b9
\par we wszystkich epokach dziej\'f3w literatury. Nawet w \'9credniowieczu
\par strz\'eapy starej tradycji dziedziczy Romans troja\'f1ski. W wieku XIX
\par i XX o\'bfywa zn\'f3w symbolika Odysei i nie przypadkiem prekursorskie
\par dzie\'b3o nowej prozy, Ulisses Jamesa Joyce'a, zbudowane zosta\'b3o na
\par planie Odysei.
\par
\par 2. Liryka
\par
\par W szerokiej panoramie \'bfycia najdawniejszej Grecji, jak\'b9 daj\'b9
\par poematy Homerowe, nie brak \'9cwiadectwa o innych jeszcze ni\'bf \'84po-
\par wie\'9c\'e6 o czynach m\'ea\'bf\'f3w" formach poetyckich, przede wszystkim
\par o pie\'9cniach: obrz\'eadowych, jak weselny hymenajos, \'bfa\'b3obny tren (thre-
\par nos), kultowych, jak \'9cpiewany ku czci Apollona pean (pajan), albo
\par \'9cpiewach przy pracy, np. pie\'9cni kobiet przy tkaniu. Pie\'9cni\'b9 kultow\'b9,
\par kt\'f3ra towarzyszy pracy, jest \'9cpiew o Linosie przy winobraniu. Nazw\'b9
\par og\'f3ln\'b9 dla pie\'9cni na cze\'9c\'e6 b\'f3stw jest wspomniany ju\'bf hymn (hymnos).
\par Gdyby\'9cmy nawet nie mieli tych \'9cwiadectw, trudno by\'b3oby przypusz-
\par cza\'e6, by Grecy inaczej ni\'bf inne ludy nie mieli swego pie\'9cniarskiego
\par folkloru, kt\'f3ry jest pod\'b3o\'bfem i warunkiem powstania wszelkiej poezji
\par lirycznej.
\par
\par Jednak\'bfe specyficzne warunki przekazu greckiej pu\'9ccizny kultural-
\par nej sprawi\'b3y, \'bfe z w\'b3a\'9cciwego folkloru zachowa\'b3y si\'ea ledwie okruchy,
\par cz\'easto z du\'bfo p\'f3\'9fniejszych czas\'f3w za\'9cwiadczone, cho\'e6 o dawno\'9cci ich
\par m\'f3wi \'b3\'b9czenie przez tradycj\'ea z imieniem Homera i umieszczanie ich
\par
\par 33
\par
\par tekst\'f3w w jego fikcyjnych biografiach. Tak\'bfe w niekt\'f3rych ju\'bf literac-
\par kich utworach mo\'bfna niew\'b9tpliwie rozpozna\'e6 stylizowany autentycz-
\par ny folklor. Do szcz\'b9tk\'f3w prawdziwego folkloru nale\'bf\'b9: pie\'9c\'f1 proszal-
\par na, Ejrezjona (Ejresione) i podobna rodyjska pie\'9c\'f1 wiosenna O jask\'f3\'b3-
\par ce (Chelid\'f3nisma) albo niby-Homerowa modlitwa garncarzy czy te\'bf
\par stylizowane p\'f3\'9fniej w utworach Teokryta (w. III przed Chr.) \'9cpiewki
\par pasterzy i \'bfe\'f1c\'f3w. Pie\'9cni pasterskie, bukoliki, te\'bf wyra\'9fnie nawi\'b9zuj\'b9
\par do folkloru, jednak\'bfe trudno by\'b3oby okre\'9cli\'e6, gdzie tu si\'ea ko\'f1czy
\par autentyczna ludowo\'9c\'e6, a gdzie zaczyna indywidualne artystyczne
\par
\par dokonanie poety.
\par
\par A wi\'eac prawie nie znamy starogreckiej pie\'9cni ludowej. Wymykaj\'b9
\par
\par si\'ea te\'bf naszemu poznaniu, podobnie jak przy epice, pocz\'b9tki liryki,
\par gdy\'bf najwcze\'9cniejsze utwory zachowane nosz\'b9 ju\'bf znamiona przebytej
\par drogi rozwojowej. Charakter niew\'b9tpliwie ludowy maj\'b9 \'9cpiewane przy
\par biesiadach piosenki, skolia, kt\'f3rych attycki zbiorek z VI/V wieku
\par
\par zachowa\'b3 si\'ea.
\par
\par Termin ,,liryka", podobnie jak \'84epika" (od gr. epos = s\'b3owo,
\par
\par mowa, opowie\'9c\'e6), jest pochodzenia greckiego, ale jego pierwotne
\par znaczenie odmienne by\'b3o od dzi\'9c przyj\'eatego, oznacza\'b3 pie\'9cni wykony-
\par wane, \'9cpiewane przy akompaniamencie liry, a nie pie\'9cni w og\'f3le.
\par Naszej liryce odpowiada w greczy\'9fnie raczej okre\'9clenie \'84melika" (od
\par gr. melos = pie\'9c\'f1, por. nasze \'84melodia"). Dodajmy, \'bfe Grecy nie
\par zaliczali do meliki dwu gatunk\'f3w dla nas zdecydowanie lirycznych:
\par
\par elegii i jambu.
\par
\par Ta pierwotna poezja by\'b3a zawsze pie\'9cni\'b9, tradycyjnie zwi\'b9zan\'b9
\par
\par z muzycznym akompaniamentem, przez tw\'f3rc\'f3w nie tylko uk\'b3adan\'b9
\par jako wiersz, ale i komponowan\'b9 jako melodia. Przemiany w muzyce
\par stanowi\'b3y o przemianach w poezji. Niestety, z muzyki greckiej za-
\par chowa\'b3o si\'ea \'bfa\'b3o\'9cnie ma\'b3o, ledwie kilka zanotowanych melodii. W na-
\par szych wi\'eac s\'b9dach o tak istotnej ga\'b3\'eazi sztuki skazani jeste\'9cmy na
\par bardzo nieprecyzyjne opisy i charakterystyki teoretyk\'f3w p\'f3\'9fniejszej
\par
\par staro\'bfytno\'9cci.
\par
\par Jest to tym dotkliwsze, \'bfe z muzyk\'b9 (tj. sztuk\'b9 Muz) wi\'b9zali Grecy
\par
\par ogromnie wiele, podkre\'9clali jej wp\'b3yw na ukszta\'b3towanie cz\'b3owieka;
\par
\par okre\'9clonym tonacjom muzycznym przypisywali okre\'9clone dzia\'b3anie
\par na psychik\'ea ludzk\'b9, tak np. tonacja dorycka mia\'b3a charakter powa\'bfny
\par i szlachetny, lidyjska by\'b3a \'bfywa i gwa\'b3towna. Mia\'b3y te\'bf okre\'9clon\'b9 rol\'ea
\par i znaczenie instrumenty, czy to zwi\'b9zane z Grekami od czas\'f3w
\par
\par 34
\par
\par najdawniejszych strunowe, r\'f3\'bfne odmiany liry -jak forminga i kitara,
\par czy to - odczuwany jako nowy wynalazek wschodniej proweniencji
\par - d\'eaty aul\'f3s (rodzaj klarnetu, u nas cz\'easto, lecz nies\'b3usznie zwany
\par fletem), kt\'f3ry jednak z czasem zdobywa\'b3 coraz wi\'eaksze uznanie
\par wypieraj\'b9c lir\'ea z zastrze\'bfonych jej poprzednio dziedzin. W VIII i VII
\par wieku mia\'b3y zaj\'9c\'e6 dwa wydarzenia istotne dla rozwoju muzyki, a wi\'eac
\par i poezji lirycznej: Frygijczyk O\'b3ympos mia\'b3 ,,ulepszy\'e6" aul\'f3s, a muzyk
\par Terpandros ,,zreformowa\'b3" lir\'ea, wprowadzaj\'b9c siedem strun zamiast
\par dotychczasowych czterech.
\par
\par W\'b3a\'9cnie aul\'f3s stanowi\'b3 akompaniament elegii, a pewnie i jambu,
\par cho\'e6 s\'b3yszymy p\'f3\'9fniej tak\'bfe i o instrumentach strunowych towarzy-
\par sz\'b9cych wykonaniu tej poezji. Co jednak najbardziej odr\'f3\'bfnia\'b3o te
\par dwa gatunki od liryki w \'9ccis\'b3ym tego s\'b3owa znaczeniu, to fakt, \'bfe
\par muzyka by\'b3a w nich raczej tylko akompaniamentem.
\par
\par Z bogat\'b9 tw\'f3rczo\'9cci\'b9 liryczn\'b9 Grek\'f3w, z ca\'b3\'b9 jej r\'f3\'bfnorodno\'9cci\'b9
\par pie\'9cni, styl\'f3w, tw\'f3rc\'f3w, losy obesz\'b3y si\'ea okrutnie. Tw\'f3rczo\'9c\'e6 jednego
\par tylko poety, Teognisa, zachowa\'b3a si\'ea obszerniej, nawet za obszernie,
\par bo ska\'bfona obcymi przymieszkami. Z utwor\'f3w najwi\'eakszego z po-
\par et\'f3w lirycznych, Pindara, zachowa\'b3 si\'ea w\'b3a\'9cciwie jeden tylko gatunek,
\par z tw\'f3rczo\'9cci pozosta\'b3ych poet\'f3w ledwie po kilka wzgl\'eadnie komplet-
\par nych utwor\'f3w i zwykle niewiele drobnych fragment\'f3w. W ostatnich
\par kilkudziesi\'eaciu latach zdobycze nowej nauki, papirologii, przynios\'b3y
\par istotne uzupe\'b3nienia stanu tekst\'f3w, zwracaj\'b9c nam np. du\'bf\'b9 cz\'ea\'9c\'e6
\par tw\'f3rczo\'9cci niemal zapomnianego Bakchylidesa, przynosz\'b9c u\'b3amki
\par liryki solowej. Wszystko to wci\'b9\'bf ma\'b3o, nasz obraz poezji lirycznej
\par dawnej Hellady jest wci\'b9\'bf niekompletny, miejscami ciemny.
\par
\par M\'f3wi\'b9c o parodii epickiej pt. Margites wspomnieli\'9cmy ju\'bf o wy-
\par st\'eapowaniu w niej trymetr\'f3wjambicznych. Ta najcz\'ea\'9cciej wyst\'eapuj\'b9ca
\par i maj\'b9ca du\'bf\'b9 przysz\'b3o\'9c\'e6 w poezji greckiej miara wierszowa polega\'b3a
\par na przemienno\'9cci kr\'f3tkich i d\'b3ugich zg\'b3osek z przyciskiem na tych
\par ostatnich.
\par
\par Na\'9claduj\'b9c to izometrycznie, otrzymujemy taki np. wiersz:
\par
\par Pos\'b3u|chaj Ke|ryki|dzie, baj|k\'ea p\'f3|wiem wam
\par
\par u\emdash | u \emdash |u\emdash | u \emdash | u \emdash l u \emdash
\par
\par (fragment wiersza Archilocha, prze). S. Srebrny)
\par
\par W wierszu tym ka\'bfde dwa jamby stanowi\'b9 jedno metrum, st\'b9d sze\'9c\'e6
\par jamb\'f3w daje trymetr (\'84tr\'f3jmiar"). Nie wchodzimy tu w niepotrzebne
\par
\par 35
\par
\par dla naszych cel\'f3w obja\'9cniania zast\'eapstw i rozwi\'b9za\'f1 jamb\'f3w, ogrom-
\par nie urozmaicaj\'b9cych daleki od monotonii wiersz.
\par
\par W tw\'f3rczo\'9cci jambograf\'f3w obok r\'f3\'bfnych kombinacji jamb\'f3w
\par - trymetr jest tylko najcz\'eastsz\'b9 - wyst\'eapowa\'b3y te\'bf szybsze tokiem,
\par bardziej o\'bfywione trocheje (d\'b3uga wymawiana z przyciskiem + kr\'f3t-
\par ka\emdash u, najcz\'ea\'9cciej spotykany wiersz - to tetrametr, czyli \'84cztero-
\par
\par miar" trocheiczny).
\par
\par Nie znamy pochodzenia jambu, greckie spekulacje na ten temat s\'b9
\par tylko pomys\'b3owymi legendami, wiemy tylko, \'bfe w swych pocz\'b9tkach
\par ten kr\'f3tki wiersz, r\'f3\'bfny od majestatycznego heksametru i bliski ju\'bf
\par mowie potocznej, by\'b3 wierszem \'bfartu, ataku, zaczepki.
\par
\par Miar\'b9 przyj\'eat\'b9 w elegii by\'b3 dystych, czyli dwuwiersz elegijny,
\par najstarsza strofa poezji greckiej. Pierwszy wiersz dystychu by\'b3 heksa-
\par metrem, w wierszu drugim nie wyst\'eapowa\'b3y \'84drugie po\'b3\'f3wki" stopy
\par trzeciej i sz\'f3stej heksametru, zostawa\'b3o wi\'eac dwa razy po dwie i p\'f3\'b3
\par stopy, nazwano zatem ten wiersz pentametrem (\'84pi\'eaciomiarem").
\par Pentametr izometryczny w j\'eazyku polskim jest o wiele bardziej niena-
\par turalny ni\'bf heksametr i u\'bfywany bywa chyba wy\'b3\'b9cznie w przek\'b3a-
\par dach z poezji antycznej. Niefilologowie maj\'b9 z czytaniem tego wiersza
\par k\'b3opoty, nawet gdy idzie o przek\'b3ady tak udane jak S. Srebrnego:
\par
\par W pierwszych walcz\'b9c szeregach, ojczyzny mi\'b3ej od wroga
\par Broni\'e6 m\'ea\'bfnie i pa\'9c\'e6, pi\'eakny zaiste to los.
\par
\par (Tyrt\'b9jos)
\par
\par Pierwszym poet\'b9 jambu, czyli jambografem, a r\'f3wnocze\'9cnie
\par tw\'f3rc\'b9 elegii, jest jeden z najwi\'eakszych liryk\'f3w greckich, przez
\par staro\'bfytnych stawiany jako poeta zaraz po Homerze, Archiloch
\par (Archilochos) z wyspy Paros, kt\'f3rego \'bfywa indywidualno\'9c\'e6 przebija
\par wyrazi\'9ccie nawet z tych u\'b3omk\'f3w jego poezji, jakie dzi\'9c posiadamy.
\par Syn arystokraty i niewolnicy, wi\'eac wedle \'f3wczesnych poj\'ea\'e6 cz\'b3owiek
\par gorszej krwi, bez maj\'b9tku, by\'b3 \'bfo\'b3nierzem najemnym, chleb i wino
\par mia\'b3 ,,z w\'b3\'f3czni", jak si\'ea sam chwali. Losy \'bfycia nape\'b3ni\'b3y go t\'b9
\par gorycz\'b9 i pasj\'b9, jakim da\'b3 wyraz w swych gniewnych jambach. Nie
\par wiadomo, ile prawdy jest w legendzie o jego mi\'b3o\'9cci do pi\'eaknej
\par Neobule - drobne, ale wymowne fragmenty poezji Archilocha malu-
\par j\'b9 ten romans - kt\'f3rej mu odm\'f3wiono, za co tak si\'ea m\'9cci\'b3 wier-
\par szami, \'bfe przywi\'f3d\'b3 ojca dziewczyny, j\'b9 sam\'b9 i jej siostry do
\par
\par samob\'f3jstwa.
\par
\par 36
\par
\par Archiloch to natura bujna, nie znaj\'b9ca umiaru w uczuciach, cho\'e6
\par zdolna te\'bf do chwil refleksji, niepowstrzymana w gniewie i nienawi\'9cci,
\par w przyja\'9fni otwarta i szczera. \'afo\'b3nierz-zawodowiec, kpi sobie z arys-
\par tokratycznych idea\'b3\'f3w, w wodzu ceni dzielno\'9c\'e6, a nie pozory i szyk
\par arystokraty, zna r\'f3\'bfne koleje wojennych los\'f3w i nawet utrata tarczy
\par nie jest dla niego ha\'f1b\'b9 nie do zmycia - nab\'eadzie sobie now\'b9. Poeta
\par zgin\'b9\'b3 w walce. \'afycie jego mo\'bfemy datowa\'e6 wed\'b3ug wzmianki poetyc-
\par kiej o za\'e6mieniu s\'b3o\'f1ca (rok 648).
\par
\par Wyspiarzem by\'b3 te\'bf drugi z jambograf\'f3w, Semonides z wyspy
\par Samos (w. VII przed Chr.), za\'b3o\'bfyciel kolonii na Amorgos, posta\'e6
\par zupe\'b3nie dla nas blada. Mamy z jego tw\'f3rczo\'9cci d\'b3u\'bfszy fragment
\par wywodz\'b9cy typy kobiet od r\'f3\'bfnych stworze\'f1 i \'bfywio\'b3\'f3w (\'9cwinia,
\par klacz, suka, ma\'b3pa, morze, ziemia itd.), dziewi\'ea\'e6 genealogii negatyw-
\par nych z jedn\'b9 tylko pozytywn\'b9 (od pszczo\'b3y). Ju\'bf u Hezjoda wy-
\par st\'eapowa\'b3a nuta mizogynizmu, od Semonidesa niech\'ea\'e6 i pogarda dla
\par kobiet b\'eadzie brzmia\'b3a wcale cz\'easto w literaturze greckiej. I u Semoni-
\par desa, i u p\'f3\'9fniejszych tw\'f3rc\'f3w by\'b3a to stara ch\'b3opska tradycja
\par odbijaj\'b9ca wyra\'9fnie stanowisko spo\'b3eczne kobiety w antyku.
\par
\par M\'eaty spo\'b3eczne, \'9crodowisko wykoleje\'f1c\'f3w reprezentuje Hip-
\par ponaks z Efezu (w. VI przed Chr.), mo\'bfe wywodz\'b9cy si\'ea z arysto-
\par kracji, ale p\'eadz\'b9cy \'bfycie w\'9cr\'f3d \'bfebrak\'f3w, dziewek, najwy\'bfej swoistej
\par cyganerii. Wiersze jego to albo nagabywanie o ja\'b3mu\'bfn\'ea, albo nie
\par przebieraj\'b9ce w s\'b3owach i obrazach ataki na wrog\'f3w, albo po prostu
\par obscena. Wprowadzi\'b3 on do poezji now\'b9 form\'ea - tzw. jamb kulawy
\par (cholijamb, od gr. chol\'f3s = kulawy), w kt\'f3rym wra\'bfenie tego okulenia
\par sprawia\'b3o wzd\'b3u\'bfenie przedostatniej zg\'b3oski trymetru, w jambach
\par czystych z zasady kr\'f3tkiej. W j\'eazyku Hipponaks dopuszcza\'b3 s\'b3owa
\par niegreckie, nadaj\'b9ce tej poezji specjalny posmak. Jest jednak u tego
\par naturalistycznego \'bfebraka-poety i znami\'ea talentu, i pewien specyficz-
\par ny gorzki humor. Jego poezja mia\'b3a znale\'9f\'e6 kontynuator\'f3w w epoce.
\par literatury wyrafinowanej.
\par
\par Jak Archiloch jest dla nas przede wszystkim jambografem, tak
\par Ate\'f1czyk Solon, uprawiaj\'b9cy elegi\'ea i jamb, przede wszystkim elegi-
\par kiem.
\par
\par S\'b9 wcze\'9cniejsi od niego elegicy, jak Kallinos z Efezu (VII wiek
\par przed Chr.) tw\'f3rca patriotycznych apeli do walki z wrogiem, i s\'b3yn-
\par niejszy - maj\'b9cy sta\'e6 si\'ea imieniem-symbolem - Tyrteusz (Tyrt\'b9jos),
\par poeta Sparty, cho\'e6 wedle legendy nie-Spartanin. Jego Dobry rz\'b9d czy
\par
\par 37
\par
\par te\'bf Dobry ustr\'f3j (Eunomia), ksi\'eaga elegii patriotyczno-wychowaw-
\par czych, ca\'b3kowicie zgodnych z wojskowymi idea\'b3ami Sparty, g\'b3osi
\par konieczno\'9c\'e6 zupe\'b3nego oddania si\'ea s\'b3u\'bfbie dla ojczyzny, walki dla niej
\par i \'9cmierci w jej obronie. I Kallinos, i Tyrtajos - to jakby g\'b3osy starej
\par jednolitej spo\'b3eczno\'9cci, trudno z ich tw\'f3rczo\'9cci wy\'b3oni\'e6 echo osobo-
\par wo\'9cci w\'b3asnej poet\'f3w.
\par
\par Inaczej jest z wsp\'f3\'b3czesnym Solonowi Mimnermem (Mimnermos)
\par z Kolofonu (ok. 670-600), kochankiem Nann\'f3, kt\'f3rej imieniem,
\par pierwszy bodaj w literaturze, nazwa\'b3 ksi\'eag\'ea swych utwor\'f3w, g\'b3\'eabokim
\par pesymist\'b9 op\'b3akuj\'b9cym w wierszach utracon\'b9 m\'b3odo\'9c\'e6 i jej dary,
\par op\'eatanym obsesj\'b9 staro\'9cci i \'9cmierci. W jego niezachowanej wojen-
\par no-historycznej elegii pt. Smyrneida \{Smyrneis) upatruje si\'ea jakby
\par
\par pomost mi\'eadzy eposem a elegi\'b9.
\par
\par Postaci\'b9 najlepiej nam znan\'b9 i najznamienniejsz\'b9 w dziejach starej
\par elegii jest jednak Solon, urodzony ok. 640, \'9cwiadek, uczestnik i jeden
\par z g\'b3\'f3wnych aktor\'f3w g\'b3\'eabokich przemian w ojczystym mie\'9ccie, prze-
\par ciwnik tyran\'f3w i tw\'f3rca demokratycznego ustroju Aten. W roku
\par 594/3 zosta\'b3 ,,rozjemc\'b9" powa\'9cnionych klas spo\'b3ecznych i przeprowa-
\par dzi\'b3 reformy, przede wszystkim s\'b3ynn\'b9 sejsachtej\'ea - odci\'b9\'bfenie od
\par d\'b3ug\'f3w zubo\'bfa\'b3ych ch\'b3op\'f3w, zniesienie niewoli za d\'b3ugi, now\'b9 klasyfi-
\par kacj\'ea obywateli. O tej politycznej dzia\'b3alno\'9cci opowiada sam, w ele-
\par giach i jambach, z pasj\'b9 i przekonaniem, wzywaj\'b9c na \'9cwiadk\'f3w
\par b\'f3stwa. Pot\'eapia hybris, zbrodnicz\'b9 przemoc, chwali Dike, czyli uoso-
\par bion\'b9 sprawiedliwo\'9c\'e6, umiar, \'9crodkow\'b9 drog\'ea po\'9cr\'f3d przeciwie\'f1stw.
\par To moralista polityki, jeszcze nie filozof, ale s\'b3usznie zaliczany do
\par grona m\'eadrc\'f3w, a przy tym \'bfywa i sympatyczna posta\'e6, go\'9ccinny
\par gospodarz znaj\'b9cy przyjemno\'9cci \'bfywota, ceni\'b9cy d\'b3ugie pracowite
\par \'bfycie, wci\'b9\'bf a\'bf do p\'f3\'9fnej staro\'9cci ch\'eatny do nauki.
\par
\par W demokratycznych Atenach ksi\'b9\'bfk\'b9 szkoln\'b9 sta\'e6 si\'ea mia\'b3y dwie
\par ksi\'eagi elegii (najwi\'eakszy blok tej poezji zachowany w stanie sprawiaj\'b9-
\par cym niema\'b3e k\'b3opoty badaczom) Doryjczyka z Megary i arystokraty,
\par Teognisa (Theognis, VI/V wiek), kt\'f3ry w naukach dla swego ulubie\'f1-
\par ca K-yrnosa wci\'b9\'bf i uparcie wypowiada\'b3 sw\'b9 nienawi\'9c\'e6 do ,,pod\'b3ych",
\par to znaczy ludu, a gloryfikowa\'b3 szlachetn\'b9 krew \'84dobrych", arysto-
\par krat\'f3w, u\'bfywaj\'b9c argument\'f3w nawet z hodowli zwierz\'b9t. Arystokra-
\par tyczne idea\'b3y \'bfyciowe, wojna, polowanie, u\'bfywanie maj\'b9tku, przyja\'9f\'f1
\par mi\'eadzy szlachetnymi upadaj\'b9 w ci\'ea\'bfkich czasach znaczenia pieni\'b9dza
\par i bogactwa. Nie mo\'bfe si\'ea z tym pogodzi\'e6 poeta. Te tzw. teognidea s\'b9
\par
\par 38
\par
\par swoistym zlepkiem utwor\'f3w i poet\'f3w, ale przegl\'b9daj\'b9cy przez nie
\par pierwotny tw\'f3rca - to poeta du\'bfej miary, a jego przekonanie o pot\'ea-
\par dze poezji, kt\'f3ra po wiekach jeszcze b\'eadzie uskrzydla\'e6 szczeg\'f3lnie
\par bliskie mu tre\'9cci, wyda\'b3o motyw literacki \'bfywy przez ca\'b3e wieki.
\par W trosce o autentyczno\'9c\'e6 utwor\'f3w Teognis zapewnia\'b3, \'bfe k\'b3adzie na
\par nich swe imi\'ea jako piecz\'ea\'e6.
\par
\par Inn\'b9 piecz\'ea\'e6, wtr\'b9cane na pocz\'b9tku wierszy zdanie \'84I to jest s\'b9d
\par Fokylidesa", k\'b3ad\'b3 na swych moralnych gnomach Fokylides (Phokyli-
\par des, VI wiek) z Miletu, co nie przeszkodzi\'b3o temu, \'bfe potomno\'9c\'e6
\par otrzyma\'b3a jako zbi\'f3r \'84fokylide\'f3w", czyli gnom Fokylidesa, dopiero
\par p\'f3\'9fn\'b9 kolekcj\'ea sfa\'b3szowan\'b9 chyba przez zhellenizowanego \'afyda
\par z Aleksandrii w I wieku po Chr.
\par
\par Jak widzimy z naszego przegl\'b9du tw\'f3rc\'f3w, elegia, kt\'f3rej staro\'bfyt-
\par ni przyznawali pocz\'b9tkowo charakter poetyckiej skargi, przybra\'b3a
\par przer\'f3\'bfne kszta\'b3ty: tw\'f3rczo\'9cci bojowej, patriotycznej, historycz-
\par no-wojennej, mi\'b3osnej, moralnej. Mia\'b3a te\'bf uderzy\'e6 w tony filozoficz-
\par ne, o czym ni\'bfej. Co pozosta\'b3o podstawow\'b9 cech\'b9 poza - najistotniej-
\par sz\'b9 dla staro\'bfytnych - form\'b9 wierszow\'b9? Refleksja, ch\'ea\'e6 przekazania
\par w\'b3asnych nastroj\'f3w i przekona\'f1, indywidualizacja nawet najbardziej
\par og\'f3lnych zalece\'f1. Jako gatunkowi s\'b9dzona jej by\'b3a d\'b3uga jeszcze
\par przysz\'b3o\'9c\'e6 i w literaturze greckiej, i rzymskiej, i a\'bf po czasy nam
\par wsp\'f3\'b3czesne.
\par
\par Wiek VII przed Chr. by\'b3 nie tylko w Atenach okresem wstrz\'b9s\'f3w
\par i przemian. W ca\'b3ej Grecji, w wielu miastach-pa\'f1stwach toczy\'b3a si\'ea
\par uparta walka o form\'ea rz\'b9d\'f3w: pada\'b3y arystokracje, powstawa\'b3y tyra-
\par nie, kie\'b3kowa\'b3y demokracje. Za\'bfarte walki wewn\'eatrzne wstrz\'b9sa\'b3y
\par r\'f3wnie\'bf bogat\'b9 wysp\'b9 Lesbos, kt\'f3rej s\'b9dzone by\'b3o sta\'e6 si\'ea ojczyzn\'b9
\par najciekawszej i naj\'bfarliwszej meliki. Eolscy mieszka\'f1cy wyspy trady-
\par cyjnie uprawiali muzyk\'ea i \'9cpiew. Tutaj przecie\'bf legenda kaza\'b3a przy-
\par nie\'9c\'e6 falom g\'b3ow\'ea i lir\'ea rozszarpanego przez bachantki Orfeusza, tutaj
\par Terpandros dokona\'b3 wspomnianej reformy liry. Z ko\'f1cem VII i po-
\par cz\'b9tkiem VI wieku tu w\'b3a\'9cnie wyst\'eapuje para najwybitniejszych tw\'f3r-
\par c\'f3w liryki tzw. monodycznej, utwor\'f3w do solowego wykonania.
\par
\par Arystokrata Alkajos z Mityleny (zwany u nas te\'bf z \'b3aci\'f1ska
\par Alceuszem) atakowa\'b3 rz\'b9dz\'b9cych miastem tyran\'f3w, zazna\'b3 goryczy
\par wygnania z ojczyzny i niepowodze\'f1 w walce (on tak\'bfe, jak Archiloch,
\par utraci\'b3 tarcz\'ea). Pasje polityczne, zaanga\'bfowanie w sprawy pa\'f1stwa
\par m\'f3wi\'b9 do nas z jego utwor\'f3w albo bezpo\'9crednio, albo poprzez
\par
\par 39
\par
\par malownicze metafory, jak s\'b3ynny obraz targanego burz\'b9 okr\'eatu.
\par Z widocznym umi\'b3owaniem opisuje poeta wype\'b3nion\'b9 \'9cwietn\'b9 broni\'b9
\par zbrojowni\'ea, pijatyki w gronie przyjaci\'f3\'b3. Wszystkie pory roku - jego
\par zdaniem - s\'b9 dobre, by pi\'e6: i zima, i letnie upa\'b3y. Zach\'eaca do
\par u\'bfywania \'bfycia na tym \'9cwiecie, bo nawet przemy\'9clny Syzyf nie
\par unikn\'b9\'b3 \'9cmierci. W zachowanych fragmentach znalaz\'b3y si\'ea tak\'bfe
\par cz\'b9stki \'bfarliwych hymn\'f3w do b\'f3stw, ale g\'b3\'f3wnie pozosta\'b3 Alkajos
\par poet\'b9 politycznych nami\'eatno\'9cci i uczt walcz\'b9cej jeszcze, ale na kl\'eask\'ea
\par skazanej arystokracji.
\par
\par Z tych samych kr\'eag\'f3w spo\'b3ecznych wywodzi\'b3a si\'ea nieco mo\'bfe od
\par niego starsza Safona (Sapph\'f3). J\'b9 te\'bf musia\'b3y dotkn\'b9\'e6 walki politycz-
\par ne w Mitylenie, by\'b3a nawet na wygnaniu na Sycylii. Z urywk\'f3w poezji
\par wyzieraj\'b9 postaci jej braci, z kt\'f3rych jeden jako kupiec a\'bf o Egipt
\par zawadzi\'b3; postaci\'b9 mglist\'b9 jest m\'b9\'bf Safony, za to w jednym z niedaw-
\par no dopiero odzyskanych utwor\'f3w mamy czaruj\'b9ce wyznanie mat-
\par czynej mi\'b3o\'9cci do c\'f3reczki Kleis \'84do kwiatu z\'b3ocistego podobnej".
\par
\par Jednak\'bfe w\'b3a\'9cciwym kr\'eagiem, w kt\'f3rym si\'ea poetka obraca
\par i z kt\'f3rego wyros\'b3y jej najcenniejsze utwory, jest grono dziewcz\'b9t,
\par pod jej kierownictwem s\'b3u\'bf\'b9cych Muzom, panien z dobrych lesbij-
\par skich dom\'f3w, przygotowywanych przez Safon\'ea do ich \'bfyciowego
\par losu - ma\'b3\'bfe\'f1stwa. Bliskie i serdeczne zwi\'b9zki sprzyjaj\'b9 egzaltacji
\par uczu\'e6, przyja\'9f\'f1 przechodzi w mi\'b3o\'9c\'e6 - trudno powiedzie\'e6, ile uczu-
\par ciow\'b9, a ile zmys\'b3ow\'b9 - dziewcz\'eata przychodz\'b9 i odchodz\'b9, chwalo-
\par ne, wielbione, \'bfegnane z \'bfa\'b3o\'9cci\'b9. Poetka pisze dla nich pie\'9cni
\par weselne (epithalamia), jak np. ta s\'b3ynna, na\'9cladowana p\'f3\'9fniej
\par w Rzymie przez Katulla, z opisem zewn\'eatrznych znamion wzrusze-
\par nia (ciemno w oczach, dreszcze, blado\'9c\'e6, s\'b3abo\'9c\'e6 ogarnia cia\'b3o), albo
\par wyra\'9fnie folklorystyczne kpiny z pana m\'b3odego. Tematy jej poezji
\par - to dziewcz\'eace t\'easknoty, delikatne wyznania, modlitwa do Afrodyty
\par z pro\'9cb\'b9 o \'b3ask\'ea odwzajemnionej mi\'b3o\'9cci i dziesi\'b9tki subtelnych
\par obrazk\'f3w z najpi\'eakniejszym mo\'bfe okre\'9cleniem mi\'b3o\'9cci \'84s\'b3odkogorz-
\par kiego Erosa". Safona - poetka mi\'b3o\'9cci - sta\'b3a si\'ea bohaterk\'b9 legendy
\par mi\'b3osnej: o tragicznej mi\'b3o\'9cci do m\'b3odzie\'f1czego Faona, zako\'f1czonej
\par samob\'f3jczym skokiem do morza z Bia\'b3ej Ska\'b3y. Z drugiej strony
\par z\'b3o\'9cliwa literacka plotka uczyni\'b3a z niej tylko, krzywdz\'b9co i nies\'b3usz-
\par nie, wyuzdan\'b9 lesbijk\'ea. Poezja Safony, delikatna i czu\'b3a, wzrusza\'b3a
\par poprzez wieki; u nas ho\'b3dem dla niej by\'b3 cykl wierszy M. Pawlikow-
\par skiej-Jasnorzewskiej R\'f3\'bfe dla Safony.
\par
\par Formalnie poezja monodyczna obojga lesbijskich poet\'f3w wpro-
\par wadzi\'b3a do literatury nowe uk\'b3ady metryczne, przede wszystkim stro-
\par fy: alcejsk\'b9 i safick\'b9, odziedziczone przez wieki p\'f3\'9fniejsze za po\'9cred-
\par nictwem poezji rzymskiej (Horacy), przekazane nawet poezji opartej
\par na innej ni\'bf metryczne zasadach, jak np. naszej liryce renesansowej.
\par
\par Nastr\'f3j poezji lesbijskiej, pasja i delikatno\'9c\'e6, g\'b3\'eabia prze\'bfycia
\par i szczero\'9c\'e6 uleg\'b3y po kilkudziesi\'eaciu latach zasadniczej przemianie
\par w dalszym rozwoju liryki greckiej. Anakreont (Anakreon) z Teos
\par (ok. 570-ok. 485), dzia\'b3aj\'b9cy na \'9cwietnym dworze tyrana Polikratesa
\par na wyspie Samos, p\'f3\'9fniej w Atenach i Tessalii, opiewa\'b3 mi\'b3o\'9c\'e6, uczty
\par i wino, ale inaczej, lekko, z dystansem wobec przedmiotu i samego
\par siebie, drwi\'b9c i \'bfartuj\'b9c. Jego ulubie\'f1cy to pi\'eakni ch\'b3opcy i dziew-
\par cz\'eata, kusz\'b9cy i kuszeni do mi\'b3osnej gry; Eros rzuca w poet\'ea barwn\'b9
\par pi\'b3k\'b9, nieufna dzika dziewczyna por\'f3wnywana jest do nie osiod\'b3anej
\par trackiej klaczy, kt\'f3rej trzeba dobrego je\'9fd\'9fca. Uczucia nie s\'b9 chyba
\par nieszczere, ale nie s\'b9 te\'bf zbyt g\'b3\'eabokie, poeta nie cierpi kra\'f1cowo\'9cci,
\par z \'bfycia chcia\'b3by wydoby\'e6 wszystkie jego uroki, zw\'b3aszcza \'bfe widzi, jak
\par z wiekiem ulatuj\'b9.
\par
\par Ta lekka i wdzi\'eaczna tw\'f3rczo\'9c\'e6 zach\'eaca\'b3a do na\'9cladownictw,
\par s\'b3abszych oczywi\'9ccie od oryginalnej poezji Anakreonta. Zachowa\'b3o
\par si\'ea ze staro\'bfytno\'9cci 60 takich, przez wieki p\'f3\'9fniejsze stworzonych
\par anakreontyk\'f3w (anakre\'f3nteja), zgrabnych ma\'b3ych cacek, gdzie ta\'f1cz\'b9
\par ma\'b3e skrzydlate Erosy, leje si\'ea wino, pachn\'b9 wie\'f1ce z r\'f3\'bf, kwitn\'b9
\par mi\'b3ostki, wszystko jest uroczym \'bfartem i przymru\'bfeniem oka na
\par \'9cwiat. Kr\'f3tkie wiersze: dymetr jambiczny katalektyczny (tzn. dwa
\par metra jambiczne z opuszczeniem ostatniej sylaby czwartego jambu)
\par oraz tzw. wiersz anakreontejski (uu\emdash u\emdash u-^-\emdash ) \'9cwietnie si\'ea nada-
\par j\'b9 dla tych ulotnych tre\'9cci. Anakreontyki by\'b3y ulubion\'b9 ma\'b3\'b9 form\'b9
\par poetyck\'b9 a\'bf po czasy bizanty\'f1skie, zrobi\'b3y te\'bf ogromn\'b9 karier\'ea
\par w poezji europejskiej wiek\'f3w XVI-XVIII (u nas zawdzi\'eacza im swe
\par powstanie niejedna polska i \'b3aci\'f1ska fraszka Kochanowskiego).
\par
\par Musimy si\'ea teraz cofn\'b9\'e6 zn\'f3w do wieku VIII przed Chr., aby rzuci\'e6
\par okiem na rozw\'f3j tej liryki, ch\'f3ralnej, kt\'f3r\'b9 najwy\'bfej cenili sami Grecy
\par i kt\'f3ra mia\'b3a najwi\'eaksze znaczenie spo\'b3eczne. Wszystkie \'9cwi\'eata, a by\'b3o
\par ich w Grecji wiele: uroczysto\'9cci ku czci b\'f3stw, rocznice wielkich
\par wydarze\'f1 traktowane te\'bf zreszt\'b9 jako podzi\'eakowanie dla b\'f3stw, prze-
\par r\'f3\'bfne agony-wsp\'f3\'b3zawodnictwa, dzi\'eakczynienia, ofiary, mia\'b3y jako sta-
\par \'b3\'b9 opraw\'ea wyst\'eapy ch\'f3r\'f3w, r\'f3\'bfnej p\'b3ci i wieku, kt\'f3re pie\'9cniami s\'b3awi\'b3y
\par
\par 40
\par
\par 41
\par
\par b\'f3stwo, jego \'9cwi\'eato i jego uczestnik\'f3w. Poza nielicznymi wyj\'b9tkami
\par nie by\'b3o tu sta\'b3ych tekst\'f3w rytualnych. Poeta, kt\'f3ry by\'b3 zarazem
\par kompozytorem muzyki i autorem tanecznych uk\'b3ad\'f3w, tworzy\'b3 na
\par swoiste spo\'b3eczne zam\'f3wienie pie\'9c\'f1 zwi\'b9zan\'b9 z obchodzon\'b9 aktualnie
\par uroczysto\'9cci\'b9 i niejednokrotnie wyra\'9fnie nawi\'b9zuj\'b9c\'b9 do os\'f3b i wyda-
\par rze\'f1 \'9cwi\'eata, czasem wprost, czasem wyszukan\'b9, kunsztown\'b9 aluzj\'b9.
\par Staro\'bfytno\'9c\'e6 przekaza\'b3a nam nazwy r\'f3\'bfnych takich pie\'9cni, niestety,
\par nie zawsze zachowa\'b3y si\'ea przyk\'b3ady dla wymienianych gatunk\'f3w.
\par O niekt\'f3rych z nich uzyskano bli\'bfsze poj\'eacie dopiero w ostatnich
\par kilkudziesi\'eaciu latach dzi\'eaki odkryciom literackim. Scharakteryzuje-
\par my je kr\'f3tko, omawiaj\'b9c ich tw\'f3rc\'f3w.
\par
\par Sparta wieku VIII przed Chr. nie by\'b3a jeszcze spo\'b3eczno\'9cci\'b9 tak
\par skostnia\'b3\'b9 i obc\'b9 ruchowi kulturalnemu, jak p\'f3\'9fniej. Opr\'f3cz elegii
\par Tyrtajosa dochodzi nas z tej\'bfe Sparty echo pierwszego ze znanych
\par tw\'f3rc\'f3w pie\'9cni ch\'f3ralnych, Alkmana (Alkman) pochodz\'b9cego z Sar-
\par des, dzia\'b3aj\'b9cego w VII wieku. Zachowa\'b3y si\'ea wi\'eaksze urywki z jego
\par pie\'9cni dla ch\'f3r\'f3w dziewcz\'eacych, czyli parteni\'f3w (partheneja) z charak-
\par terystycznym po\'b3\'b9czeniem pochwa\'b3y ojczystych heros\'f3w, og\'f3lnych
\par sentencji moralnych i nawi\'b9zuj\'b9cych do okazji uwag-komplement\'f3w
\par dla dziewcz\'b9t, uczestniczek \'9cpiewaj\'b9cego pie\'9c\'f1, i ta\'f1cz\'b9cego ch\'f3ru.
\par Z innych fragment\'f3w Alkmana wymieni\'e6 trzeba najs\'b3ynniejszy, na-
\par strojowy obraz zapadaj\'b9cej wieczorem w sen przyrody.
\par
\par Tylko imieniem pozosta\'b3 dla nas legendarny Arion (Arion) z Me-
\par thymny, kt\'f3ry za czas\'f3w tyrana Periandra w Koryncie (w. VII/VI)
\par tworzy dytyramby (dithyramboj), pie\'9cni kultowe ku czci boga Dioni-
\par zosa.
\par
\par Osnuta legend\'b9 jest inna posta\'e6, jak si\'ea wydaje, nies\'b3ychanie
\par wa\'bfna dla ca\'b3ej p\'f3\'9fniejszej liryki ch\'f3ralnej, poeta sycylijskiej Himery,
\par Stezychor (Stesichoros, co znaczy \'84ustawiaj\'b9cy ch\'f3ry", ok. 630-
\par - ok. 555), kt\'f3ry w swojej bogatej tw\'f3rczo\'9cci (staro\'bfytni znali 26 ksi\'b9g
\par jego utwor\'f3w) szeroko traktowa\'b3 stare mity, jednak\'bfe w odmienny od
\par epickiego spos\'f3b. Tytu\'b3y utwor\'f3w wskazywa\'b3yby przede wszystkim
\par na znany kr\'b9g troja\'f1ski i dzieje rodu Atryd\'f3w (histori\'ea Orestesa),
\par a najs\'b3ynniejsze dwa oplot\'b3a nawet legenda. W pierwszym pt. Helena
\par (Helen\'ea) Stezychor opowiada\'b3 wszystko, co najgorsze, o pi\'eaknej przy-
\par czynie wojny troja\'f1skiej, a ukarany za to przez ub\'f3stwion\'b9 Helen\'ea
\par \'9clepot\'b9, mia\'b3 napisa\'e6 drugi - tzw. Palinodi\'ea (Palinojdia - odwo\'b3anie
\par poetyckie) i odzyska\'e6 wzrok.
\par
\par 42
\par
\par Stesichoros mia\'b3 by\'e6 nowatorem formy pie\'9cni ch\'f3ralnych. Ci\'b9g
\par jednakowo, cho\'e6 w ka\'bfdym utworze inaczej, zbudowanych strof
\par zast\'b9pi\'b3 kompozycj\'b9 triadyczn\'b9 (tr\'f3jkow\'b9): strofa, identycznie zbudo-
\par wana odpowiadaj\'b9ca jej antystrofa i w innych metrach spisany,
\par zamykaj\'b9cy t\'ea ma\'b3\'b9 tr\'f3jkow\'b9 ca\'b3o\'9c\'e6 \'84do\'9cpiew" (epodos, epod). Taki
\par uk\'b3ad mo\'bfna by\'b3o powtarza\'e6 dowoln\'b9 ilo\'9c\'e6 razy. Nazwy te zwi\'b9zane
\par s\'b9 z ewolucjami tanecznymi ch\'f3ru: strofa - to zwrot w jednym
\par kierunku, antystrofa - w drugim, epod wykonywano stoj\'b9c w miejscu.
\par
\par Uczniem Stezychora mia\'b3 by\'e6 pochodz\'b9cy z Rhegion w Wielkiej
\par Grecji poeta \'b3bykos, kt\'f3rego widzimy na wspomnianym ju\'bf dworze
\par Polikratesa na Samos, chwal\'b9cego urod\'ea pi\'eaknych ch\'b3opc\'f3w w \'bfar-
\par liwych poetyckich wyznaniach.
\par
\par Szczyt rozwoju liryki stanowi tw\'f3rczo\'9c\'e6 tr\'f3jcy wybitnych poet\'f3w:
\par
\par Simonidesa, Bakchylidesa, Pindara. Simonides (ok. 556-467), pocho-
\par dz\'b9cy z wyspy Keos le\'bf\'b9cej niedaleko wybrze\'bfa Attyki, bawi\'b3 na
\par dworach tyran\'f3w w Atenach i Tessalii, za czas\'f3w wojen perskich
\par widzimy go zn\'f3w w Atenach, po roku 476 na dworze tyrana Syrakuz,
\par Hierona, mecenasa poet\'f3w. \'afy\'b3 d\'b3ugo, 90 lat, uchodzi\'b3 za m\'eadrca.
\par Anegdota rysuje go jako nieco krytycznego, ale ostrym dowcipem
\par obdarzonego sk\'b9pca, urywki tw\'f3rczo\'9cci przeciwnie - ukazuj\'b9 natur\'ea
\par uczuciow\'b9, zdoln\'b9 do silnych wzrusze\'f1. Fragment opowiadaj\'b9cy
\par o skardze matki, Danae, nad spokojnie \'9cpi\'b9cym (w puszczonej na
\par wzburzone morze drewnianej skrzyni) Perseuszem, swoista ko\'b3ysanka
\par rozpaczy, jest jedn\'b9 z najpi\'eakniejszych pere\'b3 antycznej liryki. S\'b3aw\'ea
\par zdoby\'b3 Simonides przede wszystkim jako piewca pochwa\'b3 poleg\'b3ych
\par w walkach z Persami Grek\'f3w.
\par
\par Obok tw\'f3rczo\'9cci ch\'f3ralnej uprawia\'b3 te\'bf Simonides, jako pierwszy
\par wybitny tw\'f3rca, epigram, ma\'b3\'b9 form\'ea rozwini\'eat\'b9 z napis\'f3w
\par (epigramma) \'bfa\'b3obnych i wotywnych, g\'b3\'f3wnie w metrum elegijnym,
\par charakterystycznie pointowan\'b9. S\'b3ynne by\'b3y zw\'b3aszcza jego epigramy
\par na poleg\'b3ych w Termopilach Spartan. Ta ma\'b3a forma mia\'b3a przed
\par sob\'b9 wielk\'b9 przysz\'b3o\'9c\'e6 w literaturze \'9cwiatowej, gdzie epigram do dzi\'9c
\par pozosta\'b3 jedn\'b9 z ulubionych i popularnych form poetyckich.
\par
\par Za najwybitniejszego poet\'ea liryki ch\'f3ralnej uznano s\'b3usznie Pin-
\par dara (Pindaros, ok. 520-ok. 445), urodzonego w Kynoskephalaj ko\'b3o
\par Teb, arystokrat\'ea zwi\'b9zanego przez ca\'b3e \'bfycie z dworami mo\'bfnych
\par rod\'f3w i w\'b3adc\'f3w, kt\'f3rych s\'b3awi\'b3, przede wszystkim tyran\'f3w Grecji
\par zachodniej: Hierona z Syrakuz i Therona z Akragantu. Pod koniec
\par
\par 43
\par
\par \'bfycia widzia\'b3 poeta kl\'eask\'ea ojczystych Teb pokonanych przez Ateny,
\par umar\'b3 w Argos. Duma i wynios\'b3e poczucie w\'b3asnej godno\'9cci cechuj\'b9ce
\par Pindara nie przeszkadza\'b3y mu bynajmniej w wykonywaniu dobrze
\par p\'b3atnych zam\'f3wie\'f1 bogatych klient\'f3w.
\par
\par Z tw\'f3rczo\'9cci jego przetrwa\'b3o wyj\'b9tkowo du\'bfo, oko\'b3o \'e6wierci tego,
\par co napisa\'b3, ale te\'bf g\'b3\'f3wnie z jednego charakterystycznego gatunku
\par - epiniki\'f3w (epinikion), pie\'9cni na zwyci\'eastwa w og\'f3lnogreckich zawo-
\par dach sportowych. Pie\'9cni takie, podobnie jak wznoszone zwyci\'eazcom
\par igrzysk panhelle\'f1skich pos\'b9gi, stanowi\'b3y tradycyjny wyraz s\'b3awy i po-
\par bo\'bfno\'9cci, bo agony by\'b3y przecie\'bf cz\'ea\'9cci\'b9 kultu bog\'f3w, a zwyci\'eastwo
\par w nich widomym znakiem \'b3aski bog\'f3w oraz dzielno\'9cci (arete), przy
\par czym w s\'b3owie tym mie\'9cci\'b3o si\'ea dla Greka wi\'eacej ni\'bf my to og\'f3lnie
\par okre\'9clamy, bo tak\'bfe pewna \'84lepszo\'9c\'e6" zwyci\'eazcy. Pie\'9cni wykonywa\'b3
\par ch\'f3r albo na miejscu igrzysk, albo w ojczy\'9fnie zwyci\'eazcy.
\par
\par Pozosta\'b3y do naszych czas\'f3w 44 \'84ody" Pindara, d\'b3u\'bfsze i kr\'f3t-
\par sze, w czterech ksi\'eagach nazwanych kolejno od wszechgreckich
\par igrzysk, z kt\'f3rymi by\'b3y zwi\'b9zane: olimpijskie, pytyjskie (na igrzyska
\par w Delfach), istmijskie (w Koryncie), nemejskie (w Nemei) oraz
\par fragmenty pean\'f3w (pie\'9cni w kulcie Apollona), parteni\'f3w, prozo-
\par di\'f3w (pie\'9cni procesyjnych). W tych zwi\'b9zanych z okazjami spor-
\par towymi pie\'9cniach najmniej jest mowy o samym wyczynie sporto-
\par wym: imi\'ea zwyci\'eazcy, aluzja do \'9cwi\'eata i konkurencji sportowej,
\par w kt\'f3rej zwyci\'ea\'bfy\'b3, czasem okoliczno\'9cci zwyci\'eastwa, np. imi\'ea zwyci\'eas-
\par kiego konia albo trenera, nawi\'b9zania do innych przewag samego
\par zwyci\'eazcy lub cz\'b3onk\'f3w jego rodu. Najistotniejsz\'b9 tre\'9cci\'b9 utwor\'f3w
\par jest jednak mit i nauka moralna podane w formie wyrafinowanej
\par i trudnej, s\'b3owach kunsztownych i niejasnych, w uk\'b3adach metrycz-
\par nych dla ka\'bfdej pie\'9cni odmiennych.
\par
\par Pindar jest poet\'b9 typu proroczego, g\'b3\'eaboko wierz\'b9cym w sw\'b9
\par misj\'ea nauczyciela cnoty-arete i dr\'f3g do niej wiod\'b9cych. Szczerze
\par pobo\'bfny, zwi\'b9zany z konserwatywnymi idea\'b3ami arystokratycznymi
\par (cho\'e6 zam\'f3wienia przyjmowa\'b3 i od demokracji), tkwi\'b9cy w archaicz-
\par nej tradycji, z kt\'f3rej wysnuwa w\'b3asny system etyczny, chwali trud,
\par wytrwa\'b3o\'9c\'e6, odwag\'ea, ale i powodzenie, bogactwo, szlachetn\'b9 krew,
\par nawo\'b3uj\'b9c do utrzymywania wiary, powstrzymywania si\'ea od si\'eagania
\par poza kres naznaczony \'9cmiertelnym przez bog\'f3w. Taka pycha to
\par hybris, cz\'b3owiek powinien zna\'e6 przyznane mu granice i stara\'e6 si\'ea je
\par osi\'b9gn\'b9\'e6 na tym polega arete.
\par
\par 44
\par
\par Oda Pindarowa reprezentuje liryzm szczeg\'f3lnego rodzaju - bogate
\par obrazy, \'b3a\'f1cuchy metafor, barwy, zw\'b3aszcza \'9cwietne (z\'b3oto i purpura).
\par Poeta umie opowiada\'e6, rzucaj\'b9c jakby snop ostrego \'9cwiat\'b3a na wy-
\par bran\'b9 scen\'ea starej legendy, nie troszcz\'b9c si\'ea o to, co by\'b3o przedtem
\par i b\'eadzie potem. Kuje wymowne, mocne gnomy. Pozornie bez\'b3adna
\par kompozycja, lawiny obraz\'f3w, sk\'b3\'eabienia metafor czyni\'b9 Pindara po-
\par et\'b9 wyj\'b9tkowo trudnym; tzw. klasycy - poeci intelektu nie mogli go
\par nieraz znie\'9c\'e6, a nieudolni na\'9cladowcy nie mogli wyj\'9c\'e6 poza bombas-
\par tyczno\'9c\'e6. Trudno nieraz wyr\'f3\'bfni\'e6 w jego utworach podmiot liryczny,
\par bo poeta m\'f3wi od siebie, od ch\'f3ru, od postaci w utworze, nie
\par zaznaczaj\'b9c cz\'easto niczym przej\'9ccia.
\par
\par Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Pindara jest dzi\'9c z poezji antycznej najmniej dost\'eapna
\par dla odbiorc\'f3w, nielicznych. Chocia\'bf epoki p\'f3\'9fniejsze zna\'b3y od\'ea \'84pin-
\par daryck\'b9", modn\'b9 w pewnych epokach (\'84polskim Pindarem" po \'b3aci-
\par nie by\'b3 Szymonowie, ody pisywano nagminnie i w o\'9cwieceniu), umia-
\par no podrobi\'e6 najcz\'ea\'9cciej tylko grandiiokwencj\'ea, nie osi\'b9gaj\'b9c wewn\'ea-
\par trznej, \'bfarliwej wielko\'9cci liryka, ostatniego g\'b3osu odchodz\'b9cej Grecji
\par archaicznej. Ale - bez Pindara - nie mieliby\'9cmy Mickiewiczowej Ody
\par do m\'b3odo\'9cci.
\par
\par Z samym ko\'f1cem XIX wieku odkrycia papirusowe przynios\'b3y
\par 20 utwor\'f3w, zapomnianego niemal, trzeciego tw\'f3rcy liryki ch\'f3ral-
\par nej, Bakchylidesa z Keos, siostrze\'f1ca Simonidesa i m\'b3odszego rywa-
\par la Pindara, nie dor\'f3wnuj\'b9cego jednak talentem wielkiemu Teba\'f1-
\par czykowi. Bakchylides te\'bf jest tradycyjny, ale nie ma w\'b3asnej silnej
\par indywidualno\'9cci, jest wdzi\'eaczniejszy i przyst\'eapniejszy, ja\'9cniejszy,
\par bardziej regularny, delikatniejszy. Jego 14 epiniki\'f3w wa\'bfne jest
\par przede wszystkim jako materia\'b3 por\'f3wnawczy do tw\'f3rczo\'9cci Pin-
\par dara. Dla dziej\'f3w poezji greckiej wa\'bfniejsze jest jednak uzyskanie
\par wreszcie przyk\'b3ad\'f3w dytyrambu, zw\'b3aszcza dwu opowie\'9cci zwi\'b9za-
\par nych z mitem o Tezeuszu, jak heros na wyzwanie Minosa schodzi na
\par dno morza do swego boskiego ojca Posejdona po z\'b3oty pier\'9ccie\'f1
\par rzucony w fale przez w\'b3adc\'ea Krety, i dramatycznego ju\'bf zupe\'b3nie
\par dialogu mi\'eadzy Ajgeusem (Egeuszem) w\'b3adc\'b9 Aten i ch\'f3rem, nie-
\par spokojnej wymiany wie\'9cci o nadchodz\'b9cym m\'b3odym bohaterze, kt\'f3-
\par ry gromi potwory. Ajgeus nie domy\'9cla si\'ea, \'bfe to jego w\'b3asny syn (bo
\par Ajgeus jest ludzkim ojcem Tezeusza). Okre\'9clano niekt\'f3re z utwo-
\par r\'f3w Bakchylidesa jako ballady, podobnie jak dopatrywano si\'ea sty-
\par lu ballady ju\'bf u Simonidesa. Bo te\'bf jest poeta wdzi\'eacznym,
\par
\par 45
\par
\par umiej\'eatnym i \'b3atwym narratorem. Natomiast dialogiczny charakter
\par drugiego ze wspomnianych dytyramb\'f3w nasuwa skojarzenia z lirycz-
\par nymi partiami staro\'bfytnego dramatu.
\par
\par 3. Pocz\'b9tki prozy i poezja filozoficzna
\par
\par Wobec bogatego rozwoju poezji w okresie archaicznym proza jest
\par dla nas jakby nieobecna i niemal nieuchwytna. Nie znaczy to, \'bfe jej
\par nie by\'b3o, tylko - zgodnie z tym, co si\'ea powiedzia\'b3o o ustnej tradycji
\par najdawniejszej literatury - tre\'9cci prozy nie utrwalone dzi\'eaki tym
\par \'9crodkom oparcia pami\'eaci, jakimi s\'b9 formy wierszowe, mia\'b3y mniejsz\'b9
\par szans\'ea przetrwania w okresie, gdy niewiele jeszcze by\'b3o ksi\'b9\'bfek pisa-
\par nych, co wi\'eacej, kiedy nowa i o wiele kunsztowniejsza proza wypiera\'b3a
\par i zast\'eapowa\'b3a dawn\'b9 nie tak artystyczn\'b9.
\par
\par Najwi\'eaksze mo\'bfliwo\'9cci przetrwania mia\'b3y formy najkr\'f3tsze i naj-
\par bardziej zwarte, cho\'e6 i one ulega\'b3y przer\'f3bkom. Nie zdziwi nas wi\'eac,
\par \'bfe sami Grecy stawiali u pocz\'b9tk\'f3w swej literatury siedmiu mitycz-
\par nych m\'eadrc\'f3w i ich kr\'f3tkie gnomiczne wypowiedzi tradycyjnej m\'b9d-
\par ro\'9cci, albo tzw. apoftegmaty (apophthegmata - tyle co \'84wypowiedzi",
\par \'84porzekad\'b3a"), albo wyra\'9fnie ludowej proweniencji cykle kr\'f3tkich
\par pyta\'f1 i odpowiedzi typu: \'84Co najwi\'eaksze? Co najmniejsze? Co naj-
\par pi\'eakniejsze?". Nie by\'b3o chyba nigdy jednej \'84kanonicznej" listy sied-
\par miu m\'eadrc\'f3w; w r\'f3\'bfnych przekazach pojawia si\'ea przesz\'b3o dwadzie\'9ccia
\par r\'f3\'bfnych imion, po\'9cr\'f3d nich niemal zawsze najs\'b3ynniejsze: Talesa
\par (Thales) z Miletu, Biasa z Priene, Periandra (Periandros) z Koryntu,
\par znanego ju\'bf nam Solona Ate\'f1czyka, Likurga (Lykurgos) prawodawcy
\par Sparty. Wyst\'eapuje na tych listach jedna posta\'e6 niegrecka - Scyta
\par Anacharsis (Anacharsis), charakterystycznie obcym okiem i s\'b9dem
\par oceniaj\'b9cy obyczaje greckie. Przypisywano im kr\'f3tkie gnomy, s\'b3u\'bf\'b9ce
\par jako drogowskazy post\'eapowania, takie jak \'84Poznaj samego siebie",
\par \'84Nic ponad miar\'ea", ,,Por\'eaczaj, szkoda bliska!".
\par
\par Nie wiadomo, kiedy i gdzie powsta\'b3a legenda o m\'b9drym garbatym
\par Frygijczyku Ezopie (Ajsopos), niewolniku, tw\'f3rcy bajki zwierz\'eacej, ale
\par anegdotyczny jego portret odzwierciedla niew\'b9tpliwie ludowy, plebej-
\par ski rodow\'f3d i wschodnie powi\'b9zania gatunku, nosz\'b9cego greck\'b9
\par nazw\'ea apologu. Bohaterami tych bajek s\'b9 zwierz\'eata, typowi przed-
\par stawiciele pewnych cech charakteru (lis - chytro\'9c\'e6, zaj\'b9c - tch\'f3rzos-
\par
\par 46
\par
\par two, lew - odwaga i w\'b3adczo\'9c\'e6), zestawiani w prostych sytuacjach.
\par Zbiory bajek Ezopowych zachowa\'b3y si\'ea w p\'f3\'9fnych redakcjach, przy-
\par biera\'b3y p\'f3\'9fniej form\'ea czasem prozaiczn\'b9, czasem wierszowan\'b9. Tw\'f3r-
\par czo\'9c\'e6 bajkopisarska mia\'b3a znale\'9f\'e6 ogromnie \'bfywotn\'b9 kontynuacj\'ea
\par w ca\'b3ej literaturze europejskiej poprzez przer\'f3bki greckie (jambiczne
\par bajki Babriosa z w. I po Chr.), rzymskie (Fedrus), \'84Ezopy" \'9crednio-
\par wieczne (u nas np. Biernata z Lublina) do tw\'f3rczo\'9cci La Fontaine'a,
\par Krasickiego, Kry\'b3owa i a\'bf po czasy najnowsze i wsp\'f3\'b3czesne (u nas
\par Lema\'f1ski, Ga\'b3czy\'f1ski). Nie wiadomo, czy w najdawniejszych bajkach
\par wyst\'eapowa\'b3 ju\'bf \'84mora\'b3" (greckie epimythion, polskie \'84pobajcze" folk-
\par loryst\'f3w).
\par
\par Stale wyst\'eapuj\'b9cy na listach m\'eadrc\'f3w Tales z Miletu jest tradycyj-
\par nie uwa\'bfany za pierwszego filozofa. Szczup\'b3e ramy naszego wyk\'b3adu
\par wykluczaj\'b9 bli\'bfsze zaj\'eacie si\'ea systemami i pogl\'b9dami filozoficznymi.
\par O ile nam wiadomo, Tales nie pozostawi\'b3 \'bfadnych pism, ale nie
\par spos\'f3b nie wspomnie\'e6 o nim, gdy\'bf stoi u pocz\'b9tku \'84szko\'b3y" tzw.
\par filozof\'f3w przyrody, fizyk\'f3w (physis to ,,przyroda") poszukuj\'b9cych
\par tworzywa \'9cwiata, zwi\'b9zanych z wielkim i bogatym o\'9crodkiem greckim
\par Azji Mniejszej, Miletem. Tales twierdzi\'b3, \'bfe \'9cwiat powsta\'b3 z wody,
\par ucze\'f1 jego, Anaksymander (Anaximandros), autor pierwszego dzie\'b3a
\par filozoficznego O przyrodzie (Peri physeos - tak\'b9 nazw\'b9 okre\'9clano
\par p\'f3\'9fniej znakomit\'b9 wi\'eakszo\'9c\'e6 dzie\'b3 filozoficznych wczesnego okresu),
\par widzia\'b3 tworzywo \'9cwiata w pierwiastku ,,nieokre\'9clonym" (dpejron),
\par Anaksymenes (Anaximenes), trzeci z tr\'f3jcy, upatrywa\'b3 je - w powie-
\par trzu (a dok\'b3adniej chyba we mgle, oparach - aer).
\par
\par W drugiej po\'b3owie w. VI przed Chr. rodz\'b9 si\'ea nowe szko\'b3y
\par filozoficzne w drugim kra\'f1cu \'9cwiata greckiego, Wielkiej Grecji. Cen-
\par traln\'b9 postaci\'b9 jest tu pochodz\'b9cy z wyspy Samos Pitagoras (Py-
\par thagoras), posta\'e6 na p\'f3\'b3 legendarna, za\'b3o\'bfyciel prawdziwej szko\'b3y
\par (ok. 530) wp\'f3\'b3 filozoficznej, wp\'f3\'b3 religijnej, \'b3\'b9cz\'b9cej osobist\'b9 ascez\'ea
\par cz\'b3onk\'f3w z przepisami magiczno-rytualnymi, wiar\'b9 w w\'eadr\'f3wk\'ea dusz
\par (metempsychoz\'ea) oraz g\'b3\'eabokimi badaniami naukowymi w dziedzinie
\par matematyki, astronomii, akustyki, medycyny. Pi\'9cmiennictwo pitago-
\par rejskie, rozwijaj\'b9ce si\'ea przez kilka wiek\'f3w, z podstawow\'b9 ksi\'eag\'b9 ich
\par nauki, przypisywanymi samemu Pitagorasowi Z\'b3otymi s\'b3owami (Chry-
\par sa epe), pos\'b3ugiwa\'b3o si\'ea dialektem doryckim.
\par
\par R\'f3wnocze\'9cnie dzia\'b3a\'b3a w Italii grupa innych filozof\'f3w. Dla litera-
\par tury postaci\'b9 najwa\'bfniejsz\'b9 jest tu Ksenofanes (Xenophanes) z ma\'b3o-
\par
\par 47
\par
\par azjatyckiego Kolofonu (ok. 570-ok. 470), autor poematu filozoficz-
\par nego O przyrodzie (Peri physeos) oraz elegii i parodystyczno-satyrycz-
\par nych Szyderstw (Silloj). On pierwszy podda\'b3 krytyce niekt\'f3re z trady-
\par cyjnych idea\'b3\'f3w literatury archaicznej, jak np. antropomorficzne po-
\par staci b\'f3stw u Homera i Hezjoda, nisk\'b9 moralno\'9c\'e6 przypisywan\'b9
\par bogom. Kpi\'b3 tak\'bfe z arystokratycznych idea\'b3\'f3w olimpijskiej atletyki.
\par A wi\'eac mo\'bfemy w jego tw\'f3rczo\'9cci stwierdzi\'e6 pocz\'b9tki krytyki literac-
\par kiej z pozycji etycznych. Program pozytywny K-senofanesa g\'b3osi ist-
\par nienie pojmowanego panteistycznie wiecznego \'9cwiata. Do Ksenofane-
\par sa nawi\'b9zuj\'b9 filozofowie szko\'b3y elejskiej (nazwa od Elei, ich miasta
\par ojczystego), Parmenides (ok. 515-ok. 445) i Zenon (ok. 490-ok. 430),
\par pierwszy - nauczaj\'b9cy o pozorno\'9cci \'9cwiata odbieranego zmys\'b3ami,
\par drugi - tw\'f3rca dialektyki i autor s\'b3ynnych paradoks\'f3w przecz\'b9cych
\par
\par istnieniu wielo\'9cci i ruchu.
\par
\par Nieco starszy by\'b3, urodzony ok. 540 w Efezie, Heraklit (Heraklej-
\par tos), zmar\'b3y ok. 480 roku, z rodziny arystokratycznej, najwybitniejszy
\par pisarz w\'9cr\'f3d filozof\'f3w epoki archaicznej, ,,ciemny" i trudny, samot-
\par nik, krytyczny wobec wierze\'f1 tradycyjnych i s\'b9d\'f3w t\'b3umu, wyznawca
\par ustawicznej zmiany (,,wszystko p\'b3ynie"), walki (\'84wojna ojcem i kr\'f3-
\par lem wszystkiego") i rz\'b9dz\'b9cego \'9cwiatem logosu, tj. prawa, prawid-
\par \'b3owo\'9cci wszechrzeczy - Rozumu. Jego form\'b9 wypowiedzi by\'b3y aforyz-
\par my, kr\'f3tkie, nieraz bardzo niejasne zdania, ogromnie zwi\'eaz\'b3e
\par (\'84W g\'f3r\'ea i w d\'f3\'b3 droga ta\'bf sama"). Tworzywem \'9cwiata by\'b3 dla niego
\par ogie\'f1. W historii my\'9cli ludzkiej staje Heraklit jako pierwszy wybitny
\par
\par materialista. Pisa\'b3 w dialekcie jo\'f1skim.
\par
\par Urodzony w Akragancie (p\'f3\'9fn. \'b3ac. Agrigentum na Sycylii)
\par Empedokles (Empedokles, ok. 490-ok. 430), lekarz, kap\'b3an, cudo-
\par tw\'f3rca, swoj\'b9 nauk\'ea o czterech \'bfywio\'b3ach (ogie\'f1, eter tzn. ,,g\'f3rne"
\par powietrze, woda, ziemia), \'b3\'b9czonych przez Mi\'b3o\'9c\'e6 i roz\'b3\'b9czanych
\par przez Sp\'f3r, wyk\'b3ada\'b3 w poemacie epickim, z kt\'f3rego posiadamy
\par tylko fragmenty. Epos filozoficzne utrwali\'b3o si\'ea ju\'bf na dobre jako
\par
\par gatunek literacki.
\par
\par Pami\'eata\'e6 nale\'bfy, \'bfe wczesna filozofia grecka jest ci\'b9gle jeszcze jedn\'b9
\par - nie rozdzielon\'b9 jeszcze na specjalno\'9cci - nauk\'b9, ale w jej \'b3onie, jak
\par to wida\'e6 na przyk\'b3adzie szko\'b3y pitagorejskiej, rodzi\'b3y si\'ea ju\'bf zal\'b9\'bfki
\par nauk specjalistycznych. Ostatnim z filozof\'f3w jo\'f1skich by\'b3 Anaksago-
\par ras z Kladzomenaj (ok. 500-ok. 428), ale jego dzia\'b3alno\'9c\'e6 w Atenach
\par V wieku, Peryklesowych, nie mie\'9cci si\'ea ju\'bf w ramach czasowych
\par
\par 48
\par
\par literatury archaicznej i zwi\'b9zana jest bardziej z tymi pr\'b9dami, kt\'f3re
\par b\'ead\'b9 charakterystyczne dla epoki klasycznej.
\par
\par R\'f3wnolegle do tw\'f3rczo\'9cci filozoficznej, nieraz z ni\'b9 przemieszana,
\par istnia\'b3a bogata poetycka i prozaiczna literatura religijna, dla nas albo
\par przepad\'b3a, albo zachowana w postaci zafa\'b3szowanej p\'f3\'9fniejszymi
\par przer\'f3bkami i dodatkami jak np. pisma mistycznej sekty orfickiej.
\par
\par Sam\'b9 proz\'ea - w odr\'f3\'bfnieniu od narracji poetyckiej - nazywano
\par logos, a jej pisarzy logografami, kt\'f3rych prawowitymi kontynuatora-
\par mi sta\'e6 si\'ea mieli p\'f3\'9fniejsi historycy. Proz\'b9 niewyrobion\'b9, zapiskami
\par dla cel\'f3w praktycznych by\'b3y \'9fr\'f3d\'b3a tych pisarzy, kroniki wielkich
\par sanktuari\'f3w, spisy kap\'b3an\'f3w lub g\'b3\'f3wnych urz\'eadnik\'f3w miast-pa\'f1stw,
\par zwyci\'eazc\'f3w panhelle\'f1skich igrzysk itp., mo\'bfe i zapisy legend. Zaci\'b9-
\par \'bfy\'b3a nad wczesn\'b9 proz\'b9 tradycja eposu genealogicznego.
\par
\par Za pierwszego prozaika uchodzi\'b3 niemal zupe\'b3nie dla nas
\par nieuchwytny, Ferekydes (Pherekydes) z wyspy Syros (pocz\'b9tek w. VI
\par przed Chr.), przedstawiaj\'b9cy w swym dziele mityczne powstanie \'9cwia-
\par ta, ale najwybitniejszym logografem by\'b3 milezyjczyk Hekatajos
\par (ok. 555-ok. 480), kupiec podr\'f3\'bfuj\'b9cy po pa\'f1stwie perskim, autor
\par Obej\'9ccia ziemi (Periodos g\'ea\'9c), opisuj\'b9cy swe podr\'f3\'bfe z uwzgl\'eadnie-
\par niem dziej\'f3w i geografii poznanych ziem. Korzysta\'b3 z niego p\'f3\'9fniej
\par pierwszy historyk, Herodot. Drugim dzie\'b3em Hekatajosa by\'b3y zra-
\par cjonalizowane, oczyszczone z fantazji i cudowno\'9cci Genealogie (Genea-
\par logiaj), pr\'f3buj\'b9ce ustali\'e6 pierwszy znany nam w literaturze greckiej
\par system chronologii dziej\'f3w. Zainteresowanie logograf\'f3w budzi\'b3y te\'bf
\par kraje s\'b9siednie wielkiej monarchii perskiej, np. Ksanthos ze Sardes
\par (w. V przed Chr.) napisa\'b3 dzie\'b3o o Lidii.
\par
\par Rol\'ea praktyczn\'b9 pe\'b3ni\'b3y opisy wa\'bfnych szlak\'f3w morskich, \'84op\'b3y-
\par ni\'eacia" (periplus) brzeg\'f3w, do kt\'f3rych docierali kupcy greccy. Naj-
\par starsze \'84periplusy" dla nas przepad\'b3y, ale pozostawi\'b3y trwa\'b3e \'9clady
\par w p\'f3\'9fniejszej literaturze.
\par
\par Z powstaj\'b9cej ju\'bf literatury fachowej wspomnie\'e6 nale\'bfy pocz\'b9tki
\par pi\'9cmiennictwa medycznego w pismach (niezachowanych) pitagorej-
\par czyka Alkmeona (Alkmajon, ok. 570-ok. 500) z Krotony, kt\'f3ry
\par pierwszy odkry\'b3 rol\'ea m\'f3zgu jako centralnego organu ludzkiego or-
\par ganizmu.
\par
\par III
\par
\par Okres klasyczny
\par
\par l. Dramat
\par
\par Powstanie bogatych miast jo\'f1skich wybrze\'bfy Azji Mniejszej prze-
\par ciw perskim w\'b3adcom, zniszczenie siedziby satrapii perskiej, Sardes,
\par wywo\'b3a\'b3o zdecydowan\'b9 reakcj\'ea, krwawe st\'b3umienie rebelii, wzi\'eacie
\par i z\'b3upienie przez Pers\'f3w o\'9crodka greckiego oporu - Miletu, a nast\'eap-
\par nie wyprawy perskie na Grecj\'ea kontynentaln\'b9, odparte dzi\'eaki zjed-
\par noczeniu w obliczu niebezpiecze\'f1stwa ogromnej wi\'eakszo\'9cci pa\'f1stw
\par greckich (ale nie wszystkich, bo np. Teby sprzyja\'b3y naje\'9fd\'9fcom,
\par a wielka wyrocznia delficka zajmowa\'b3a stanowisko raczej dwuznacz-
\par ne). Dwa pa\'f1stwa zapisa\'b3y si\'ea wyra\'9fniej w tej walce, oba bohatersko,
\par cho\'e6 z nier\'f3wnymi wynikami. Spartanie ponie\'9cli heroiczn\'b9 kl\'eask\'ea
\par w w\'b9wozie Termopil (480), Ate\'f1czykom dopisa\'b3o szcz\'ea\'9ccie i w roz-
\par prawie l\'b9dowej pod Maratonem w roku 490, i w bitwie morskiej
\par w cie\'9cninie Salaminy w roku 480. Kolejne wielkie zwyci\'eastwo odnie\'9cli
\par Grecy pod wodz\'b9 Spartanina Pausaniasa pod Platejami w r. 479.
\par
\par Za\'b3amanie pot\'eagi perskiej i pi\'ea\'e6dziesi\'b9t lat wzgl\'eadnego spokoju,
\par jaki potem nast\'b9pi\'b3, stworzy\'b3o warunki przede wszystkim dla wzrostu
\par znaczenia i \'9cwietno\'9cci Aten. Ich sprzymierze\'f1cy zostali stopniowo
\par zepchni\'eaci do roli s\'b3u\'bfebnej, powsta\'b3 tw\'f3r nie znany wcze\'9cniej po-
\par dzielonej Grecji, arche ate\'f1ska, co\'9c jakby wielka wsp\'f3lnota pa\'f1stw
\par podporz\'b9dkowana miastu Pallady. Ca\'b3y niemal V wiek wyznacza
\par teraz dla Grecji g\'b3\'f3wnie polityka ate\'f1ska, kultura ate\'f1ska, Ateny
\par staj\'b9 si\'ea, jak je nazwano, Hellad\'b9 Hellady. Jednakowo\'bf nie by\'b3o to
\par w\'b3adztwo tak silne, aby mog\'b3o si\'ea utrzyma\'e6 na d\'b3u\'bfej. Wci\'b9\'bf niema\'b3\'b9
\par si\'b3\'ea militarn\'b9 reprezentowa\'b3a Sparta, pot\'eag\'ea ekonomiczn\'b9 zwi\'b9zane
\par
\par 50
\par
\par z ni\'b9 w\'eaz\'b3ami szczepowymi kraje doryckie, takie jak Korynt i miasta
\par greckiego Zachodu. Uciemi\'ea\'bfone przez Ate\'f1czyk\'f3w kraje poniewol-
\par nych sojusznik\'f3w nie darzy\'b3y sympati\'b9 swych coraz bardziej wymaga-
\par j\'b9cych pan\'f3w.
\par
\par W roku 431 dosz\'b3o do konfliktu zbrojnego, wybuchu tzw. wojny
\par peloponeskiej, kt\'f3ra w konsekwencji zaci\'eatych wieloletnich walk zni-
\par szczy\'b3a pot\'eag\'ea polityczn\'b9 Aten, ale te\'bf os\'b3abi\'b3a ca\'b3\'b9 Grecj\'ea. Niebez-
\par piecze\'f1stwo perskie nie zagra\'bfa\'b3o ju\'bf powa\'bfniej Helladzie, o wiele
\par fatalniej sza dla bytu politycznego dawnych polejs okaza\'b3a si\'ea zdobyw-
\par cza monarchia macedo\'f1ska z p\'f3\'b3nocy, ingeruj\'b9ca coraz cz\'ea\'9cciej
\par w sprawy greckie. Dzia\'b3alno\'9c\'e6 zdolnego i pozbawionego skrupu\'b3\'f3w
\par w\'b3adcy, Filipa II, doprowadzi\'b3a wreszcie do decyduj\'b9cego starcia pod
\par Cherone\'b9 w roku 338 i definitywnego pogrzebania greckiej wolno\'9cci.
\par
\par Spi\'eaciom polityki zewn\'eatrznej towarzyszy\'b3y znamienne zjawiska
\par w polityce wewn\'eatrznej greckich pa\'f1stw. Nie liczy\'b3 si\'ea ju\'bf w samej
\par Grecji przestarza\'b3y ustr\'f3j monarchiczny, nawet tam, gdzie - jak
\par w Sparcie - przetrwa\'b3 jako instytucja. Zmagania wewn\'eatrzne przebie-
\par ga\'b3y g\'b3\'f3wnie pomi\'eadzy zwolennikami ludow\'b3adztwa, demokracji
\par - czasem demokracji wr\'eacz nieumiarkowanej, bo przenosz\'b9cej w sto-
\par sunki wielkich twor\'f3w pa\'f1stwowych urz\'b9dzenia wytworzone niegdy\'9c
\par dla nieznacznych terytorialnie gmin - oraz zwolennikami \'84rz\'b9d\'f3w
\par niewielu", oligarchii, zdecydowanie wrogiej wobec mas ludowych, nie
\par umiej\'b9cej jednak utworzy\'e6 nowej formy rz\'b9d\'f3w i albo trzymaj\'b9cej si\'ea
\par wzor\'f3w zdecydowanie przestarza\'b3ych, albo przekszta\'b3caj\'b9cej tylko
\par niekt\'f3re z urz\'b9dze\'f1 demokratycznych.
\par
\par Polaryzacja stanowisk by\'b3a zdecydowana. W \'b3onie pa\'f1stw docho-
\par dzi\'b3o do bratob\'f3jczych walk i rz\'b9d\'f3w terroru jednej lub drugiej
\par strony. W ka\'bfdym jednak razie nie mo\'bfna m\'f3wi\'e6 o oboj\'eatno\'9cci
\par jednostek wobec spraw spo\'b3eczno\'9cci, w kt\'f3rej \'bfyj\'b9. Pog\'b3\'eabia si\'ea
\par proces, kt\'f3ry tak wyra\'9fnie r\'f3\'bfni\'b3 ju\'bf wcze\'9cniej Grek\'f3w - obywateli
\par swych pa\'f1stw ojczystych - od nie-Grek\'f3w poddanych swoich w\'b3ad-
\par c\'f3w. Zwi\'b9zanie ze spo\'b3eczno\'9cci\'b9, a r\'f3wnocze\'9cnie rozwini\'eaty indywi-
\par dualizm, pragnienie swobody osobistej, dopominanie si\'ea o prawo
\par wypowiedzi i obrony ka\'bfdego pogl\'b9du - to cechy ducha czas\'f3w.
\par Konsekwencj\'b9 takiego uk\'b3adu stosunk\'f3w by\'b3o d\'b9\'bfenie do wyr\'f3\'bfnie-
\par nia si\'ea, zyskania znaczenia osobistego jako wzorzec osobowo\'9cci,
\par wypowiadaj\'b9ce si\'ea wyrazi\'9ccie w typowym dla umys\'b3owo\'9cci greckiej
\par duchu wsp\'f3\'b3zawodnictwa, w postawie agonistycznej.
\par
\par 51
\par
\par Najpe\'b3niej i najszerzej mo\'bfna by\'b3o te idea\'b3y urzeczywistni\'e6
\par w ustroju demokratycznym, demokracja te\'bf, zw\'b3aszcza ate\'f1ska w swej
\par najbardziej wykszta\'b3conej formie, sprzyja\'b3a rozwojowi sztuk, literatu-
\par ry, my\'9cli. Wiek V przed Chr., pierwszy wiek \'84klasyczny", w\'b3a\'9cnie
\par w Atenach Peryklesa, przyw\'f3dcy demokracji i opiekuna kultury,
\par przynosi w tych dziedzinach rzadko w dziejach spotykany wzlot.
\par Wtedy powstaj\'b9 w Atenach budowle Akropolu, z najpi\'eakniejsz\'b9
\par i najwspanialsz\'b9 z nich - \'9cwi\'b9tyni\'b9 opiekunki miasta Ateny-Dziewicy
\par
\par - Partenonem (wzniesionym w latach 448-432), wtedy rze\'9fbi Fidiasz
\par (w latach 460-430). To r\'f3wnie\'bf wiek najwy\'bfszego rozwoju, w\'b3a\'9cnie
\par w Atenach, kilku ga\'b3\'eazi literatury, zar\'f3wno poezji, jak i prozy.
\par Podobnie jak w epoce archaicznej, literatura wi\'b9\'bfe si\'ea zar\'f3wno
\par z \'bfyciem religijnym i kultowym, jak obywatelskim spo\'b3eczno\'9cci,
\par a w tre\'9cciach swych nawi\'b9zuje do dorobku okresu poprzedzaj\'b9cego.
\par
\par Co roku, wczesn\'b9 wiosn\'b9, w okresie \'9cwi\'b9t boga nie tylko wina, ale
\par w og\'f3le odradzaj\'b9cej si\'ea natury, Dionizosa, cz\'ea\'9cci\'b9 uroczystego \'9cwi\'ea-
\par ta by\'b3y przedstawienia dramatyczne tragedii i komedii. Wystawiano je
\par w teatrze pod go\'b3ym niebem, na kr\'eagu tanecznym (orchestra), otoczo-
\par nym mniej wi\'eacej w 2/3 obwodu koli\'9ccie na zboczu wzg\'f3rza roz-
\par \'b3o\'bfonymi rz\'eadami siedze\'f1 dla kilkunastu tysi\'eacy widz\'f3w, obywateli
\par ate\'f1skich. By\'b3y to widowiska stanowi\'b9ce sta\'b3\'b9, ale nie zrytualizowan\'b9
\par cz\'ea\'9c\'e6 kultu, z\'b3o\'bfone z element\'f3w s\'b3owa poetyckiego, muzyki i ta\'f1ca
\par (tragedia by\'b3aby pod pewnymi wzgl\'eadami bliska dzisiejszej operze,
\par komedia - mo\'bfe rewii). Odgrywa\'b3o je (w okresie pe\'b3nego rozwoju
\par dramatu) trzech aktor\'f3w, z kt\'f3rych ka\'bfdy m\'f3g\'b3 gra\'e6 wi\'eacej r\'f3l,
\par przyodzianych w specjalne stroje i maski, oraz ch\'f3ry z\'b3o\'bfone z oby-
\par wateli i pewna liczba statyst\'f3w, zwanych ,,postaciami niemymi".
\par
\par Tre\'9cci\'b9 przedstawienia tragedii by\'b3y wydarzenia mitu lub - czasem
\par
\par - wsp\'f3\'b3czesnej historii,. zawarto\'9cci\'b9 g\'b3\'eabsz\'b9 - interpretacja tych
\par wydarze\'f1, stawiaj\'b9ca i pr\'f3buj\'b9ca rozwi\'b9za\'e6 zagadnienia z dziedziny
\par moralno\'9cci, sensu \'bfycia, postaw cz\'b3owieka wobec si\'b3 istniej\'b9cych
\par w \'9cwiecie woko\'b3o niego i nad nim. Styl, j\'eazyk, muzyka by\'b3y poetycko
\par podnios\'b3e, dialog aktor\'f3w - utrzymany g\'b3\'f3wnie w trymetrze jambicz-
\par nym i \'bfywszym ode\'f1 tetrametrze trocheicznym, kt\'f3re zatraciwszy
\par sw\'f3j charakter uszczypliwo\'9cci, znany nam z wczesnej liryki, pozosta\'b3y
\par wierszami o\'bfywionej mowy, dobrze dostosowanymi do dramatu. Bu-
\par dowa ch\'f3r\'f3w odpowiada\'b3a budowie utwor\'f3w liryki ch\'f3ralnej. Ist-
\par
\par 52
\par
\par nia\'b3y te\'bf partie mieszane, z\'b3o\'bfone z recytacji i \'9cpiewu, wyst\'eapowa\'b3o
\par bogactwo innych miar, z kt\'f3rych wspomnijmy do\'9c\'e6 cz\'easte, \'84mar-
\par szowe" anapesty (kr\'f3tka - kr\'f3tka - d\'b3uga, u u \emdash , i rozmaite zast\'eap-
\par stwa, i rozwi\'b9zania metryczne).
\par
\par Komedia r\'f3\'bfni\'b3a si\'ea od tragedii tak\'bfe kostiumami aktor\'f3w (tam
\par
\par - powaga, majestatyczno\'9c\'e6, wznios\'b3o\'9c\'e6, tu - groteska i przesada,
\par maski rozdarte grymasem, wypchane przesadnie brzuchy i zady,
\par przywieszony u stroju aktora d\'b3ugi phall\'f3s, symbol p\'b3ciowy, z czer-
\par wonej sk\'f3ry, fantastyczne przebrania ch\'f3r\'f3w, np. w Ptakach, \'afa-
\par bach). R\'f3\'bfny te\'bf by\'b3 nastr\'f3j: szyderstwa i rozpasanego, nieprzyzwoi-
\par tego komizmu. Tre\'9c\'e6 sztuk, swobodnie tworzona przez autor\'f3w,
\par obraca\'b3a si\'ea woko\'b3o jakiego\'9c zwariowanego pomys\'b3u s\'b3u\'bf\'b9cego ten-
\par dencji sztuki, a tendencj\'b9 t\'b9 jest najcz\'ea\'9cciej atak na osoby, w\'b3adze, nie
\par po\'bf\'b9dane, zdaniem komediopisarzy, zjawiska w polityce, kulturze,
\par wychowaniu.
\par
\par Techniczne przygotowanie sztuk do wystawienia nale\'bfa\'b3o do za-
\par kresu dzia\'b3ania najwy\'bfszych urz\'eadnik\'f3w, czyli archont\'f3w: ar-
\par chonta-kr\'f3la na \'9cwi\'eato Lenaj\'f3w (mniej wi\'eacej w styczniu), archon-
\par ta-eponyma, czyli tego, kt\'f3rego imieniem oznaczano rok, na \'9cwi\'eato
\par Wielkich Dionizj\'f3w, przypadaj\'b9ce w marcu. Wyznaczali oni zamo\'bf-
\par nych obywateli, kt\'f3rzy mieli ponosi\'e6 koszty zwi\'b9zane z wystawieniem
\par sztuki, gdy\'bf by\'b3o to \'9cwiadczenie na rzecz pa\'f1stwa, czyli liturgia
\par (lejturgia), zwane choregi\'b9 (\'84prowadzeniem ch\'f3ru"). Archont przy-
\par dziela\'b3 poetom zg\'b3aszaj\'b9cym si\'ea do agonu ch\'f3r, czyli wykonawc\'f3w.
\par Agon, czyli zawody albo wsp\'f3\'b3zawodnictwo, by\'b3 tu w\'b3a\'9cciwym okre\'9c-
\par leniem, bo przedstawiane dramaty i ich tw\'f3rcy konkurowali ze sob\'b9.
\par W tragedii trzech, w komedii pi\'eaciu, a p\'f3\'9fniej tylko trzech poet\'f3w
\par ubiega\'b3o si\'ea o zaszczytne pierwsze miejsce przyznawane g\'b3osami wylo-
\par sowanych dziesi\'eaciu s\'eadzi\'f3w. Nagrody otrzymywali: ponosz\'b9cy kosz-
\par ty choreg (choreg\'f3s) oraz zwyci\'easki poeta, potem r\'f3wnie\'bf najlepsi
\par z protagonist\'f3w, czyli aktor\'f3w graj\'b9cych pierwsze, tj. g\'b3\'f3wne role.
\par
\par Ch\'f3r tragedii sk\'b3ada\'b3 si\'ea z dwunastu, a od czas\'f3w Sofoklesa
\par
\par - pi\'eatnastu uczestnik\'f3w, zwanych choreutami, a na czele jego sta\'b3
\par przewodnik ch\'f3ru, koryfeusz (koryphajos), kt\'f3remu niekiedy dopo-
\par magali dwaj przyw\'f3dcy p\'f3\'b3ch\'f3r\'f3w - parastaci (parastataj, w l. p.
\par parastates).
\par
\par Agon tragiczny trwa\'b3 trzy dni, w ka\'bfdym z nich wyst\'eapowa\'b3 jeden
\par poeta z tzw. tetralogi\'b9 (tj. czterema sztukami) tragiczn\'b9, z\'b3o\'bfon\'b9
\par
\par 53
\par
\par z trzech tragedii i dramatu satyrowego. Agon komiczny, w czasie
\par kt\'f3rego ka\'bfdy z poet\'f3w wystawia\'b3 tylko jedn\'b9 komedi\'ea, poprzestawa\'b3
\par na jednym dniu.
\par
\par Tak to wygl\'b9da\'b3o u szczytu epoki klasycznej w V wieku, kiedy
\par dramat ate\'f1ski przeszed\'b3 ju\'bf d\'b3u\'bfszy ci\'b9g rozwojowy. Jednym z cen-
\par tralnych zagadnie\'f1 nauki o literaturze greckiej jest kwestia genezy
\par obu wielkich ga\'b3\'eazi dramatu, w szczeg\'f3\'b3ach wci\'b9\'bf jeszcze dyskutowa-
\par na i sporna. Gar\'9c\'e6 niejasnych i czasem sprzecznych \'9cwiadectw auto-
\par r\'f3w staro\'bfytnych, z najwa\'bfniejszymi pochodz\'b9cymi z Poetyki Arys-
\par totelesa (zob. ni\'bfej s. 112), a dalej analiza zachowanych dramat\'f3w,
\par nadto dane archeologiczne dotycz\'b9ce wygl\'b9du teatru, stroju aktor\'f3w
\par itp. - s\'b9 podstaw\'b9 osi\'b9ganych wynik\'f3w.
\par
\par Najwa\'bfniejszymi faktami, mog\'b9cymi okre\'9cli\'e6 powstanie i rozw\'f3j
\par tragedii, s\'b9:
\par
\par 1) Wyra\'9fny zwi\'b9zek z liryk\'b9 okresu poprzedniego. W tragediach
\par najdawniejszych partie ch\'f3ralne stanowi\'b9 najobszerniejsz\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 teks-
\par tu, dalszy rozw\'f3j ogranicza liryczno\'9c\'e6 na rzecz dramatyczno\'9cci,
\par a wi\'eac dialogu aktorskiego. Z samej za\'9c liryki najwy ra\'9fniej szy by\'b3
\par zauwa\'bfony przez staro\'bfytnych zwi\'b9zek z pie\'9cni\'b9 w kulcie Dionizosa,
\par dytyrambem.
\par
\par 2) Stopniowy rozw\'f3j wyra\'bfaj\'b9cy si\'ea w powi\'eakszaniu liczby ak-
\par tor\'f3w, a wi\'eac i liczby postaci scenicznych, czyli r\'f3l. Nieuchwytna dla
\par nas jest tragedia najwcze\'9cniejsza. Tradycja wi\'b9\'bfe j\'b9 z postaci\'b9 Tespisa
\par (Thespis) i jako dat\'ea pierwszego oficjalnego agonu tragicznego w Ate-
\par nach wyznacza rok 535/4 przed Chr. Tragedia Tespisa mia\'b3a tylko
\par jednego aktora, Ajschylos wprowadzi\'b3 drugiego, Sofokles - trzeciego,
\par i liczby tej ju\'bf nie przekroczono: oczywi\'9ccie, wspomniane ju\'bf \'84postaci
\par nieme" nie wchodzi\'b3y w rachub\'ea, by\'b3y tylko statystami.
\par
\par 3) Etymologia nazwy \'84tragedia", znacz\'b9cej tyle co ,,pie\'9c\'f1 koz-
\par \'b3\'f3w" (tragos = kozio\'b3, ode = pie\'9c\'f1) oraz czwarte sztuki tetralogii
\par tragicznych, l\'bfejsze i komiczne w charakterze dramaty satyrowe,
\par kt\'f3rych ch\'f3r z\'b3o\'bfony by\'b3 zawsze z koz\'b3opodobnych satyr\'f3w, wskazu-
\par j\'b9 na zwi\'b9zek najwcze\'9cniejszej tragedii z tymi widowiskami, p\'f3\'9fniej
\par stanowi\'b9cymi w\'b3a\'9cciwie tylko relikt dawnego stanu rzeczy.
\par
\par 4) Najwa\'bfniejszym jednak czynnikiem, kt\'f3ry z tych dawnych
\par rytualnych widowisk powo\'b3a\'b3 do \'bfycia tragedi\'ea, s\'b9 charakterystyczne
\par warunki Aten wieku V, pa\'f1stwowo\'9c\'e6 kultu dionizyjskiego. Opisane
\par powy\'bfej realia przedstawie\'f1 dramatycznych \'9cwiadcz\'b9 wyra\'9fnie, \'bfe
\par
\par 54
\par
\par przedstawienie dramatu by\'b3o spraw\'b9 og\'f3ln\'b9 i publiczn\'b9, poczynaj\'b9c
\par od przygotowa\'f1 pozostaj\'b9cych pod opiek\'b9 i kontrol\'b9 najwy\'bfszych
\par urz\'eadnik\'f3w, ko\'f1cz\'b9c na publicznej ocenie i werdykcie s\'eadzi\'f3w, fero-
\par wanym, by si\'ea tak wyrazi\'e6, w interesie publicznym i zgodnie z ocen\'b9
\par demokratycznej opinii. W tym \'9cwietle mo\'bfna zrozumie\'e6, dlaczego
\par potrafiono np. ukara\'e6 grzywn\'b9 poet\'ea Frynicha (Phrynichos) za sztuk\'ea
\par Zdobycie Miletu (Miletu hdlosis), gdy\'bf ukaza\'b3 widzom ,,w\'b3asne
\par [tj. najbli\'bfszych ate\'f1skich pobratymc\'f3w] nieszcz\'ea\'9ccia" i doprowadzi\'b3
\par ca\'b3\'b9 widowni\'ea do p\'b3aczu i wzburzenia. Demokracja attycka jest
\par w\'b3a\'9cciwym gruntem, na kt\'f3rym mog\'b3a powsta\'e6 tragedia. Tragedia te\'bf
\par pozosta\'b3a zawsze attycka.
\par
\par Skomplikowany jest r\'f3wnie\'bf problem powstania komedii. I w niej
\par mamy charakterystyczny zrost dwu element\'f3w: ch\'f3ru i aktora. I tutaj
\par ch\'f3r mia\'b3, jak si\'ea zdaje, pierwotnie wi\'eaksze znaczenie, a straci\'b3 je
\par z rozwojem komedii. Je\'9cli ch\'f3ry tragiczne wykonywa\'b3y pewn\'b9 liczb\'ea
\par tradycyjnych element\'f3w pie\'9cni i ta\'f1ca, takich jak pdrodos (wej\'9ccie
\par ch\'f3ru), stasima (l. p\'f3j. stdsimon - pie\'9c\'f1 \'9cpiewana \'84stoj\'b9c", a w\'b3a\'9c-
\par ciwie pozostaj\'b9c na orchestrze), oddzielaj\'b9ce epejsodia (l. p\'f3j. epejs-
\par odion), co\'9c jakby \'84akty" sztuki, a nadto uczestniczy\'b3y wsp\'f3lnie
\par z aktorami w partiach wybitnie melodramatycznych, tzw. komm\'f3j
\par (komm\'f3s, pochodz\'b9ce od kopio - uderzam si\'ea ,,w piersi" na znak
\par gwa\'b3townego wzruszenia, \'bfalu itp.), to ch\'f3ry komiczne w komedii
\par najdawniejszej wykonywa\'b3y - pr\'f3cz parodosu i oddzielaj\'b9cych ,,sceny"
\par pie\'9cni mniej wi\'eacej odpowiadaj\'b9cych stasimonom - r\'f3wnie\'bf parabaz\'ea
\par (para-basis znaczy \'84podej\'9ccie" ku widzom, z od\'b3o\'bfeniem masek i wy-
\par g\'b3oszeniem odautorskiej wypowiedzi na tematy aktualne), dalej - ju\'bf
\par wsp\'f3lnie z aktorem czy te\'bf aktorami - wedle \'9ccis\'b3ych schemat\'f3w
\par uk\'b3adany agon-sp\'f3r przeciwnych stanowisk zwi\'b9zany z tendencj\'b9
\par ca\'b3ej komedii. Nazwa \'84komedia" wskazuje najprawdopodobniej na
\par pierwotny charakter ch\'f3ru, komojdia wywodzi si\'ea bowiem od s\'b3owa
\par komos - hulaszczy \'84karnawa\'b3owy" poch\'f3d ze \'9cpiewaniem uszczyp-
\par liwych i nieprzystojnych piosenek, atakuj\'b9cych z pozycji warstw
\par plebejskich mo\'bfnych tego \'9cwiata.
\par
\par O wiele silniej od tragedii zachowa\'b3a komedia pami\'ea\'e6 pierwotnego
\par charakteru dionizyjskiego \'9cwi\'eata p\'b3odno\'9cci. Przybierane niejednokrot-
\par nie przez ch\'f3r maski zwierz\'eace (st\'b9d ,,zwierz\'eace" tytu\'b3y sztuk) umiesz-
\par czaj\'b9 widowiska w sferze ch\'b3opskiego folkloru. Zreszt\'b9 ch\'b3opski cha-
\par rakter komedii jest wyra\'9fny i w samych sztukach z ich bohaterami
\par
\par 55
\par
\par typu kmiotka-roztropka, i w tradycji wystawiania komedii. Pierwsze
\par oficjalne wystawienie komedii mia\'b3o si\'ea odby\'e6 w Atenach w roku 486,
\par wi\'eac w p\'f3\'b3 wieku po zinstytucjonalizowaniu tragedii, wydaje si\'ea
\par jednak, \'bfe widowiska komiczne o charakterze improwizowanym by\'b3y
\par du\'bfo wcze\'9cniejsze, ale w\'b3a\'9cnie ich improwizowany charakter prze-
\par szkodzi\'b3 zachowaniu wiadomo\'9cci o komedii wcze\'9cniejszej.
\par
\par Komedia w swym w pe\'b3ni rozwini\'eatym kszta\'b3cie jest r\'f3wnie\'bf
\par attycka i zwi\'b9zana z ate\'f1skimi urz\'b9dzeniami demokratycznymi, ale
\par przekazane nam z antyku informacje m\'f3wi\'b9 o jej elementach doryc-
\par kich, o jakiej\'9c bardzo prymitywnej farsie megarejskiej. W krajach za\'9c
\par doryckich r\'f3wnolegle do rozwoju dramatu attyckiego przetrwa\'b3a
\par \'bfywa tradycja komicznych \'84dramat\'f3w" wykonywanych wy\'b3\'b9cznie
\par przez aktor\'f3w (nie przez ch\'f3r!). Uznanym mistrzem tego gatunku by\'b3
\par dzia\'b3aj\'b9cy w pierwszej po\'b3owie V wieku przed Chr. na Sycylii, g\'b3\'f3wnie
\par w Syrakuzach, Epicharm (Epicharmos). Z jego oko\'b3o 40 kr\'f3tkich
\par (ok. 400 wers\'f3w) dramat\'f3w, pisanych trymetrami i tetrametrami oraz
\par w anapestach, zachowa\'b3y si\'ea charakterystyczne tytu\'b3y wskazuj\'b9ce na
\par burlesk\'ea mitologiczn\'b9, przedstawiaj\'b9c\'b9 w karykaturze postaci Herak-
\par lesa i Odyseusza, albo na agony-wsp\'f3\'b3zawodnictwa Ziemi i Morza
\par (Ga kaj Thalassa), Wyrazu i Wyrazicy \{Logos kaj Logine). Wyst\'eapo-
\par wa\'b3y tu charakterystyczne typy, takie jak paso\'bfyci, atleci-wyczynowcy
\par itp. Okras\'b9 tych sztuk by\'b3y ci\'eate realistyczne gnomy (\'84Jedna r\'eaka
\par drug\'b9 myje, dasz co\'9c, to i we\'9fmiesz co\'9c"), kt\'f3re nawet p\'f3\'9fniej kr\'b9\'bfy\'b3y
\par w zbiorkach-gnomologiach Epicharma.
\par
\par Z terenu doryckiego, najpewniej z Syrakuz, wyszed\'b3 jeszcze jeden
\par charakterystyczny gatunek dramatyczny - mim (mimos). Tw\'f3rc\'b9 jego
\par by\'b3 Sofron (Sophron, ok. 470-ok. 400), autor kr\'f3tkich scenek pisa-
\par nych rytmizowan\'b9 proz\'b9 w dialekcie doryckim, dzielonych ze wzgl\'eadu
\par na tematyk\'ea na mimy \'84kobiece" i \'84m\'easkie", a przedstawiaj\'b9cych
\par sytuacje z \'bfycia codziennego. Dziesi\'b9tka tytu\'b3\'f3w, nieca\'b3e 200 drob-
\par nych fragment\'f3w - to wszystko, co mamy dzi\'9c z tej tw\'f3rczo\'9cci.
\par Najbardziej mo\'bfe uchwytny jest, odzyskany z papirusu pocz\'b9tek
\par scenki pt. Kobiety, kt\'f3re m\'f3wi\'b9, \'bfe \'9cci\'b9gaj\'b9 [a mo\'bfe: wyp\'eadzaj\'b9
\par - czarami] bogini\'ea, tj. Selen\'ea-Hekate, czyli Ksi\'ea\'bfyc (Taj gynajkes haj
\par tan the\'f3n phanti exelan), wybornie maluj\'b9cej nastr\'f3j towarzysz\'b9cy
\par prostym ludowym czarom. Sofron mia\'b3 by\'e6 ulubionym autorem
\par Platona, a w epoce aleksandryjskiej wywar\'b3 wp\'b3yw na jeden z najpi\'eak-
\par niejszych utwor\'f3w Teokryta Czarodziejki.
\par
\par Anegdota antyczna w spos\'f3b bardzo znamienny \'b3\'b9czy postaci
\par trzech wielkich tragik\'f3w z wielk\'b9 histori\'b9 ich czas\'f3w, z dat\'b9 bitwy
\par pod Salamin\'b9. W bitwie tej walczy\'b3 jako \'bfo\'b3nierz ate\'f1ski czterdziesto-
\par pi\'eacioletni pod\'f3wczas Ajschylos, ch\'f3rowi ch\'b3opc\'f3w, kt\'f3ry czci\'b3 pie\'9c-
\par ni\'b9 zwyci\'eastwo ate\'f1skie, przewodzi\'b3 szesnastoletni Sofokles, w sam
\par dzie\'f1 bitwy mia\'b3 si\'ea urodzi\'e6 Eurypides. Ten ostatni fakt jest w\'b9tpliwy,
\par ale - jak cz\'easto w anegdocie greckiej odbijaj\'b9cej w du\'bfych skr\'f3tach
\par prawdy historii i kultury - dostrze\'bfono tu rzecz istotn\'b9, \'84punkt
\par odniesienia" tw\'f3rc\'f3w do wielkich wydarze\'f1 i stosunek pokole\'f1 wy-
\par znaczaj\'b9cy r\'f3\'bfnice tych pokole\'f1.
\par
\par Ajschylos, syn Euforiona z arystokratycznej rodziny z Eleusis pod
\par Atenami, s\'b3ynnego miejsca \'9cwi\'eatych misteri\'f3w bogini Demetry, jest
\par rzeczywi\'9ccie przedstawicielem generacji maratonomach\'f3w (komba-
\par tant\'f3w bitwy marato\'f1skiej), postaci\'b9 stoj\'b9c\'b9 u progu epoki klasycz-
\par nej, ale nacechowan\'b9 jeszcze rysami archaicznymi. Walczy\'b3 tak\'bfe pod
\par Salamin\'b9 i pod Platejami, odwiedza\'b3 dw\'f3r wielkiego \'f3wczesnego
\par mecenasa literatury, Hierona, tyrana Syrakuz; zmar\'b3 w Geli na Sycy-
\par lii. Przypisywany mu i mo\'bfe autentyczny epigram nagrobkowy m\'f3wi
\par o jego zas\'b3ugach jako obywatela-\'bfo\'b3nierza, nie wspominaj\'b9c s\'b3owem
\par nawet o tw\'f3rczo\'9cci poetyckiej.
\par
\par Tw\'f3rczo\'9c\'e6 jego, jak i nast\'eapc\'f3w, jak w og\'f3le przewa\'bfna cz\'ea\'9c\'e6
\par poezji greckiej, traktowana by\'b3a jako dzia\'b3alno\'9c\'e6 wieszcza, nauczycie-
\par la ludu, moralnego reformatora. Napisa\'b3 w ci\'b9gu prawie siedemdzie-
\par si\'eacioletniego \'bfywota 90 sztuk, zwyci\'ea\'bfaj\'b9c 13 razy, czyli ponad
\par po\'b3owa jego tw\'f3rczo\'9cci - 52 dramaty - uzyska\'b3a najwy\'bfsze wyr\'f3\'bf-
\par nienie. Do naszych czas\'f3w przetrwa\'b3 p\'f3\'9fny wyb\'f3r siedmiu tragedii,
\par a w ostatnich czasach zwi\'eakszy\'b3a si\'ea, przewa\'bfnie dzi\'eaki odkryciom
\par papirusowym, liczba fragment\'f3w sztuk zaginionych. Pewnie datowa\'e6
\par mo\'bfemy z pu\'9ccizny Ajschylosa: Pers\'f3w wystawionych w r. 472 przed
\par Chr., Siedmiu przeciw Tebom z roku 469 i jedyn\'b9 przekazan\'b9 nam
\par przez antyk trylogi\'ea tragiczn\'b9: Orestej\'ea, czyli Dzieje Orestesa, z\'b3o\'bfon\'b9
\par z Agamemnona, Ofiarnie i Eumenid, wystawion\'b9 dwa lata przed
\par \'9cmierci\'b9 poety, kt\'f3ra nast\'b9pi\'b3a w roku 456. Tragedie pozosta\'b3e datuje
\par si\'ea dzi\'9c na koniec lat sze\'9c\'e6dziesi\'b9tych, Blagalnice mo\'bfe 463, Prome-
\par teusz w okowach (kt\'f3rego autorstwa niekt\'f3rzy uczeni odmawiaj\'b9
\par Ajschylosowi) powsta\'b3 mo\'bfe w r. 460.
\par
\par Persowie (Persaj), najwcze\'9cniejsza z zachowanych sztuk jest r\'f3w-
\par nocze\'9cnie jedyn\'b9 tragedi\'b9 historyczn\'b9, jak\'b9 posiadamy. Mia\'b3 Ajschy-
\par
\par 56
\par
\par 57
\par
\par los poprzednika w tej tematyce we wspomnianym ju\'bf Frynichu
\par (prze\'b3om w. VI/V), autorze niezachowanych Fenicjanek (Ph\'f3jnissaj)
\par i Zdobycia Miletu. Dramat Ajschylosa zaskakuje oryginalno\'9cci\'b9 uj\'ea-
\par cia. Ate\'f1ski poeta umieszcza akcj\'ea na dworze perskim, dworze \'9cmier-
\par telnego wroga, ka\'bfe perskiej kr\'f3lowej-matce czeka\'e6 na wie\'9cci spod
\par Salaminy, otrzyma\'e6 je, ogl\'b9da\'e6 wracaj\'b9cego po walce syna, Kser-
\par ksesa. Poeta da\'b3 si\'ea te\'bf pojawi\'e6 marze Dariusza, ostrzegaj\'b9cego
\par Pers\'f3w przed najazdami na Hellad\'ea. Perskie postacie sztuki i sk\'b3ada-
\par j\'b9cy si\'ea z dostojnych perskich starc\'f3w ch\'f3r nie s\'b9 traktowane wrogo,
\par poeta ogl\'b9da sprawy ich oczyma i dzi\'eaki temu o wiele dobitniej
\par wyra\'bfa wielko\'9c\'e6 greckiego zwyci\'eastwa. Ju\'bf tutaj wyra\'9fnie wyst\'eapuj\'b9
\par cechy artyzmu Ajschylosa - liryczna rozlewno\'9c\'e6 ch\'f3r\'f3w, szlachetny
\par patos, monumentalno\'9c\'e6. Parodos ch\'f3ru opiewa pot\'eag\'ea wojsk perskich
\par w formie wielkiego katalogu lud\'f3w i ich wodz\'f3w, kt\'f3rzy ruszyli na
\par Grecj\'ea. W dalszej cz\'ea\'9cci sztuki, w opowie\'9cci pos\'b3a\'f1ca te same imiona
\par zabrzmi\'b9 jako imiona poleg\'b3ych. Pochwa\'b3\'ea Aten, ich demokratycz-
\par nego ustroju, nawet ich \'9cmiesznie znikomego dla Pers\'f3w bogactwa
\par - srebra z kopal\'f1 w Laurion - tak\'bfe s\'b3yszymy z ust wroga. Ta
\par opowie\'9c\'e6 pos\'b3a\'f1ca (rhesis angelike), sta\'b3y element tragedii greckiej,
\par gdy nie chcia\'b3a lub nie mog\'b3a ona przedstawi\'e6 krytycznych wydarze\'f1
\par dramatu na scenie, zawiera \'9cwietny opis bitwy pod Salamin\'b9, taki,
\par jaki m\'f3g\'b3 da\'e6 naoczny \'9cwiadek - poeta.
\par
\par Siedmiu przeciw Tebom (Heptd epi Thebas) jest ostatni\'b9 sztuk\'b9
\par niezachowanej trylogii, po\'9cwi\'eaconej dziejom rodu Edypa, przypiecz\'ea-
\par towanym w tej w\'b3a\'9cnie tragedii strasznym \'9cmiertelnym pojedynkiem
\par obu syn\'f3w Edypowych: obro\'f1cy miasta - Eteoklesa, i oblegaj\'b9cego
\par Teby przyw\'f3dcy siedmiu wodz\'f3w - Po\'b3ynejkesa. I tutaj okazuje si\'ea
\par Ajschylos \'9cwietnym malarzem nastroju, sztuka wype\'b3niona jest przede
\par wszystkim pie\'9cniami ch\'f3ru z\'b3o\'bfonego z kobiet teba\'f1skich, przera\'bfo-
\par nych w obliczu nadci\'b9gaj\'b9cego zagro\'bfenia. Kontrastuje z tym posta\'e6
\par Eteoklesa, nieustraszonego wodza. Dialog Eteoklesa z go\'f1cem przy-
\par nosz\'b9cym wie\'9cci o przeciwnikach, wp\'f3\'b3epicki w swym bogatym opisie
\par wrog\'f3w i ich tarcz, decyduje o wyznaczeniu przy ka\'bfdej z bram jej
\par obro\'f1cy, ko\'f1czy si\'ea postanowieniem Eteoklesa, kt\'f3ry z w\'b3asnej woli
\par decyduje si\'ea stawi\'e6 czo\'b3a w\'b3a\'9cnie rodzonemu bratu, co wi\'eacej, pragnie
\par tego przeciwnego naturze czynu. To ju\'bf bohater tragiczny.
\par
\par Do niedawna, nim odkrycie papirusowe dowiod\'b3o, \'bfe Blagalnice
\par . (Hiketides) wystawione by\'b3y w czasie tego samego agonu, co dramaty
\par
\par 58
\par
\par du\'bfo m\'b3odszego Sofoklesa, uwa\'bfano je za \'84najstarsz\'b9 tragedi\'ea" Aj-
\par schylosa, oczywi\'9ccie z zachowanych. Wiemy, \'bfe tak nie jest, ale na
\par tak\'b9 wygl\'b9da ta prawie jeszcze liryczna kantata wype\'b3niona pie\'9cniami
\par ch\'f3ru pi\'ea\'e6dziesi\'eaciu c\'f3rek Danaosa, kt\'f3re uciek\'b3y z Egiptu przed
\par \'9ccigaj\'b9cymi je synami stryja, Ajgyptosa, do Argos i b\'b3agaj\'b9 w\'b3adc\'ea
\par kraju, Pelasgosa, o pomoc i os\'b3on\'ea. Wydarzenia starego mitu przed-
\par stawione zosta\'b3y w spos\'f3b aktualizuj\'b9cy, kr\'f3l, nim cokolwiek obieca,
\par odwo\'b3uje si\'ea do opinii zgromadzenia ludowego. Pelasgos ma przed
\par sob\'b9 wyb\'f3r - pogwa\'b3ci\'e6 prawo go\'9ccinno\'9cci albo narazi\'e6 w\'b3asny kraj.
\par B\'b3agalnice gro\'bf\'b9, \'bfe je\'9cli ich nie uratuje, powiesz\'b9 si\'ea na o\'b3tarzach
\par bog\'f3w, co \'9cci\'b9gn\'ea\'b3oby kl\'b9tw\'ea na miasto. Lud i kr\'f3l obiecuj\'b9 obron\'ea,
\par co wi\'eacej, kiedy przybijaj\'b9 okr\'eaty napastnik\'f3w, odprawiaj\'b9 zuchwa\'b3e-
\par go herolda egipskiego. Sztuka ko\'f1czy si\'ea pie\'9cni\'b9 dzi\'eakczynienia.
\par Znamy ten mit, wiemy, \'bfe historia Danaid na tym si\'ea nie sko\'f1czy\'b3a,
\par \'bfe musia\'b3y po\'9clubi\'e6 znienawidzonych kuzyn\'f3w, kt\'f3rych w noc po-
\par \'9clubn\'b9 wymordowa\'b3y. To by\'b3o tre\'9cci\'b9 drugiej, zaginionej cz\'ea\'9cci trylo-
\par gii pt. Egipcjanie (Ajgyptioj). W sztuce trzeciej, Danaidach (Danaides),
\par dochodzi\'b3o, jak si\'ea zdaje, do uwolnienia Danaid od winy, gdy\'bf
\par Ajschylos nie zna\'b3, a w ka\'bfdym razie nie traktowa\'b3 w swej sztuce
\par znanej nam z mitologii wersji o karze w Podziemiu i beczce Danaid.
\par
\par Jak widzimy na tym przyk\'b3adzie, fragmentaryczny stan zachowa-
\par nia tw\'f3rczo\'9cci poety, nawet wtedy, kiedy posiadamy ca\'b3e tragedie,
\par powoduje nieraz, \'bfe tylko cz\'ea\'9cciowo odczytujemy wymow\'ea przed-
\par stawianych fakt\'f3w i to, co nam poeta chcia\'b3 przez swe sztuki
\par powiedzie\'e6, tak jak tu, gdy traktowa\'b3 przewin\'ea zap\'b3acon\'b9 inn\'b9
\par przewin\'b9 i wreszcie pojednanie. Ajschylos komponowa\'b3 (z nielicz-
\par nymi wyj\'b9tkami) swoje tragedie jako trylogie nie tylko formalnie.
\par Dopiero ca\'b3o\'9c\'e6 trylogii tragicznej dawa\'b3a w\'b3a\'9cciwy sens nauki moral-
\par nej. Sztuki wyrwane z tego kontekstu mog\'b3y da\'e6 efekty wr\'eacz przeciw-
\par ne zamierzonym.
\par
\par Najdobitniejszym tego przyk\'b3adem jest \'84odbierana Ajschylosowi"
\par Jedna z najs\'b3ynniejszych sztuk staro\'bfytno\'9cci, Prometeusz w okowach
\par (Prometheus desmotes). Tytan, przyjaciel ludzi, ten - kt\'f3ry da\'b3 im
\par ogie\'f1, ten - kt\'f3ry jest tw\'f3rc\'b9 wszelkiej ludzkiej cywilizacji, o czym
\par sam dumnie w sztuce opowie, zostaje na rozkaz Dzeusa przykuty do
\par ska\'b3y kaukaskiej. Samotny buntownik przeciwko Dzeusowi przyjmuje
\par teraz odwiedziny: Okeanid, tworz\'b9cych ch\'f3r sztuki, ich ojca, Okeano-
\par sa, nak\'b3aniaj\'b9cego tytana, by si\'ea ukorzy\'b3 przed si\'b3\'b9, Ijony (lo),
\par
\par 59
\par
\par ukaranej strasznie przez Her\'ea za to, \'bfe by\'b3a kochank\'b9 Dzeusa.
\par Prometeusz zna tajemnic\'ea, wie, \'bfe z rodu Ijony wyjdzie bohater, kt\'f3ry
\par go uwolni (Herakles), wie, \'bfe z krwi Dzeusa wyjdzie kto\'9c, kto
\par Dzeusowi zgotuje taki sam los, jak w\'b3adca bog\'f3w ojcu swemu,
\par Kronosowi. T\'ea tajemnic\'ea pragn\'b9\'b3by pozna\'e6 Dzeus, po to wysy\'b3a do
\par Prometeusza swego bezczelnego herolda, Hermesa. Ale gro\'9fby nie
\par pomagaj\'b9, Prometeusz odmawia wydania tajemnicy i z ko\'f1cem sztu-
\par ki, po\'9cr\'f3d kosmicznej burzy wywo\'b3anej przez Olimpijczyka, zapada
\par si\'ea w g\'b3\'eabie podziemne.
\par
\par Sztuka mia\'b3a si\'ea sta\'e6 punktem wyj\'9ccia dla tak zwanego w literatu-
\par rze od czas\'f3w romantyzmu - prometeizmu, buntu cz\'b3owieka przeciw
\par niesprawiedliwo\'9cci bog\'f3w, wyzwania rzuconego Niebu. Mo\'bfe si\'ea wi\'eac
\par poszczyci\'e6 wspania\'b3ym potomstwem literackim (np. Shelley) i echami,
\par z kt\'f3rych jednym jest Wielka improwizacja Konrada Mickiewiczo-
\par wych Dziad\'f3w. Ale - u Ajschylosa - Prometeusz w okowach nie by\'b3
\par ostatni\'b9 sztuk\'b9 trylogii, by\'b3 najpewniej drug\'b9, a w ostatniej, Prome-
\par teuszu wyzwolonym (Prometheus ly\'f3menos), nast\'eapowa\'b3o, jak si\'ea zda-
\par je, znowu pojednanie, a wi\'eac wymowa ca\'b3o\'9cci by\'b3a zupe\'b3nie inna ni\'bf
\par naszej sztuki, wr\'eacz \'84pobo\'bfna".
\par
\par Wspomniana ju\'bf jedyna ca\'b3a trylogia, Oresteja, nawi\'b9zywa\'b3a do
\par mit\'f3w najbardziej znanych ju\'bf Homerowej Odysei, a\'bfeby na ich tle
\par postawi\'e6 przed widzami wielki problem moralny i spo\'b3eczny. W sztu-
\par ce pierwszej, Agamemnonie, bohater tytu\'b3owy wraca do ojczystego
\par Argos, po zdobyciu Troi, wraz z sw\'b9 brank\'b9 Kassandr\'b9. Przyj\'eaty
\par z udan\'b9 czci\'b9 i mi\'b3o\'9cci\'b9 przez \'bfon\'ea K\'b3ytajmestr\'ea, zostaje nast\'eapnie
\par wraz z Kassandr\'b9 (kt\'f3ra w przyst\'eapie proroczego sza\'b3u przepowiada-
\par \'b3a te wydarzenia) podst\'eapnie zamordowany w \'b3a\'9fni przez \'bfon\'ea i jej
\par kochanka, Ajgista. K\'b3ytajmestra che\'b3pi si\'ea swoim czynem.
\par
\par W sztuce drugiej, Ofiarnicach (Choephoroj), K\'b3ytajmestra wraz
\par z Ajgistem rz\'b9dz\'b9 w Argos. Po latach wraca z daleka syn jej i Agamem-
\par nona, Orestes, rozpoznany przy grobie ojca przez sk\'b3adaj\'b9c\'b9 ofiar\'ea
\par dla zmar\'b3ego (st\'b9d tytu\'b3 sztuki) Elektr\'ea. Udaj\'b9c pos\'b3a\'f1ca przyby\'b3ego
\par z wie\'9cci\'b9 o \'9cmierci... Orestesa, zabija Ajgista i - po chwili wahania
\par - matk\'ea. Tak mu nakaza\'b3 pom\'9cci\'e6 ojca b\'f3g wyroczni w Delfach,
\par Apollon. Ten straszny czyn, przelanie krwi w\'b3asnej matki, \'9cci\'b9ga na
\par Orestesa po\'9ccig okrutnych bogi\'f1 zemsty, Erynii.
\par
\par Sztuka trzecia, Eumenidy (Eumenides), rozpoczyna si\'ea w Delfach,
\par gdzie schroni\'b3 si\'ea przed Eryniami Orestes. Apollon ka\'bfe mu stawi\'e6 si\'ea
\par
\par na s\'b9d w Atenach. Bohater rusza tam, za nim we w\'9cciek\'b3ym po\'9ccigu
\par Erynie. W Atenach przed o\'b3tarzem Ateny, wobec utworzonego przez
\par bogini\'ea s\'b9du o przelew krwi, areopagu, odbywa si\'ea rozprawa, w kt\'f3-
\par rej obie strony wytaczaj\'b9 swe racje. G\'b3osy s\'eadzi\'f3w dziel\'b9 si\'ea r\'f3wno,
\par lecz Atena da\'b3a sw\'f3j g\'b3os za skazanym i to go uwalnia. Erynie zostaj\'b9
\par ub\'b3agane i jako Eumenidy (tj. boginie \'bfyczliwe, st\'b9d tytu\'b3 tragedii)
\par maj\'b9 odt\'b9d odbiera\'e6 cze\'9c\'e6 w Atenach.
\par
\par Na tre\'9cci jednego z najbardziej znanych poda\'f1 opar\'b3 Ajschylos
\par rozwa\'bfenie wielkiego problemu: winy i kary. Wedle starego rodowego
\par obyczaju krew przelana winna by\'e6 zmyta tylko krwi\'b9 przelan\'b9,
\par \'b3a\'f1cuch zemsty urywa si\'ea dopiero wtedy, kiedy padnie ostatni zabity
\par jednego z rod\'f3w. Tak ka\'bfe b\'f3stwo, tego \'bf\'b9da religia Apollona, tego
\par porz\'b9dku pilnuj\'b9 Erynie. Ajschylos sk\'b3ada rozstrzygni\'eacie w r\'eace s\'b9du
\par obywatelskiego, nowa spo\'b3eczno\'9c\'e6 rz\'b9dzi si\'ea nowym sprawiedliwym
\par prawem, gdzie nawet zbrodnie tak straszne, jak \'b3a\'f1cuch morderstw
\par w pa\'b3acu Atryd\'f3w, znajd\'b9 swe zako\'f1czenie. Mit zostaje przetworzony
\par w nauk\'ea moraln\'b9.
\par
\par Ajschylos jest religijny, nawet tradycyjnie religijny, nie ma u niego
\par szyderstwa Ksenofanesa, bogowie Homera nie zmaleli w oczach
\par poety, owszem, przyda\'b3 im nawet powagi moralnej. Poeta po mis-
\par trzowsku wywo\'b3uje nastroje modlitwy, ofiary. B\'f3stwa stoj\'b9 na stra\'bfy
\par ludzkiej sprawiedliwo\'9cci, cz\'b3owiek nie powinien si\'eaga\'e6 poza wyzna-
\par czon\'b9 mu miar\'ea, b\'b3\'b9dzi\'e6 przez \'84pych\'ea" (hybris), jak ten kr\'f3l perski,
\par kt\'f3ry przeciwstawi\'b3 si\'ea prawom przyrody rzucaj\'b9c most przez morze.
\par Nad bogami s\'b9 te\'bf si\'b3y nie przybieraj\'b9ce ju\'bf ludzkiej postaci: Koniecz-
\par no\'9c\'e6 (Ananke), Los (Mojra), Kl\'b9twa (Ate). Wymowa sztuk jest
\par g\'b3\'eaboko patriotyczna i w tym, co nazwiemy patriotyzmem \'bfo\'b3nierza
\par (Persowie), i patriotyzmem obywatela (przecie\'bf to pod opiek\'b9 Pallady
\par powstaje w Atenach po raz pierwszy \'84s\'b9d r\'f3wnych"). Filozofia
\par Ajschylosa - to sprawiedliwe prawo, pa\'f1stwo, kt\'f3re tego prawa
\par strze\'bfe i szanuje, rz\'b9dy r\'f3wnych, zaprzeczenie obcej w\'b3adzy, uszano-
\par wanie starych zasad obrony s\'b3abszych i uci\'9cnionych, nieszcz\'eadzenie
\par \'bfycia w obronie sprawy uznanej za s\'b3uszn\'b9.
\par
\par Jednak\'bfe same koncepcje moralne, nawet najszczytniejsze, nie
\par uczyni\'b3yby z Ajschylosa wielkiego tw\'f3rcy i ojca ca\'b3ego europejskiego
\par dramatu. By\'b3 poet\'b9 teatru, tw\'f3rc\'b9 wspania\'b3ych, dzia\'b3aj\'b9cych na wy-
\par obra\'9fni\'ea scen. Przypomnijmy trzy tylko przyk\'b3ady: prolog stra\'bfnika
\par w Orestei, czekaj\'b9cego na dachu pa\'b3acu w Argos na sygna\'b3 ogniowy
\par
\par 60
\par
\par 61
\par
\par o upadku Troi, scen\'ea wahania Orestesa przed zabiciem matki, w\'9cciek-
\par \'b3y taniec szalej\'b9cych na krwawym tropie Erynii.
\par
\par Tok akcji w tragediach Ajschylosa wolniejszy jest od tego, do
\par jakiego przyzwyczai\'b3 nas p\'f3\'9fniejszy rozw\'f3j dramatu, pami\'eata\'e6 jednak
\par musimy, \'bfe to raczej opera ni\'bf dramat i do tego cz\'ea\'9c\'e6 powa\'bfnego
\par kultu. Sta\'b3a konwencja antyczna nie pozwala\'b3a pokazywa\'e6 na scenie
\par moment\'f3w mordu lub przelewu krwi. Takie sytuacje musiano przesu-
\par wa\'e6 do wn\'eatrza budynku scenicznego, stamt\'b9d zaznaczane by\'b3y
\par okrzykami trwogi i zgrozy, a najwy\'bfej komentowane przez postaci
\par pozostaj\'b9ce na orchestrze. Sceny te ,,zast\'b9pione" s\'b9 niejako przez
\par wspania\'b3e plastyczne narracje - mowy pos\'b3a\'f1c\'f3w, jak cho\'e6by wspom-
\par niana ju\'bf opowie\'9c\'e6 o bitwie pod Salamin\'b9. Postaci Ajschylosa przyr\'f3w-
\par nywano do wielkich, monumentalnych, ale nie wycieniowanych
\par w szczeg\'f3\'b3ach rze\'9fb archaicznych. Jednak i u niego dostrzega si\'ea ju\'bf
\par studium charakter\'f3w, jak np. posta\'e6 zaci\'eatego w dumnym uporze
\par Prometeusza albo wielkiej zbrodniarki K\'b3ytajmestry. Nie ma tu jesz-
\par cze gry ani rozwoju wielkich uczu\'e6 i pasji, ale ju\'bf s\'b9 ich efekty.
\par
\par Pierwszy dramaturg jest w swych narracjach epikiem, ale te\'bf
\par i wielkim lirykiem, widomie wychowanym na artystycznym dorobku
\par liryki ch\'f3ralnej, o czym \'9cwiadczy kunsztowna kompozycja pie\'9cni,
\par podnios\'b3y, czasem mo\'bfe nawet nieco bombastyczny ton, pi\'eakne,
\par dobitnie ukute gnomy, szerokie malarskie obrazy. Jest w sztukach
\par Ajschylosa jeszcze szeroki oddech wielkiej epiki, poczucie wewn\'eatrz-
\par nej wielko\'9cci, zainteresowanie sprawami najwa\'bfniejszymi. W dostrze-
\par galnym dla nas rozwoju Ajschylos od konstrukcji w rodzaju lirycz-
\par nego oratorium doprowadzi\'b3 do dramatu o prostej intrydze, pos\'b3ugu-
\par j\'b9c si\'ea ju\'bf takimi \'9crodkami, jak klasyczny p\'f3\'9fniej motyw rozpoznania
\par (anagnorism\'f3s), np. przy spotkaniu Orestesa z Elektr\'b9 w Ofiarnicach.
\par Wprowadzi\'b3 drugiego aktora, a p\'f3\'9fniej za Sofoklesem przyj\'b9\'b3 te\'bf X
\par i trzeciego. O ile mo\'bfemy s\'b9dzi\'e6 z pozosta\'b3ych sztuk, lubi\'b3 ,,teatr
\par ogromny", wielkie nastrojowe widowiska z u\'bfyciem dost\'eapnych w\'f3w-
\par czas \'9crodk\'f3w technicznych, jak grzmoty imitowane przez \'84maszyn\'ea
\par do grzmot\'f3w" (brontejon), zapadnie, \'84wytaczalnie" (ekkyklemata)
\par przesuwaj\'b9ce przed oczy widowni zw\'b3oki os\'f3b zabitych w budynku
\par scenicznym. Znaczenie Ajschylosa dla dziej\'f3w dramatu por\'f3wna\'e6
\par mo\'bfna chyba tylko ze znaczeniem Szekspira. Z postaci om\'f3wionych
\par przez nas sztuk najsilniej w wyobra\'9fni tw\'f3rc\'f3w i my\'9clicieli utrwali\'b3 si\'ea
\par Prometeusz.
\par
\par 62
\par
\par Sofokles (Sophokles), urodzony w roku 496 przed Chr. w Kolo-
\par nos ko\'b3o Aten jako syn zamo\'bfnego w\'b3a\'9cciciela warsztatu no\'bfownicze-
\par go, Sofillosa, ju\'bf w pierwszym agonie tragicznym, w kt\'f3rym wyst\'b9pi\'b3
\par w roku 468, pokona\'b3 Ajschylosa, a mia\'b3 z nim jeszcze wsp\'f3\'b3zawod-
\par niczy\'e6 przez najbli\'bfsze dwana\'9ccie lat. Uwa\'bfano jego \'bfywot za wz\'f3r
\par szcz\'ea\'9ccia. Jako m\'b3ody ch\'b3opiec s\'b3yn\'b9\'b3 z pi\'eakno\'9cci, odebra\'b3 doskona\'b3e
\par wykszta\'b3cenie, wyst\'eapowa\'b3 i w ch\'f3rach ch\'b3opi\'eacych, i jako muzyk,
\par i jako tancerz. W wieku dojrza\'b3ym piastowa\'b3 odpowiedzialne i za-
\par szczytne godno\'9cci pa\'f1stwowe: by\'b3 skarbnikiem Zwi\'b9zku Ate\'f1skiego
\par w r. 443, p\'f3\'9fniej - wraz z Peryklesem - strategiem (w r. 440); cieszy\'b3
\par si\'ea powszechn\'b9 sympati\'b9 i \'bfyczliwo\'9cci\'b9, obraca\'b3 w najlepszych kr\'ea-
\par gach wykwintnego towarzystwa ate\'f1skiego. Zmar\'b3 w roku 406 jako
\par dziewi\'ea\'e6dziesi\'eacioletni starzec w pe\'b3ni si\'b3 umys\'b3owych i tw\'f3rczych.
\par
\par W ci\'b9gu d\'b3ugiego \'bfywota mia\'b3 napisa\'e6 123 sztuki, z kt\'f3rych
\par niemal po\'b3owa zyska\'b3a mu pierwsze miejsce w agonach, a nigdy nie
\par zaj\'b9\'b3 najgorszego, trzeciego miejsca. Zachowa\'b3o si\'ea z tej bogatej
\par tw\'f3rczo\'9cci r\'f3wnie\'bf siedem sztuk, a poza mn\'f3stwem drobniejszych
\par fragment\'f3w, znanych z p\'f3\'9fniejszych tradycji, po\'9cr\'f3d znalezisk papi-
\par rusowych otrzymali\'9cmy prawie po\'b3ow\'ea dramatu satyrowego pt. Tro-
\par piciele. Siedem za\'9c wspomnianych tragedii, to: najwcze\'9cniejszy chyba,
\par lecz niewiadomej daty (oko\'b3o po\'b3owy w. V) Ajas; Antygona grana
\par najp\'f3\'9fniej oko\'b3o 442; dalej r\'f3wnie\'bf niepewnej daty Trachinki; Kr\'f3l
\par Edyp (mo\'bfe 425?); Elektro (413?) i jedyna pewnie datowana, Filoktet
\par z roku 409; oraz ostatni utw\'f3r poety, wystawiony ju\'bf po jego \'9cmierci,
\par w roku 401, Edyp w Kolonie.
\par
\par Surowy jeszcze w formie i przypominaj\'b9cy Ajschylosowy kszta\'b3t
\par tragedii Ajas ma za temat epizod wojny troja\'f1skiej. Po \'9cmierci
\par Achillesa wynikn\'b9\'b3 s\'b3ynny sp\'f3r o jego zbroj\'ea, kt\'f3r\'b9 miano przyzna\'e6
\par najdzielniejszemu z Grek\'f3w. By\'b3 nim Ajas, ale zbroj\'ea przyznano
\par kr\'eataczowi Odyseuszowi. Ajas w przyst\'eapie sza\'b3u wyr\'bfn\'b9\'b3 w nocy
\par trzody greckie, my\'9cl\'b9c, \'bfe zabija przeniewierczych Achaj\'f3w. Sztuka
\par zaczyna si\'ea prologiem, w kt\'f3rym szpieguj\'b9cy ko\'b3o namiotu Ajasa
\par Odyseusz s\'b3yszy od Ateny o szalonym czynie herosa. O tym samym
\par opowie ch\'f3rowi z\'b3o\'bfonemu z \'bfeglarzy salami\'f1skich branka Ajasa,
\par Tekmessa. Kiedy Ajas powr\'f3ci do zmys\'b3\'f3w, zha\'f1biony swym czy-
\par nem, obierze jedyne wyj\'9ccie ocalenia czci - samob\'f3jstwo. Rzuca si\'ea na
\par miecz. Jednak nie ko\'f1czy to sztuki, bo nie za\'b3atwia\'b3o to problemu dla
\par greckiego widza. Cz\'ea\'9c\'e6 dalsza dramatu dotyczy istotnego dla bohater-
\par
\par 63
\par
\par skiej czci Ajasa problemu, przyznania mu pogrzebu, kt\'f3rego chc\'b9
\par odm\'f3wi\'e6 uwa\'bfaj\'b9cy herosa za zdrajc\'ea wodzowie greccy, pragn\'b9cy
\par porzuci\'e6 jego zw\'b3oki na pastw\'ea psom i s\'eapom. O prawo do pogrzebu
\par walczy brat przyrodni bohatera, Teukros, ale rzecz rozstrzyga dopiero
\par szlachetne stanowisko Odyseusza.
\par
\par Niezbyt dla dzisiejszego odbiorcy komunikatywna druga cz\'ea\'9c\'e6 tej
\par greckiej tragedii honoru mo\'bfe s\'b3u\'bfy\'e6 jako przygotowanie do w pe\'b3ni
\par ju\'bf klasycznej i reprezentuj\'b9cej dojrza\'b3\'b9 sztuk\'ea dramaturga Antygony
\par (Antigone). W\'b9tek zaczerpn\'b9\'b3 poeta z mitu teba\'f1skiego, uprzywilejo-
\par wanego w jego tw\'f3rczo\'9cci. Punktem wyj\'9ccia sztuki jest sytuacja, jak\'b9
\par poznali\'9cmy z ko\'f1cem Ajschylosowych Siedmiu przeciw Tebom. Kre-
\par on, obecnie w\'b3adaj\'b9cy Tebami, postanowi\'b3 wzbroni\'e6 pogrzebu zw\'b3o-
\par kom brata Antygony, Po\'b3ynejkesa, kt\'f3ry targn\'b9\'b3 si\'ea na ojczyste
\par miasto. Zakazowi Kreona przeciwstawia si\'ea Antygona, dwukrotnie
\par grzebi\'b9c symbolicznie brata w imi\'ea praw boskich, niewzruszonych
\par i niepisanych. Kreon spe\'b3nia sw\'b9 zapowied\'9f, skazuj\'b9c dziewczyn\'ea na
\par zamkni\'eacie w lochu podziemnym, mimo pr\'f3\'9cb Hajmona, swego syna,
\par a narzeczonego Antygony. Kiedy wreszcie porusz\'b9 w\'b3adc\'ea gro\'9fby
\par wieszcza Tejrezjasza, kiedy odwo\'b3a decyzj\'ea, jest ju\'bf za p\'f3\'9fno. Anty-
\par gona zada\'b3a sobie \'9cmier\'e6, nad jej zw\'b3okami pope\'b3ni\'b3 samob\'f3jstwo
\par Hajmon, jego matka, a \'bfona Kreona, Eurydike, powiesi\'b3a si\'ea z roz-
\par paczy.
\par
\par Kilka zda\'f1 o wydarzeniach tragedii nie mo\'bfe da\'e6 poj\'eacia o zawar-
\par to\'9cci ideowej jednej z najs\'b3ynniejszych tragedii antyku i jej dramatycz-
\par nym mistrzostwie. Mamy tu pe\'b3niejszy ni\'bf u Ajschylosa rysunek po-
\par staci, wci\'b9\'bf jeszcze heroicznych, ale bardziej plastycznych ni\'bf u daw-
\par nego mistrza, ju\'bf ludzkich - cho\'e6 heroizowanych; kontrasty usposobie\'f1
\par - jak m\'easkiej niemal, zdecydowanej na sw\'f3j czyn i jego konsekwencje
\par Antygony i s\'b3abej, uleg\'b3ej, cho\'e6 przywi\'b9zanej do siostry, Ismeny. Mamy
\par wielkie spory przeciwstawnych racji zawarte w dialogach Kreona i An-
\par tygeny, Kreona i Hajmona, s\'b3yszymy jedno z najpi\'eakniejszych wyzna\'f1
\par greckich uzasadniaj\'b9ce postaw\'ea bohaterki sztuki:
\par
\par Wsp\'f3lkocha\'e6 przysz\'b3am, nie wsp\'f3\'b3nienawidzi\'e6.
\par
\par (przet- K. Morawski)
\par
\par S\'b9 i rysy realizmu, np. w charakterystyce stra\'bfnik\'f3w zw\'b3ok, po-
\par s\'b3usznych i boja\'9fliwych s\'b3ug kr\'f3lewskich. Sprawa Antygony, problem
\par post\'eapowania wynikaj\'b9cego z wewn\'eatrznego poczucia tego, co s\'b3usz-
\par
\par 64
\par
\par ne, a nie z zewn\'eatrznego nakazu, jest aktualna ci\'b9gle, st\'b9d ci\'b9g\'b3e
\par powroty tej sztuki na sceny \'9cwiata, albo w oryginalnym kszta\'b3cie, albo
\par w nawi\'b9zaniach do sztuki Sofoklesa tw\'f3rc\'f3w tej miary, co Jean
\par Anouilh i Bertolt Brecht.
\par
\par Zatytu\'b3owane od ch\'f3ru kobiet z Trachis, Trachinki (Trachiniaj),
\par opowiadaj\'b9 o tym, jak \'bfona Heraklesa, Dejanira, pragn\'b9c odzyska\'e6
\par serce m\'ea\'bfa zaj\'eatego now\'b9 brank\'b9, pi\'eakn\'b9 Ijol\'b9 (lole), pos\'b3a\'b3a mu
\par szat\'ea nasycon\'b9 posok\'b9 zabitego przez Heraklesa centaura Nessosa,
\par kt\'f3ry przed \'9cmierci\'b9 powiedzia\'b3 jej, \'bfe jego krew to w\'b3a\'9cnie cudowny
\par \'9crodek na zapewnienie sobie mi\'b3o\'9cci. Szata w\'bfera si\'ea p\'b3omieniem
\par w cz\'b3onki Heraklesa, kt\'f3ry, nie mog\'b9c si\'ea uwolni\'e6 od cierpie\'f1, ka\'bfe
\par wznie\'9c\'e6 stos na g\'f3rze Ojta i ginie. Dejanira z rozpaczy wiesza si\'ea.
\par Herakles nakazuje jeszcze synowi, Hyllosowi, poj\'b9\'e6 Ijol\'ea. Typowo
\par grecka jest ta tragedia kr\'eagiem wyobra\'bfe\'f1, wymaga\'b3aby d\'b3u\'bfszego
\par komentarza, m. in. w tym, co tyczy staro\'bfytnych poj\'ea\'e6 o wzajemnym
\par stosunku p\'b3ci. Pozostawi\'b3a jednak ona w\'b3a\'9cnie obraz utrwalony
\par w symbolice literackiej: \'84Dejaniry pal\'b9c\'b9 koszul\'ea", \'bfeby u\'bfy\'e6 okre\'9c-
\par lenia S\'b3owackiego.
\par
\par Za najbardziej klasyczn\'b9 z wszystkich odziedziczonych z antyku
\par tragedii uchodzi s\'b3usznie, zn\'f3w z mitu teba\'f1skiego wywodz\'b9cy si\'ea,
\par Kr\'f3l Edyp (Ojdipus tyrannos).
\par
\par W Tebach panuje zaraza. Zatroskany o lud, kt\'f3rym rz\'b9dzi, m\'b9dry
\par w\'b3adca Edyp pragnie doj\'9c\'e6 przyczyny tego dopustu bo\'bfego. Z wyrocz-
\par ni delfickiej otrzymuje wie\'9c\'e6, \'bfe na jego miasto pad\'b3a zmaza, gdy\'bf
\par przebywa w nim morderca poprzedniego kr\'f3la Lajosa. Wszcz\'eate
\par przez Edypa \'9cledztwo krok po kroku, z nieub\'b3agan\'b9 konsekwencj\'b9
\par prowadzi do strasznego odkrycia, \'bfe morderc\'b9 Lajosa, m\'ea\'bfem wdowy
\par po nim, Jokasty, jest on sam, syn Lajosa i Jokasty, kt\'f3rego ka\'bfdy
\par krok zmierzaj\'b9cy do unikni\'eacia przeznacze\'f1, ku nim w\'b3a\'9cnie prowa-
\par dzi\'b3. Jokasta pope\'b3nia samob\'f3jstwo, Edyp wydziera sobie oczy i prze-
\par klina sw\'f3j los.
\par
\par Sztuka jest tragedi\'b9 analityczn\'b9, ukazuj\'b9c\'b9 zaci\'b9ganie sieci na
\par bezskutecznie miotaj\'b9cym si\'ea tym, kto j\'b9 zastawi\'b3. Poeta chce ukaza\'e6
\par nieskuteczno\'9c\'e6 walki cz\'b3owieka z jego przeznaczeniami, ale ukazuje
\par tak\'bfe wielko\'9c\'e6 cz\'b3owieka nadaremnie walcz\'b9cego z losem. Jak Anty-
\par gona, tak\'bfe i Edyp nie cofa si\'ea nawet wtedy, gdy zd\'b9\'bfa ju\'bf ku
\par ostatecznej katastrofie. Sofokles jest pobo\'bfny, pobo\'bfniejszy chyba ni\'bf
\par Ajschylos. Bezwzgl\'eadna wiara i pos\'b3usze\'f1stwo bogom s\'b9 u tego
\par
\par 65
\par
\par czciciela delfickiego Apollona silniejsze ni\'bf u starszego poety, a zupe\'b3-
\par nie przeciwstawne szerz\'b9cej si\'ea ju\'bf w tym czasie w Atenach nowej
\par my\'9cli sofist\'f3w.
\par
\par Dramatycznie daje to arcydzie\'b3o - sztuk\'ea zbudowan\'b9 z sytuacji
\par wynikaj\'b9cych z wzajemnych reakcji doskonale zarysowanych charak-
\par ter\'f3w. Wchodz\'b9 tu w gr\'ea: zapalczywo\'9c\'e6, gwa\'b3towno\'9c\'e6, nawet podej-
\par rzliwo\'9c\'e6 Edypa, w\'b3adcy broni\'b9cego swych poddanych, ale i w\'b3asnej
\par w\'b3adzy, rozwa\'bfna pow\'9cci\'b9gliwo\'9c\'e6, a p\'f3\'9fniej wybuch ura\'bfonej dumy
\par wieszcza Tejrezjasza, rozpaczliwa pr\'f3ba powstrzymania nieuniknione-
\par go biegu wydarze\'f1 przez Jokast\'ea. Doskona\'b3e artystycznie jest wycie-
\par niowanie postaci ni\'bfszego planu: zarozumia\'b3ego gadatliwego go\'f1ca
\par z Koryntu, kt\'f3ry odkrywa Edypowi, \'bfe ci, kt\'f3rych uwa\'bfa\'b3 za rodzi-
\par c\'f3w, nimi nie s\'b9, i starego teba\'f1skiego pasterza, kt\'f3ry ze strachem,
\par oci\'b9ganiem i przymuszony dopiero wyzna, kto by\'b3 zab\'f3jc\'b9 Lajosa.
\par
\par Kr\'f3l Edyp daje mo\'bfe najlepiej przyk\'b3ad ironii tragicznej, podw\'f3j-
\par nego sensu s\'b3\'f3w padaj\'b9cych w dialogu i znacz\'b9cych co innego dla
\par s\'b3uchaj\'b9cych ich scenicznych postaci, a co innego, przeciwnego, dla
\par ogl\'b9daj\'b9cych sztuk\'ea s\'b3uchaczy. Sens sztuki by\'b3by pesymistyczny, b("
\par je\'9cli m\'b9dry Edyp, \'84odgadywacz" zagadki Sfinksa, rozwi\'b9za\'b3 inni
\par zagadk\'ea na w\'b3asn\'b9 zgub\'ea, to czym\'bfe jest m\'b9dro\'9c\'e6 cz\'b3owieka? Al
\par Sofokles nie do takiego chce doj\'9c\'e6 wniosku, dla niego w\'b3a\'9cciw;
\par
\par m\'b9dro\'9cci\'b9 jest poddanie si\'ea cz\'b3owieka woli b\'f3stw i niewykraczani
\par poza ludzk\'b9 miar\'ea.
\par
\par Nic wi\'eac dziwnego, \'bfe kiedy podejmuje w Elektrze temat znany ju
\par z drugiej cz\'ea\'9cci Orestei Ajschylosa, czyn Orestesa zabijaj\'b9cego na
\par polecenie boga w\'b3asn\'b9 matk\'ea w odp\'b3acie za \'9cmier\'e6 ojca, sprawa ta,
\par przez Apollona u\'9cwi\'eacona, nie wywo\'b3uje \'bfadnych konsekwencji dla
\par sprawc\'f3w. Nie ma tu miejsca dla Erynii. Dramatycznie jednak doko-
\par na\'b3 Sofokles znamiennych przesuni\'ea\'e6. Oczywi\'9ccie mordu i u niego
\par dokonuje Orestes, ale w\'b3a\'9cciw\'b9 jego sprawczyni\'b9 jest rozgoryczona,
\par upo\'9cledzona i upokorzona przez matk\'ea Elektra, \'bfyj\'b9ca tylko my\'9cl\'b9
\par o zem\'9ccie i gotowa sama tej zemsty dokona\'e6. Jak Antygenie Ismena,
\par tak Elektrze przeciwstawiona jest \'b3agodna i pos\'b3uszna siostra Chryso-
\par temis. \'8cwietnie zbudowana intryga ka\'bfe Orestesowi by\'e6 zwiastunem
\par w\'b3asnej \'9cmierci - niby to zgin\'b9\'b3 w (bardzo autentycznie zrelacjonowa-
\par nych) wy\'9ccigach woz\'f3w - i wr\'eacza\'e6 siostrze urn\'ea z w\'b3asnymi pro-
\par chami, co wywo\'b3uje wstrz\'b9saj\'b9cy lament Elektry. Zwi\'eaz\'b3o\'9c\'e6 momen-
\par t\'f3w szczytowych - jak s\'b3ynny krzyk Elektry do brata, kt\'f3ry w pa\'b3acu
\par
\par zabija matk\'ea i waha si\'ea: \'84Uderz, je\'9cli mo\'bfesz, drugi raz!", a po
\par krwawym czynie pytanie: \'84Jak posz\'b3o, bracie?" - daj\'b9 tej wielkiej
\par sztuce ogromn\'b9 si\'b3\'ea dramatyczn\'b9.
\par
\par Z kr\'eagu poda\'f1 zwi\'b9zanych z wojn\'b9 troja\'f1sk\'b9 zaczerpn\'b9\'b3 Sofokles
\par temat tragedii pt. Filoktet (Philoktetes). Kiedy Grecy p\'b3yn\'eali pod
\par Troj\'ea, na wyspie Lemnos uk\'b9si\'b3 bohatera jadowity w\'b9\'bf, a nie goj\'b9ca
\par si\'ea rana wydawa\'b3a tak ohydn\'b9 wo\'f1, \'bfe nie mog\'b9cy tego znie\'9c\'e6
\par towarzysze pozostawili \'9cpi\'b9cego herosa na wyspie i odp\'b3yn\'eali. Filoktet
\par \'bfyje przez dziesi\'ea\'e6 lat jako cierpi\'b9cy samotnik, w n\'eadzy i opuszczeniu,
\par ledwie si\'ea utrzymuj\'b9c przy \'bfyciu dzi\'eaki swemu niezawodnemu \'b3ukowi.
\par Ale ten \'b3uk jest potrzebny pod Troj\'b9, bo Grecy, wedle wyroczni, nie
\par zdob\'ead\'b9 jej bez \'b3uku Filokteta.
\par
\par W prologu sztuki widzimy Neoptolema, syna poleg\'b3ego ju\'bf Achil-
\par lesa, i Odyseusza. wys\'b3anych po cudown\'b9 bro\'f1 i jej w\'b3a\'9cciciela.
\par Podst\'eapem dostaj\'b9 do r\'b9k cudown\'b9 bro\'f1, kt\'f3rej nienawidz\'b9cy z ca\'b3e-
\par go serca Grek\'f3w Filoktet nigdy by im nie wyda\'b3. Ale Neoptolemos,
\par nieodrodny syn szlachetnego Achillesa, nie umie korzysta\'e6 z pod\'b3o\'9cci
\par i zwraca nieszcz\'ea\'9cnikowi \'b3uk. Szlachetny czyn zostaje nagrodzony,
\par pojawia si\'ea Herakles, pierwszy w\'b3a\'9cciciel \'b3uku, i nakazuje Filoktetowi
\par wyruszy\'e6 wraz z wys\'b3a\'f1cami Grek\'f3w pod Troj\'ea.
\par
\par Ta czysto m\'easka sztuka jakby wraca\'b3a do tematyki Ajasa, bo tu
\par te\'bf idzie o sprawy czci, ale jak\'bfe pog\'b3\'eabione. Szlachetno\'9c\'e6 charakteru,
\par uczciwo\'9c\'e6 post\'eapowania g\'f3ruje nad chytro\'9cci\'b9 i podst\'eapem. Realis-
\par tyczny obraz cierpi\'b9cego Filokteta, jak i inne podobne w tw\'f3rczo\'9cci
\par poety, wskazuje na jego znajomo\'9c\'e6 medycyny - Sofokles umie przed-
\par stawi\'e6 nie tylko fizyczny, ale i psychiczny portret cz\'b3owieka dotkni\'eate-
\par go d\'b3ugotrwa\'b3ym cierpieniem.
\par
\par Legenda antyczna opowiada\'b3a, \'bfe prawie dziewi\'ea\'e6dziesi\'eacioletni
\par Sofokles mia\'b3 by\'e6 przez syn\'f3w pozwany przed s\'b9d jako s\'b3aby na
\par umy\'9cle i niezdolny do zarz\'b9dzania rodzinnym mieniem. Broni\'b9c si\'ea
\par przed s\'b9dem, odczyta\'b3 pie\'9c\'f1 z ch\'f3ru z tworzonej w\'b3a\'9cnie tragedii Edyp
\par w Kolonie (Ojdipus epi Kolon'0), s\'b3awi\'b9cy czar ojczystego zak\'b9tka.
\par Zachwyceni s\'eadziowie odrzucili skarg\'ea rodziny. Anegdota anegdot\'b9,
\par ale te\'bf jest Edyp w Kolonie tragedi\'b9 innego tonu: religijn\'b9, patriotycz-
\par n\'b9 i g\'b3\'eaboko grecka w swych ideach.
\par
\par Wr\'f3\'bfba zapowiada\'b3a pomy\'9clno\'9c\'e6 temu krajowi, w kt\'f3rym spocz-
\par n\'b9 zw\'b3oki Edypa. On sam przekl\'b9\'b3 niewdzi\'eacznych syn\'f3w i ruszy\'b3
\par w \'9cwiat jako \'9clepiec prowadzony przez oddan\'b9 Antygon\'ea (autorzy
\par
\par 66
\par
\par 67
\par
\par tragedii traktuj\'b9c przy r\'f3\'bfnych okazjach wydarzenia tego samego
\par mitu, nie trzymaj\'b9 si\'ea stale jednej i tej samej wersji, ale adaptuj\'b9
\par wypadki zgodnie z za\'b3o\'bfeniami dramatycznymi danej sztuki). Do-
\par tar\'b3 Edyp do \'9cwi\'eatego gaju na Kolonos Hippios, gdzie nie maj\'b9
\par wst\'eapu \'9cmiertelni. Oburzeni starcy ate\'f1scy, ch\'f3r, przyzwali w\'b3adc\'ea
\par Aten, Tezeusza, kt\'f3ry po wys\'b3uchaniu opowie\'9cci o losach Edypa
\par zapewni\'b3 mu opiek\'ea. Nast\'eapuj\'b9 teraz pr\'f3by sk\'b3onienia do powrotu
\par Edypa - gro\'9fb\'b9 przez Kreona, pro\'9cb\'b9 przez Po\'b3ynejkesa. Wreszcie
\par stary kr\'f3l wybucha gniewem i rzuca na syn\'f3w przekle\'f1stwo, aby si\'ea
\par wzajemnie pozabijali. A na Edypa ju\'bf czas, pad\'b3 grom Dzeusowy,
\par starzec w towarzystwie Tezeusza odchodzi... Kiedy Tezeusz wraca,
\par mo\'bfe c\'f3rkom Edypa powiedzie\'e6 tyle tylko, \'bfe ojciec odszed\'b3 w szcz\'ea\'9c-
\par liwy byt. A zatem pozosta\'b3 w Attyce, wi\'eac zapewni\'b3 pomy\'9clno\'9c\'e6
\par ojczystej ziemi poety. Tak w ostatniej ze swych tragedii odda\'b3 Sofo-
\par kles ho\'b3d Atenom.
\par
\par Znalezisko papirusowe przynios\'b3o blisko po\'b3ow\'ea dramatu satyro-
\par wego Tropiciele (Ichneutaj) b\'ead\'b9cego udramatyzowaniem tematu
\par wdzi\'eacznego hymnu homeryckiego o ma\'b3ym Hermesie, opowiadaj\'b9ce-1
\par go o tym, jak to b\'f3g wynalaz\'b3 lir\'ea i ukrad\'b3 trzody Apollona. Tropicie-1
\par le - to ch\'f3r satyr\'f3w tropi\'b9cych z\'b3odzieja w s\'b3u\'bfbie Apollona, zdziwio-|
\par nych nigdy dot\'b9d nie s\'b3yszanym d\'9fwi\'eakiem w\'b3a\'9cnie wynalezionej liry.)
\par Nie zachowany koniec sztuki opowiada\'b3 najpewniej o pojednaniu!
\par bog\'f3w i wymianie liry za trzody. |
\par
\par Sofokles reprezentuje tragedi\'ea attyck\'b9 w jej najbardziej dojrza\'b3ej l
\par formie. By\'b3 jej reformatorem - w miejsce Ajschylosowej kompozycji
\par trylogicznej wprowadzi\'b3 trylogie \'84wolne", tzn. z\'b3o\'bfone ze sztuk tre\'9c-
\par ciowo nie zwi\'b9zanych, co musia\'b3o doprowadzi\'e6 do kunsztownego
\par skupienia elementu dramatyczno\'9cci w ka\'bfdej tragedii z osobna. Jego
\par fabu\'b3y s\'b9 artystycznie skonstruowane, postaci o wiele plastyczniej sze
\par i \'bfywsze od Ajschylosowych, cho\'e6 wci\'b9\'bf jeszcze utrzymywane w wy-
\par miarze heroicznym. Poezja podnios\'b3a i prosta, dialog wykszta\'b3cony
\par ju\'bf w szkole retorycznej, patos wielkich uczu\'e6, realizm obserwacji,
\par trafno\'9c\'e6 u\'bfytych dla ich oddania wyra\'bfe\'f1, a przy tym wysokie
\par porywy liryczne, jak w s\'b3ynnej pie\'9cni ch\'f3ru z Antygony o pot\'eadze
\par ludzkiej my\'9cli, jak we wspomnianej ju\'bf pochwale Kolonos Hippios.
\par
\par Jest Sofokles poet\'b9 godnego umiaru i idei etycznych, wys\'b3awia
\par wol\'ea ludzk\'b9, kt\'f3ra znaczy wi\'eacej ni\'bf ludzkie czyny. Szanuje stare
\par tradycje, wierzy w sprawiedliwo\'9c\'e6 b\'f3stwa i jego wielko\'9c\'e6, wierzy
\par
\par 68
\par
\par w zwyci\'eastwo s\'b3usznych spraw. Znamiennym rysem jego sztuk jest
\par spok\'f3j dominuj\'b9cy nad gwa\'b3towno\'9cci\'b9 wydarze\'f1. Styl dostosowuje
\par poeta \'9cwietnie do postaci i sytuacji. Dat\'ea jego \'9cmierci (zmar\'b3 w par\'ea
\par miesi\'eacy po Eurypidesie) mo\'bfemy uwa\'bfa\'e6 za kres wielkiej tragedii
\par attyckiej.
\par
\par Eurypides (Euripides), najm\'b3odszy z tr\'f3jcy tragik\'f3w, bywa\'b3 za
\par \'bfycia najcz\'ea\'9cciej nieszcz\'ea\'9cliwym rywalem Sofoklesa, jego s\'b3awa przy-
\par sz\'b3a w\'b3a\'9cciwie dopiero po \'9cmierci. Je\'bfeli data jego narodzin si\'eaga
\par jeszcze okresu zwyci\'easkich zmaga\'f1 Grek\'f3w z Persami, to \'bfywot
\par dojrza\'b3y przypad\'b3 na okres pi\'ea\'e6dziesi\'eaciolecia ate\'f1skiej \'9cwietno\'9cci,
\par czasy \'bfywego ruchu kulturalnego, ale te\'bf i ate\'f1skiego przewrotu
\par w kulturze, kt\'f3ry naznaczy\'b3 r\'f3wnie\'bf i jego tw\'f3rczo\'9c\'e6. Zachowa\'b3a si\'ea
\par ona, paradoksalnie, lepiej ni\'bf dorobek poprzednik\'f3w, gdy\'bf pod imie-
\par niem Eurypidesa przekaza\'b3 nam antyk 19 sztuk, w tym na pewno nie
\par b\'ead\'b9c\'b9 jego dzie\'b3em tragedi\'ea z wieku IV przed Chr. pt. Rhesos.
\par Pozosta\'b3ych 18 - to 17 tragedii oraz jedyny zachowany w ca\'b3o\'9cci
\par dramat satyrowy, Cyklop.
\par
\par Eurypides by\'b3 synem zamo\'bfnego w\'b3a\'9cciciela ziemskiego z Ftyi,
\par Mnesarchosa czy te\'bf Mnesarchidesa. Za m\'b3odu mia\'b3 pr\'f3bowa\'e6 i ka-
\par riery sportowej, i malarstwa, co zostawi\'b3o \'9clad w jego tw\'f3rczo\'9cci,
\par przez wsp\'f3\'b3czesnych rzadko docenianej. Na przesz\'b3o 90 napisanych
\par przeze\'f1 sztuk przypada tylko 5 zwyci\'eastw (w tym jedno po\'9cmiertne),
\par a wi\'eac tylko 20 dramat\'f3w doczeka\'b3o si\'ea zaszczytnego miejsca, a prze-
\par gra\'b3y takie tragedie jak np. Medea. By\'b3 Eurypides natur\'b9 jak na owe
\par czasy samotnicz\'b9, nie bra\'b3 wybitniejszego udzia\'b3u w \'bfyciu politycznym
\par Aten. Na Salaminie mia\'b3 podobno w jaskini pracowni\'ea z widokiem na
\par morze, silnie zaznaczaj\'b9ce sw\'b9 obecno\'9c\'e6 w jego utworach. Mia\'b3 te\'bf
\par by\'e6 posiadaczem biblioteki, pierwszej wi\'eakszej prywatnej biblioteki,
\par o kt\'f3rej w Grecji s\'b3yszymy. Dwukrotnie \'bfonaty, nie by\'b3 szcz\'ea\'9cliwy
\par w \'bfyciu domowym, wko\'b3o kt\'f3rego oplot\'b3a si\'ea niejedna antyczna
\par plotka. Pod koniec \'bfycia, w roku 408 czy te\'bf 407 opu\'9cci\'b3 Ateny; zmar\'b3
\par wiosn\'b9 roku 406 na dworze kr\'f3la macedo\'f1skiego Archelaosa, filhel-
\par lena i mecenasa tw\'f3rc\'f3w.
\par
\par Najdawniejsz\'b9 z datowanych sztuk jest \'84tragedia weso\'b3a", Aikes-
\par tis, z roku 438, po niej id\'b9 Medea (431) i Hippolytos uwie\'f1czony (428).
\par Na lata 430-415 datuje si\'ea hipotetycznie Heraklid\'f3w, Hekabe, Blagal-
\par nice, Andromach\'ea, Oszala\'b3ego Heraklesa. Na rok 415 przypadaj\'b9
\par
\par 69
\par
\par Trojanki, na rok 412 - Helena (poprzedzona, jak si\'ea zdaje, rok
\par wcze\'9cniej Elektr\'b9, a mo\'bfe i Ifigeni\'b9 w kraju Taur\'f3w). Na ten okres
\par mo\'bfna te\'bf datowa\'e6 Ijona. Ostatni\'b9 sztuk\'b9 wystawion\'b9 w Atenach by\'b3
\par Orestes z roku 408, a blisko tej daty k\'b3adliby\'9cmy te\'bf Fenicjanki, Po
\par \'9cmierci Eurypidesa ostatnie utwory poety wystawi\'b3 jego syn, by\'b3y tu ,
\par Bachantki i Ifigeni\'b9 w Aulidzie. Nie umiemy z jakimkolwiek praw-
\par dopodobie\'f1stwem datowa\'e6 Cyklopa.
\par
\par Wszystkie wi\'eac zachowane tragedie - to dzie\'b3a drugiej po\'b3owy
\par \'bfywota Eurypidesa, napisane przez poet\'ea b\'ead\'b9cego ju\'bf dobrze po'
\par czterdziestce, a ogromna ich wi\'eakszo\'9c\'e6 powsta\'b3a w czasie katastrofal-
\par nej dla Aten wojny peloponeskiej. Sztuki czerpi\'b9 tematy ze wspom-,
\par nianych ju\'bf wielkich kr\'eag\'f3w mit\'f3w: troja\'f1skiego, Atryd\'f3w, teba\'f1-!
\par skiego i ojczystej ate\'f1skiej tradycji poety. Jednak\'bfe materia\'b3 heroicz-
\par nych poda\'f1 przekszta\'b3ca Eurypides chyba najswobodniej ze wszyst-
\par kich poet\'f3w tragicznych. Mit uwa\'bfa za obraz ludzkiego \'bfywota
\par i sprowadza do ludzkich wymiar\'f3w, heros\'f3w legendy czyni zwyk\'b3ymi,
\par czasem nawet mieszcza\'f1skiego pokroju \'9cmiertelnikami. To pomniej-
\par szanie pozwala na pog\'b3\'eabion\'b9 analiz\'ea psychologiczn\'b9. Postaci Eurypi-
\par desa - to najlepiej wycieniowane portrety, jakie nam pozostawi\'b3a
\par wielka tragedia attycka.
\par
\par Aikestis - to stara ba\'9c\'f1 o kochaj\'b9cej \'bfonie, kt\'f3ra zgodzi\'b3a si\'ea
\par odst\'b9pi\'e6 swe \'bfycie m\'ea\'bfowi, kiedy na\'f1 przyszed\'b3 dzie\'f1 \'9cmierci, a m\'f3g\'b3
\par jej unikn\'b9\'e6, gdyby si\'ea kto\'9c za niego dobrowolnie ofiarowa\'b3. Ba\'9c\'f1
\par zreszt\'b9 o szcz\'ea\'9cliwym zako\'f1czeniu, gdy\'bf przybywaj\'b9cy w go\'9ccin\'ea do
\par domu \'bfa\'b3oby Herakles, dowiedziawszy si\'ea o zatajonej przed nim
\par z go\'9ccinno\'9cci ca\'b3ej sprawie, w walce odbiera\'b3 bogu \'9cmierci Thanatoso-
\par wi prowadzon\'b9 do Podziemia Aikestis i oddawa\'b3 m\'ea\'bfowi Admetowi.
\par Sztuka ukazywa\'b3a ze znawstwem psychologii i m\'b3od\'b9 kochaj\'b9c\'b9 \'bfon\'ea,
\par dobr\'b9 pani\'b9, dobr\'b9 matk\'ea id\'b9c\'b9 dobrowolnie, co prawda, ale nie bez
\par \'bfalu za \'9cwiat\'b3em dnia, w ciemno\'9cci Podziemia, i jej m\'ea\'bfa, \'9cwietnego
\par pana i gwa\'b3townego w\'b3adc\'ea, i jego ojca, podobnego mu krewkim
\par charakterem, Feresa, i Heraklesa utrzymanego w mieszanej komicz-
\par no-heroicznej aurze bohatera-si\'b3acza, nie gardz\'b9cego przyjemno\'9cciami
\par tego \'9cwiata i dobrym \'bfartem.
\par
\par Medea (Medeja), najs\'b3ynniejsza i najlepiej zbudowana ze sztuk
\par Eurypidesa, ma za tre\'9c\'e6 zemst\'ea kr\'f3lewny kolchidzkiej na wiaro\'b3om-
\par nym m\'ea\'bfu Jazonie. Rzecz dzieje si\'ea w Koryncie, gdzie Jazon z Mede\'b9 |
\par i dzie\'e6mi przebywaj\'b9 jako wygna\'f1cy z Ijolku, ojczyzny Jazona. Jazon ;
\par
\par 70 !
\par
\par chce po\'9clubi\'e6 c\'f3rk\'ea kr\'f3la Koryntu Kreona, o czym dowiaduje si\'ea
\par Medea i za wiaro\'b3omstwo m\'ea\'bfa m\'9cci si\'ea okrutnie. Posy\'b3a kr\'f3lewnie
\par korynckiej przez swych syn\'f3w czarodziejsk\'b9 szat\'ea. Narzeczona Jazo-
\par na, przywdziawszy j\'b9, ginie w p\'b3omieniach poci\'b9gaj\'b9c za sob\'b9
\par w \'9cmier\'e6 ojca. Medea morduje z kolei w\'b3asne dzieci i odlatuje z ich
\par cia\'b3ami na skrzydlatym wozie, pozostawiaj\'b9c zdruzgotanego Jazona,
\par aby \'bfy\'b3 i cierpia\'b3. Ponura i straszliwa historia jest \'9cwietnym t\'b3em dla
\par ukazania dzikiej natury \'84m\'b9drej" barbarzynki, przedstawienia jej
\par walk wewn\'eatrznych, ale zarazem i okazj\'b9 do dyskutowania w obr\'eabie
\par sztuki problem\'f3w ma\'b3\'bfe\'f1stwa.
\par
\par Najwi\'eakszy bodaj wp\'b3yw ze wszystkich sztuk Eurypidesa mia\'b3
\par wywrze\'e6, oparty na kr\'eagu rodzinnych mit\'f3w ate\'f1skich, Hippolytos
\par uwie\'f1czony (Hippolytos stephanephoros\}. Syn Tezeusza i Amazonki
\par Hippo\'b3yty jest wiernym czcicielem dziewiczej Artemidy i odmawia na-
\par le\'bfnej czci bogini mi\'b3o\'9cci Afrodycie. Zagniewana bogini sprawia, \'bfe za-
\par kochuje si\'ea w nim macocha, \'bfona Tezeusza, Fedra. Chora z mi\'b3o\'9cci,
\par ukrywa jednak swe uczucie, ale tajemnic\'ea wydobywa z niej stara pia-
\par stunka i pragn\'b9c ratowa\'e6 pani\'b9, wyjawia spraw\'ea Hippo\'b3ytowi, kt\'f3ry
\par z oburzeniem obrzuca i Fedr\'ea, i ca\'b3y r\'f3d niewie\'9cci obelgami. Fedra po-
\par stanawia zgin\'b9\'e6, ale i zem\'9cci\'e6 si\'ea na nieczu\'b3ym i niesprawiedliwym
\par Hippo\'b3ycie, oskar\'bfaj\'b9c go zza grobu listem do Tezeusza. Oburzony oj-
\par ciec prosi swego boskiego rodzica, Posejdona, o ukaranie \'9cmierci\'b9 m\'b3o-
\par dzie\'f1ca (Posejdon przyrzek\'b3 niegdy\'9c wype\'b3ni\'e6 \'bfyczenie syna). Zes\'b3any
\par przez boga potw\'f3r morski p\'b3oszy zaprz\'eag Hippo\'b3yta, kt\'f3rego w\'b3\'f3cz\'b9
\par w\'b3asne konie. Kiedy przynosz\'b9 umieraj\'b9cego przed oblicze ojca, jego
\par boska opiekunka Artemida wyja\'9cnia spraw\'ea w spos\'f3b przedstawiaj\'b9cy
\par w do\'9c\'e6 w\'b9tpliwym \'9cwietle moralno\'9c\'e6 b\'f3stw, zabawiaj\'b9cych si\'ea wzajem-
\par nie niszczeniem swych ulubie\'f1c\'f3w, a nie pr\'f3buj\'b9cych ich broni\'e6.
\par
\par Doskona\'b3a budowa dramatu, \'9cwietnie narysowane postaci, stu-
\par dium nami\'eatnego szalonego zakochania Fedry, posta\'e6 nieco zarozu-
\par mia\'b3ego, ale szlachetnego i czystego Hippo\'b3yta, sensacyjna intryga
\par - sprawi\'b3y, \'bfe tragedia cieszy\'b3a si\'ea du\'bfym powodzeniem i by\'b3a przed-
\par miotem na\'9cladownictw. W Rzymie opar\'b3 na tym temacie (ale w jego
\par wcze\'9cniejszej, pierwszej wersji Eurypidesa pt. Hippolytos zas\'b3aniaj\'b9cy
\par oblicze - Hippolytos kalypt\'f3menos) sw\'b9 sztuk\'ea Seneka, w tragedii
\par klasycznej francuskiej - Racine. U nas przerabia\'b3 Hippolyta na sztuk\'ea
\par \'b3aci\'f1sk\'b9, o tym samym, ale z Biblii pochodz\'b9cym motywie, Szymono-
\par wie w Czystym J\'f3zefie (Castus loseph).
\par
\par 71
\par
\par Spo\'9cr\'f3d kilku Eurypidesowych tragedii troja\'f1skich Hekabe
\par jest studium zemsty. Star\'b9 kr\'f3low\'b9 troja\'f1sk\'b9, teraz ju\'bf po upad-
\par ku Ilionu brank\'ea, spotykaj\'b9 jeszcze dwa ostatnie, najokrutniejsze
\par ciosy. Jej najm\'b3odszy syn, Po\'b3ydor, zosta\'b3 zdradziecko zamordowany
\par przez kr\'f3la Trak\'f3w, Po\'b3ymestora, pod kt\'f3rego opiek\'ea by\'b3 oddany.
\par C\'f3rk\'ea, Po\'b3yksen\'ea, maj\'b9 Grecy zar\'bfn\'b9\'e6 na grobie Achillesa jako
\par ofiar\'ea. Matka rozpaczliwie pr\'f3buje jej broni\'e6, ale dumna dziewczy-
\par na sama idzie na \'9cmier\'e6, kt\'f3r\'b9 woli od \'bfywota branki. Kobiety,
\par przygotowuj\'b9ce pogrzeb, znajduj\'b9 na brzegu wyrzucone przez fale
\par cia\'b3o Po\'b3ydora. Hekabe zwabia teraz Po\'b3ymestora z dzie\'e6mi do
\par sza\'b3as\'f3w branek; Trojanki morduj\'b9 dzieci, a Po\'b3ymestora okrutnie
\par o\'9clepiaj\'b9.
\par
\par Blagalnice (Hiketides) - matki poleg\'b3ych siedmiu wodz\'f3w, kt\'f3rzy
\par ruszyli na Teby, prosz\'b9 bohatera ate\'f1skiego Tezeusza o pomoc
\par w pogrzebaniu syn\'f3w, kt\'f3r\'b9 oczywi\'9ccie od wspomagaj\'b9cego uci\'9c-
\par nionych ate\'f1skiego herosa uzyskuj\'b9.
\par
\par Dzieci Heraklesa (Heraklidzi - Heraklejdaj) pod opiek\'b9 starego
\par towarzysza bohatera, Ijolaosa, i matki Heraklesa, Alkmeny, chroni\'b9
\par si\'ea u o\'b3tarza w Maratonie przed prze\'9cladowaniem Eurysteusza i pro-
\par sz\'b9 o opiek\'ea ate\'f1skiego kr\'f3la Demofoonta. Ateny gotowe s\'b9 walczy\'e6
\par z Eurysteuszem, ale do uzyskania zwyci\'eastwa konieczna jest ofiara
\par z po\'9cwi\'eaconej Persefonie dziewicy. Dla ocalenia rodze\'f1stwa po\'9cwi\'eaca
\par si\'ea c\'f3rka Heraklesa, Makaria. Ate\'f1czycy zwyci\'ea\'bfaj\'b9, Eurysteusz ma
\par ponie\'9c\'e6 \'9cmier\'e6, a gr\'f3b jego przyniesie szcz\'ea\'9ccie Atenom. Jest to jedna
\par z najs\'b3abszych sztuk Eurypidesa, jednak interesuj\'b9ca dzi\'eaki ekspono-
\par waniu bardzo cz\'eastych, prawie obsesyjnych motyw\'f3w jego tw\'f3rczo\'9cci
\par dramatycznej.
\par
\par Andromacha (Andromache), wdowa po Hektorze, kt\'f3ra przypad\'b3a
\par przy podziale \'b3upu synowi Achillesa, Neoptolemosowi, urodzi\'b3a mu
\par syna. Na \'bfycie Andromachy i dziecka czyha bezdzietna \'bfona Neopto-
\par lemosa, Hermione. Pomaga kr\'f3lowej jej niegodziwy ojciec, Menelaos,
\par ale knowania zostaj\'b9 udaremnione. W drugiej cz\'ea\'9cci sztuki dowiadu-
\par jemy si\'ea o \'9cmierci Neoptolemosa, zamordowanego w Delfach na
\par skutek intryg Orestesa, kt\'f3ry pojmie za \'bfon\'ea Hermione. W tej s\'b3abej
\par tragedii dobrze nakre\'9clono kontrastowe charaktery kobiece.
\par
\par Tragedi\'b9 grozy jest Oszala\'b3y Herakles \{Herakles majn\'f3menos).
\par Heros, zamordowawszy uzurpatora w\'b3adzy w Tebach, Lykosa, kt\'f3ry
\par grozi\'b3 \'9cmierci\'b9 jego rodzinie, sam ogarni\'eaty sza\'b3em morduje w\'b3asn\'b9
\par
\par 73
\par
\par \'bfon\'ea i syn\'f3w. Kiedy wraca do zmys\'b3\'f3w, tylko wierna przyja\'9f\'f1
\par Tezeusza staje si\'ea oparciem w jego straszliwej niedoli.
\par
\par Trojanki (Troades) - to ci\'b9g obraz\'f3w dramatycznych, ukazuj\'b9cych
\par losy branek po wzi\'eaciu Ilionu. Wchodzi\'b3y w sk\'b3ad - wyj\'b9tkowej
\par w tw\'f3rczo\'9cci Eurypidesa - tematycznie po\'b3\'b9czonej trylogii; by\'b3y jej
\par ostatni\'b9 sztuk\'b9 - po Aleksandrze (Alexandros) i Palamedesie (Palame-
\par des), a ca\'b3o\'9c\'e6 trylogii nios\'b3a nauk\'ea, \'bfe wojna jednako niszczy zwyci\'eaz-
\par c\'f3w i zwyci\'ea\'bfonych. Pomys\'b3 przedstawienia kl\'eask wojny widzianych
\par od strony jej najniewinniejszych ofiar - kobiet, przekl\'eacie wojny
\par troja\'f1skiej, kt\'f3ra przecie\'bf by\'b3a dla Grek\'f3w wielk\'b9 wojn\'b9 narodow\'b9
\par z ich najdawniejszej historii - dowodz\'b9, \'bfe Eurypides by\'b3 mi\'b3o\'9cnikiem
\par pokoju, stoj\'b9cym ponad sztucznymi przedzia\'b3ami narodowymi.
\par
\par Elektro., najpewniej p\'f3\'9fniejsza od Elektry Sofoklesowej, jest mo\'bfe
\par najbardziej \'9cmia\'b3ym przyk\'b3adem swobodnego traktowania przez po-
\par et\'ea tradycyjnej materii mitu. Nieszcz\'easn\'b9, poni\'bfon\'b9 kr\'f3lewn\'ea, udr\'ea-
\par czon\'b9 swym losem, pozbawion\'b9 wszelkich nadziei, wydano za m\'b9\'bf za
\par poczciwego prostego wie\'9cniaka. Jednak kiedy wraca Orestes, rodze\'f1-
\par stwo (po do\'9c\'e6 sztucznej scenie rozpoznania) knuje plan zemsty.
\par Elektra podst\'eapem zwabia do ch\'b3opskiej chaty K\'b3ytajmestr\'ea, kt\'f3r\'b9j
\par zabija syn. Podst\'eapem tak\'bfe Orestes poprzednio zabi\'b3 Ajgista. Ocza-j
\par dzia\'b3emu od krwi rodze\'f1stwu przepowiadaj\'b9 dalsze pomy\'9clne losy]
\par Dioskurowie, zjawiaj\'b9cy si\'ea z niebios.
\par
\par Helena (Helen\'ea) i Ifigenia w kraju Taur\'f3w (Iphigeneja h\'ea em
\par Taurojs) to dwie sztuki o egzotycznej scenerii (Egipt i Tauryda, tzn.j
\par dzisiejszy Krym) i skomplikowanej, ale nieco podobnej intrydze,
\par W pogodniejszej, niemal tragikomicznej, Helenie bohaterka wcale nn
\par by\'b3a pod Troj\'b9, dok\'b9d Parys zawi\'f3z\'b3 tylko jej widziad\'b3o, odebrani
\par p\'f3\'9fniej przez Menelaosa. Prawdziwa Helena by\'b3a w Egipcie, po\'e6
\par opiek\'b9 kr\'f3la Proteusa. Po jego \'9cmierci nast\'eapca, Theok\'b3ymenos.
\par nastawa\'b3 na pi\'eakn\'b9 kobiet\'ea, kt\'f3ra chroni\'b3a si\'ea u grobu Proteusa.
\par Wracaj\'b9cych spod Troi Grek\'f3w burza przygna\'b3a do Egiptu, Menela-
\par os spotyka\'b3 \'bfon\'ea, po komicznym zupe\'b3nie qui pro quo nast\'eapowa\'e6
\par rozpoznanie. Za pomoc\'b9 podst\'eapu po\'b3\'b9czeni po latach ma\'b3\'bfonkowi'
\par uciekali spod w\'b3adzy egipskiego w\'b3adcy. Ten melodramat ma jedna\'b3
\par wiele uroku, jest jedn\'b9 z najpogodniejszych sztuk Eurypidesa.
\par
\par Ofiarowana przez Agamemnona w Aulidzie, dla uzyskania pomy\'9cl-
\par nych wiatr\'f3w w czasie wyprawy na Troj\'ea, Ifigenia, zosta\'b3a przez
\par bogini\'ea Artemid\'ea cudownie przeniesiona do krainy Taur\'f3w, gdzie
\par
\par jako kap\'b3anka musia\'b3a sk\'b3ada\'e6 w ofierze bogini zabijanych u jej o\'b3tarza
\par obcych przybysz\'f3w. I oto trafiaj\'b9 do kraju Taur\'f3w brat Ifigenii,
\par Orestes z nieodst\'eapnym przyjacielem, Pyladesem. Ifigenia winna ofiaro-
\par wa\'e6 ich bogini. Nast\'eapuje kunsztownie przeprowadzone rozpoznanie
\par rodze\'f1stwa, kt\'f3re p\'f3\'9fniej wyprowadza podst\'eapem w pole g\'b3upiego
\par barbarzy\'f1c\'ea, w\'b3adc\'ea Taur\'f3w, Thoasa. Odzywa si\'ea w tej tragedii coraz
\par cz\'eastszy u Eurypidesa ton wy\'bfszo\'9cci wobec barbarzy\'f1c\'f3w.
\par
\par Jedn\'b9 z najwdzi\'eaczniej szych i r\'f3wnocze\'9cnie najlepiej zbudowanych
\par sztuk jest Ijon (\'b3on). Posta\'e6 tytu\'b3owa, syn kr\'f3lewny ate\'f1skiej i boga
\par Apollona, przeniesiony cudownie przez Hermesa do Delf, p\'eadzi \'bfywot
\par szcz\'ea\'9cliwego s\'b3ugi w przybytku w\'b3asnego ojca, nie wiedz\'b9c, czyim jest
\par synem. Do wyroczni przybywa jego matka, Kreusa, ze swym m\'ea\'bfem
\par Ksuthosem, aby prosi\'e6 o wybawienie od bezdzietno\'9cci. B\'f3g wskazuje
\par Ksuthosowi jako jego syna... Ijona, a podejrzliwa Kreusa pragnie
\par otru\'e6 tego, kogo uwa\'bfa za b\'eakarta Ksuthosa. Cudowny przypadek
\par krzy\'bfuje jej plany, sama jest w najwy\'bfszym niebezpiecze\'f1stwie, bo za
\par pr\'f3b\'ea mordu w \'9cwi\'b9tyni ma by\'e6 ukamienowana, a najzawzi\'eatszym
\par z prze\'9cladowc\'f3w jest jej w\'b3asny syn, nie rozpoznany i nie znaj\'b9cy
\par matki. W momencie najwi\'eakszego napi\'eacia nast\'eapuje rozpoznanie
\par i wszystko ko\'f1czy si\'ea szcz\'ea\'9cliwie. Najbardziej w\'b9tpliwa w tej ca\'b3ej
\par historii jest rola boga, Apollona, a narastaj\'b9ca w tw\'f3rczo\'9cci Eurypi-
\par desa krytyka potocznych wierze\'f1 dochodzi w Ijonie wyra\'9fnie do
\par g\'b3osu.
\par
\par Orestes jest postaci\'b9 tytu\'b3ow\'b9 tragedii, kt\'f3rej akcj\'ea umie\'9cci\'b3 poeta
\par w Argos po zab\'f3jstwie K\'b3ytajmestry. Matkob\'f3jstwo zm\'b9ci\'b3o umys\'b3
\par bohatera, trwa przy nim wiernie tylko siostra Elektra i oczywi\'9ccie
\par Pylades. Miasto si\'ea go wyrzek\'b3o, bliscy albo przeklinaj\'b9 go i od-
\par tr\'b9caj\'b9, jak ojciec K\'b3ytajmestry a dziadek Orestesa, Tyndareos, albo
\par wykr\'eacaj\'b9 od pomocy, jak wuj i m\'b9\'bf ciotki Heleny, Menelaos.
\par Zgromadzenie ludu skazuje rodze\'f1stwo na ukamienowanie. W de-
\par speracji uciekaj\'b9 si\'ea oni do ostatecznych krok\'f3w, pr\'f3buj\'b9 porwa\'e6
\par Helen\'ea, kt\'f3ra cudownie znika, chwytaj\'b9 c\'f3rk\'ea Menelaosa i Heleny,
\par Hermion\'ea. Orestes z mieczem na jej gardle \'bf\'b9da pomocy Menelaosa.
\par Tak zaw\'ea\'9flon\'b9 sytuacj\'ea rozwi\'b9zuje dopiero pojawiaj\'b9cy si\'ea b\'f3g Apol-
\par lon.
\par
\par D\'b3uga tragedia \'84\'bfa\'b3osna", Fenicjanki (Ph\'f3jnissaj), to jeszcze jeden
\par przegl\'b9d kl\'eask domu Edypowego, niezbyt sp\'f3jny ci\'b9g scen z lepiej
\par zarysowanymi postaciami Eteoklesa i Po\'b3ynejkesa.
\par
\par 74
\par
\par 75
\par
\par Wystawione po\'9cmiertnie dwie ostatnie sztuki \'9cwiadcz\'b9 o tym, \'bfel
\par nawet w p\'f3\'9fnej staro\'9cci i na obczy\'9fnie talent Eurypidesa nie os\'b3ab\'b3.
\par
\par Ifigenia w Aulidzie (Iphigeneja h\'ea en Aulidi) jest udramatyzowanym
\par epizodem z wyprawy na Troj\'ea. Wojsko greckie zatrzyma\'b3 w Aulidzie
\par brak pomy\'9clnych wiatr\'f3w. Nieprzychyln\'b9 Grekom Artemid\'ea mo\'bfe
\par przeb\'b3aga\'e6 tylko ofiarowanie c\'f3rki Agamemnona, Ifigenii. Ojciec
\par wys\'b3a\'b3 ju\'bf list, aby przyby\'b3a, pod pretekstem, \'bfe chce j\'b9 wyda\'e6 za|
\par Achillesa, ale \'bfa\'b3uje tej decyzji i wysy\'b3a drugiego pos\'b3a\'f1ca z od-j
\par wo\'b3aniem wezwania. Jednak\'bfe ten drugi list przejmuje Menelaos, co j
\par staje si\'ea powodem konfliktu mi\'eadzy bra\'e6mi. Menelaos sk\'b3onny jest j
\par zrezygnowa\'e6 z \'bf\'b9dania ofiary, natomiast Agamemnon zn\'f3w z uporem |
\par wraca do zamiaru ofiarowania c\'f3rki. Tymczasem z Ifigenia przybywaj
\par matka, K\'b3ytajmestra, w przekonaniu, \'bfe wiezie c\'f3rk\'ea na \'9club. Agamem-1
\par non w wykr\'eatnej rozmowie z \'bfon\'b9 i c\'f3rk\'b9 chce si\'ea pozby\'e6 K\'b3ytajmest-J
\par ry z obozu: spraw\'ea wik\'b3a pojawienie si\'ea Achillesa traktowanego przez |
\par kr\'f3low\'b9 jako przysz\'b3y zi\'ea\'e6. Kiedy Pelida z ust starego s\'b3ugi dowiaduje j
\par si\'ea, o co w\'b3a\'9cciwie idzie, oburza si\'ea i pragnie broni\'e6 Ifigenii. Agamem- <
\par non jednak niewzruszenie trwa przy swych zamiarach, Grecy za\'9c
\par zaczynaj\'b9 burzy\'e6 si\'ea przeciw Achillesowi, kt\'f3ry got\'f3w jest samotnie
\par walczy\'e6 o \'bfycie dziewczyny. Spraw\'ea rozstrzyga sama Ifigenia dob-
\par rowolnym po\'9cwi\'eaceniem si\'ea na ofiar\'ea, zreszt\'b9, jak s\'b3yszymy od go\'f1ca,
\par nie dope\'b3nion\'b9 dzi\'eaki bogini, gdy\'bf Artemida w ostatniej chwili za-
\par st\'b9pi\'b3a Ifigeni\'ea \'b3ani\'b9.
\par
\par Jedyn\'b9 tragedi\'b9 antyczn\'b9 zwi\'b9zan\'b9 z mitem dionizyjskim, jak\'b9
\par posiadamy, s\'b9 Bachantki (Bakchaj) opowiadaj\'b9ce o przybyciu Dioni-
\par zosa do Teb, jego miejsca urodzin. W\'b3adca Teb, Pentheus, zwal-
\par czaj\'b9cy kult Dionizosa, wi\'eazi nie rozpoznanego boga, kt\'f3ry si\'ea cud\'f3w- j
\par uwalnia. Kr\'f3la Pentheusa czeka straszliwa kara. Kiedy siej
\par
\par me
\par
\par wyprawia przeciw szalej\'b9cym na g\'f3rze Kitajron bachantkom, sam
\par przebrany za jedn\'b9 z nich, wykryty, zostaje rozszarpany na kawa\'b3ki |
\par przez w\'b3asn\'b9 matk\'ea, Agaue, i jej towarzyszki. Jednak\'bfe nie okropne|
\par sceny tej sztuki, ale jej nastr\'f3j, ukazanie ekstatycznego kultu na tle|
\par dzikiej g\'f3rskiej przyrody, pot\'eaga boga-czarodzieja - czyni\'b9 z tejj
\par tragedii jeden z najwi\'eakszych dramat\'f3w Eurypidesa, bardzo przy tymj
\par r\'f3\'bfny od pozosta\'b3ych tragedii. |
\par
\par Dramat satyrowy. Cyklop (Kyklops) to zabawne udramatyzowaniej
\par przygody Odyseusza z Polifemem znanej z Odysei. Stary pijanicaj
\par Sylen i jego dzieci, ch\'f3r satyr\'f3w, stanowi\'b9 t\'b3o, na kt\'f3rym wyst\'eapuje'
\par
\par nieokrzesany barbarzy\'f1ca, dzikus Polifem, i przemy\'9clny cywilizowany
\par Grek, Odyseusz, walcz\'b9cy rozumem i... winem.
\par
\par Nawet bardzo pobie\'bfny przegl\'b9d tre\'9cci tragedii Eurypidesowych
\par pozwala na uchwycenie g\'b3\'f3wnych cech jego sztuki dramatycznej.
\par Podobnie jak poprzednicy czerpa\'b3 z zasobu zadomowionych w po-
\par ezji mit\'f3w, ale czyni\'b3 to niepor\'f3wnanie swobodniej, wprowadzaj\'b9c
\par nowe, zaskakuj\'b9ce widz\'f3w warianty dawnych historii, a nawet nowe
\par postaci, jak ,np. w Elektrze (Rolnik) i w Oszala\'b3ym Heraklesie
\par (uzurpator Lykos). Chyba nie bardzo wierzy\'b3 poeta we wszystkie
\par mity, z kt\'f3rych czerpa\'b3 tematy, poddaj\'b9c ich tre\'9c\'e6 racjonalistycznej
\par ocenie i krytyce. W jednej z niezachowanych tragedii Eurypidesa
\par pad\'b3o zdanie: \'84Bogi, gdy czyni\'b9 z\'b3o, nie s\'b9 bogami", bo rzeczywi\'9ccie
\par przekazana przez \'9cwi\'eate historie mitu moralno\'9c\'e6 b\'f3stw jest nieraz
\par nie do przyj\'eacia dla poety (Hippolytos, Ijon). Najwy\'bfszym b\'f3stwem
\par jest dla Eurypidesa Sprawiedliwo\'9c\'e6 (Dike), prawo moralne. Nie ma
\par w tw\'f3rczo\'9cci poety jednak pe\'b3nej i wyra\'9fnej konsekwencji, mo\'bfe
\par najpewniejszym okre\'9cleniem jego pogl\'b9du na \'9cwiat by\'b3oby - w\'b9t-
\par pienie. Eurypides widzi i g\'b3\'eaboko analizuje si\'b3y afekt\'f3w, zw\'b3aszcza
\par mi\'b3o\'9cci, czego dowodz\'b9 ulubione w\'b9tki erotyczne i rozsiane w tw\'f3r-
\par czo\'9cci pochwa\'b3y Kypridy i Erosa.
\par
\par Ma\'b3o aktywny w \'bfyciu politycznym Aten, wystawi\'b3 Eurypides
\par w swych sztukach wyra\'9fne \'9cwiadectwo swym demokratycznym na-
\par stawieniom. Pot\'eapia\'b3 samowol\'ea tyran\'f3w i despot\'f3w, chwali\'b3 w\'b3adc\'f3w
\par oddanych ludowi, m\'b9drych i dzielnych, jak Tezeusz i inni w\'b3adcy jego
\par tragedii ,,ate\'f1skich". Nie widzia\'b3 \'bfycia kulturalnego poza demokracj\'b9,
\par chocia\'bf ostrzega\'b3 przed jej przerostami, zw\'b3aszcza demagogi\'b9, np.
\par w Orestesie. Najbardziej zale\'bfa\'b3o poecie na warto\'9cciach moralnych,
\par szuka\'b3 ich w cz\'b3owieku, t\'easkni\'b3 do jakich\'9c nieomylnych i pewnych
\par probierzy ludzkich charakter\'f3w. Z obsesyjnym niemal podziwem
\par wraca\'b3 do malowania przejaw\'f3w czystego heroizmu, ofiary z siebie
\par sk\'b3adanej dla wielkiej sprawy przez m\'b3odych i niewinnych. Ale idealis-
\par tyczne t\'easknoty nie przeszkadza\'b3y mu dostrzega\'e6 i analizowa\'e6 ciem-
\par nych i wstr\'eatnych stron ludzkiej natury, widzie\'e6 ludzi takich, jakimi s\'b9
\par lub bywaj\'b9: samolubnych, egoistycznych, pysznych, ambitnych; uka-
\par zywa\'e6 ich reakcje na wydarzenia i drugich ludzi, zw\'b3aszcza w tak
\par lubianych na scenie attyckiej sporach racji.
\par
\par Uwa\'bfany, chyba nies\'b3usznie, za wroga kobiet, Eurypides jest
\par niew\'b9tpliwym mistrzem w malowaniu kobiecej psychiki i w\'b3a\'9cnie
\par
\par 76
\par
\par 77
\par
\par galeria jego postaci kobiecych przetrwa\'b3a i wywar\'b3a najwi\'eakszy wp\'b3yw
\par na literatur\'ea p\'f3\'9fniejsz\'b9. Bada\'b3 reakcje ludzkie na \'9cwiat w ich najdras-1
\par tyczniejszych przejawach a\'bf do analizy stan\'f3w patologicznych i sza-j
\par le\'f1stwa, towarzysz\'b9cych kra\'f1cowym sytuacjom, zbrodniom, krzyw-|
\par dom, zbrodni zbiorowej - wojnie, kt\'f3rej nienawidzi\'b3 i kt\'f3r\'b9 pi\'eat-j
\par nowa\'b3, usprawiedliwiaj\'b9c tylko s\'b3uszn\'b9 walk\'ea w obronie ojczyzny/l
\par Interesowa\'b3o go po prostu \'84jak by\'e6 cz\'b3owiekiem" i szuka\'b3 heroizmuj
\par me w herosach, ale w ludziach. S\'b9dy swoje umia\'b3 zamyka\'e6 w zwie\'9f-1
\par \'b3ych i dobitnych gnomach, kt\'f3re ku\'b3 po mistrzowsku, j
\par
\par Nie wiadomo nam o jakich\'9c wprowadzonych przeze\'f1 istot-1
\par nych innowacjach teatralnych. Umia\'b3 si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6 udoskonalon\'b9"
\par ju\'bf technik\'b9, zawi\'b3e intrygi jego tragedii musia\'b3 nieraz rozcina\'e6
\par pojawiaj\'b9cy si\'ea ,,z maszyny" b\'f3g (deus ex machina). Ekspozycje
\par swoich temat\'f3w umieszcza\'b3 w specjalnego typu rozwini\'eatych prolo-
\par gach, kt\'f3re, zapowiadaj\'b9c przebieg akcji, pozwala\'b3y widzom p\'f3\'9fniej
\par lepiej obserwowa\'e6 akcj\'ea, smakowa\'e6 zawik\'b3an\'b9 intryg\'ea zbudowan\'b9
\par na charakterach. Znakomite dramatycznie s\'b9 Eurypidesowe mowy
\par pos\'b3a\'f1c\'f3w, w r\'f3\'bfnych nastrojach podawane, oraz retoryczne, dla
\par odbiorcy naszych czas\'f3w nieraz zbyt sztuczne, agony - spory sceni-
\par czne.
\par
\par Interesuj\'b9ca musia\'b3a by\'e6 strona muzyczna sztuk Eurypidesa. Mu-
\par zyka nie zachowa\'b3a si\'ea do naszych czas\'f3w - ale i niekt\'f3re pie\'9cni
\par ch\'f3r\'f3w, i ulubione przez poet\'ea arie solowe (monodie), i kommosy
\par aktor\'f3w z ch\'f3rem pozwalaj\'b9 wyczu\'e6 muzyczno\'9c\'e6 jego tragedii. Eury-
\par pides doprowadzi\'b3 te\'bf do najwy\'bfszego kunsztu w tragedii motyw
\par rozpoznania, za co chwali\'b3 go Arystoteles i co b\'eadzie na\'9cladowa\'e6
\par w dalszym rozwoju komedia.
\par
\par Poza osi\'b9gni\'eacia Sofoklesa i Eurypidesa tragedia w swym rozwoju
\par antycznym ju\'bf nie wysz\'b3a, a przyk\'b3adem dobrze to ilustruj\'b9cym jest
\par jedyna zachowana tragedia grecka IV wieku przed Chr., zreszt\'b9
\par przypisywana w tradycji nies\'b3usznie Eurypidesowi, mianowicie Rhe-
\par sos, udramatyzowanie X pie\'9cni Iliady - historii nocnej wycieczki
\par Odyseusza i Diomedesa do obozu Trak\'f3w, sprzymierze\'f1c\'f3w Trojan,
\par opowie\'9c\'e6 o \'9cmierci zamordowanego we \'9cnie ich wodza, Rhesosa.
\par O mord pos\'b9dzony zostaje... Hektor, oczyszczony od zarzutu przez
\par matk\'ea zabitego, muz\'ea Terpsychor\'ea. Poza zjawiskiem nowym, jakim
\par jest akcja odbywaj\'b9ca si\'ea w nocy, i pewn\'b9 \'bfywo\'9cci\'b9 nast\'eapuj\'b9cych
\par scen, ta powsta\'b3a pod wp\'b3ywem Eurypidesa, ale pozbawiona jego;
\par
\par 78 l
\par
\par psychologicznego mistrzostwa sztuka, o postaciach nieciekawych
\par i nieplastycznych, ma dla nas tylko znaczenie literackiego doku-
\par mentu.
\par
\par Wyj\'b9wszy pochodz\'b9cego z IV wieku przed Chr. Rhesosa reszta
\par zachowanych tragedii powsta\'b3a w V wieku, \'9cci\'9clej w latach 475^05.
\par W ci\'b9gu tego siedemdziesi\'eaciolecia rozwin\'b9\'b3 si\'ea, ukszta\'b3towa\'b3 w pe\'b3ni
\par i osi\'b9gn\'b9\'b3 szczyt rozwoju jeden z najpot\'ea\'bfniejszych gatunk\'f3w literac-
\par kich, przekraczaj\'b9cy zreszt\'b9 - jak chyba s\'b3usznie chc\'b9 niekt\'f3rzy
\par z dzisiejszych teoretyk\'f3w - granice literatury, gdy\'bf dramat ma sw\'f3j
\par odr\'eabny \'bfywot niejako poza pi\'9cmiennictwem, jego odtwarzanie jest
\par r\'f3wnie\'bf cz\'easto nowym tworzeniem, bardzo r\'f3\'bfnym od odtwarzania
\par utwor\'f3w innych gatunk\'f3w.
\par
\par Formalnie rozwija\'b3a si\'ea tragedia - od twor\'f3w liryczno-epickich,
\par jak gdyby kantaty lub oratorium - ku dramatom, czyli sztukom
\par o akcji wysoce skomplikowanej i kunsztownej. W ci\'b9gu kilkudziesi\'ea-
\par ciu lat ograniczona zosta\'b3a i odmieniona rola ch\'f3ru, dominuj\'b9cego
\par pocz\'b9tkowo nad ca\'b3o\'9cciami scenicznymi i wyznaczaj\'b9cego ich bieg
\par i sens, pod koniec b\'ead\'b9cego ju\'bf nieraz tylko tradycyjnym, cho\'e6 wci\'b9\'bf
\par kunsztownym reliktem. Jego rola: rzecznika wysokich racji, sojusz-
\par nika lub przeciwnika bohater\'f3w tragedii (tak cz\'easto u Ajschylosa),
\par widza idealnego, dyktuj\'b9cego masowej widowni w\'b3a\'9cciwe reakcje,
\par pr\'f3buj\'b9cego z jednej strony odbiera\'e6 sztuk\'ea wraz z widzami, z drugiej
\par wp\'b3yn\'b9\'e6 na odbi\'f3r zgodny z intencjami tw\'f3rcy (tak u Sofoklesa),
\par zesz\'b3a u Eurypidesa ju\'bf tylko do wspania\'b3ego nieraz akompaniamentu
\par nastroj\'f3w albo lu\'9fnie z tre\'9cci\'b9 sztuki zwi\'b9zanego poetyckiego wtr\'eatu.
\par Tam, gdzie traci\'b3 ch\'f3r, zyskiwa\'b3 aktor. Wspominali\'9cmy ju\'bf o zwi\'eak-
\par szaniu liczby aktor\'f3w, kt\'f3ra dosz\'b3a do tradycyjnej klasycznej tr\'f3jcy
\par \'84m\'f3wi\'b9cej" na scenie, umo\'bfliwiaj\'b9c r\'f3wnocze\'9cnie poka\'9fne zwi\'eaksze-
\par nie liczby os\'f3b dramat\'f3w, ale wa\'bfna jest nie tylko sama liczba os\'f3b.
\par Postaci sceniczne ros\'b3y z rozwojem tragedii, a mo\'bfe nie tyle ros\'b3y, co
\par wzbogaca\'b3y si\'ea wewn\'eatrznie, wzbogacaj\'b9c r\'f3wnocze\'9cnie dramat.
\par Wspania\'b3e, monumentalne i heroiczne stereotypy Ajschylosa ust\'b9pi\'b3y
\par miejsca rozdartym tragicznie i g\'b3\'eaboko swe rozdarcie prze\'bfywaj\'b9cym
\par bohaterom Sofoklesa, ci za\'9c z kolei - wycieniowanym a\'bf po stany
\par patologiczne ludziom ,,prawdziwym" dramatu Eurypidesowego.
\par
\par Tragedia stawa\'b3a si\'ea obrazem ludzkiego \'bfywota nie przestaj\'b9c by\'e6
\par - od pocz\'b9tku a\'bf po kres swej wielko\'9cci - nauk\'b9 dla cz\'b3owieka.
\par
\par 79
\par
\par Typowe dla Grek\'f3w pojmowanie dramatu jako nauki dla jednostki
\par i spo\'b3eczno\'9cci, a najcz\'ea\'9cciej jednostki w spo\'b3eczno\'9cci, dzia\'b3a\'b3o dalej,
\par ale tym, co przetrwa\'b3o najsilniej w najlepszych tragediach greckich,
\par jest obraz doli cz\'b3owieczej ukazanej nie w abstrakcji - cho\'e6 teksty
\par sztuk przetkane s\'b9 nieraz obserwacjami i pouczeniami og\'f3lnymi,
\par moralizuj\'b9 - ale w jaskrawych, opartych na micie przyk\'b3adach,
\par w skr\'f3tach szkicuj\'b9cych postaci i postawy. Dla innego typu dramatu
\par i p\'f3\'9fniejszego czasu mia\'b3o wynikn\'b9\'e6 zadanie odtwarzania \'bfywota
\par ludzkiego nawet w niewa\'bfnym szczeg\'f3le, swoisty naturalizm; tragedia
\par attycka w swoich szczytowych osi\'b9gni\'eaciach dotar\'b3a \'84tylko" do wiel-
\par kiego realizmu.
\par
\par Nie zerwa\'b3a nigdy z mitem, ale mit stawa\'b3 si\'ea coraz bardziej
\par pretekstem, najwygodniejsz\'b9 form\'b9 do dyskusji z odbiorc\'b9 na temat
\par wszelkich spraw \'bfycia: stosunku cz\'b3owieka do \'9cwiata i praw nim
\par rz\'b9dz\'b9cych, stosunku cz\'b3owieka do innych ludzi i kr\'eag\'f3w, w kt\'f3rych
\par tkwi, rodu, rodziny, spo\'b3eczno\'9cci, stosunku cz\'b3owieka do powszechnie
\par uznawanych warto\'9cci, ceny spraw takich, jak \'bfycie, wolno\'9c\'e6, cze\'9c\'e6.
\par Wyj\'b9tkowo silnie zwi\'b9zana ze spo\'b3eczno\'9cci\'b9, w kt\'f3rej i dla kt\'f3rej
\par powsta\'b3a, reagowa\'b3a tragedia wyra\'9fnie, cho\'e6 (wyj\'b9wszy sztuki histo-
\par ryczne, jak Persowie Ajschylosa) nigdy niemal wprost, na wydarzenia
\par swoich czas\'f3w, ich problemy, s\'b9dy, spory. Dotkniemy tych spraw
\par jeszcze, gdy b\'eadziemy charakteryzowa\'e6 przewr\'f3t umys\'b3owy V wieku
\par przed Chr., dzia\'b3alno\'9c\'e6 Anaksagorasa, sofist\'f3w, Sokratesa.
\par
\par Dlatego te\'bf mo\'bfe w\'b3a\'9cnie niekt\'f3re konwencje tragiczne, wyra\'bfone
\par w samym tek\'9ccie tylko uog\'f3lnionymi aluzjami, przyczyni\'b3y si\'ea - od-
\par miennie ni\'bf zobaczymy w przypadku komedii - do uzyskania dla
\par najwybitniejszych dzie\'b3 ponadczasowo\'9cci u\'b3atwiaj\'b9cej recepcj\'ea przez
\par potomno\'9c\'e6, tak d\'b3ugo przynajmniej, jak d\'b3ugo potomno\'9c\'e6 zna\'b3a jeszcze
\par tre\'9c\'e6 antycznych mit\'f3w. Umo\'bfliwi\'b3o to odrodzenie tragedii w epoce
\par renesansu europejskiego, poddanie przez ni\'b9 wzor\'f3w nowemu teatrowi,
\par kt\'f3ry dalej rozwija\'b3 si\'ea ju\'bf sam. Tragedia antyczna pozosta\'b3a jednak
\par \'bfywym skarbem literatury i teatru, sztuki takie, jak Oresteja, Persowie,
\par Antygona, Kr\'f3l Edyp, Elektro, Medea, Hippolytos i dziesi\'b9tek innych,
\par wchodz\'b9 nadal do wielkiego repertuaru \'9cwiatowego. Odtworzenie po-
\par staci scenicznych stworzonych przed dwu i p\'f3\'b3 tysi\'b9cami lat jest nadal
\par uwie\'f1czeniem dzie\'b3a najwi\'eakszych aktor\'f3w \'9cwiata, inscenizacje arcy-
\par dzie\'b3 greckich i ich tw\'f3rcza interpretacja - dokonaniami najwi\'eakszych
\par re\'bfyser\'f3w ju\'bf nie tylko teatru, ale filmu i telewizji.
\par
\par 80
\par
\par Charakter najdawniejszej komedii okre\'9clili\'9cmy ju\'bf m\'f3wi\'b9c o jej
\par genezie. Cho\'e6 nazwa tego gatunku utrzyma\'b3a si\'ea trwa\'b3ej w tradycji
\par i dzi\'9c jeszcze cz\'ea\'9cciej napotkamy na afiszu teatralnym okre\'9clenie
\par \'84komedia" ni\'bf \'84tragedia", to jednak najstarsza znana nam forma
\par tego gatunku, staroattycka komedia V wieku przed Chr., by\'b3a, przy-
\par najmniej do epoki ju\'bf nam wsp\'f3\'b3czesnej, zjawiskiem literackim bar-
\par dzo r\'f3\'bfnym od tego, co p\'f3\'9fniej odziedziczy\'b3o nazw\'ea ,,komedii".
\par \'84Stara" komedia ma za cel nie tyle rozweselanie, co o\'9cmieszanie, jest
\par zawsze zaczepna i ostra i nie przebieraj\'b9ca w \'9crodkach pobudzania do
\par \'9cmiechu, a zna ich ca\'b3\'b9 szerok\'b9 skal\'ea od eksponowanych z zami\'b3owa-
\par niem pomys\'b3\'f3w skatologicznych i pornograficznych po wdzi\'eaczn\'b9
\par i wysoce artystyczn\'b9 liryk\'ea.
\par
\par Tylko imiona, garstka tytu\'b3\'f3w i fragmenty pozosta\'b3y nam po
\par pierwszych attyckich komediopisarzach: Chionidesie, kt\'f3ry odni\'f3s\'b3
\par zwyci\'eastwo na Wielkich Dionizjach w r. 486, i Magnesie, zwyci\'eazcy
\par z r. 472. Z p\'f3\'9fniejszych wyr\'f3\'bfnia si\'ea, podobnie jak w tragedii, wielk\'b9
\par tr\'f3jc\'ea tw\'f3rc\'f3w. Jedynym dobrze nam znanym jej przedstawicielem
\par jest Arystofanes, on te\'bf jest dla nas synonimem najdawniejszej kome-
\par dii. A przecie\'bf du\'bfej miary poet\'b9 musia\'b3 by\'e6 te\'bf najstarszy z trzech,
\par Kratinos (ok. 485-po 421), kt\'f3ry w sztuce pt. Dionys-Alexandros
\par (tzn. Dionizo-Parys) wykpiwa\'b3 Peryklesa i Aspazj\'ea przedstawianych
\par jako komiczni Parys i Helena, zamieniani w trakcie sztuki w barana
\par i g\'ea\'9c. Najs\'b3ynniejsz\'b9 jego komedi\'b9 by\'b3a Butelka (Pytine), autopamfiet,
\par przedstawiaj\'b9cy poet\'ea rozdzieranego mi\'eadzy \'bfon\'ea-Komedi\'ea i umi\'b3o-
\par wan\'b9 przyjaci\'f3\'b3k\'ea - Methe-Pija\'f1stwo, zawieraj\'b9cy pochwa\'b3\'ea wina,
\par \'84r\'b9czego rumaka szcz\'ea\'9cliwych poet\'f3w".
\par
\par R\'f3wie\'9cnikiem Arystofanesa by\'b3 urodzony ok. 446, zmar\'b3y, jak si\'ea
\par zdaje, tragicznie, po r. 415, Eupolis, wyszydzaj\'b9cy demagog\'f3w lewico-
\par wej demokracji, Kleona i Hyperbolosa. Szcz\'ea\'9cliwy traf papirusowy
\par przyni\'f3s\'b3 nam urywki jego komedii pt. Demy (Demoj, tj. gminy
\par attyckie) opartej na motywie zej\'9ccia do Podziemi przedstawicieli
\par dem\'f3w wyprowadzaj\'b9cych stamt\'b9d na \'9cwiat\'b3o dzienne dawnych \'9cwiet-
\par nych przyw\'f3dc\'f3w ludu ate\'f1skiego: Solona, Miltiadesa, Arystydesa,
\par Peryklesa, kt\'f3rzy mieli naprawi\'e6 z\'b3\'b9 polityk\'ea aktualnych demagog\'f3w.
\par
\par Arystofanes (Aristophanes) urodzi\'b3 si\'ea oko\'b3o r. 445 jako syn
\par attyckiego ch\'b3opa. Znajomo\'9c\'e6 wsi, przyrody, doli attyckich wie\'9cnia-
\par k\'f3w, przebija z ca\'b3ego p\'f3\'9fniejszego dzie\'b3a komediopisarza. Wykszta\'b3-
\par cenie literackie i muzyczne, wcale staranne, zdoby\'b3 w Atenach, tak \'bfe
\par
\par 81
\par
\par nie doszed\'b3szy jeszcze do pe\'b3noletno\'9cci pisa\'b3 jako osiemnastoletni!
\par m\'b3odzieniec komedie, wystawiane na scenie attyckiej przez innych.j
\par Z 44 sztuk znanych w staro\'bfytno\'9cci, zachowa\'b3o si\'ea 11, datowanych,!
\par opatrzonych staro\'bfytnymi obja\'9cnieniami (scholiami), kt\'f3re pozwalaj\'b9
\par na wyj\'b9tkowo dok\'b3adn\'b9 interpretacj\'ea tych literackich dokument\'f3w
\par
\par czasu.
\par
\par Komediopisarz zacz\'b9\'b3 od niezachowanej sztuki, po\'9cwi\'eaconej kry-
\par tyce wychowania \'f3wczesnego, i zaraz z pocz\'b9tkiem tw\'f3rczo\'9cci rozpo-J
\par cz\'b9\'b3 bezpardonow\'b9 walk\'ea z wp\'b3ywowym politykiem swych czas\'f3w,|
\par Kleonem, przedstawicielem tych k\'f3\'b3 wielkiego rzemios\'b3a ate\'f1skiego,!
\par kt\'f3re prowadzi\'b3y polityk\'ea wojenn\'b9, poci\'b9gaj\'b9c za sob\'b9 sk\'b3onny do|
\par skrajno\'9cci \'bfywio\'b3 miejski, ludno\'9c\'e6 Aten i portu w Pireusie. Ary-
\par stofanes wyst\'eapowa\'b3 przez ca\'b3e \'bfycie or\'eaduj\'b9c za pokojem, bo pok\'f3j
\par by\'b3 warunkiem dobrobytu warstw ch\'b3opskich, czasu wojny doznaj\'b9-
\par cych najci\'ea\'bfszych strat zniszczenia plon\'f3w, wygnania z ziemi, p\'eadz\'b9-
\par cych p\'f3\'b3\'bfebraczy \'bfywot w obr\'eabie mur\'f3w otaczaj\'b9cych Ateny i \'b3\'b9cz\'b9-
\par cych je z Pireusem.
\par
\par Ju\'bf pierwsza zachowana sztuka, Acharniacy (Acharnes) z roku
\par 425, podejmuje ten pokojowy temat. Jej bohater wpada na kapitalny
\par pomys\'b3 zafundowania sobie prywatnego odr\'eabnego pokoju. Jego
\par zagroda nie dotkni\'eata zniszczeniem i blokad\'b9 handlow\'b9 staje si\'ea
\par miejscem, do kt\'f3rego d\'b9\'bf\'b9 ci, kt\'f3rzy pragn\'ealiby uszczkn\'b9\'e6 cho\'e6
\par odrobin\'ea pokoju. Dikaj\'f3polis (Prawogrodziec) szafuje tym dobrem
\par z rozwag\'b9, sam op\'b3ywa w jad\'b3o i napitki, handluje z zyskiem,
\par przeci\'b9ga na sw\'b9 stron\'ea Ch\'f3r z\'b3o\'bfony z wojowniczych mieszka\'f1c\'f3w^
\par demu Acharny - w\'eaglarzy, pogn\'eabia wreszcie swego g\'b3\'f3wnego prze-|
\par ciwnika, wodza Lamachosa, posta\'e6 autentyczn\'b9 \'f3wczesnych Aten,|
\par prototyp tak p\'f3\'9fniej rozplenionej w teatrze komicznym postaci \'bfo\'b3-|
\par nierza-samochwa\'b3a. |
\par
\par Wystawiona w r. 424 komedia Rycerze (Hippes), nazwana tak od
\par ch\'f3ru z\'b3o\'bfonego z przedstawicieli tej warstwy ate\'f1skiej, jest pam-|
\par fletem na Kleona, przedstawionego jako totumfacki niewolnik w do-1
\par mu pana Demosa, tzn. Ludu, demagogicznie oszukuj\'b9cy pana i okra-J
\par daj\'b9cy swych wsp\'f3\'b3niewolnik\'f3w, wodz\'f3w ate\'f1skich. Cz\'b3owieka tal
\par bezczelnego mo\'bfna pokona\'e6 tylko jego w\'b3asn\'b9 broni\'b9, czyni t|
\par handlarz kie\'b3basek prze\'9ccigaj\'b9cy Paflago\'f1czyka, tzn. Kleona, w obiel
\par nicach nakarmienia Ludu. Zyskawszy zaufanie Demosa, Kie\'b3ba\'9cnil
\par cudownie go odm\'b3adza.
\par
\par W r. 423, nawi\'b9zuj\'b9c do swych najwcze\'9cniejszych pomys\'b3\'f3w
\par dotycz\'b9cych wychowania, da\'b3 Arystofanes sztuk\'ea, kt\'f3ra mia\'b3a po
\par wiekach by\'e6 przedmiotem najci\'ea\'bfszych oskar\'bfe\'f1 przeciw komedio-
\par pisarzowi. W Chmurach (Nephelaj) jako przedstawiciel nienawist-
\par nych poecie tendencji nowego wychowania sofistycznego wyst\'eapuje
\par Sokrates. Filozof ten zosta\'b3 tu ukazany jako nad\'eaty pysza\'b3kowaty
\par m\'eadrek, wisz\'b9cy w koszu pod sufitem swej szko\'b3y (\'84my\'9clami")
\par i zajmuj\'b9cy siebie i uczni\'f3w takimi problemami, jak: \'84ile pchlich
\par st\'f3p skacze pch\'b3a", albo \'84czy komar brz\'eaczy pyszczkiem, czy kuper-
\par kiem". Strepsjades (Kr\'eacioch), utrapiony przez utracjusza syna,
\par oddaje go na nauk\'ea do Sokratesowej ,,my\'9clami", aby si\'ea umia\'b3
\par wykr\'eaci\'e6 w s\'b9dzie w sprawach o d\'b3ugi, ale odbiera go ca\'b3kowicie
\par zdeprawowanego. Syn bije ojca (bo ojciec za m\'b3odu bija\'b3 jego, wi\'eac
\par tak jest sprawiedliwie) i got\'f3w jest nawet podnie\'9c\'e6 r\'eak\'ea na matk\'ea,
\par ale tego ju\'bf Strepsjadesowi za du\'bfo. Ta jedyna komedia nie ko\'f1czy
\par si\'ea weso\'b3\'b9 uczt\'b9, tylko podpaleniem demoralizuj\'b9cej \'84my\'9clami"
\par przez Strepsjadesa.
\par
\par Osy (Sphekes), wystawione w roku 422, atakowa\'b3y charakterys-
\par tyczn\'b9 chorob\'ea ate\'f1skiej demokracji - przerosty s\'b9downictwa i mani\'ea
\par pieniactwa. Postaci\'b9 negatywn\'b9 by\'b3 starzec Filokleon (imi\'ea to znaczy
\par \'84zwolennik Kleona" - Lubokleon), s\'b9dz\'b9cy nawet psy domowe
\par i uciekaj\'b9cy kominem z domu, aby wzi\'b9\'e6 udzia\'b3 w posiedzeniu
\par s\'b9dowym, pozytywn\'b9 - syn jego Bde\'b3ykleon (Mierzikleon).
\par
\par Rok 421 by\'b3 w Atenach rokiem przeja\'9cnienia politycznego w woj-
\par nie peloponeskiej. Arystofanesowy Pok\'f3j (Ejrene) o kilka dni wy-
\par przedzi\'b3 pok\'f3j rzeczywisty, cho\'e6 niezbyt d\'b3ugotrwa\'b3y. Bohater tej
\par sztuki, Trygajos (Winobraniec), polecia\'b3 do nieba na olbrzymim
\par \'bfuku-gnojaku (bo tego wierzchowca \'b3atwo nakarmi\'e6), aby si\'ea dowie-
\par dzie\'e6, czemu to tyle lat Hellad\'ea gn\'eabi\'b9 nieszcz\'ea\'9ccia. Uzyskana od-
\par powied\'9f na to pytanie stanie si\'ea w\'eaz\'b3em komediowego konfliktu. Oto
\par P\'f3lemos, b\'f3g-Wojna, zamkn\'b9\'b3 Ejrene, bogini\'ea-Pok\'f3j, w zawalonej
\par g\'b3azami jaskini i przygotowywa\'b3 si\'ea do starcia na miazg\'ea w olbrzymim
\par mo\'9fdzierzu wszystkich pa\'f1stw Grecji. Winobraniec zwo\'b3uje ch\'b3op\'f3w
\par z r\'f3\'bfnych pa\'f1stewek i przy ich pomocy uwalnia z groty bogini\'ea i jej
\par sta\'b3e towarzyszki: Theori\'ea, bogink\'ea \'9cwi\'b9t, i Opor\'ea, bogink\'ea urodza-
\par j\'f3w, kt\'f3r\'b9 sam bierze za \'bfon\'ea. Zako\'f1czenie sztuki - to wielki obraz
\par szcz\'ea\'9cliwo\'9cci pokoju: narzekaj\'b9 tylko bogac\'b9cy si\'ea na wojnie produ-
\par cenci i handlarze broni.
\par
\par 82
\par
\par 83
\par
\par Mo\'bfe najbardziej poetyck\'b9 ze sztuk Arystofanesa s\'b9 Ptaki (\'d3r
\par thes) wystawione w roku 414. Dwu znu\'bfonych \'bfyciem i procesa
\par obywateli ate\'f1skich zak\'b3ada w tej sztuce miasto w powietrzu mi\'ead
\par lud\'9fmi i bogami, ptasi gr\'f3d, \'84Chmurokuku\'b3kowo" (Nephelokokt
\par gia), co jest wy\'9cmienit\'b9 ram\'b9 zar\'f3wno dla satyrycznego przedstawi
\par ni\'b9 typowych urz\'b9dze\'f1 i postaci greckiej polis, jak dla najcudniejs
\par poezji ch\'f3ru (jak np. wspaniale onomatopeiczne zwo\'b3ywanie si\'ea p
\par k\'f3w).
\par
\par W roku 411, w dwu w tym samym roku wystawionych sztukac'
\par pojawia si\'ea nowy typ komedii Arystofanejskiej: komedie kobiei
\par Pierwsz\'b9 z nich jest Lizystrata (Lysistrate, t\'b3umaczona na polski ja
\par Gromiwoja albo Bojomird). Tytu\'b3owa bohaterka sztuki, m\'b9dra pn
\par w\'f3dczyni ate\'f1skich kobiet, dla przywr\'f3cenia pokoju proponuje i :
\par
\par alizuje plan niezawodnie skuteczny: kobiecy strajk erotyczny. Pei
\par petie zwi\'b9zane z realizacj\'b9 tego dla obu stron nie\'b3atwego wyrzeczeni
\par komiczne a nieprzystojne, uczyni\'b3y z Lizystraty bodaj najpopularniej
\par sz\'b9 komedi\'ea Arystofanesa, najcz\'ea\'9cciej wznawian\'b9 na scenach nowo
\par \'bfytnych i trawestowan\'b9.
\par
\par Kobiety na \'9cwi\'eacie Tesmofori\'f3w (Thesmophoriadzusaj, t\'b3um. nal
\par polski pt. Tesmoforie) to zn\'f3w komedia literacka wymierzona przeciw
\par dawniej ju\'bf zaczepianemu przez komediopisarza Eurypidesowi. Tra-
\par gik Eurypides jest wrogiem kobiet, tote\'bf niewiasty ate\'f1skie zebrane
\par na czysto kobiecym \'9cwi\'eacie Tesmofori\'f3w postanawiaj\'b9 go w jaki\'9c
\par spos\'f3b zg\'b3adzi\'e6. Eurypides wysy\'b3a swego krewniaka Mnesilocha, aby
\par w kobiecym przebraniu wybada\'b3 ich plany. Schwytany Mnesilochos
\par ratuje si\'ea szeregiem sztuczek zapo\'bfyczonych z najbardziej znanych
\par tragedii Eurypidesa, wreszcie wystraszony i porz\'b9dnie wy\'9cmiany,
\par uchodzi ca\'b3o. Kunszt parodii Arystofanesa \'9cwi\'eaci w tej sztuce praw-
\par dziwe triumfy.
\par
\par Najlepsz\'b9 ze swych komedii literackich, \'afaby (Batrachoj), pasz-
\par kwil na zmar\'b3ego ledwie kilka miesi\'eacy wcze\'9cniej Eurypidesa, wysta-
\par wi\'b3 Arystofanes w roku 405, rozprawiaj\'b9c si\'ea z nowinkami artystycz-
\par nymi i filozoficznymi wielkiego tragika, kt\'f3rym by\'b3 na sw\'f3j spos\'f3b
\par urzeczony. Ram\'b9 kompozycyjn\'b9 jest tu znany motyw katabazy, ,,zej-
\par \'9ccia do piekie\'b3". B\'f3g Dionizos, jakby uosobienie attyckiej publiczne
\par \'9cci, wyrusza w towarzystwie sprytnego niewolnika Ksantiasza d<
\par Hadesu, aby Eurypidesa zn\'f3w na ten \'9cwiat sprowadzi\'e6. Podr\'f3
\par obfituje w przygody przyprawione j\'eadrnym dowcipem starych kom
\par
\par 84
\par
\par dii - Dionizos przebra\'b3 si\'ea za Heraklesa, wi\'eac raz grozi mu odp\'b3ata za
\par dawne sprawki Heraklesa w Podziemiu, raz czeka go\'9ccinne przyj\'eacie,
\par ale nigdy w por\'ea; pr\'f3buje ratowa\'e6 si\'ea seri\'b9 przebieranek z Ksan-
\par tiaszem i zawsze wpada. Wyniki samej podr\'f3\'bfy te\'bf s\'b9 odmienne od
\par zamierzenia. Eurypides w Hadesie zd\'b9\'bfy\'b3 ju\'bf zbuntowa\'e6 t\'b3um zmar-
\par \'b3ych przeciw Ajschylosowi, aby zaj\'b9\'e6 jego miejsce. Wielki agon, sp\'f3r
\par o pierwsze\'f1stwo Ajschylosa z Eurypidesem, kt\'f3rego s\'eadzi\'b9 jest Dioni-
\par zos, nicuje warsztaty poetyckie obu tragik\'f3w, chwalony Ajschylos te\'bf
\par nielekkie ci\'eagi obrywa. Kryterium decyduj\'b9cym jest po\'bfyteczno\'9c\'e6
\par tw\'f3rcy dla pa\'f1stwa jako nauczyciela obywateli. A wi\'eac Dionizos
\par zabiera na ziemi\'ea... Ajschylosa.
\par
\par W luce czasowej, jaka przypada teraz mi\'eadzy \'afabami a nast\'eapn\'b9
\par sztuk\'b9, Sejmem kobiet (dos\'b3ownie Kobiety na zgromadzeniu ludowym
\par - Ekkiesiddzusaj) z r. 392, przypad\'b3 nieszcz\'ea\'9cliwy dla Aten koniec
\par wojny i ostateczne z\'b3amanie ich pot\'eagi. Stara polityczna komedia
\par traci\'b3a grunt pod nogami, ale w tej jeszcze sztuce b\'b3ysn\'ea\'b3a kapitalnym
\par pomys\'b3em z kategorii ,,\'9cwiata na opak". Wracaj\'b9 tu ulubione i nieco
\par nawet ograne pomys\'b3y komediopisarza, bo to i komedia kobieca,
\par i problemy urz\'b9dzania pa\'f1stwa, i zapewnienia mu gospodarskiej
\par zamo\'bfno\'9cci, a do tego w\'b3a\'9cciwe sedno sztuki - ch\'b3opskie marzenie
\par o r\'f3wnym podziale bogactw tego \'9cwiata.
\par
\par Pod wodz\'b9 dzielnej Praksagory, kobiety przebrane za m\'ea\'bfczyzn
\par przekazuj\'b9 na zebraniu ludowym w\'b3adz\'ea... kobietom. A kiedy ju\'bf
\par dostan\'b9 w\'b3adz\'ea, sprawiedliwie podziel\'b9 (czy raczej wsp\'f3lnym uczyni\'b9)
\par \'84wszystko": jedzenie, maj\'b9tki, pieni\'b9dze, wszelkie \'9cwiadczenia nie
\par wy\'b3\'b9czaj\'b9c tych, kt\'f3re jedna p\'b3e\'e6 winna drugiej, a kt\'f3re w istniej\'b9cym
\par \'9cwiecie podzielono tak nier\'f3wno. Jak zawsze u Arystofanesa, tak i tu
\par komedia sk\'b3ada si\'ea z dwu cz\'ea\'9cci; w pierwszej mamy przeprowadzenie
\par szalonego pomys\'b3u, w drugiej jego nieraz mocno zabawne wyniki
\par i skutki, wszystko zako\'f1czone szalonym rozpasanym ta\'f1cem i \'bfartem
\par s\'b3ownym, prawdziwie Arystofanejskim, nazw\'b9 wspania\'b3ej potrawy
\par z\'b3o\'bfon\'b9 z 79 sylab! Przesadzano nieraz z dopatrywaniem si\'ea w szalo-
\par nym pomy\'9cle jakiego\'9c prekursorstwa \'9cmia\'b3ych i rewolucyjnych teorii,
\par ale mo\'bfe w \'bfywym ruchu umys\'b3owym Aten rodzi\'b3y si\'ea w\'f3wczas i na
\par serio takie pomys\'b3y. Wsp\'f3lno\'9c\'e6 kobiet i d\'f3br b\'eadzie tak\'bfe postulowa\'b3
\par Platon, ale p\'f3\'9fniej.
\par
\par W komedii tej mo\'bfemy ju\'bf obserwowa\'e6 oznaki obumierania czy
\par raczej przetwarzania si\'ea starego gatunku. Brak wielkiej liryki ch\'f3r\'f3w,
\par
\par 85
\par
\par w dwu miejscach nawet jedynie zaznaczono wyst\'b9pienie Ch\'f3ru, nie
\par przekazuj\'b9c tekstu jego pie\'9cni, co mo\'bfe znaczy\'e6, \'bfe tekst \'9cpiewanej
\par wstawki ju\'bf nie by\'b3 wa\'bfny. Zyskali - jak i w tragedii - aktorzy;
\par
\par Praksagora - to nie tylko maska i figura komiczna ani posta\'e6
\par analogiczna do szablonowego kmiotka-roztropka tylu dawniejszych
\par komedii, ale ju\'bf posta\'e6 dramatyczna, podobnie jak jej poprzedniczka,
\par Lizystrata.
\par
\par Ostatnia ze sztuk zachowanych, Plutos (tj. b\'f3g Bogactwa), nie jest
\par ju\'bf w\'b3a\'9cciwie komedi\'b9 staroattyck\'b9 w swej poetyce, wyj\'b9wszy pomys\'b3.
\par Plutos, b\'f3g Bogactwa, jest \'9clepy i dlatego nie idzie tam, dok\'b9d
\par powinien. Uleczony ze \'9clepoty, p\'f3jdzie do domu uczciwego ubogiego
\par ch\'b3opa, podzieli swe dary pomi\'eadzy tych, kt\'f3rzy ich najbardziej
\par potrzebuj\'b9. Od Plutosa i jego prawie moralitetowego sporu o warto\'9c\'e6
\par bogactwa i biedy rozpocz\'ea\'b3o si\'ea znamiennie odrodzenie Arystofanesa|
\par w ju\'bf renesansowej, ale jeszcze w \'9credniowieczu tkwi\'b9cej Europie. |
\par
\par Przegl\'b9d sztuk Arystofanesa to nie tylko parada szalonych pomy\'9cl
\par \'b3\'f3w, jego dzia\'b3alno\'9c\'e6 komediowa by\'b3a konsekwentna i sp\'f3jna od
\par pierwszej do ostatniej sztuki. Konserwatywny, jak jego ulubieni boha-
\par terowie ch\'b3opscy, broni starego wychowania, starej wiary, starej
\par literatury, z pasj\'b9 atakuje wywrotowe nowinki w filozofii i literaturze,
\par now\'b9 poetyk\'ea. Ale nie jest reakcyjny, atakuj\'b9c to, co uwa\'bfa za wady
\par i przejaskrawienia ustroju, nie atakuje samej demokracji, co wi\'eacej,
\par nie mo\'bfe sobie wyobrazi\'e6 innego ustroju i buduj\'b9c pa\'f1stwo utopijne
\par w Ptakach czy te\'bf reformuj\'b9c satyrycznie pa\'f1stwo w Sejmie kobiet,
\par buduje te\'bf w\'b3a\'9cciwie demokracje, tylko albo idealne, albo ,,oczysz-
\par czone". Jest mi\'b3o\'9cnikiem tradycji i szczerym patriot\'b9. Dwa uczucia
\par z jego pe\'b3nego, nieraz rubasznego \'9cmiechu zostaj\'b9 nie ruszone szyder-
\par stwem, najwy\'bfej tylko podane z ciep\'b3ym humorem, znakiem umi\'b3owa-
\par nia: mi\'b3o\'9c\'e6 ojczyzny, miasta ate\'f1skiego, tego dawnego, otoczonego
\par jeszcze chwa\'b3\'b9 Maratonu - i gor\'b9ce bezgraniczne umi\'b3owanie pokoju
\par i jego d\'f3br, nie pacyfistyczne bynajmniej i bezbarwne, tylko podej-
\par mowane jako walka, atak na strojnych i zbrojnych wodz\'f3w, kt\'f3rzy
\par schodz\'b9 ze sceny poha\'f1bieni i pobici, kiedy sprytny kupiec pokoju
\par Dikajopolis albo wspierany przez ch\'b3op\'f3w ca\'b3ej Hellady Winobraniec
\par \'9cwi\'eac\'b9 swe gody. i
\par
\par Zwykle charakteryzuj\'b9c komedi\'ea staroattyck\'b9, identyfikujemy j\'b9!
\par z tw\'f3rczo\'9cci\'b9 Arystofanesa, bo i trudno nam inaczej post\'eapowa\'e6:
\par
\par wobec stanu przekazu tekst\'f3w. Ale musimy pami\'eata\'e6, \'bfe to jednak
\par
\par nie to samo. Arystofanes doprowadzi\'b3 komedi\'ea do szczytu i otwar\'b3 jej
\par dalsz\'b9 drog\'ea rozwojow\'b9. Rytualne, \'9cwi\'b9teczne, komiczne widowisko,
\par operuj\'b9ce nieskr\'eapowan\'b9 swobod\'b9 s\'b3owa i \'bfartu, spe\'b3niaj\'b9ce rol\'ea czy
\par to krytyki, czy - bior\'b9c pod uwag\'ea solidarno\'9c\'e6 tw\'f3rc\'f3w i odbiorc\'f3w
\par - samokrytyki spo\'b3ecze\'f1stwa ate\'f1skiego, korzystaj\'b9c z tej w\'b3a\'9cnie
\par wolno\'9cci, poeta uczyni\'b3 jakby drug\'b9 polityczn\'b9 trybun\'b9 obok zgroma-
\par dzenia ludowego. Trybun\'b9, z kt\'f3rej przez ca\'b3e \'bfycie g\'b3osi\'b3 konsekwen-
\par tny program poprawy i odnowy. Poszerzy\'b3 swe dzia\'b3anie na wszystkie
\par dziedziny istotne dla rozwoju spo\'b3eczno\'9cci, przede wszystkim na
\par filozofi\'ea i poezj\'ea.
\par
\par W\'b3a\'9cciwie od Arystofanesa nale\'bfy rozpoczyna\'e6 histori\'ea krytyki
\par literackiej, jak od Ksenofanesa - filozoficznej, bo komediopisarz ate\'f1-
\par ski poddaje ostrej ocenie nie tylko tre\'9cci dzie\'b3, ale te\'bf ich form\'ea, jest
\par wyj\'b9tkowo czu\'b3y na te w\'b3a\'9cnie sprawy, kt\'f3re stanowi\'b9 o indywidual-
\par nym stylu tw\'f3rczo\'9cci os\'b9dzanych, tzn. atakowanych przeze\'f1 tw\'f3rc\'f3w.
\par Sam jest wielkim poet\'b9, o wspania\'b3ej fantazji widocznej i w inwencji
\par tylu \'9cwietnych pomys\'b3\'f3w, i w barwno\'9cci ba\'9cni, i w szerokim obrazie
\par \'bfycia ate\'f1skiego, kt\'f3re podpatrzone w tysi\'b9cu ma\'b3ych, niewa\'bfnych
\par rys\'f3w najlepiej mo\'bfemy pozna\'e6 w\'b3a\'9cnie z jego komedii. Jest mistrzem
\par j\'eazyka i tam, gdzie poetyzuje, i tam, gdzie na\'9claduje i parodiuje. Bawi
\par si\'ea nim, tworz\'b9c przepyszne nowotwory, imiona m\'f3wi\'b9ce, podrabia
\par dialekty i \'b3aman\'b9 mow\'ea barbarzy\'f1c\'f3w, cieszy si\'ea gr\'b9 s\'b3\'f3w, a ucho ma
\par wyczulone nie tylko na j\'eazyk ludzki, ale i na ptasie, i \'bfabie g\'b3osy.
\par
\par O skali komizmu ju\'bf wspomnieli\'9cmy, a tylko domy\'9cla\'e6 si\'ea mo\'bfe-
\par my kunsztu w wyzyskaniu scenicznego gestu. Od pocz\'b9tku do ko\'f1ca
\par komedii Arystofanes porywa swego odbiorc\'ea fantastyczn\'b9 werw\'b9,
\par niczym nie kr\'eapowan\'b9 weso\'b3o\'9cci\'b9. Jego komedi\'ea mia\'b3 pe\'b3ne prawo
\par nazwa\'e6 Arystoteles \'84c\'f3rk\'b9 \'9cmiechu". Zdolno\'9cci bawienia nie straci\'b3a
\par ona i dzi\'9c, gdy zwietrza\'b3y \'f3wczesne aluzje i przepad\'b3y sprawy, dla
\par kt\'f3rych poeta rozpoczyna\'b3 swe satyryczne boje.
\par
\par Arystofanes od\'bfy\'b3, jak wspomnieli\'9cmy, w epoce renesansu, ale
\par g\'b3\'f3wnie jako przysmak literacki dla koneser\'f3w-erudyt\'f3w. W\'b3a\'9cciwy
\par odbi\'f3r, zrozumienie i przej\'eacie jego komedii w jej tre\'9cciach przyni\'f3s\'b3
\par dopiero wiek XIX, a jeszcze bardziej XX, kt\'f3ry te\'bf zrodzi\'b3 w\'b3asnych
\par arystofanid\'f3w z ducha. Za takiego arystofanid\'ea mo\'bfna uwa\'bfa\'e6 Maja-
\par kowskiego-dramaturga, autora Misterium-buffo, Pluskwy i \'a3a\'9fni, jest
\par co\'9c z Arystofanesa w tw\'f3rczo\'9cci dramatycznej Stanis\'b3awa Ignacego
\par Witkiewicza.
\par
\par 86
\par
\par 87
\par
\par Komedia staroattycka straci\'b3a atmosfer\'ea, kt\'f3r\'b9 \'bfy\'b3a, po klesi
\par demokracji ate\'f1skiej. Komedia IV wieku przed Chr. okre\'9clana um\'f3w-'
\par nie dla trzech pierwszych \'e6wierci stulecia mianem \'9crednioattyckiej, dla
\par ostatniej \'e6wierci - nowoattyckiej, przesz\'b3a przez ci\'b9g przemian, kt\'f3r\ \ uczyni\'b3 z niej zupe\'b3nie inny typ scenicznego widowiska. Rozw\'f3
\par techniki dramatycznej w obr\'eabie samej komedii, a przede wszystki:
\par
\par w tragedii Eurypidesa, pilnie przez komediopisarzy podgl\'b9danej i p,
\par rodiowanej, eliminowa\'b3 jako prze\'bfytek ch\'f3r na korzy\'9c\'e6 coraz kui
\par sztowniejszej budowy sztuk, zamieniaj\'b9c prymitywn\'b9 seri\'ea powi\'b9za\'b3
\par nych tylko postaci\'b9 bohatera-weso\'b3ka epizod\'f3w w ci\'b9g logicznie
\par \'b3\'b9czonych scen jednej akcji. Ch\'f3r istnia\'b3, ale ,,zamilk\'b3"; jego piosenk
\par czy ewolucje nie zas\'b3ugiwa\'b3y ju\'bf na nic wi\'eacej, jak na rol\'ea antrakt\'f3w
\par we w\'b3a\'9cciwej akcji sztuk, dziel\'b9c komedie na akty, kt\'f3rych liczb\'ea
\par ustala si\'ea na pi\'ea\'e6. Parodiowanie tragedii doprowadza\'b3o do przestawi\'ea
\par ni\'b9 w\'b9tk\'f3w na jaki\'9c po\'9credni styl tragiczno-komiczny, tote\'bf Plator
\par m\'f3g\'b3 wysun\'b9\'e6 teoretyczny wniosek (w V wieku niewyobra\'bfalny), \'bf(
\par ten sam poeta m\'f3g\'b3by napisa\'e6 tragedi\'ea i komedi\'ea. Komediopisarza
\par proklamowali p\'f3\'b3\'bfartem wy\'bfszo\'9c\'e6 swej sztuki nad tragedi\'b9: trudni\'ea
\par jest pisa\'e6 komedie, bo wszystko trzeba tu wymy\'9cla\'e6 samemu bez
\par opierania si\'ea na znanych w\'b9tkach mitologicznych.
\par
\par Zmiana nastroj\'f3w politycznych narzuci\'b3a komedii nie znane
\par przedtem nakazy i zakazy. Poruszanie spraw wielkiej polityki, za-
\par czepianie w\'b3adzy sta\'b3o si\'ea niebezpieczne i, bior\'b9c pod uwag\'ea urz\'eadow\'b9!
\par organizacj\'ea widowisk, po prostu niemo\'bfliwe. Tak wi\'eac gro\'9fna bro\'f1
\par starej komedii, zaczepka osobista, trafia ju\'bf tylko w postaci po\'9cled-
\par niejszego stanu, dla pisarzy niegro\'9fne: hulak\'f3w i rozrzutnik\'f3w, paso-
\par \'bfyt\'f3w, kobiety z p\'f3\'b3- i \'e6wier\'e6\'9cwiatka... no i filozof\'f3w. Bardziej
\par cywilizowana spo\'b3eczno\'9c\'e6 wyeliminowa\'b3a spro\'9cny dionizyjski \'bfart, ze
\par stroju aktora uby\'b3 pot\'ea\'bfny phallos. Po wy\'b3\'b9czeniu tematyki politycz-
\par nej zostawa\'b3y w\'b3a\'9cciwie dwa kr\'eagi: parodia mitologiczna, a przede
\par wszystkim realistyczna komedia obyczajowa, ju\'bf nie polityczna, ale
\par cz\'easto jeszcze zainteresowana problemami spo\'b3ecznymi.
\par
\par Pierwsze stadium tych przemian - to komedia \'9crednioattycka,
\par rozwijaj\'b9ca si\'ea w latach 400-325, z kt\'f3rej nie zachowa\'b3 si\'ea ani jeden
\par utw\'f3r (a s\'b3yszymy o jej 60 autorach i przesz\'b3o 800 komediach), tylko
\par jedno wielkie pole ruin-fragment\'f3w. Opr\'f3cz wspomnianych przed
\par chwil\'b9, wy\'9cmiewanych postaci wyst\'eapowa\'b3a tu sta\'b3a obsada drama-
\par t\'f3w familijnego, mieszcza\'f1skiego kr\'eagu: dobrzy lub \'9fli, tzn. surowi
\par
\par ojcowie, lekkomy\'9clni lub te\'bf powa\'bfni nad wiek solidni m\'b3o-
\par dzie\'f1cy-synowie, panny z dobrych dom\'f3w, kochane, a czasem i uwo-
\par dzone przez tych\'bfe m\'b3odzie\'f1c\'f3w, hetery \'84szlachetne" lub wyrachowa-
\par ne, sprytne staruszki-matki i piastunki, str\'eaczycielki, kucharze zaopat-
\par ruj\'b9cy obficie zastawione sto\'b3y, bo o jedzeniu i piciu nadal opowiada
\par komedia z wyra\'9fn\'b9 przyjemno\'9cci\'b9.
\par
\par O tematyce tych komedii m\'f3wi\'b9 du\'bfo zachowane tytu\'b3y, cz\'easto
\par powtarzane, tak wi\'eac na atmosfer\'ea kr\'eagu rodzinnego wskazuj\'b9 Bra-
\par cia, Bli\'9fni\'eata, na kr\'b9g \'9credniego i drobnego mieszcza\'f1stwa nazwy
\par zawod\'f3w. Ogrodnik, Malarz. Dalej mamy tzw. ethnika, czyli nazywa-
\par nie od stron rodzinnych postaci, przewija si\'ea tu ca\'b3y \'f3wcze\'9cnie znany
\par \'9cwiat grecki i pozagrecki - od Egipcjan do Scyt\'f3w i od Tyrre\'f1czyk\'f3w
\par (tzn. Etrusk\'f3w) i Kartagi\'f1czyk\'f3w po Bizancjum (tytu\'b3 Plautowego
\par Persa wskazuje, \'bfe jest on takim w\'b3a\'9cnie odbiciem orygina\'b3u gre-
\par ckiego komedii \'9credniej). Pojawiaj\'b9 si\'ea te\'bf tytu\'b3y charakteryzuj\'b9ce
\par posta\'e6 centraln\'b9 sztuk: Samolub, Prostak.
\par
\par Motorem akcji s\'b9 najcz\'ea\'9cciej dwa czynniki, w \'bfyciu rodzin silnie
\par zwi\'b9zane, ale i przeciwstawne: stosunki maj\'b9tkowe i mi\'b3o\'9c\'e6. Zale\'bfno\'9c-
\par ci ich s\'b9 najcz\'eastsz\'b9 osnow\'b9 dramatycznej akcji, mi\'b3o\'9c\'e6 m\'b3odych
\par nier\'f3wnych stanem i maj\'b9tkiem, po perypetiach i intrygach zako\'f1-
\par czona szcz\'ea\'9cliwie, jest odmienianym na setki sposob\'f3w tematem.
\par Masowo produkowane do jednorazowego wystawienia w \'9cwi\'eato dio-
\par nizyjskie, komedie powtarzaj\'b9 wci\'b9\'bf te same schematy i motywy.
\par Najcz\'ea\'9cciej stosowanym jest znane nam ju\'bf rozpoznanie \{anagnoris-
\par m\'f3s), kiedy np. pokochana przez m\'b3odego cz\'b3owieka hetera, z kt\'f3r\'b9
\par nie m\'f3g\'b3by si\'ea o\'bfeni\'e6, okazuje si\'ea porzucon\'b9 w dzieci\'f1stwie (albo
\par porwan\'b9) c\'f3rk\'b9 obywatelsk\'b9; kiedy m\'b3ody cz\'b3owiek, kt\'f3ry odkry\'b3, \'bfe
\par po\'9clubiona mu panna jest w ci\'b9\'bfy, sam okazuje si\'ea sprawc\'b9 tej ci\'b9\'bfy,
\par bo uwi\'f3d\'b3 nie znan\'b9 mu dziewczyn\'ea w czasie orgiastycznego \'9cwi\'eata
\par itp. Olbrzymi\'b9 rol\'ea gra w tych sztukach przypadek, bo te\'bf ub\'f3stwiony
\par Przypadek, Tyche, urasta z wolna na najwy\'bfsze b\'f3stwo tych czas\'f3w.
\par
\par Spo\'9cr\'f3d poet\'f3w komedii \'9credniej najwybitniejsi byli: Antifanes
\par (ok. 388-ok. 311), kt\'f3rego tytu\'b3y wskazuj\'b9 na predylekcj\'ea do parodii
\par mitologicznej i tragicznej; Aleksis z Turi\'f3w w Italii, przez wi\'eaksz\'b9
\par cz\'ea\'9c\'e6 swego d\'b3ugiego \'bfywota (ok. 372-270) dzia\'b3aj\'b9cy w Atenach,
\par uznawany za mistrza warsztatu komediowego i podobno tw\'f3rca
\par maj\'b9cej tak\'b9 przysz\'b3o\'9c\'e6 postaci paso\'bfyta, wyj\'b9tkowo p\'b3odny, autor
\par podobno 245 sztuk; Anaksandrides (ur. po r. 400), pono\'e6 \'84wynalaz-
\par
\par 88
\par
\par 89
\par
\par ca" tak modnqo p\'f3\'9fniej motywu uwiedzenia dziewicy jako zawi\'b9za-
\par nia sztuki. Konedia \'9crednia, ju\'bf kosmopolityczna., cho\'e6by przez
\par pochodzenie welu tw\'f3rc\'f3w, trzyma\'b3a si\'ea jednak wci\'b9\'bf gruntu ate\'f1-
\par skiego. Etap nst\'eapny, komedia nowa, pog\'b3\'eabi\'b3 stworzone ju\'bf cechy
\par nowego dramau komicznego, a przede wszystkim stworzy\'b3, w nawi\'b9-
\par zaniu do tragdii Eurypidesa, kt\'f3ry silniej mu patronuje ni\'bf stara
\par komedia, studiim charakter\'f3w i pog\'b3\'eabi\'b3 komedi\'ea filozoficznie, wzbo-
\par gaci\'b3 refleksj\'ea noraln\'b9 nad \'bfyciem cz\'b3owieka, kt\'f3re samo jest drama-
\par tem re\'bfyserowaym najcz\'ea\'9cciej przez Tyche.
\par
\par Najwybitni^szym tw\'f3rc\'b9 komedii nowoattyckiej, a przy tym jed-
\par nym z pisarzy maj\'b9cych wywrze\'e6 ogromny wp\'b3yw na przysz\'b3o\'9c\'e6
\par dramatu euroejskiego w og\'f3le, by\'b3 Menander (Menandros,
\par ok. 342/341-ok 291/290), z \'84dobrej" rodziny ate\'f1skiej, ucze\'f1 filozofa
\par Teofrasta, r\'f3wiie\'9cnik i wsp\'f3\'b3towarzysz efebii (odpowiadaj\'b9cej naszej
\par s\'b3u\'bfbie wojskowej) Epikura, \'9cwiatowiec, przyjaciel promacedo\'f1skiego
\par rz\'b9dcy Aten, Cbmetriosa z Faleronu. Zmar\'b3 tragicznie, uton\'b9\'b3 w cza-
\par sie k\'b9pieli w Hreusie. Mia\'b3 napisa\'e6 przesz\'b3o 100 sztuk, a rozpo-
\par cz\'b9\'b3 tw\'f3rczo\'9c\'e6-n\'b3odo, maj\'b9c 20 lat. Antyczne anegdoty podkre\'9claj\'b9
\par ogromn\'b9 \'b3atwc\'bb\'e6, jak\'b9 mia\'b3 w uk\'b3adaniu fabu\'b3 komedii, s\'b3yn\'b9\'b3 te\'bf
\par jako mistrz sensncji-gnom, kt\'f3re, wypisywane z jego komedii, wiod\'b3y
\par p\'f3\'9fniej w\'b3asny \'bfywot w zbiorkach, gnomologiach, podobnie jak
\par gnomy Epichama i Eurypidesa.
\par
\par Przekorne lisy sprawi\'b3y, \'bfe z tw\'f3rczo\'9cci tego a\'bf po kres antyku
\par niezmiernie pojularnego poety p\'f3\'9fniejsza tradycja przekaza\'b3a tylko j
\par blisko setk\'ea tyt\'b3\'b3\'f3w, blisko 1100 fragment\'f3w i \'b3aci\'f1skie przer\'f3bki jego
\par sztuk (trzy Plaua, cztery Terencjusza), co jednak nie mog\'b3o da\'e6 poj\'eacia i
\par o Menandrze ^ko komediopisarzu. Dopiero od pocz\'b9tku naszego j
\par stulecia seria s-cz\'ea\'9cliwych znalezisk papirusowych, trwaj\'b9ca po dzi\'9c l
\par dzie\'f1, pozwoli\'b3a pozna\'e6 jego sztuki i zweryfikowa\'e6 antyczne, entuzjas-
\par tyczne s\'b9dy o i(h tw\'f3rcy. Dopiero w roku 1959 wydano jedyn\'b9 znan\'b9
\par nam dot\'b9d pe\'b3n^ sztuk\'ea Menandra Odludek albo Mizantrop (Dyskolos), '
\par utw\'f3r m\'b3odo\'9cci Wcze\'9cniej ju\'bf znane by\'b3y du\'bfe cz\'ea\'9cci jednej z najs\'b3yn-
\par niejszych jego lomedii, S\'b9du polubownego (Epitrepontes), dalej Dziew-
\par czyny z uci\'eatym warkoczem (Perikejromene) oraz sceny z kilku innych.
\par W latach sze\'9c\'e6dziesi\'b9tych odzyskali\'9cmy partie Sykio\'f1czyka (Sikyonios),
\par Nienawidzonego (Misumenos) oraz drug\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 Kobiety z Samos a.
\par Samijki (Samia\}\\ pierwsz\'b9 arcyciekaw\'eaj Tarczy (Aspis).
\par
\par Dyskolos to komedia charakteru, kt\'f3rej postaci\'b9 g\'b3\'f3wn\'b9 jest ubogi
\par ch\'b3op attycki, Knemon, mieszkaj\'b9cy w Fyle u podn\'f3\'bfa Parnesu,
\par w pobli\'bfu sanktuarium Pana i Nimf Znienawidziwszy ludzi, \'bfyje sam,
\par z c\'f3rk\'b9 tylko i star\'b9 niewolnic\'b9. C\'f3rk\'ea spotyka m\'b3ody panicz ate\'f1ski,
\par Sostratos, zakochuje si\'ea w niej od pierwszego wejrzenia i r\'f3\'bfnymi
\par sposobami pr\'f3buje dotrze\'e6 do Knemona, na pr\'f3\'bfno, bo stary brutal-
\par nie traktuje wszystkich obcych. Pomaga wreszcie ,,szcz\'ea\'9cliwy nieszcz\'ea-
\par \'9cliwy przypadek" - Knemon chc\'b9c wydoby\'e6 ze studni upuszczone
\par przez star\'b9 s\'b3ug\'ea wiadro, sam wpada do studni, sk\'b9d go ratuj\'b9
\par odepchni\'eaty przeze\'f1 poprzednio pasierb Gorgias i Sostratos. Zgry\'9f-
\par liwiec, doznawszy ludzkiej \'bfyczliwo\'9cci, prze\'b3amuje si\'ea i zgadza si\'ea na
\par ma\'b3\'bfe\'f1stwo, prowadzenie swoich spraw oddaj\'b9c Gorgiasowi. Zgod\'ea
\par na ma\'b3\'bfe\'f1stwo wyra\'bfa te\'bf ojciec Sostratosa, Kallippides, bogaty, ale
\par \'84s\'b3usznie, bo dobry gospodarz". B\'ead\'b9 dwa wesela, bo i Gorgias bierze
\par za \'bfon\'ea c\'f3rk\'ea Kallippidesa. Sztuka ko\'f1czy si\'ea baletem-b\'b3azenad\'b9
\par - niewolnik Getas i kucharz Sikon, kt\'f3rzy poprzednio obrywali ci\'eagi
\par od Knemona, wynosz\'b9 zniedo\'b3\'ea\'bfnia\'b3ego odludka z domu i wykpiwa-
\par
\par J\'b9-
\par
\par W o wiele kunsztowniejszym S\'b9dzie polubownym sz\'b3o o szcz\'ea\'9ccie
\par
\par m\'b3odej pary ma\'b3\'bfe\'f1skiej. Panna m\'b3oda zbyt pr\'eadko urodzi\'b3a dziecko.
\par Upokorzony tym i cierpi\'b9cy pan m\'b3ody okazywa\'b3 si\'ea w wyniku
\par skomplikowanej akcji sam jego ojcem, mianowicie uwi\'f3d\'b3 sw\'b9 przy-
\par sz\'b3\'b9 \'bfon\'ea jeszcze jej nie znaj\'b9c w czasie nocnej \'9cwi\'b9tecznej orgii. Tytu\'b3
\par sztuka nosi od kapitalnej sceny poprzedzaj\'b9cej rozpoznanie, sporu
\par dwu pasterzy o znalezione porzucone dziecko... i jego bogat\'b9 wypraw-
\par k\'ea z klejnot\'f3w. O rozs\'b9dzenie pasterze prosz\'b9 starca Smikrinesa,
\par kt\'f3ry nie ma poj\'eacia, \'bfe to dziecko jest jego rodzonym wnukiem.
\par
\par W Perikejromene zazdrosny i rozkochany \'bfo\'b3nierz ucina\'b3 swej
\par kochance warkocz, wszystko oczywi\'9ccie ko\'f1czy\'b3o si\'ea dobrze. W Sa-
\par mijce - zn\'f3w perypetie mi\'b3osne; ojciec podejrzewa\'b3 syna, \'bfe mu
\par uwi\'f3d\'b3 kochank\'ea, kochanka zgadza\'b3a si\'ea przechowywa\'e6 dziecko tego
\par syna z... pann\'b9 z s\'b9siedztwa, zreszt\'b9 bez wiedzy m\'b3odego cz\'b3owieka
\par w\'b3a\'9cnie dla niego na \'bfon\'ea przeznaczon\'b9. I tu oczywi\'9ccie wszystko
\par ko\'f1czy\'b3o si\'ea dobrze.
\par
\par Tarcza - to historia o m\'b3odym ubogim cz\'b3owieku, Kleostratosie,
\par kt\'f3ry zaci\'b9gn\'b9\'b3 si\'ea do wojska, aby si\'ea wzbogaci\'e6 i zdoby\'e6 posag dla
\par siostry. Z pocz\'b9tkiem sztuki s\'b3yszymy od wiernego s\'b3ugi, \'bfe panicz
\par zgin\'b9\'b3 w czasie walk z tubylcami w Azji Mniejszej. Rozk\'b3adaj\'b9ce si\'ea
\par
\par 90
\par
\par 91
\par
\par ju\'bf zw\'b3oki rozpoznano po tarczy znalezionej obok nich na po-
\par bojowisku. Przedtem jeszcze zd\'b9\'bfy\'b3 Kleostratos zebra\'e6 niez\'b3y \'b3up,
\par niewolnik\'f3w i cosztowno\'9cci i przekaza\'e6 je s\'b3udze. Wierny niewol-
\par nik wraca z \'b3upem i tarcz\'b9 pana do Aten, a siostra Kleostrato-
\par sa, nagle posama panna, staje si\'ea celem zakus\'f3w chciwego star-
\par ca, w\'b3asnego stryja, Smikrinesa, kt\'f3ry, korzystaj\'b9c z ate\'f1skich ustaw
\par popieraj\'b9cych utrzymywanie maj\'b9tku w rodzinie, zamierza j\'b9 po-
\par \'9clubi\'e6. Niewolnik Daos obmy\'9cla podst\'eap maj\'b9cy j\'b9 przed tym
\par ochroni\'e6. Drugi stryj dziewczyny, uczciwy bogacz Chajrestra-
\par tos, winien na niby umrze\'e6. Jego c\'f3rka, jeszcze zamo\'bfniejsza od
\par kuzynki, stanie si\'ea celem zabieg\'f3w Smikrinesa, a siostra Kleo-
\par stratosa wyjdzie tymczasem za swego wybra\'f1ca, Chajreasa. Do
\par pomocy w podst\'eapie upraszaj\'b9 b\'b3aznuj\'b9cego niby-lekarza. Wszystko
\par toczy si\'ea zgodnie z planem, tymczasem... wraca uwa\'bfany za zabitego .
\par Kleostratos. wszystkie ,,rozpoznania" okazuj\'b9 si\'ea fa\'b3szywe. Druga
\par po\'b3owa sztuki prawie si\'ea nie zachowa\'b3a, ale nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe
\par i tu ko\'f1czy\'b3o si\'ea wszystko dwoma weselami i wykpieniem starego
\par chciwca. :;
\par
\par Nie fabu\'b3y comedii, jakkolwiek pomys\'b3owe, ich precyzyjna bu-
\par dowa i szybki tok akcji, stanowi\'b9 to, co najwa\'bfniejsze w tw\'f3rczo\'9cci
\par Menandra. Jes) on wy\'9cmienitym malarzem charakter\'f3w. Jego po-
\par staci - to \'bfywi ludzie, portrety, a nie schematy, wycieniowane
\par indywidualno\'9cci, wyra\'9fnie si\'ea odr\'f3\'bfniaj\'b9ce i naznaczone cechami
\par osobistymi, warunkuj\'b9cymi ich post\'eapowanie, a wi\'eac i tok akcji
\par sztuk. To ju\'bf nie jaskrawe, przeciwstawne typy komedii staroattyc-
\par kiej, \'9cmieszne, ile surowe, nieraz toporne, ani te\'bf nie schematyczne
\par typy komedii \'9credniej. Poeta traktuje swe postaci najcz\'ea\'9cciej z sym-
\par pati\'b9 i pob\'b3a\'bfaniem, w\'b3a\'9cciwie nie mamy u niego czarnych charak-
\par ter\'f3w, a przedstawiciele wad, zgry\'9fliwi, sk\'b9pi, podejrzliwi, zach\'b3anni
\par starcy, podejrzliwi i zazdro\'9cni m\'b3odzi ludzie dostaj\'b9 ci\'eagi, aby si\'ea
\par poprawi\'e6. |
\par
\par W komedii Menandra coraz wi\'eaksz\'b9 rol\'ea odgryw/aj\'b9 .niewolnicy,,
\par sprytni, inteligentni, nieraz lepsi od w\'b3asnych pan\'f3w i wy\'bfej stoj\'b9cy;
\par
\par moralnie od ludzi wolnych, szczerze przywi\'b9zani do domu. Cz\'easto s\'b9
\par oni rezonerami, z ich ust padaj\'b9 refleksje o ludziach, \'bfyciu, bogach
\par i \'9cwiecie, refleksje wskazuj\'b9ce nieraz na zmienno\'9c\'e6 kolei ludzkich,
\par w\'b3adz\'ea Losu, wzgl\'eadn\'b9 warto\'9c\'e6 d\'f3br tego \'9cwiata, a bezwzgl\'eadn\'b9
\par cech moralnych: prawo\'9cci, rzetelno\'9cci, pracowito\'9cci. Dewiz\'b9 stosun-
\par
\par 92
\par
\par ku Menandra do cz\'b3owieka mo\'bfe by\'e6 jedna z najs\'b3ynniejszych jego
\par gnom:
\par
\par Jaka\'bf cudna rzecz cz\'b3owiek, kiedy jest cz\'b3owiekiem!
\par
\par Sztuki Menandra pisane s\'b9 g\'b3adkim, jasnym j\'eazykiem \'f3wczesnej
\par inteligencji, attyczyzn\'b9 niewoln\'b9 od nowych wyra\'bfe\'f1, kt\'f3re mia\'b3y
\par p\'f3\'9fniej fatalnie zawa\'bfy\'e6 na losach pu\'9ccizny poety, kiedy si\'ea dosta\'b3a
\par w r\'eace puryst\'f3w j\'eazykowych my\'9cl\'b9cych tylko o wzorcach V wieku
\par przed Chr. Elegancja dialogu, cieniowanie j\'eazyka w zale\'bfno\'9cci od
\par postaci, pyszne parodie tragiczne, dowcipne, cho\'e6 ju\'bf nie po arys-
\par tofanejsku ordynarne, daj\'b9 sztuki trudne do przeniesienia w ich
\par oryginalnym wdzi\'eaku na j\'eazyk obcy. Wierszem komedii jest trymetr,
\par rzadziej tetrametr, ch\'f3ry - jak ju\'bf powiedziano - zamilk\'b3y, w tek\'9ccie
\par zaznacza si\'ea tylko wej\'9ccie na scen\'ea grupy pijanych m\'b3odzie\'f1c\'f3w,
\par zaznaczaj\'b9c w ten spos\'f3b koniec pierwszego aktu sztuki. Pozosta\'b3e
\par akty oddziela w tek\'9ccie tylko uwaga: \'84wyst\'eap ch\'f3ru". Za Eurypide-
\par sem przej\'ea\'b3a ta komedia prologi eksponuj\'b9ce, konieczne nieraz ze
\par wzgl\'eadu na skomplikowanie akcji, a wyg\'b3aszane czasem przez b\'f3stwa
\par (Pan, Tyche).
\par
\par Komedia Menandra doprowadzi\'b3a do szczytowego rozwoju to,
\par co mia\'b3o utrwali\'e6 si\'ea jako element sta\'b3y p\'f3\'9fniejszej tw\'f3rczo\'9cci
\par komediowej: w\'b9tek mi\'b3osny, \'9crodowisko rodzinne i mieszcza\'f1skie,
\par \'9cwietne charaktery, refleksj\'ea moraln\'b9. Nie mia\'b3a ju\'bf (bo nie bardzo
\par mog\'b3a) akcent\'f3w politycznych, wykazywa\'b3a natomiast wyra\'9fne za-
\par interesowania spo\'b3eczne, g\'b3osz\'b9c przede wszystkim potrzeb\'ea ludzkiej
\par solidarno\'9cci. I ten dramat mia\'b3 prawo uwa\'bfa\'e6 si\'ea za szko\'b3\'ea kultury
\par i humanizmu.
\par
\par Z r\'f3wie\'9cnik\'f3w i rywali Menandra wymie\'f1my Filemona (361-262),
\par niejednokrotnie zwyci\'ea\'bfaj\'b9cego w agonach dramatycznych. By\'b3 on
\par r\'f3wnie\'bf tw\'f3rc\'b9 oko\'b3o setki komedii, a siln\'b9 stron\'b9 jego tw\'f3rczo\'9cci
\par mia\'b3o by\'e6 uk\'b3adanie sensacyjnych \'bfywych i powik\'b3anych fabu\'b3. Nie
\par mamy z jego dorobku \'bfadnej wi\'eakszej partii, tylko du\'bfo fragment\'f3w,
\par na nim wzorowa\'b3 Plaut swego Kupca. Opr\'f3cz tych dwu najs\'b3ynniej-
\par szych komedia \'b3aci\'f1ska czerpa\'b3a jeszcze z Difilosa (zm. ok. 275 przed
\par Chr.) i Apollodora z Karystos (pocz. w. III przed Chr.). Spadek
\par komedii nowoattyckiej w \'b3aci\'f1skim przyodzieniu mia\'b3 pos\'b3u\'bfy\'e6 jako
\par \bullet wz\'f3r dla nowego dramatu europejskiego w epoce renesansu i p\'f3\'9fniej.
\par Schematy komedii nowoattyckiej napotkamy niejednokrotnie u naj-
\par
\par 93
\par
\par Wi\'eakszych tw\'f3rc\'f3w od komedii Szekspira i Moliera zaczynaj\'b9c, jej
\par ^tki i motywy, niejako zeschematyzowane, \'bfyj\'b9 jeszcze po dzi\'9c dzie\'f1
\par w "iejednym scenicznym widowisku.
\par
\par 2. Proza
\par
\par Omawiaj\'b9c najwybitniejsze dzie\'b3a prozy okresu klasycznego, musi-i
\par ^y si\'ea cofn\'b9\'e6 do pocz\'b9tk\'f3w wieku V przed Chr., kt\'f3re w r\'f3wnym
\par ropniu warunkuj\'b9 dalszy rozw\'f3j literacki w prozie, jak go warun-
\par kowa\'b3y w poezji. Wojny perskie by\'b3y przes\'b3ank\'b9 powstania pierwszej
\par historii, z tym, \'bfe grecki wyraz ,,historia" znaczy\'b3 co\'9c innego, przynaj-
\par ^"lej pocz\'b9tkowo, ni\'bf my przez ten termin dzi\'9c rozumiemy. U\'bfy\'b3 go
\par na Pocz\'b9tku swego wielkiego dzie\'b3a Herodot (Her\'f3dotos) pochodz\'b9cy
\par z Halikarnasu, kolonii doryckiej w Karii na wybrze\'bfu ma\'b3oazjatyc-
\par Klm, rz\'b9dzonej przez miejscowych w\'b3adc\'f3w podleg\'b3ych kr\'f3lowi per-
\par ^iernu.
\par
\par Herodot urodzi\'b3 si\'ea oko\'b3o r. 485 przed Chr., by\'b3 wi\'eac mniej
\par Wi\'eacej r\'f3wie\'9cnikiem Eurypidesa, ale jego formacja duchowa odpo-
\par wiada raczej obu starszym tragikom, ten innowator prozy literackiej
\par "osi bowiem jeszcze wiele cech archaizmu. Pochodzi\'b3 z rodziny
\par Srecko-karyjskiej, stryj jego Panyassis by\'b3 poet\'b9 eposu. Sam Hero-
\par dot bra\'b3 udzia\'b3 w walkach politycznych swej ojczyzny przeciw tyra-
\par "owi Lygdamisowi i musia\'b3 porzuci\'e6 Halikarnas. Odby\'b3 dalekie
\par Podr\'f3\'bfe, przemierzaj\'b9c \'9cwiat od wybrze\'bfy Morza Czarnego (nawet
\par P\'b3yn\'b9\'b3 w g\'f3r\'ea Donem - Hypanis) po Assuan w Egipcie, i od
\par "abilonu po Wielk\'b9 Grecj\'ea, gdzie zosta\'b3 obywatelem za\'b3o\'bfonej w
\par r- 444 wszechgreckiej kolonii Thurioj. W Atenach utrzymywa\'b3 kon-
\par takty 7 kr\'eagami Peryklesa i Kimona, zbli\'bfy\'b3 si\'ea z Sofoklesem,
\par ^Y^\'eapowa\'b3 publicznie z lektur\'b9 swego dzie\'b3a, uzyskuj\'b9c wysok\'b9
\par "^grod\'ea. Zmar\'b3 po r. 430.
\par
\par Dzie\'b3o, przekazane nam w p\'f3\'9fniejszym podziale na 9 ksi\'b9g,
\par ^tytu\'b3owanych imionami Muz, nosi tytu\'b3 Historia, a dok\'b3adniej
\par "istories ap\'f3dexts, czyli Wyk\'b3ad bada\'f1 (bo historie - to w\'b3a\'9cnie
\par "^ywiadywanie si\'ea"). Najcz\'ea\'9cciej okre\'9cla si\'ea dzie\'b3o Herodota jako
\par "Zieje wojen perskich, ale to nie oddaje dok\'b3adnie jego zawarto\'9cci.
\par ^tery pierwsze ksi\'eagi dzie\'b3a s\'b9 w\'b3a\'9cciwie dziejami pa\'f1stwa perskiego
\par ' -Isgo wzrostu, a dopiero pi\'ea\'e6 ostatnich opowiada o wojnach grec-
\par
\par 94
\par
\par ko-perskich. Nie s\'b9 to same dzieje, ale tak\'bfe szeroki obraz \'9cwiata,
\par wi\'eac i geografia, i w wy\'bfszym mo\'bfe jeszcze stopniu etnografia.
\par Opisowi obcych lud\'f3w i ich obyczaj\'f3w po\'9cwi\'eaca Herodot wyj\'b9tkowo
\par wiele uwagi (warto wspomnie\'e6 po dzi\'9c dzie\'f1 cenne jako \'9fr\'f3d\'b3a jego
\par opisy Egiptu w ks. II i nadczarnomorskiej Scytii w ks. IV).
\par
\par Co odr\'f3\'bfnia Herodota od jego poprzednik\'f3w, logograf\'f3w, i po-
\par zwala go za Cyceronem nazwa\'e6 ,,ojcem historii", to zamys\'b3 i cel
\par dzie\'b3a. Zamys\'b3em jest przedstawienie walk grecko-perskich jako ostat-
\par niego etapu starcia Wschodu z Zachodem, celem - utrwalenie w pa-
\par mi\'eaci ludzkiej \'84wielkich i podziwu godnych dzie\'b3 zar\'f3wno Grek\'f3w
\par jak i barbarzy\'f1c\'f3w". Jest to wi\'eac pierwsza historia powszechna
\par o szerokim oddechu, wyra\'9fnie epicka, a zarazem pierwsze obszerne
\par dzie\'b3o greckiej prozy. Pochodzenie z etnicznie mieszanego terytorium,
\par wp\'b3yw wy\'bfszej kultury jo\'f1skiej, a zapewne p\'f3\'9fniej tak\'bfe otoczenia
\par ate\'f1skiego, poznanie \'9cwiata w ci\'b9gu rozleg\'b3ych podr\'f3\'bfy, ogromna
\par ciekawo\'9c\'e6 ludzi i kraj\'f3w oraz brak uprzedze\'f1 wobec obcych czyni\'b9
\par z Herodota obiektywnego narratora, bardzo rzetelnie traktuj\'b9cego
\par podj\'eate przez siebie zadania.
\par
\par Nie mo\'bfna jednak tej pierwszej historii uwa\'bfa\'e6 ju\'bf za dzie\'b3o
\par o zaletach naukowych. Szczero\'9c\'e6 intencji, bezstronno\'9c\'e6, obfito\'9c\'e6 in-
\par formacji, zestawiaj\'b9cych te\'bf tradycje i opinie sprzeczne, nie mog\'b3y
\par przeszkodzi\'e6 temu, \'bfe zw\'b3aszcza tam, gdzie opiera\'b3 si\'ea Herodot na
\par ustnej informacji obcych, np. w Egipcie, albo gdzie da\'b3 si\'ea poci\'b9gn\'b9\'e6
\par wrodzonemu zami\'b3owaniu do opowie\'9cci interesuj\'b9cej literacko, ale ju\'bf
\par fantastycznej, musia\'b3 grzeszy\'e6 \'b3atwowierno\'9cci\'b9 i brakiem dok\'b3adno\'9cci.
\par Jego naczelna idea moralna, wsp\'f3lna mu ze starszymi tragikami
\par i chyba utrwalona w pogl\'b9dach czas\'f3w, mianowicie g\'b3\'eaboka wiara
\par w b\'f3stwa i ich wyra\'bfan\'b9 przez wyrocznie wol\'ea, przekonanie, \'bfe zbyt
\par wielkie powodzenie ludzkie i wszelkie wyniesienie si\'ea ponad miar\'ea
\par przyrodzon\'b9 nieuchronnie powoduje zawi\'9c\'e6 bog\'f3w i upadek (jak
\par w s\'b3ynnej opowie\'9cci o Po\'b3ykratesie, tyranie Samos, \'9cwietnym i szcz\'ea\'9c-
\par liwym w\'b3adcy, ko\'f1cz\'b9cym na rozkaz satrapy haniebn\'b9 \'9cmierci\'b9 na
\par krzy\'bfu albo w pogodniejszej zako\'f1czeniem historii Krezusa), musia\'b3a
\par rzutowa\'e6 na uk\'b3ad opowiadanych wydarze\'f1, maj\'b9cy tworzy\'e6 wielk\'b9
\par lekcj\'ea moraln\'b9.
\par
\par Jest Herodot jednym z najwspanialszych gaw\'eadziarzy literatury
\par \'9cwiatowej, rozmi\'b3owanym w szerokim, pe\'b3nym malowniczych szcze-
\par g\'f3\'b3\'f3w opowiadaniu. Urozmaica je wtr\'eatami beletrystycznymi, jak np.
\par
\par 95
\par
\par pierwsze nowele - o skarbie kr\'f3la Rampsynita i sprytnym arcyz\'b3o-
\par dzieju, o pier\'9ccieniu Po\'b3ykratesa. W usta postaci wyst\'eapuj\'b9cych
\par w dziele wk\'b3ada mowy, s\'b3u\'bf\'b9ce nieraz tylko do uwydatnienia propo-
\par nowanej przez pisarza nauki moralno-historycznej.
\par
\par Budowa dzie\'b3a, cho\'e6 nie odpowiada jeszcze wymaganiom, jakie
\par stawia\'b3a sobie p\'f3\'9fniej w pe\'b3ni rozwini\'eata proza, jest jednak w ca\'b3o\'9cci;
\par
\par logiczna i zwarcie powi\'b9zana. Mimo odbiegania w ekskursach od i
\par w\'b9tku g\'b3\'f3wnego, to, co zapowiada pocz\'b9tek dzie\'b3a, zostaje zre-
\par alizowane. Jest to wielki obraz zmaga\'f1 Grek\'f3w z obcymi, w pier-
\par wszej cz\'ea\'9cci dzie\'b3a niewolny od pewnego urzeczenia pot\'eag\'b9 Persji
\par (p\'f3\'9fniejsi zarzucali to nawet Herodotowi), w drugiej porywaj\'b9cy
\par przez ca\'b3e wieki obrazami raczej ni\'bf opisami Maratonu, Termopil,
\par Salaminy. Ciekawo\'9c\'e6 Herodota dotyczy g\'b3\'f3wnie ludzi, celem jego
\par zainteresowania jest cz\'b3owiek, cho\'e6 znajdzie czasem miejsce i dla
\par ciekawostki przyrodniczej. Pisarz zawdzi\'eacza niejedno logografom
\par (zw\'b3aszcza Hekatajosowi), cho\'e6 ich zwalcza, zna dawniejsz\'b9 lite-
\par ratur\'ea, pozostaje pod wp\'b3ywem eposu. J\'eazykiem dzie\'b3a jest kun-
\par sztowna jo\'f1szczyzna, styl prosty, nieco nieporadny w tworzeniu
\par d\'b3ugich okres\'f3w zdaniowych, ale przez to pe\'b3en szczeg\'f3lnego uroku
\par naiwno\'9cci. Nie ma u Herodota jeszcze retoryki, sama narracja
\par wielkich wydarze\'f1 nadaje dzie\'b3u podnios\'b3o\'9c\'e6. Wspomniana ju\'bf nieco
\par naiwna, ale szczera refleksja nad ludzkim losem rzuca cie\'f1 lekkiego
\par pesymizmu.
\par
\par Wojna peloponeska, kt\'f3ra tak zaci\'b9\'bfy\'b3a na ostatnich dziesi\'eacio-
\par leciach V wieku, w literaturze przynios\'b3a najwy\'bfsze bodaj osi\'b9gni\'eacie
\par staro\'bfytnej historiografii i jedno z najwi\'eakszych dzie\'b3 historiografii
\par \'9cwiatowej w pierwszej historycznej monografii, napisanej przez uczest-
\par nika wojny, Ate\'f1czyka Tukidydesa (Thukydides, ok. 460-ok. 400).
\par Arystokrata, pozostaj\'b9cy te\'bf w zwi\'b9zkach rodzinnych z kr\'f3lami
\par Tracji, gdzie mia\'b3 kopalnie z\'b3ota, zosta\'b3 w czasie wojny dow\'f3dc\'b9
\par flotylli ate\'f1skiej i w roku 424 nie zdo\'b3a\'b3 obroni\'e6 przed Spartanami
\par wa\'bfnego trackiego miasta Amfipolis. Oskar\'bfono go o zdrad\'ea, skaza-
\par no na wygnanie, z kt\'f3rego mia\'b3 zosta\'e6 odwo\'b3any dopiero po upadku
\par Aten w r. 404. W ci\'b9gu 20 lat, jakie przypadaj\'b9 mi\'eadzy tymi dwoma
\par wydarzeniami, wiele podr\'f3\'bfowa\'b3 i pracowa\'b3 nad swym dzie\'b3em,
\par w kt\'f3rym jednak nie uda\'b3o mu si\'ea doprowadzi\'e6 relacji do ko\'f1ca
\par wojny; ostatnia, \'f3sma ksi\'eaga Wojny peloponeskiej (tytu\'b3 utworzono
\par
\par 96
\par
\par p\'f3\'9fniej od pierwszych s\'b3\'f3w dzie\'b3a: P\'f3lemos ton Peloponnesion kaj
\par Athenajon - \'84 wojna Peloponezyjczyk\'f3w i Ate\'f1czyk\'f3w", wcze\'9cniej
\par okre\'9clano dzie\'b3o po prostu jako \'84opowie\'9c\'e6" lub ,,historie", nosi\'b3o
\par ono zreszt\'b9 i inne znamiona niewyko\'f1czenia) doprowadza do wypad-
\par k\'f3w roku 411. Podzia\'b3 na ksi\'eagi te\'bf zreszt\'b9 jest p\'f3\'9fniejszy.
\par
\par Dziel\'b9ca Tukidydesa i Herodota r\'f3\'bfnica jednego pokolenia jest
\par przedzia\'b3em zasadniczym w traktowaniu historiografii. Ate\'f1czyka
\par mo\'bfemy ju\'bf nazwa\'e6 historykiem bez \'bfadnych ogranicza\'f1 tego ter-
\par minu. Podj\'b9\'b3 napisanie dziej\'f3w wojny, kt\'f3rej by\'b3 uczestnikiem i \'9cwiad-
\par kiem, gdy\'bf uwa\'bfa\'b3 j\'b9 za najwa\'bfniejsz\'b9 z dotychczasowych; pragn\'b9\'b3
\par zbada\'e6 jej przyczyny i przebieg w celu naukowym, aby na przyk\'b3adzie
\par tej jednej wojny i jej wydarze\'f1 ukaza\'e6 og\'f3ln\'b9 prawid\'b3owo\'9c\'e6 biegu
\par historii, aby mog\'b3a s\'b3u\'bfy\'e6 jako nauka w przypadku podobnych
\par zdarze\'f1 w przysz\'b3o\'9cci, jako -jak sam to okre\'9cla - nabytek na zawsze
\par \{ktema es aej).
\par
\par Tukidydes stworzy\'b3 metod\'ea historii pragmatycznej, opart\'b9 na
\par mo\'bfliwie najlepszych informacjach, dokona\'b3 ich kontroli i krytyki,
\par i to zar\'f3wno informacji wsp\'f3\'b3czesnych, jak i tradycyjnych przekaz\'f3w
\par o przesz\'b3o\'9cci. Zerwa\'b3 z histori\'b9 mityczn\'b9, a jego wyw\'f3d o czasach
\par dawnych, zawarty w pierwszej ksi\'eadze dzie\'b3a, jest wzorem naukowego
\par badania opartego na \'9fr\'f3d\'b3ach pisanych, zabytkach i prze\'bfytkach
\par kulturowych (tzw. archeologia tukidydejska). Mimo \'bfe uczestniczy\'b3
\par w wojnie po stronie ate\'f1skiej i by\'b3 zamieszany w spory polityczne
\par epoki, wykaza\'b3 w swym dziele maximum bezstronno\'9cci i obiektyw-
\par no\'9cci w przedstawieniu przebiegu wydarze\'f1. Tukidydes jest przede
\par wszystkim wielkim psychologiem historii, umiej\'b9cym obserwowa\'e6
\par i wyja\'9cnia\'e6 wypadki w oparciu o znajomo\'9c\'e6 umys\'b3owo\'9cci i charakteru
\par ich aktor\'f3w: polityk\'f3w, wodz\'f3w, ca\'b3ych spo\'b3eczno\'9cci. Widzi zwi\'b9zki
\par mi\'eadzy wydarzeniami, odnajduje rz\'b9dz\'b9ce nimi prawa, odr\'f3\'bfnia to,
\par co istotne i og\'f3lne, od niewiele wa\'bf\'b9cego szczeg\'f3\'b3u.
\par
\par Wyj\'b9wszy pocz\'b9tkowe rozdzia\'b3y ksi\'eagi I, w kt\'f3rych Tukidydes
\par scharakteryzowa\'b3 za\'b3o\'bfenia i metod\'ea przyj\'eat\'b9 w dziele oraz przyczyny
\par i pocz\'b9tek wojny, ma Wojna peloponeska formalnie uk\'b3ad kronikar-
\par ski, bowiem ujmuje wydarzenia latami, a dok\'b3adniej sezonami: \'84la-
\par tem", tj. t\'b9 cz\'ea\'9cci\'b9 roku, kiedy tocz\'b9 si\'ea dzia\'b3ania wojenne, i \'84zim\'b9",
\par kt\'f3ra jest okresem przyhamowania walk. W narracji dzie\'b3a wyr\'f3\'bfni\'e6
\par mo\'bfemy partie klasyczne, jak s\'b3ynny opis zarazy w Atenach (ks. II),
\par ukazuj\'b9cy nie tylko sam\'b9 epidemi\'ea, ale jej spo\'b3eczne i psychologiczne
\par
\par 97
\par
\par skutki, jeden z najpot\'ea\'bfniejszych opis\'f3w tego typu w literaturze, kt\'f3r
\par mia\'b3 znale\'9f\'e6 p\'f3\'9fniej na\'9cladowc\'f3w (Lukrecjusz, Manzoni), jak \'9cwiet-j
\par ny, chwilami malarski opis obl\'ea\'bfenia Platej\'f3w (ks. III), jak s\'b3ynnyj
\par wstrz\'b9saj\'b9cy opis pogwa\'b3cenia przez Ateny neutralno\'9cci ma\'b3ej Melosj
\par i okrutnej rozprawy z t\'b9 wysp\'b9, jak wreszcie tragiczne dzieje eks-|
\par pedycji morskiej Aten na Sycyli\'ea i druzgoc\'b9cej kl\'easki wyprawy. '
\par
\par Tukidydes, podobnie jak Herodot, u\'bfywa dla interpretacji wiel-
\par kich wydarze\'f1 m\'f3w w\'b3o\'bfonych w usta dzia\'b3aj\'b9cych postaci, przy
\par czym jednak stara si\'ea: po pierwsze, trzyma\'e6 wiernie tre\'9cci m\'f3w
\par rzeczywi\'9ccie wyg\'b3oszonych, po drugie, uzupe\'b3nia je na zasadzie praw-
\par dopodobie\'f1stwa tego, co dana osoba mog\'b3a powiedzie\'e6 w danej
\par sytuacji. Najs\'b3ynniejsza z tych m\'f3w, przem\'f3wienie Peryklesa nad
\par zw\'b3okami ate\'f1skich poleg\'b3ych, jest wspania\'b3\'b9 charakterystyk\'b9 i po-
\par chwa\'b3\'b9 demokratycznych Aten i ich \'84stylu \'bfycia". W\'b3a\'9cnie w mowach
\par przekazuje Tukidydes czytelnikowi sw\'b9 filozofi\'ea historii. Nie jest on
\par artyst\'b9 wdzi\'eacznego s\'b3owa: attyczyzna, kt\'f3r\'b9 wprowadzi\'b3 do historio-
\par grafii, jest - wyj\'b9wszy partie kunsztowniej opracowane (czyli w\'b3a\'9cnie^
\par mowy) - nieco surowa, zdania nieraz niesymetryczne i powik\'b3ane.!
\par D\'b9\'bfenie do zwi\'eaz\'b3o\'9cci my\'9cli sprawia, \'bfe jego j\'eazyk jest trudny, st\'b9d|
\par przek\'b3ady Tukidydesa stawiaj\'b9 wyj\'b9tkowo wiele problem\'f3w jegoj
\par t\'b3umaczom. Zna\'e6 ju\'bf na autorze wp\'b3yw nowej szko\'b3y formalnej,!
\par mianowicie sofistycznej retoryki, zdecydowan\'b9 opozycj\'ea zar\'f3wno wo-j
\par b\'eac formy, jak wobec my\'9cli Herodota i jego jo\'f1skich poprzednik\'f3w.!
\par Ale te\'bf ten ci\'ea\'bfki w czytaniu pisarz, nasycony m\'b9dro\'9cci\'b9 historii, \bullet
\par tre\'9cci\'b9 poci\'b9ga bardziej ni\'bf form\'b9. Staro\'bfytno\'9c\'e6 go ceni\'b3a, czasem
\par na\'9cladowa\'b3a (w Rzymie Salustiusz, tak\'bfe i Tacyt), ale czasy p\'f3\'9fniejsze
\par odkry\'b3y go na dobre dopiero w XVIII i XIX wieku, kiedy Anglicy,
\par Niemcy, Francuzi zacz\'eali tworzy\'e6 filozofi\'ea historii. |
\par
\par Staro\'bfytni ch\'eatnie \'b3\'b9czyli wybitnych przedstawicieli gatunk\'f3wj
\par literackich w grupy - trzecim w tr\'f3jcy historyk\'f3w nazwano Kseno'1
\par fonta (Xenoph\'f3n), kt\'f3ry w dodatku w jednym ze swych dzie
\par Hellenika (tyle co Dzieje albo Sprawy Hellen\'f3w), nawi\'b9zywa\'b3 bezpc
\par \'9crednio do Wojny peloponeskiej kre\'9cl\'b9c dalszy jej przebieg. Odczi
\par warny jednak takie zaszeregowanie pisarza jako mechaniczne, faj
\par szuj\'b9ce zar\'f3wno obraz historiografii sensu stricte, jak i postaj
\par cz\'b3owieka innej ju\'bf epoki, ni\'bfszego talentem pisarskim od ob|
\par poprzednik\'f3w, a r\'f3wnocze\'9cnie wyraziciela tendencji, kt\'f3re mia\'b3|
\par
\par zwyci\'ea\'bfy\'e6 w niedalekiej ju\'bf przysz\'b3o\'9cci. Pisarstwo Ksenofonta
\par w pewnym stopniu przygotowuje ju\'bf posta\'e6 literata zawodowego,
\par specjalisty literatury fachowej, publicysty.
\par
\par Urodzony ok. r. 430 przed Chr., wi\'eac o generacj\'ea m\'b3odszy od
\par Tukidydesa, a dwie od Herodota, kt\'f3rego jednak chwilami przypomi-
\par na, Ate\'f1czyk z rodziny mo\'bfnej i zamo\'bfnej, rozmi\'b3owany w rozryw-
\par kach arystokrat\'f3w, koniach i polowaniu, napotka\'b3 w m\'b3odo\'9cci So-
\par kratesa, kt\'f3ry go poci\'b9ga\'b3, ale kt\'f3rego chyba nigdy naprawd\'ea nie
\par zrozumia\'b3. Silniej mia\'b3 naznaczy\'e6 jego \'bfycie udzia\'b3 w wyprawie pre-
\par tendenta do tronu perskiego, Cyrusa M\'b3odszego, kt\'f3ry w r. 401 na
\par czele 13.000 (zwykle okre\'9clanych jako \'84dziesi\'ea\'e6 tysi\'eacy") Grek\'f3w
\par ruszy\'b3 przeciw swemu starszemu bratu, Artakserksesowi, kr\'f3lowi
\par Persji. W zwyci\'easkiej dla siebie bitwie pod Kunaks\'b9 Cyrus poleg\'b3,
\par a Grecy pozostali w centrum wrogiego kraju, zdani na w\'b3asne si\'b3y.
\par Trac\'b9c po\'b3ow\'ea stanu wojska, dotarli do Tracji. Kiedy zaraz z pocz\'b9t-
\par kiem tego odwrotu Persowie podst\'eapem wymordowali ich wodz\'f3w,
\par w\'b3a\'9cciwym dow\'f3dc\'b9 mia\'b3 zosta\'e6 Ksenofont - tak przynajmniej sam t\'ea
\par rzecz przedstawi\'b3. Wr\'f3ci\'b3 do Aten, sk\'b9d go wygnano; zwi\'b9za\'b3 si\'ea
\par wtedy ze Spart\'b9 do tego stopnia, \'bfe walczy\'b3 nawet w r. 394 przeciw
\par w\'b3asnej ojczy\'9fnie. Spartanie nagrodzili go maj\'b9tkiem ziemskim
\par w Skilluncie w Elidzie, sk\'b9d wygna\'b3a go do Koryntu wojna w r. 371.
\par Cho\'e6 banicj\'ea jego p\'f3\'9fniej w Atenach odwo\'b3ano, do ojczyzny ju\'bf
\par chyba nie powr\'f3ci\'b3. Imi\'ea jego zrehabilitowali synowie walk\'b9 w szere-
\par gach konnicy attyckiej, jeden z nich poleg\'b3 nawet pod Mantine\'b9. Sam
\par Ksenofont umar\'b3 gdzie\'9c po r. 355.
\par
\par Pozostawi\'b3 bogaty dorobek literacki r\'f3\'bfnej tre\'9cci: historycznej,
\par filozoficznej, fachowe pisma wojskowe i my\'9cliwskie. Wspomniane ju\'bf
\par Hellenika (w 7 ksi\'eagach) doprowadzaj\'b9 dzieje Grecji do bitwy pod
\par Leuktrami (371) i Mantine\'b9 (362). Ta kontynuacja Tukidydesa zgubi-
\par \'b3a jednak to, co by\'b3o najcenniejsze u poprzednika, mianowicie g\'b3\'eabo-
\par ko\'9c\'e6 my\'9cli i zrozumienie procesu historycznego, nie da\'b3a przy tym
\par sensownego wyboru fakt\'f3w ani ich chronologii, nie by\'b3a obiektywna,
\par lecz nacechowana sympatiami do Sparty.
\par
\par O wiele cenniejszy jest \'bfo\'b3nierski pami\'eatnik, pt. Wyprawa Cyrusa
\par (Andbasis - tzn. wej\'9ccie w g\'b3\'b9b kraju, cho\'e6 ten tytu\'b3 oznacza w\'b3a\'9cciwie
\par tylko najkr\'f3tsz\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 dzie\'b3a), opowiadaj\'b9cy w 8 ksi\'eagach dzieje dwu
\par lat wyprawy. By\'b3a to polemika historyczna, wymierzona przeciw tym,
\par kt\'f3rzy negowali rol\'ea Ksenofonta w marszu powrotnym Grek\'f3w,
\par
\par 98
\par
\par 99
\par
\par opublikowana, jak si\'ea zdaje, po raz pierwszy pod pseudonimen
\par Prosta opowie\'9c\'e6 notuje ewenementy wyprawy, etapy drogi w dniac
\par marszu i w milach (parasangach), zasoby krain przebywanych, wiado3
\par mo\'9cci o ludach barbarzy\'f1skich, a r\'f3wnocze\'9cnie maluje bytowaniej
\par najemnik\'f3w greckich, niezdyscyplinowanych, sk\'b3\'f3conych rabusi\'f3w,|
\par dzielnych jednak i solidarnych w walce. Mamy tu portrety swoichj
\par i obcych, opisy wypadk\'f3w krytycznych (\'9cmier\'e6 Cyrusa w bitwie,j
\par doj\'9ccie Grek\'f3w do wyt\'easknionego morza). Anabaza wprowadza d\'f3j
\par literatury europejskiej nowy gatunek, obok niej stan\'b9 godnie dopieroj
\par Cezara Pami\'eatniki o wojnie z Galiami. |
\par
\par Dzie\'b3o charakteryzuje swego autora - K-senofont, tak pod tymj
\par wzgl\'eadem nieate\'f1ski i zapowiadaj\'b9cy zbli\'bfaj\'b9cy si\'ea hellenizm, wyra\'9f-j
\par nie t\'easkni do wodza i w\'b3adzy. Czci wybijaj\'b9c\'b9 si\'ea indywidualno\'9c\'e6.!
\par Poleg\'b3ego Cyrusa zast\'b9pi\'b9 mu jako taki idea\'b3: kr\'f3l Sparty Agesilaos,|
\par kt\'f3remu po\'9cwi\'eaci\'b3 panegiryczn\'b9 biografi\'ea (Agesilaos), oraz posta\'e6j
\par z dawnej ju\'bf historii, tyran Hieron. Temu w\'b3adcy Syrakuz po\'9cwi\'eacaj
\par Ksenofont dialog (Hieron), w kt\'f3rym czytelnik z rozmowy kr\'f3laj
\par z poet\'b9 Simonidesem z Keos dowiaduje si\'ea o dobroczynnych skut-|
\par kach w\'b3adzy absolutnej. |
\par
\par Kulminacj\'b9 tej sk\'b3onno\'9cci Ksenofonta jest pierwsze literackiej
\par \'84zwierciad\'b3o w\'b3adcy", tzw. Cyropedia (Kyru pajdeja - tzn. \'84o wy-j
\par chowaniu Cyrusa"), fikcyjny \'bfywot wielkiego za\'b3o\'bfyciela pa\'f1stwaj
\par perskiego, opowiedziany dla nauki moralnej i zbudowania, z widocz-j
\par na sympati\'b9 dla idealizowanego bohatera, natomiast beztrosk\'b9 o wier-j
\par no\'9c\'e6 historyczn\'b9. W nudnawym dla dzisiejszego czytelnika dzie\'b3ku'
\par kryj\'b9 si\'ea wyra\'9fne zapowiedzi nast\'eapnego okresu literatury greckiej,
\par w samym zamy\'9cle opowie\'9cci o tworzeniu wielkiej monarchii i jej
\par rz\'b9dach. W nowej tonacji utrzymana jest te\'bf romansowa i romantycz-
\par na opowie\'9c\'e6 o Abradatesie i jego wiernej \'bfonie Pantei. j
\par
\par Dzie\'b3a sokratyczne Ksenofonta w\'b3a\'9cciwiej b\'eadzie om\'f3wi\'e6 w ust\'ea-j
\par pie po\'9cwi\'eaconym prozie filozoficznej, tu wspomnimy o jednym tylko,
\par gdzie imi\'ea Sokratesa wyst\'eapuje w dialogu ca\'b3kowicie umownie. Takie
\par jest dzie\'b3ko pt. O gospodarstwie (Ojkonomik\'f3s\}, obraz wielkiego wiej-
\par skiego gospodarstwa, chyba idealizacji tego gospodarskiego \'bfywota,
\par cz\'ea\'9cciowo realizowanego przez samego Ksenofonta. Sokrates rozma-
\par wia tu z Kritobulosem, jemu z kolei relacjonuj\'b9c swoj\'b9 rozmow\'ea
\par z wybornym gospodarzem, Ischomachem, i rozwija przed czytelni-
\par kiem wdzi\'eaczny obraz \'bfycia ate\'f1skiej rodziny i jej zatrudnie\'f1, kiero-
\par
\par 100
\par
\par wanych przez pana domu. Dialog ten to jedno z cenniejszych \'9fr\'f3de\'b3
\par naszej znajomo\'9cci \'bfycia Aten tych czas\'f3w, roli kobiety w domu
\par ate\'f1skim, zaj\'ea\'e6 gospodarza.
\par
\par Traktat O dochodach (Poroj) jest publicystyczn\'b9 propozycj\'b9 zwi\'eak-
\par szenia pa\'f1stwowych aktyw\'f3w ate\'f1skich przede wszystkim przez pod-
\par wy\'bfszenie wydobycia srebra w kopalniach. Z trzech pism specjalis-
\par tycznych dwa - Dow\'f3dca jazdy (Hipparchik\'f3s) i O sztuce jazdy (Peri
\par hippikes) - to uzupe\'b3niaj\'b9ce si\'ea podr\'eaczniki kawalerzysty, owoce
\par do\'9cwiadczenia Ksenofonta jako znawcy koni i dow\'f3dcy oddzia\'b3u,
\par trzecie - O polowaniu (Kynegetik\'f3s) jest najdawniejszym zachowanym
\par dzie\'b3kiem tej materii ucz\'b9cym \'b3ow\'f3w i wskazuj\'b9cym korzy\'9cci, jakie
\par daje my\'9clistwo w przygotowaniu \'bfo\'b3nierza.
\par
\par Jasny, prosty, \'b3atwy tok Ksenofontowej narracji uczyni\'b3 z jego
\par attyczyzny swoisty wz\'f3r j\'eazykowy. Wracano do niego jeszcze po
\par wiekach. Ksenofont by\'b3 jednym z pierwszych greckich autor\'f3w w cza-
\par sach, gdy greki uczono w szko\'b3ach, pisma tego nie genialnego pisarza,
\par ale bez w\'b9tpienia utalentowanego i przyjemnego literata, \'bfywego
\par i wszechstronnego, bardzo blisko wi\'b9\'bf\'b9cego tw\'f3rczo\'9c\'e6 ze swym \'bfy-
\par ciem, znalaz\'b3y niejednokrotnie zami\'b3owanych czytelnik\'f3w podobnych
\par mu.duchow\'b9 formacj\'b9. Mi\'b3\'b9 lektur\'b9 bywa Ksenofont i dzisiaj.
\par
\par Mo\'bfe sympatie sparta\'f1skie sprawi\'b3y, \'bfe w zespole dzie\'b3 Ksenofon-
\par towych zachowa\'b3a si\'ea na pewno nie spod jego pi\'f3ra pochodz\'b9ca
\par rozprawa O ustroju ate\'f1skim (Athenajon politeja) jakiego\'9c starszego
\par ode\'f1 pisarza (kt\'f3rego okre\'9clamy dzi\'9c jako Starego Oligarch\'ea), wyra\'9f-
\par nie Atenom nie\'bfyczliwa. Natomiast oryginalnym dzie\'b3em Ksenofonta
\par jest traktat O ustroju sparta\'f1skim \{Lakedajmonion politeja) przedsta-
\par wiaj\'b9cy instytucje Sparty, dobrze przez pisarza poznane.
\par
\par M\'f3wi\'b9c o filozofii jo\'f1skiej wspomnieli\'9cmy ju\'bf o postaci Ana-
\par ksagorasa z Kladzomenaj (ok. 500-428). Ten Jo\'f1czyk przyby\'b3y do
\par Aten w epoce Peryklesa, g\'b3osz\'b9cy nauk\'ea o \'84ziarnach rzeczy", z kt\'f3-
\par rych porz\'b9dkuj\'b9cy Rozum (Nus) tworzy istniej\'b9cy \'9cwiat, zosta\'b3 oskar-
\par \'bfony i skazany za bezbo\'bfno\'9c\'e6, gdy\'bf o\'9cmieli\'b3 si\'ea uwa\'bfa\'e6 cia\'b3a niebies-
\par kie nie za b\'f3stwa, ale za rozpalone kamienie. Unikn\'b9\'b3 \'9cmierci dzi\'eaki
\par pomocy Peryklesa, ale Ateny musia\'b3 opu\'9cci\'e6. Pozostawi\'b3 po sobie
\par jednak trwa\'b3\'b9 pami\'ea\'e6, zar\'f3wno w my\'9cli Eurypidesa, jak w szyder-
\par czych aluzjach komedii attyckiej, a jego krytyczna postawa wobec
\par popularnych wierze\'f1 odbije si\'ea w dalszych losach filozofii. Literacko,
\par
\par 101
\par
\par o ile s\'b9dzi\'e6 mo\'bfemy z dochowanych fragment\'f3w, odr\'f3\'bfnia\'b3 si\'ea od
\par jo\'f1skich poprzednik\'f3w tym, i\'bf od filozoficznej gnomy przeszed\'b3 do
\par rzeczowego, nisco rozwlek\'b3ego wyk\'b3adu.
\par
\par Na Anaks;igorasie jednak jakby si\'ea ko\'f1czy\'b3 jeden z wielkich
\par temat\'f3w spekulacji filozoficznej - dochodzenie istoty \'9cwiata. Wiele
\par istniej\'b9cych ju; proponowanych wyja\'9cnie\'f1 mog\'b3o przyczynia\'e6 si\'ea do
\par wytworzenia przekonania, \'bfe wyja\'9cnienie w\'b3a\'9cciwe jest nieosi\'b9galne
\par lub niemo\'bfliwa \'bfe m\'b9dro\'9c\'e6 polega nie na dochodzeniu abstrakcyj-
\par nych prawd, \par relatywna, \'bfe iviele zale\'bfy od obranego punktu widzenia. Wyst\'eapuj\'b9
\par teraz na widowni\'ea nauczyciele takiej w\'b3a\'9cnie m\'b9dro\'9cci, zwani sofis-
\par tami, nie upraviaj\'b9cyjej,jak poprzednicy, bezinteresownie, ale ucz\'b9cy
\par za zap\'b3at\'b9 i to niema\'b3\'b9, dla cel\'f3w praktycznych i politycznych.
\par
\par Obiegowe ^ naszych czasach pejoratywne znaczenie terminu ,,so-
\par fista" mia\'b3o sit wytworzy\'e6 du\'bfo p\'f3\'9fniej - w czasie, kiedy powsta\'b3o,
\par nie by\'b3o niczym innym, jak tylko okre\'9cleniem nowego zjawiska
\par i nowej profeyi, szanowanej i potrzebnej. Opanowanie dost\'eapnej
\par wiedzy w jak iiajszerszym zakresie, znajomo\'9c\'e6 sprzecznych niejedno-
\par krotnie teorii, imiej\'eatno\'9c\'e6 jasnego, przekonywaj\'b9cego wyk\'b3adu, z na-
\par ciskiem nie tyle na prawd\'ea, co na prawdopodobie\'f1stwo, a wi\'eac
\par liczenie si\'ea z reakcj\'b9 odbiorcy na podawane mu tre\'9cci, uczyni\'b3y
\par dzia\'b3alno\'9c\'e6 sofst\'f3w konieczn\'b9, cho\'e6 czasem niebezpieczn\'b9 przes\'b3ank\'b9
\par powstania novego, wy\'bfszego ni\'bf dotychczasowe wykszta\'b3cenia, no-
\par wej, coraz bardziej precyzuj\'b9cej swe zadania i metody nauki, a do
\par formy wypowiedzi - nowej, retorycznej ju\'bf prozy. Ile g\'b3\'f3w, tyle zda\'f1
\par - tego przys\'b3owia mo\'bfna trafnie u\'bfy\'e6 charakteryzuj\'b9c nauki sofist\'f3w,
\par bo te\'bf nie spo-\'f3b znale\'9f\'e6 wsp\'f3lnego mianownika dla ich pogl\'b9d\'f3w
\par poza og\'f3ln\'b9 sceptyczn\'b9 postaw\'b9 wobec tradycyjnej m\'b9dro\'9cci i trady-
\par cyjnych pogl\'b9d\'f3w na \'9cwiat. S\'b9 to indywiduali\'9cci, kt\'f3rych dzia\'b3alno\'9cci
\par sprzyja atmosfera demokratycznej ate\'f1skiej swobody, sami zreszt\'b9
\par najcz\'ea\'9cciej nie T- Aten pochodz\'b9.
\par
\par Najwa\'bfniejszym z nich by\'b3 Gorgias (Gorgias) z sycylijskich Leon-
\par tinoj (ok. 485-380), w\'b3a\'9cciwy tw\'f3rca artystycznej prozy lubuj\'b9cej si\'ea
\par w retorycznyci figurach, antytezach, rytmicznych cz\'b3onach zda\'f1,
\par \'84rymach" (hoflojoteleuta) i asonansach, w pogl\'b9dach za\'9c skrajnie
\par sceptyczny, gd/ g\'b3osi\'b3, \'bfe nic nie istnieje, gdyby istnia\'b3o, nie by\'b3oby;
\par
\par poznawalne, gdyby za\'9c da\'b3o si\'ea pozna\'e6, to poznania tego nie mo\'bfna
\par by nikomu przekaza\'e6. R\'f3wie\'9cnikiem jego by\'b3 urodzony w TracjiJ
\par
\par w Abderach, Protagoras (ok. 485-^11), s\'b3ynny i bardzo drogi nau-
\par czyciel, poszukiwacz sensu wyraz\'f3w, precyzyjny w logice wywod\'f3w,
\par tw\'f3rca wypowiedzi o cz\'b3owieku jako mierze wszechrzeczy. Pr\'f3dikos
\par z wyspy Keos (V wiek), moralista, autor przypowie\'9cci o Heraklesie na
\par rozstajach mi\'eadzy Cnot\'b9 a Wyst\'eapkiem, pedantycznie roztrz\'b9sa\'b3 r\'f3\'bf-
\par nice mi\'eadzy wyrazami pokrewnymi znaczeniem; Hippias z Elidy
\par (469-399), polihistor i samochwa\'b3, by\'b3 orygina\'b3em chlubi\'b9cym si\'ea
\par tym, \'bfe sam sobie sporz\'b9dza odzie\'bf i obuwie; Antifon (Antiph\'f3n)
\par Ate\'f1czyk, autor dzie\'b3a pt. Prawda (Aletheja), g\'b3osi\'b3 w nim m. in.
\par r\'f3wno\'9c\'e6 z natury Grek\'f3w i barbarzy\'f1c\'f3w. Kritias (ok. 460-403),
\par autor niezachowanych tragedii, elegii i dzie\'b3 historycznych, sam zapi-
\par sa\'b3 si\'ea w historii jako jeden z najbezwzgl\'eadniejszych w zespole tzw.
\par trzydziestu tyran\'f3w narzuconych Atenom po kl\'easce.
\par
\par W tej samej epoce, niemal dok\'b3adnie wsp\'f3\'b3czesny Hippiasowi, \'bfy\'b3
\par (470-399) inny nauczyciel m\'b9dro\'9cci, cho\'e6 nie pisarz, Sokrates, upra-
\par wiaj\'b9cy sw\'b9 dzia\'b3alno\'9c\'e6 nie dla zarobku, ale z wewn\'eatrznej potrzeby.
\par Syn rze\'9fbiarza i po\'b3o\'bfnej, za m\'b3odu sam rze\'9fbiarz, przechadza\'b3 si\'ea po
\par ate\'f1skich ulicach skupiaj\'b9c wko\'b3o siebie m\'b3odzie\'bf, z kt\'f3r\'b9 wi\'f3d\'b3
\par d\'b3ugie dyskusje poddaj\'b9c analizie rzeczy zdawa\'b3oby si\'ea oczywiste,
\par pytaj\'b9c o sens potocznych poj\'ea\'e6, uwa\'bfaj\'b9c si\'ea za \'84akuszera" cudzych
\par my\'9cli i nawet okre\'9claj\'b9c sw\'b9 dzia\'b3alno\'9c\'e6 jako sztuk\'ea po\'b3o\'bfnictwa
\par \{majeutike). Nieposzlakowanej prawo\'9cci, wielkiego hartu ducha,
\par przyjmuj\'b9c jako punkt wyj\'9ccia wszystkich swych docieka\'f1 jedynie
\par \'9cwiadomo\'9c\'e6 w\'b3asnej niewiedzy (\'84wiem, \'bfe nic nie wiem"), s\'b3ucha\'b3
\par tylko swego wewn\'eatrznego przekonania, kt\'f3re nazywa\'b3 si\'b3\'b9 bosk\'b9
\par (dajmonion), nie ulega\'b3 nastrojom t\'b3umu i publicznej opinii.
\par
\par Sokrates przyci\'b9ga\'b3 ku sobie najwybitniejszych i najzdolniejszych,
\par w\'9cr\'f3d nich indywidualno\'9cci tak r\'f3\'bfne jak Platon i Aristippos, Al-
\par kibiades i Ksenofont. Musia\'b3 wzbudza\'e6 niech\'ea\'e6 i nienawi\'9c\'e6 miernot,
\par kt\'f3rych nico\'9c\'e6 wewn\'eatrzn\'b9 obna\'bfa\'b3. Oskar\'bfono go wi\'eac o bezbo\'bfno\'9c\'e6
\par i psucie m\'b3odzie\'bfy i skazano na \'9cmier\'e6, przed kt\'f3r\'b9 - cho\'e6 m\'f3g\'b3 - nie
\par uciek\'b3, pos\'b3uszny prawom ojczyzny. Wypi\'b3 sw\'f3j kielich cykuty w wi\'ea-
\par zieniu ate\'f1skim w 399 roku przed Chr. Cho\'e6 tak odmienny od
\par sofist\'f3w, dzieli\'b3 z nimi jedno - zainteresowanie raczej \'9cwiatem we-
\par wn\'eatrznym cz\'b3owieka ni\'bf zagadkami bytu. Do jego nauki i postaci
\par mia\'b3a nawi\'b9zywa\'e6 ca\'b3a p\'f3\'9fniejsza filozofia.
\par
\par Jego uczniowie w \'9cwiadectwach o mistrzu dawali przede wszyst-
\par kim \'9cwiadectwo sobie samym. Jednego z nich, Ksenofonta, poznali\'9c-
\par
\par 102
\par
\par 103
\par
\par my ju\'bf jako historyka i publicyst\'ea, tu wspomnimy o jego pismach
\par zwi\'b9zanych z postaci\'b9 Sokratesa. S\'b9 to - Obrona Sokratesa (Apo-
\par logia Sokratus), w kt\'f3rej zbijaj\'b9c punkty oskar\'bfenia s\'b9dowego m\'ea-
\par drzec przedstawia swe \'bfycie i post\'eapowanie. Elementy wsp\'f3lne te-
\par mu pismu, z du\'bfo od niego \'9cwietniejsz\'b9 Apologi\'b9 Platona, pozwa-
\par laj\'b9 nam odgadywa\'e6 tre\'9c\'e6 autentycznej obrony Sokratesa przed
\par s\'b9dem. Literacko du\'bfo ciekawsze s\'b9 dwa inne pisma. Wspomnienia
\par o Sokratesie (Apomnemoneumata Sokratus), cztery ksi\'eagi rozm\'f3w
\par Sokratesa z uczniami, rysuj\'b9ce sylwetk\'ea nauczyciela i jego zalecenia
\par wstrzemi\'ea\'9fliwo\'9cci, umiarkowania, cnoty, mi\'b3o\'9cci rodzinnej, przyja\'9f-
\par ni, poruszaj\'b9ce te\'bf bliskie sercu Ksenofonta tematy wojskowo-
\par
\par -polityczne.
\par
\par Identyczny z Plafonowym tytu\'b3 nosi Ksenofontowa Uczta (Sym-
\par p\'f3sion, inne t\'b3um. polskie pt. Biesiada), dialogiczna opowie\'9c\'e6 o \'9cwi\'b9-
\par tecznym przyj\'eaciu u bogacza Kalliasa, gdzie na tle zwyk\'b3ych w czasie
\par biesiad popis\'f3w i zabaw wyst\'eapuje jako posta\'e6 centralna Sokrates,
\par a tematem g\'b3\'f3wnym jest pochwa\'b3a Erosa, Mi\'b3o\'9cci, w jej przer\'f3\'bfnych
\par przejawach, zako\'f1czona przyzwoicie zachwaleniem mi\'b3o\'9cci ma\'b3\'bfe\'f1-;
\par
\par skiej. Dialog ten, w kt\'f3rym temat potraktowany zosta\'b3 lekko i z dow-
\par cipem, jest mo\'bfe najwdzi\'eaczniejszym dzie\'b3kiem w tw\'f3rczo\'9cci Kseno-
\par fonta. Znalaz\'b3 te\'bf p\'f3\'9fne i nieoczekiwane echa tak\'bfe i u nas, cho\'e6by
\par w postaci Sokratesa ta\'f1cz\'b9cego w wierszu J. Tuwima i w scenach J
\par Obrony Ksantypy L. H. Morstina.
\par
\par Jednak nie Ksenofont by\'b3 tym, kt\'f3ry mia\'b3 \'84wystawi\'e6 \'9cwiadectwo.
\par wiek\'f3w" Sokratesowi. Najwybitniejsi uczniowie ubogiego m\'eadrca
\par utworzyli w\'b3asne szko\'b3y, kt\'f3rych wsp\'f3ln\'b9 cech\'b9 by\'b3o przekonanie, \'bfe
\par tylko poddanie si\'ea nakazom rozumu wiedzie cz\'b3owieka do dzielno\'9c-
\par ci-cnoty i szcz\'ea\'9ccia. Drogi proponowane by\'b3y jednak r\'f3\'bfne. Cynicy.
\par upatrywali idea\'b3 szcz\'ea\'9ccia w \'bfyciu zgodnym z natur\'b9 i wyrzeczeniu si\'ea
\par potrzeb oraz uwolnieniu od sztucznych konwencyj \'bfycia spo\'b3ecznego;
\par
\par atakowali rodzin\'ea i pa\'f1stwo (sama grecka nazwa cynik\'f3w - kynik\'f3j
\par
\par - pozostaje w zwi\'b9zku etymologicznym z wyrazem kyon, dope\'b3niacz: i
\par kyn\'f3s - pies, bo w\'b3a\'9cnie tak: ,,psami" lub \'84pieskimi filozofami" ich
\par zwano). Pierwszym z nich by\'b3, nauczaj\'b9cy w gymnasion Kynosarges,
\par Antystenes (Antisthenes, ok. 445-ok. 365), syn obywatela ate\'f1skiego,
\par i trackiej niewolnicy, a najwybitniejszym - s\'b3ynny z niezliczonych]
\par anegdot i trafnych powiedze\'f1 - Diogenes z Sinope nad Morzem
\par Czarnym (ok. 413-ok. 323).
\par
\par Arystyp (Aristippos) z Kyrene (ok. 435-ok. 360), tw\'f3rca tzw.
\par szko\'b3y cyrenejskiej, w\'b9tpi\'b9c w mo\'bfliwo\'9c\'e6 poznania \'9cwiata, a wierz\'b9c
\par tylko w mo\'bfno\'9c\'e6 poznania w\'b3asnych wra\'bfe\'f1, za cel naczelny d\'b9\'bfe\'f1
\par ludzkich uzna\'b3 przyjemno\'9c\'e6-rozkosz (hedone). Nauki jego spisa\'b3
\par wnuk, r\'f3wnie\'bf Aristippos, a dalsze pokolenia hedonik\'f3w dosz\'b3y do
\par negacji rozkoszy, wydaj\'b9c Teodora (The\'f3doros) zwanego Ateist\'b9
\par (ok. 330-ok. 270) oraz Hegezjasza (Hegesias) z Kyreny, wsp\'f3\'b3cze-
\par snego Teodorowi, szukaj\'b9cego bezbolesno\'9cci poprzez \'9cmier\'e6; zwano
\par go te\'bf ,,Nak\'b3aniaj\'b9cym do \'9cmierci" (Pejsithanatos).
\par
\par Ulubiony ucze\'f1 Sokratesa, Fedon (Phajdon, w. V/IV), za\'b3o\'bfy\'b3
\par w Elidzie szko\'b3\'ea, przeniesion\'b9 p\'f3\'9fniej przez Menedemosa
\par (339/337-265/263) do jego ojczystej Eretrii. Jej adepci specjalizowali
\par si\'ea w subtelnej dialektyce i sztuce prowadzenia filozoficznych spor\'f3w
\par
\par - erystyce.
\par
\par Najs\'b3ynniejszymi jednak dialektykami i erystykami szczyci\'b3a si\'ea,
\par nawi\'b9zuj\'b9ca i do Sokratesa, i do szko\'b3y eleackiej, szko\'b3a megarejska
\par za\'b3o\'bfona przez Euklejdesa (ok. 450-ok. 380), ucznia Sokratesa. Me-
\par garejczycy byli tw\'f3rcami s\'b3ynnych paradoks\'f3w, jak np. tzw. K\'b3amcy:
\par
\par K\'b3amca twierdzi: \'84Zdanie, kt\'f3re teraz wypowiadam, jest fa\'b3szywe"
\par
\par - i jak tu doj\'9c\'e6, czy to prawda, czy fa\'b3sz?
\par
\par Tw\'f3rcy i zwolennicy wszystkich tych szk\'f3\'b3 zapisali si\'ea w dziejach
\par filozofii, w literaturze raczej po\'9crednio, zw\'b3aszcza \'bfe pisma ich poza
\par nik\'b3ymi fragmentami zagin\'ea\'b3y. Ocala\'b3o w zupe\'b3no\'9cci, a nawet obros\'b3o
\par jeszcze utworami fa\'b3szywie przypisywanymi wielkiemu pisarzowi,
\par dzie\'b3o Platona.
\par
\par Urodzony w r. 427 przed Chr. w Atenach syn Aristona, Platon,
\par potomek arystokratycznej i zamo\'bfnej rodziny, zwi\'b9zanej sympatiami
\par politycznymi z kr\'eagami oligarchii, odebra\'b3 bardzo staranne wykszta\'b3-
\par cenie poetyckie, muzyczne, malarskie i atletyczne. W dwudziestym
\par roku \'bfycia pozna\'b3 Sokratesa i przysta\'b3 do grona jego uczni\'f3w na 8 lat,
\par do \'9cmierci mistrza, nie rezygnuj\'b9c jednak z ambicji politycznych,
\par kt\'f3rych \'bfycie nigdy nie da\'b3o mu zi\'9cci\'e6. Po \'9cmierci Sokratesa po-
\par dr\'f3\'bfowa\'b3, by\'b3 w Megarze, Kyrenie, a mo\'bfe i Egipcie, w po\'b3udniowej
\par Italii, gdzie zetkn\'b9\'b3 si\'ea z wp\'b3ywowymi kr\'eagami pitagorejczyk\'f3w.
\par Wr\'f3ci\'b3 p\'f3\'9fniej do Aten, sk\'b9d przedsi\'eabra\'b3 jeszcze trzy wa\'bfne podr\'f3\'bfe
\par na Sycyli\'ea (ok. 388, 367 i 361). Kontakty jego z tamtejszymi tyranami,
\par Dionizjuszem Starszym, M\'b3odszym i Dionem, udzia\'b3 w ich sprawach
\par
\par 104
\par
\par 105
\par
\par i dworskich intrygach omal nie zako\'f1czy\'b3y si\'ea tragicznie, gdyby
\par interwencja wp\'b3ywowych pitagorejskich przyjaci\'f3\'b3 Platona.
\par powrocie z pierwszej podr\'f3\'bfy, w roku 387 za\'b3o\'bfy\'b3 w gaju po\'9cwi\'ea
\par nym herosowi Akademosowi na przedmie\'9cciu ate\'f1skim swoj\'b9 szk\'f3\'b3
\par s\'b3ynn\'b9 Akademi\'ea, jako swego rodzaju religijne stowarzysze\'f1
\par po\'9cwi\'eacone dzia\'b3alno\'9cci filozoficznej. Przez 40 lat, a\'bf do \'9cmier|
\par (w r. 347, w osiemdziesi\'b9tym roku \'bfycia) rozwija\'b3 tu swoje nauki. ]
\par \'9cmierci odbiera\'b3 w Akademii cze\'9c\'e6 jako heros.
\par
\par Staro\'bfytno\'9c\'e6 \'b3\'b9czy\'b3a z imieniem Platona 44 utwory, z kt\'f3ry
\par 8 ju\'bf w\'f3wczas uchodzi\'b3o za nieautentyczne. Z pozosta\'b3ych podaje s:
\par
\par w w\'b9tpliwo\'9c\'e6 autentyczno\'9c\'e6 niekt\'f3rych, zw\'b3aszcza list\'f3w, wyj\'b9wsz
\par najciekawszy, si\'f3dmy, dotycz\'b9cy wspomnianych perypetii sycyli
\par skich. Jednak najwa\'bfniejszym problemem dotycz\'b9cym pu\'9ccizny Pla"
\par to\'f1skiej jest kwestia chronologii dzie\'b3 i ich kolejno\'9c\'e6. Ewoluuj\'b9ce
\par i rozwijaj\'b9ce si\'ea z wiekiem pogl\'b9dy filozofa, ca\'b3o\'9c\'e6 jednego z najbar-
\par dziej interesuj\'b9cych system\'f3w w dziejach my\'9cli ludzkiej, mog\'b9 by\'e6
\par w\'b3a\'9cciwie uj\'eate dopiero po ustaleniu czasowego nast\'eapstwa dzie\'b3 lub
\par grup dzie\'b3. Wypada wspomnie\'e6, \'bfe tw\'f3rc\'b9 metody zwanej stylometri\'b9,
\par kt\'f3ra na podstawie analizy logiki Plato\'f1skiej oraz obserwacji charak-
\par terystycznych zjawisk stylistycznych pozwala obiektywnie ustali\'e6 wy-
\par st\'eapowanie, narastanie lub zanikanie pewnych cech j\'eazyka, by\'b3 uczony
\par polski, Wincenty Lutos\'b3awski (1863-1954, podstawowe dzie\'b3o 1897).
\par
\par Badania uczonych pozwoli\'b3y na ustalenie trzech wyra\'9fnych okre-
\par s\'f3w w tw\'f3rczo\'9cci Platona. Pierwszy z nich, okre\'9clany jako sokratycz-
\par ny, by\'b3 bezpo\'9crednim nawi\'b9zaniem do nauk i \'bfywota mistrza. Wymie-
\par nimy tu Obron\'ea Sokratesa (Apologia Sokratus), w\'b3o\'bfon\'b9 w usta
\par mistrza, a niedalek\'b9 pewnie od autentycznie wyg\'b3oszonej mowy So-
\par kratesa przed s\'b9dem ate\'f1skim, w cz\'ea\'9cci pierwszej zbijaj\'b9c\'b9 postawio-
\par ne mu zarzuty bezbo\'bfno\'9cci i demoralizowania m\'b3odzie\'bfy, w drugiej
\par \emdash ju\'bf po uznaniu m\'eadrca przez s\'eadzi\'f3w za winnego - proponuj\'b9c\'b9
\par jako kar\'ea bezp\'b3atny wikt w siedzibie prytan\'f3w, czyli jedno z najwi\'eak-
\par szych wyr\'f3\'bfnie\'f1, jakie Ateny mia\'b3y dla swych zas\'b3u\'bfonych obywateli.
\par
\par Wszystkie dzie\'b3a Platona, opr\'f3cz List\'f3w (Epistoldj), maj\'b9 form\'ea
\par dialog\'f3w, w kt\'f3rych postaci\'b9 g\'b3\'f3wn\'b9, z jednym wyj\'b9tkiem, jest
\par Sokrates. W Kritonie (Kriton) skazany ju\'bf na \'9cmier\'e6 Sokrates od-
\par mawia pr\'f3by ucieczki z wi\'eazienia, w imi\'ea pos\'b3usze\'f1stwa prawom
\par ojczyzny. W Eutyfronie \{Euthyphr\'f3ri), dialogu \'84o zbo\'bfno\'9cci", pr\'f3bu-
\par j\'b9c - bez ostatecznego wyniku - doj\'9c\'e6 do okre\'9clenia tego poj\'eacia,
\par
\par 106
\par
\par Sokrates zbija przem\'b9drza\'b3e i pewne siebie twierdzenia zarozumia\'b3ego
\par \'9cwi\'eatoszka. Fedon (Phajdo\'f1) - opowie\'9c\'e6 o ostatnich chwilach So-
\par kratesa i jego \'9cmierci w wi\'eazieniu w gronie najbli\'bfszych przyjaci\'f3\'b3
\par - jest dialogiem o \'9cmierci pojmowanej jako uwolnienie nie\'9cmiertelnej
\par duszy z wi\'eaz\'f3w cia\'b3a, uleczenie z choroby \'bfycia. Charmides rozwija
\par dyskusj\'ea o m\'b9dro\'9cci-rozwadze (euphrosyne), w\'b3a\'9cciwej pi\'eakno\'9cci du-
\par szy, polegaj\'b9cej na poznaniu siebie, Laches traktuje o odwadze.
\par W pierwszym z dwu podobnie zatytu\'b3owanych dialog\'f3w, nazwanym
\par Hippiasz Mniejszy (Hippias elatton), mamy portret znanego ju\'bf samo-
\par wystarczalnego sofisty, drugi, Hippiasz Wi\'eakszy \{Hippias mejdzon),
\par w kt\'f3rym poszukuje si\'ea definicji pi\'eakna, zawiera ju\'bf jakby pierwszy
\par zarys teorii idei, maj\'b9cej sta\'e6 si\'ea centralnym tematem my\'9cli Plato\'f1-
\par skiej. Meneksenos jest parodi\'b9 politycznej mowy \'bfa\'b3obnej na poleg-
\par \'b3ych, w Ijonie (\'b3on) za\'9c g\'b3osi Sokrates-Platon pogl\'b9d, \'bfe poezja rodzi
\par si\'ea z natchnienia boskiego b\'ead\'b9cego jak gdyby ob\'b3\'b9kaniem czy te\'bf
\par sza\'b3em. Wymienione utwory obok \'bfywego przedstawienia postaci,
\par my\'9cli, reakcji Sokratesa zawieraj\'b9 r\'f3wnie\'bf najcz\'ea\'9cciej polemik\'ea z po-
\par gl\'b9dami sofist\'f3w, kt\'f3rych imiona s\'b3u\'bf\'b9 dialogom za tytu\'b3y.
\par
\par Jeszcze wyra\'9fniej wyst\'eapuje to zjawisko w tzw. dialogach wi\'eak-
\par szych, gdzie te\'bf zarysowuj\'b9 si\'ea ju\'bf pogl\'b9dy samego Platona. Protago-
\par ras - to roztrz\'b9sanie, czy dzielno\'9cci-cnoty mo\'bfna nauczy\'e6, jak uwa\'bfa
\par posta\'e6 tytu\'b3owa, a co podaje w w\'b9tpliwo\'9c\'e6 Sokrates. Wraca ten temat
\par w Menonie (Menon), ale rozstrzygni\'eacie jest tu negatywne, a w charak-
\par terystycznym epizodzie Sokrates dowodzi, \'bfe wiedza jest tylko przy-
\par pominaniem sobie czego\'9c, co si\'ea wiedzia\'b3o, anamnez\'b9, ilustruj\'b9c to
\par ukazaniem, jak niewykszta\'b3cony niewolnik \'84zna" geometri\'ea. Dziel-
\par no\'9c\'e6 nie jest wiedz\'b9, cz\'b3owiekowi daje j\'b9 b\'f3g.
\par
\par Gorgiasz (Gorgias) podejmuje temat literacki: Sokrates-Platon po-
\par lemizuje tu z retoryk\'b9 jako umiej\'eatno\'9cci\'b9 wybraniania tego, co nie-
\par sprawiedliwe. Od tego dzie\'b3ka zaczyna si\'ea wielki sp\'f3r literacki mi\'eadzy
\par filozofi\'b9 i retoryk\'b9. Atakiem na sztuczki dialektyczne sofist\'f3w, na ich
\par pozorn\'b9 tylko wiedz\'ea jest Eutydem \{Euthydemos\}. Lyzis (Lysis) - to
\par zn\'f3w szukanie odpowiedzi na pytanie, czym jest przyja\'9f\'f1. Kratylos
\par jest pierwszym znanym nam utworem zajmuj\'b9cym si\'ea teori\'b9 j\'eazyka.
\par Stawiane przez sofist\'f3w pytanie, czy nazwy rzeczy przys\'b3uguj\'b9 im
\par z natury, czy tylko na podstawie og\'f3lnej zgody, umowy m\'f3wi\'b9cych,
\par modyfikuje Platon-Sokrates zgodnie z tendencj\'b9 ca\'b3ego systemu: s\'b3o-
\par wo jest dla\'f1 tylko przybli\'bfeniem czy te\'bf kopi\'b9 idei, utrwalonym
\par
\par 107
\par
\par p\'f3\'9fniej przez spo\'b3eczny nawyk, umow\'ea. Do prawdziwej wiedzy d
\par chodzimy nie przez poznanie s\'b3\'f3w, lecz przez poznanie idej.
\par
\par Najpi\'eakniejszy chyba z dialog\'f3w, Uczta albo Biesiada (Symp\'f3-
\par sion), zbiera na przyj\'eaciu wydawanym przez zwyci\'easkiego tragediopi-
\par sarza, Agatona - pr\'f3cz gospodarza i Sokratesa - grono przyjaci\'f3\'b3:
\par
\par Arystofanesa, lekarza Eryksimacha, Alkibiadesa i innych. Biesiadnicy
\par maj\'b9 kolejno wyg\'b3osi\'e6 pochwa\'b3\'ea Erosa-Mi\'b3o\'9cci. Sokrates, powo\'b3uj\'b9c
\par si\'ea na kap\'b3ank\'ea mantinejsk\'b9, Diotim\'ea, opowiada o narodzinach Ero-
\par sa, dzieci\'eacia Dostatku (Poro\'9c) i Biedy (Penia), a w ko\'f1cu okre\'9cla go
\par jako d\'b9\'bfenie - od pi\'eakna niedoskona\'b3ego, zmys\'b3owego, przemijaj\'b9ce-
\par go - ku pi\'eaknu wiecznemu, niesko\'f1czonemu, najwy\'bfszemu, jakim jest
\par B\'f3g.
\par
\par Fajdros (Phajdros) nawi\'b9zuje do podziwianej przez posta\'e6 tytu\'b3o-
\par w\'b9 mowy Lysiasa, sofistycznej pochwa\'b3y mi\'b3o\'9cci, kt\'f3rej Sokrates
\par przeciwstawia dwie inne, jakby zarysowuj\'b9c nowy program wymowy
\par filozoficznej. W Teajtecie (Theajtetos) mamy nie uko\'f1czone zreszt\'b9
\par pomy\'9clnym wynikiem poszukiwania definicji prawdziwego poznania.
\par
\par W dziesi\'eaciu ksi\'eagach Pa\'f1stwa, tytu\'b3owanego te\'bf u nas Rzeczpos-
\par polita (Politeja), Platon rysuje obraz ustroju idealnego, sprawiedliwe-
\par go, z jego podzia\'b3em na trzy stany: rz\'b9dz\'b9cych, stra\'bfnik\'f3w, \'bfywicieli.
\par Postuluje wyrzeczenie si\'ea \'bfycia rodzinnego i w\'b3asno\'9cci prywatnej,
\par zr\'f3wnanie w prawach p\'b3ci, pa\'f1stwowy nadz\'f3r nad sprawami popula-
\par cji i edukacji, wykluczenie poezji epickiej i dramatycznej z wychowa-
\par nia. Jednostka jest ca\'b3kowicie podporz\'b9dkowana pa\'f1stwu, a celem
\par pa\'f1stwa jest prowadzenie ludzi do doskona\'b3o\'9cci. Dzie\'b3a drugiego
\par okresu stanowi\'b9 pe\'b3ne ju\'bf rozwini\'eacie oryginalnego systemu Platona,
\par a zarazem szczyt jego rozwoju literackiego.
\par
\par Okres ostatni okre\'9cliliby\'9cmy jako wa\'bfniejszy dla pogl\'b9d\'f3w filozo-
\par ficznych ni\'bf dla literatury. Pisma powsta\'b3e w nim s\'b9 niew\'b9tpliwie
\par bardziej uporz\'b9dkowane i spoiste, ale \'bfywo\'9c\'e6 i wdzi\'eak z nich uchodz\'b9.
\par Dialogi staj\'b9 si\'ea niemal wyk\'b3adami, czasem nudnawymi wyk\'b3adami.
\par Parmenides porusza zagadnienia natury cz\'b3owieka i bytu uj\'eate w dys-
\par kusji filozofa eleackiego z m\'b3odziutkim Sokratesem. W Sofi\'9ccie (So-
\par phistes) mamy pr\'f3b\'ea definicji sofisty, w Polityku (Politik\'f3s) - m\'ea\'bfa.
\par stanu i dzia\'b3acza, w Filebie (Philebos) - wyw\'f3d Sokratesa, i\'bf dobrem
\par naczelnym jest nie przyjemno\'9c\'e6, lecz m\'b9dro\'9c\'e6. Timajos (Timajos) - to
\par obszerny i powik\'b3any wyk\'b3ad systemu kosmologii; zwi\'b9zany z tym
\par dialogiem Kritias (Kritias) opowiada o mitycznej, zaginionej Atlan-
\par
\par 108
\par
\par tydzie. Dwana\'9ccie ksi\'b9g Praw (Nomoj), jedynego dzie\'b3a Platona,
\par w kt\'f3rym nie wyst\'eapuje Sokrates, to zn\'f3w wizja pa\'f1stwa idealnego,
\par ale bardziej realnego ni\'bf w Rzeczypospolitej, wizja nieraz bardzo
\par szczeg\'f3\'b3owa. Uzupe\'b3nieniem Praw jest Epinomis.
\par
\par Ukszta\'b3towany w pe\'b3ni system pogl\'b9d\'f3w Platona przyjmuje ist-
\par nienie bytu wiecznego i niezmiennego, \'9cwiata idej, kt\'f3rych tylko
\par odbiciem s\'b9 przedmioty istniej\'b9ce materialnie i poznawalne zmys-
\par \'b3owo. Idee uporz\'b9dkowane s\'b9 hierarchicznie, najwy\'bfsz\'b9 z nich stano-
\par wi idea Dobra, uto\'bfsamiana z Bogiem. \'8cwiat idej poznawalny jest
\par tylko za pomoc\'b9 rozumu, przy czym wiedza o ideach jest wrodzona,,
\par a wszelkie poznanie - to tylko przypominanie sobie przez dusz\'ea
\par rzeczy, kt\'f3re kiedy\'9c ju\'bf zna\'b3a. Nie\'9cmiertelno\'9c\'e6 duszy stanowi\'b3a dog-
\par mat Plato\'f1skich pogl\'b9d\'f3w: dusza wciela si\'ea kolejno w r\'f3\'bfne istoty
\par w \'b3a\'f1cuchu wciele\'f1 (metempsychoza). D\'b9\'bfenie do harmonii, sprawied-
\par liwo\'9cci wewn\'eatrznej, z\'b3o\'bfonej z m\'b9dro\'9cci, m\'eastwa i umiarkowania,
\par t\'easknota do \'9cwiata idej i d\'b9\'bfenie do jej szczytu, czyli Dobra - to
\par Plato\'f1ski Eros rz\'b9dz\'b9cy i \'bfyciem jednostki, i ustrojem idealnym. Te
\par pogl\'b9dy mia\'b3y istotnie zawa\'bfy\'e6 na ca\'b3ym p\'f3\'9fniejszym rozwoju filozo-
\par ficznej i religijnej my\'9cli Europy.
\par
\par Interesuje nas tu oczywi\'9ccie bardziej strona literacka tw\'f3rczo\'9cci
\par Platona. Doprowadzona przeze\'f1 do szczytu rozwoju forma dialogu
\par filozoficznego wchodzi do pi\'9cmiennictwa na sta\'b3e. Dialog ten to nie
\par tylko wymiana my\'9cli, ale i nieskazitelna forma kulturalnej rozmowy
\par modulowana w r\'f3\'bfnych tonacjach - od \'bfartu, przekomarzania si\'ea,
\par zabawy, poprzez \'9ccis\'b3y dyskurs do wyk\'b3adu i proroczych wizji. To
\par ma\'b3e dramaty w prozie, nieraz z mistrzowsko nakre\'9clon\'b9 sceneri\'b9
\par i t\'b3em; ich postaci s\'b9 wiernymi portretami psychologicznymi charak-
\par ter\'f3w; j\'eazyk dialog\'f3w jest gi\'eatki, zdolny do oddania najsubtelniej-
\par szych odcieni my\'9cli i uczucia, a r\'f3wnocze\'9cnie naznaczony jedn\'b9
\par wielk\'b9 autorsk\'b9 indywidualno\'9cci\'b9.
\par
\par Osobna uwaga nale\'bfy si\'ea Plato\'f1skim mitom, obszernym przypo-
\par wie\'9cciom uzasadniaj\'b9cym - czy raczej obrazuj\'b9cym - tre\'9c\'e6 Plato\'f1skiej
\par nauki, jak s\'b3ynny mit o jaskini zawarty w Pa\'f1stwie, por\'f3wnuj\'b9cy
\par odbierany przez cz\'b3owieka obraz \'9cwiata rzeczywistego (b\'ead\'b9cy tylko
\par odbiciem \'9cwiata idej) z odbiciem cieni przedmiot\'f3w przenoszonych na
\par zewn\'b9trz jaskini, w s\'b3o\'f1cu, a ogl\'b9danych na \'9ccianie jaskini przez
\par uwi\'eazionych w niej, plecami do wej\'9ccia obr\'f3conych ludzi. Albo
\par opowie\'9c\'e6 o kolejnych wcieleniach Era Arme\'f1czyka, do kt\'f3rej nawi\'b9\'bfe
\par
\par 109
\par
\par u nas S\'b3owacki w swej postaci Hera - Kr\'f3la-Ducha. Artyzm Platona
\par niema\'b3\'b9 mia\'b3 zas\'b3ug\'ea w oddzia\'b3ywaniu, narzucaniu nawet potomno\'9cci
\par pogl\'b9d\'f3w filozofa ate\'f1skiego.
\par
\par Nie mia\'b3 tyle szcz\'ea\'9ccia Demokryt z trackich Abder (Dem\'f3kritos,
\par ok. 460-ok. 370), je\'9cli nie tw\'f3rca - bo mia\'b3 by\'e6 nim nauczyciel jego,
\par Leukippos - to najwybitniejszy przedstawiciel materialistycznego ato-
\par mizmu, ucz\'b9cy, \'bfe \'9cwiat sk\'b3ada si\'ea z niezliczonej liczby niepodzielnych
\par cz\'b9stek (a-toma, l. p\'f3j. atomon) poruszaj\'b9cych si\'ea w pr\'f3\'bfni, kt\'f3rych
\par uk\'b3ady i zwi\'b9zki tworz\'b9 wszystko, co istnieje. Demokryt stworzy\'b3
\par ogromny zesp\'f3\'b3 dzie\'b3, swoist\'b9 encyklopedi\'ea nauki, zamkni\'eat\'b9 przez
\par staro\'bfytnych w 13 tetralogiach, a wi\'eac w 52 dzie\'b3ach. G\'b3\'f3wnym z nich
\par by\'b3o Wielkie uporz\'b9dkowanie (Megas didkosmos). Stylem, jasno\'9cci\'b9
\par wyk\'b3adu nie ust\'eapowa\'b3, zdaniem staro\'bfytnych. Platonowi. Zosta\'b3o
\par z tego ledwie trzy setki kr\'f3tkich fragment\'f3w, ale te\'bf wielki wp\'b3yw na
\par wybitne umys\'b3y materialist\'f3w czas\'f3w p\'f3\'9fniejszych.
\par
\par Demokryt pisa\'b3, jak Herodot, w dialekcie jo\'f1skim. W tym\'bfe
\par narzeczu zachowa\'b3 si\'ea wielki zbi\'f3r literatury medycznej, z\'b3o\'bfony
\par z przesz\'b3o 70 ksi\'b9g tzw. Zbi\'f3r Hippokratejski (Corpus Hippocrateum),
\par przypisywany w ca\'b3o\'9cci - nies\'b3usznie - wielkiemu lekarzowi Hippo-
\par kratesowi z Kos (ok. 460-377). Stanowi\'b3 on summ\'ea niema\'b3ych do-
\par \'9cwiadcze\'f1 greckiej medycyny opartej na praktyce wiek\'f3w i wyra\'9fnie
\par ju\'bf naukowej dzi\'eaki wyrzeczeniu si\'ea praktyk magicznych, a wykszta\'b3-
\par ceniu obserwacji, diagnostyki i prognozy. Te fachowe teksty maj\'b9
\par wag\'ea tak\'bfe dla literatury dzi\'eaki jasnemu i przejrzystemu wyk\'b3adowi,
\par umiej\'eatno\'9cci opisu, a czasem te\'bf wynikaj\'b9cej z tre\'9cci podnios\'b3o\'9cci, jak
\par np. w odziedziczonej na ca\'b3e wieki ,,przysi\'eadze Hippokratesa", zawie-
\par raj\'b9cej podstawowe po dzi\'9c dzie\'f1 zasady moralne zawodu lekar-
\par skiego. Gnomiczna zwi\'eaz\'b3o\'9c\'e6 cechuje tzw. aforyzmy, kr\'f3tkie srfcrmu\'b3o<
\par wania u\'bfyteczne w praktyce lekarskiej.
\par
\par Podw\'f3jne dziedzictwo, lekarskie i filozoficzne, zaznaczy\'b3o si^
\par w formowaniu dzie\'b3a \'bfywota najwybitniejszego filozofa-uczonego an--
\par tyku, Arystotelesa (Aristoteles). Syn Nikomacha, lekarza dworu ma-|
\par cedo\'f1skiego, urodzony w roku 384 przed Chr. w Stagejros na p\'f3\'b3wys-j
\par pie Chalkidike, w osiemnastym roku \'bfycia wst\'b9pi\'b3 do Platonowejj
\par Akademii i pozostawa\'b3 w niej przez lat 20 a\'bf do \'9cmierci mistrza. Po
\par kilku latach pobytu w Azji Mniejszej i Mitylenie na Lesbos, za-
\par
\par 110
\par
\par proszony przez Filipa II Macedo\'f1skiego, zaj\'b9\'b3 si\'ea wychowaniem
\par trzynastoletniego Aleksandra. W r. 336 przyby\'b3 do Aten, za\'b3o\'bfy\'b3
\par w\'b3asn\'b9 szko\'b3\'ea w \'9cwi\'eatym okr\'eagu Apollona Lykejskiego, Lykejon (tac.
\par Lyceum, st\'b9d nasza nazwa ,,liceum"), zwan\'b9 te\'bf Peripatem
\par (Peripatos, perypatetycy) od greckiego wyrazu oznaczaj\'b9cego \'84prze-
\par chadzanie si\'ea", gdy\'bf zwyk\'b3 by\'b3 wyk\'b3ada\'e6 chodz\'b9c w gronie uczni\'f3w.
\par W roku 323, po \'9cmierci Aleksandra Macedo\'f1skiego, wobec wrogich
\par szkole nastroj\'f3w antymacedo\'f1skich w Atenach, wyjecha\'b3 do Chalkidy
\par na Eubei, gdzie w roku nast\'eapnym (322) umar\'b3.
\par
\par Jako uczony i pisarz pozostawi\'b3 dzie\'b3o ogromne, owoc systema-
\par tycznych i wytrwa\'b3ych, tak\'bfe i zespo\'b3owych bada\'f1, a r\'f3wnocze\'9cnie
\par jako pierwszy dokona\'b3 rozcz\'b3onkowania wiedzy na dyscypliny spec-
\par jalistyczne.
\par
\par Z dwustu dzie\'b3 Arystotelesa, znanych w staro\'bfytno\'9cci, posiadamy
\par dzi\'9c 47 w 162 ksi\'eagach. Dzie\'b3a filozofa obejmowa\'b3y przede wszystkim
\par zbiory materia\'b3\'f3w naukowych, niejako uporz\'b9dkowan\'b9 ju\'bf dokumen-
\par tacj\'ea, jak np. zbiory konstytucji r\'f3\'bfnych pa\'f1stw, wykazy chrono-
\par logiczne. Z tej ca\'b3kowicie przepad\'b3ej grupy szcz\'ea\'9cliwe odkrycie papiro-
\par logiczne zwr\'f3ci\'b3o jedno, ale bardzo wa\'bfne dzie\'b3ko Ustr\'f3j polityczny
\par Aten (Athenajon politejd).
\par
\par Przepad\'b3y te\'bf dla nas, poza gar\'9cci\'b9 fragment\'f3w, najbardziej wy-
\par pracowane literacko dzie\'b3a, przeznaczone dla szerszego kr\'eagu odbior-
\par c\'f3w, dialogi, r\'f3\'bfni\'b9ce si\'ea jednak od Plato\'f1skich innym, nieco mecha-
\par nicznym uk\'b3adem. Rozdziela\'b3 mianowicie autor mi\'eadzy dwu uczest-
\par nik\'f3w dialogu wyk\'b3ad przeciwnych w danej kwestii pogl\'b9d\'f3w, trzecie-
\par mu pozostawiaj\'b9c rol\'ea s\'eadziego oraz rzecznika w\'b3asnych pogl\'b9d\'f3w
\par Arystotelesa. Tytu\'b3y za\'9cwiadczone, jak np. Sofista (Sophistes), Polityk
\par (Politik\'f3s), nawi\'b9zywa\'b3y nieraz wyra\'9fnie do problematyki Plato\'f1skiej.
\par
\par Zachowany zr\'b9b dzie\'b3a stanowi\'b9 natomiast swego rodzaju wy-
\par k\'b3ady-podr\'eaczniki na wewn\'eatrzny u\'bfytek szko\'b3y, nieraz ledwie na-
\par szkicowane, trudne do zinterpretowania przez sw\'b9 zwi\'eaz\'b3o\'9c\'e6. Sk\'b3adaj\'b9
\par si\'ea na t\'ea grup\'ea dzie\'b3a przyrodnicze, zw\'b3aszcza z dziedziny zoologii,
\par kt\'f3r\'b9 Arystoteles stworzy\'b3 jako nauk\'ea, biologii, psychologii (O duszy,
\par Peri psyches), kosmologii (zwanej przez Arystotelesa Fizyk\'b9, Physika).
\par -Metafizyka (Ta meta ta physika) obejmowa\'b3a zarys teologii i polemik\'ea
\par z systemem Plato\'f1skim. Metafizyka bra\'b3a sw\'b9 nazw\'ea st\'b9d, \'bfe w uk\'b3a-
\par dzie dzie\'b3 Arystotelesa jej ksi\'eagi nast\'eapowa\'b3y bezpo\'9crednio po
\par (gr. meta) ksi\'eagach Fizyki (Physika).
\par
\par 111
\par
\par Z trzech Etyk, napisanych przez Arystotelesa, l\'b9jwcze\'9cniejszym
\par zarysem jego pogl\'b9d\'f3w jest Eudemejska (Ethikd Eldemeja), najpe\'b3-
\par niejszym - Nikomachejska (Ethikd Nikomdchejd), a tav. Wielka (Ethi-
\par kd megala) - wersj\'b9 po\'9credni\'b9. Osiem ksi\'b9g Polityki (\'b0olitikd) zawiera
\par rozwa\'bfania o istocie pa\'f1stwa, typach ustroj\'f3w, wzajonnym stosunku
\par jednostki i pa\'f1stwa, obowi\'b9zk\'f3w rz\'b9d\'f3w. Otwieraj\'b9 :bi\'f3r Arystotele-
\par sowy dzie\'b3a, kt\'f3re dzi\'9c nazwaliby\'9cmy metodologicznym. Jest to zbi\'f3r
\par pism obejmowanych wsp\'f3ln\'b9 nazw\'b9 Narz\'eadzie (\'d3rfinon), tworz\'b9cy
\par system logiki klasycznej opartej na dedukcji, umiej\'eano\'9cci wyprowa-
\par dzania twierdze\'f1 szczeg\'f3\'b3owych z og\'f3lnych.
\par
\par Najbardziej zainteresuj\'b9 nas tutaj pisma Arystoelesa dotycz\'b9ce
\par teorii literatury. Trzy ksi\'eagi Retoryki (Peri rhetoikes) nawi\'b9zuj\'b9
\par w ksi\'eadze I, dotycz\'b9cej sposob\'f3w argumentacji, do systemu logiki,
\par w ksi\'eadze II z my\'9cl\'b9 o ,,odbiorcy" m\'f3w kre\'9cl\'b9 ynikliwe analizy
\par psychologiczne i daj\'b9 jakby przes\'b3anki socjologii, will - omawiaj\'b9
\par \'9crodki stylistyczne. Z dwu pocz\'b9tkowo ksi\'b9g Poetyk (Peri pojetikes)
\par zachowa\'b3a si\'ea tylko pierwsza po\'9cwi\'eacona poezji epickiej, g\'b3\'f3wnie za\'9c
\par tragedii, ksi\'eaga druga (o komedii) zagin\'ea\'b3a. Podstawovym za\'b3o\'bfeniem
\par Arystotelesa jest, i\'bf wszelka poezja jest na\'9cladowaniem (mimesis)
\par rzeczywisto\'9cci, oczywi\'9ccie na\'9cladowaniem o r\'f3\'bfnym sopniu wierno\'9cci
\par i z u\'bfyciem r\'f3\'bfnych \'9crodk\'f3w artystycznych. Tak wi\'eat na\'9cladowaniem
\par czynno\'9cci powa\'bfnych i podnios\'b3ych jest epika i tw\'f3czo\'9c\'e6 tragiczna,
\par czynno\'9cci \'9cmiesznych i niskich - komedia i poezja janbiczna. Dzia\'b3a-
\par nie tragedii na odbiorc\'f3w polega, wedle Arystotelsa, na \'84oczysz-
\par czeniu" (kdtharsis\}, procesie wewn\'eatrznego wyzwolona i podniesienia
\par prowadz\'b9cego do ukojenia, uwolnienia duszy odbbrcy od silnych
\par afekt\'f3w. Arystoteles twierdzi\'b3, \'bfe poezja jest bardziej filozoficzna
\par i wznio\'9clejsza od historiografii, bo poezja przedst;wia to, co po-
\par wszechne, podczas gdy historia to, co szczeg\'f3\'b3owe.
\par
\par Arystoteles, ucze\'f1 Platona, odszed\'b3 w swych pogl\'b9dach od mistrza
\par i przeciwstawi\'b3 mu si\'ea nie tylko w formach swyc\'b3- systematycznie
\par .uporz\'b9dkowanych wywod\'f3w, ale i w tre\'9cci pogl\'b9d\'d3Y filozoficznych.
\par Podobnie jak Platon, wierzy\'b3 w istnienie wiedzy pravdziwej, daj\'b9cej
\par si\'ea uj\'b9\'e6 w s\'b9dy i poj\'eacia og\'f3lne, ale \'9cwiat idej odrzuca jako zbyteczn\'b9
\par hipotez\'ea. Przedmioty poj\'ea\'e6 og\'f3lnych s\'b9 w rzeczach, worz\'b9 ich istot\'ea
\par - form\'ea, a ka\'bfdy byt rzeczywi\'9ccie istniej\'b9cy sk\'b3aca si\'ea z materii
\par i formy (entelechia) decyduj\'b9cej o tym, czym on jes. Wszelki ruch,
\par ka\'bfde stawanie si\'ea - to aktualizacja mo\'bfliwo\'9cci materi w \'b3a\'f1cuchu si\'b3,
\par
\par 112
\par
\par sprawczych dzia\'b3aj\'b9cych celowo. Pocz\'b9tkiem \'b3a\'f1cucha jest pierwsza
\par przyczyna i cel \'9cwiata - czysta forma, sama my\'9cl, B\'f3g, Szcz\'ea\'9ccie.
\par W filozofii praktycznej jako dobro naczelne Arystoteles wskazywa\'b3
\par Szcz\'ea\'9ccie, do kt\'f3rego dochodzi si\'ea przez dzielno\'9c\'e6-cnot\'ea. W\'b3a\'9cciwe
\par post\'eapowanie polega tu na wyborze w\'b3a\'9cciwego \'9crodka mi\'eadzy po-
\par stawami skrajnymi. Tak np. odwaga - to \'9crodek mi\'eadzy tch\'f3rzos-
\par twem i zuchwalstwem. \'8crodkiem realizacji sprawiedliwo\'9cci w spo\'b3ecz-
\par no\'9cci ludzkiej jest pa\'f1stwo, cz\'b3owiek jest istot\'b9 z natury spo\'b3eczn\'b9,
\par pa\'f1stwo musi si\'ea liczy\'e6 z jednostk\'b9, jej potrzebami i przyzwyczajenia-
\par mi, gdy\'bf jest wsp\'f3lnot\'b9 ludzi wolnych. Na pa\'f1stwie te\'bf ci\'b9\'bfy obowi\'b9-
\par zek wychowania obywateli, a dopomaga w tym sztuka, o kt\'f3rej
\par dzia\'b3aniu na cz\'b3owieka ju\'bf wspominali\'9cmy.
\par
\par Ten drugi wielki, obok platonizmu, system mia\'b3 mocno zawa\'bfy\'e6
\par na dziejach my\'9cli europejskiej, oddzia\'b3ywanie jego w filozofii i nauce
\par obserwujemy jeszcze i dzisiaj. Szko\'b3a stworzona przez Arystotelesa
\par przetrwa\'b3a przez ca\'b3e wieki, kultywuj\'b9c, ale i modyfikuj\'b9c nauki
\par mistrza. Zapocz\'b9tkowany przez Arystotelesa rozw\'f3j nauk specjalis-
\par tycznych nieoboj\'eatny by\'b3 dla literatury, kt\'f3ra odt\'b9d mia\'b3a by\'e6 coraz
\par bardziej uczona.
\par
\par Najwybitniejszy z uczni\'f3w Arystotelesa, Teofrast (The\'f3phrastos)
\par z Eresos na Lesbos (ok. 372-287), uczyni\'b3 w nauce dla botaniki to, co
\par mistrz dla zoologii, a w literaturze zapisa\'b3 si\'ea zbiorkiem 30 Charak-
\par ter\'f3w (Ethik\'f3j charakteres), rysunk\'f3w ludzkich negatywnych usposo-
\par bieiT""malowanych z realizmem szczeg\'f3\'b3\'f3w, barwnych i plastycznych,
\par ukazuj\'b9cych \'bfycie powszednie Aten tej epoki, cho\'e6 by\'e6 mo\'bfe pomy\'9c-
\par lanych jako wzorce dla komedii. Charaktery mia\'b3y po wiekach wyda\'e6
\par potomstwo literackie - od Charakter\'f3w La Bruyere'a po Zofi\'ea Na\'b3-
\par kowsk\'b9 (Charaktery, a w pewnym sensie te\'bf Medaliony).
\par
\par Zainteresowanie cz\'b3owiekiem, jego psychik\'b9, jego rol\'b9 w spo\'b3ecz-
\par no\'9cci, a dalej praktyczne potrzeby, kt\'f3rym pr\'f3bowali sprosta\'e6 sofi\'9cci,
\par znalaz\'b3y wyraz w jeszcze jednej wielkiej ga\'b3\'eazi tw\'f3rczo\'9cci literackiej,
\par rozwini\'eatej najpe\'b3niej w demokratycznych Atenach - w wymowie
\par literackiej. Wszystkie wytworzone przez demokracj\'ea instytucje, zgro-
\par madzenie ludowe, s\'b9dy, wielkie uroczysto\'9cci i \'9cwi\'eata dawa\'b3y okazj\'ea
\par do-wyst\'b9pienia m\'f3wcom - \'bfywe s\'b3owo mia\'b3o w\'f3wczas wag\'ea niepo-
\par r\'f3wnanie wi\'eaksz\'b9 ni\'bf w wiekach p\'f3\'9fniejszych i bardziej ju\'bf literac-
\par kich, ho\'b3duj\'b9cych s\'b3owu pisanemu, co nie znaczy, \'bfeby tego \'bfywego
\par
\par 113
\par
\par s\'b3owa nie przygotowywano i nie utrwalano na pi\'9cmie. Przypomnijmy
\par rol\'ea, jak\'b9 graj\'b9 mowy w historiografii, zw\'b3aszcza u Tukidydesa,
\par przypomnijmy dwie literackie wersje mowy obro\'f1czej Sokratesa,
\par przypomnijmy teori\'ea i praktyk\'ea retoryczn\'b9 Gorgiasa. Tylko poprzez
\par dalekie odbicie cudzych relacji mo\'bfemy co\'9c s\'b9dzi\'e6 o wymowie najt\'ea\'bf-
\par szych polityk\'f3w-m\'f3wc\'f3w, jak np. Peryklesa.
\par
\par Wiemy, \'bfe do\'9c\'e6 wcze\'9cnie potrzeba powodowa\'b3a powstanie pierw-
\par szych podr\'eacznik\'f3w praktyczno-teoretycznych wymowy, przy czym
\par pierwszymi ich tw\'f3rcami mieli by\'e6 Sycylijczycy: Koraks (po r. 467)
\par i Tejsias (po\'b3owa w. V przed Chr.), wcze\'9cniejsi od Leonty\'f1czyka
\par Gorgiasa. Bezpo\'9crednio poznajemy wielk\'b9 wymow\'ea dopiero z zacho-
\par wanych oracji m\'f3wc\'f3w attyckich V, a zw\'b3aszcza IV wieku przed Chr.,
\par na IV wiek przypada te\'bf najwi\'eakszy rozkwit tej tw\'f3rczo\'9cci. Powie-
\par dzie\'e6 by mo\'bfna, \'bfe ostatni\'b9 si\'b3\'b9 demokracji by\'b3o pot\'ea\'bfne s\'b3owo.
\par
\par Wymowa s\'b3u\'bfy\'b3a r\'f3\'bfnym celom praktycznym - s\'b3u\'bfbie pa\'f1stwu
\par jako wymowa polityczna, s\'b9dom, gdzie wobec trybuna\'b3\'f3w sk\'b3adaj\'b9-
\par cych si\'ea dos\'b3ownie z setek s\'eadzi\'f3w dobry m\'f3wca m\'f3g\'b3 wyj\'b9tkowo
\par skutecznie dzia\'b3a\'e6, czy to gdy operowa\'b3 wy\'9cmienitym przygotowa-
\par niem formalnoprawnym, czy to, gdy gra\'b3 tylko na nami\'eatno\'9cciach
\par t\'b3umu s\'eadzi\'f3w. Wspania\'b3ym okazjom s\'b3u\'bfy\'b3a wreszcie mowa popiso-
\par wa (epidejktyczna). Literatura p\'f3\'9fniejsza, tworz\'b9ca wykazy kla-
\par syk\'f3w, do kanonu m\'f3wc\'f3w zaliczy\'b3a a\'bf 10 wybitnych imion, ale
\par przekaza\'b3a te\'bf pami\'ea\'e6 innych wybitnych krasom\'f3wc\'f3w tej wyj\'b9tkowo
\par rozgadanej epoki. Tw\'f3rczo\'9c\'e6 ich przekazano nam nier\'f3wno, wiele
\par przepad\'b3o, wiele wzbudza w\'b9tpliwo\'9cci co do autentyczno\'9cci, mo\'bfemy
\par jednak nakre\'9cli\'e6 pewien ci\'b9g rozwojowy.
\par
\par Najstarszy by\'b3 Antyfont (Antiph\'f3n) z Ramnus (ok. 480-411),
\par sofista i teoretyk, arystokrata skazany na \'9cmier\'e6 po upadku rz\'b9d\'f3w
\par oligarchicznych. Nie zachowa\'b3 si\'ea jego traktat o retoryce, z 15 m\'f3w
\par zachowanych charakterystyczne s\'b9 trzy tetralogie, cykle czterech m\'f3w
\par w tej samej sprawie, obejmuj\'b9ce: oskar\'bfenie, obron\'ea, replik\'ea oskar-
\par \'bfenia, replik\'ea obrony, daj\'b9ce poj\'eacie o wyrobionej praktyk\'b9 technii
\par oratorskiej.
\par
\par Tylko cztery mowy (m. in. O powrocie - Peri tes kath\'f3du), w t:
\par
\par najwa\'bfniejsza obrona w\'b3asna w procesie o bezbo\'bfno\'9c\'e6: O misterit
\par (Peri ton mysterion), zosta\'b3y po arystokracie Andokidesie, urodzon;
\par
\par ok. 445, skazanym na wygnanie w r. 415, chwalonym jako wz\'d3
\par czystej attyczyzny.
\par
\par 114
\par
\par Urodzony ok. 455 Lizjasz (Lysias, zm. w r. 378) by\'b3 metojkiem
\par i nigdy nie osi\'b9gn\'b9\'b3 pe\'b3nych praw obywatelskich. Retoryk\'ea studiowa\'b3
\par na Sycylii, po powrocie do Aten omal nie pad\'b3 ofiar\'b9 terroru ,,trzy-
\par dziestu", ocala\'b3, trac\'b9c jednak brata skazanego przez tyran\'f3w na
\par \'9cmier\'e6. Powr\'f3ciwszy do Aten zosta\'b3 logografem, tzn. autorem m\'f3w
\par pisanych dla klient\'f3w wyst\'eapuj\'b9cych przed s\'b9dem (wed\'b3ug prawa
\par ate\'f1skiego ka\'bfdy musia\'b3 w swej sprawie przed s\'b9dem stawa\'e6 sam,
\par korzystaj\'b9c najwy\'bfej z mowy przygotowanej przez logografa albo te\'bf
\par z pomocy drugiego m\'f3wcy, synegora - \'84doradcy"). Klientela Lizjasza
\par wywodzi\'b3a si\'ea g\'b3\'f3wnie z kr\'eag\'f3w demokratycznych. Procesy nawi\'b9zy-
\par wa\'b3y nieraz do niedawnych tragicznych wydarze\'f1 politycznych, jak
\par np. w jedynej sprawie, w kt\'f3rej Lizjasz wyst\'b9pi\'b3 osobi\'9ccie, nawi\'b9zuj\'b9c
\par do przej\'9c\'e6 w\'b3asnych, gdy oskar\'bfa\'b3 Eratostenesa, jednego z ,,trzydzies-
\par tu", sprawc\'ea \'9cmierci brata Lizjasza.
\par
\par W mowach, kt\'f3re tworzy\'b3 jako logograf, doprowadzi\'b3 do perfekcji
\par dopasowanie niejako stylu i tre\'9cci do postaci klienta, czy to b\'eadzie
\par obrona pewnego Eufiletosa, poczciwego mieszczucha, kt\'f3ry zabi\'b3
\par z\'b3apanego in flagranti gacha \'bfony, Eratostenesa, czy mowa inwalidy,
\par broni\'b9cego praw do zakwestionowanej renty. Styl prosty i jasny,
\par elegancki j\'eazyk, precyzja wywod\'f3w czyni\'b9 Lizjasza jednym z naj-
\par wybitniejszych m\'f3wc\'f3w praktyk\'f3w. Zachowa\'b3o si\'ea przesz\'b3o 30 jego
\par m\'f3w. Uczniem Lizjasza, a nauczycielem Demostenesa, by\'b3 logograf
\par Isajos z Chalkidy na Eubei (ok. 420-ok. 350), specjalista w sprawach
\par spadkowych, kt\'f3rych dotyczy zachowane 11 m\'f3w.
\par
\par Wyj\'b9tkowo d\'b3ugi \'bfywot przeznaczony by\'b3 jednej z najbardziej
\par wp\'b3ywowych postaci antyku, Izokratesowi (Isokrates, 436-338). Syn
\par w\'b3a\'9cciciela wytw\'f3rni instrument\'f3w muzycznych, ucze\'f1 sofist\'f3w i So-
\par kratesa, zrujnowany przez wojn\'ea peloponesk\'b9, w r. 320 stworzy\'b3
\par w Atenach szko\'b3\'ea retoryczn\'b9. Sam nie przemawia\'b3, mia\'b3 zbyt s\'b3aby
\par g\'b3os, jako logograf te\'bf nie odni\'f3s\'b3 wi\'eakszych sukces\'f3w, sta\'b3 si\'ea
\par natomiast uznanym mistrzem wymowy popisowej i politycznej, kt\'f3r\'b9
\par reprezentuj\'b9 jego mowy-traktaty. Domaga\'b3 si\'ea jedno\'9cci Grek\'f3w, szu-
\par ka\'b3 dla nich przyw\'f3dcy przeciw Persom i znalaz\'b3 w ko\'f1cu takiego
\par przyw\'f3dc\'ea... w kr\'f3lu Macedonii, Filipie II. Kiedy Filip pobi\'b3 Grek\'f3w
\par pod Cherone\'b9, dziewi\'ea\'e6dziesi\'eacioo\'9cmioletni Izokrates pope\'b3ni\'b3 samo-
\par b\'f3jstwo.
\par
\par Z zachowanych 21 m\'f3w, czy raczej pism, najwa\'bfniejszy jest
\par Panegiryk (Panegyrik\'f3s) z r. 380, fikcyjna mowa na uroczystym
\par
\par 115
\par
\par zebraniu \'9cwi\'b9tecznymn (panegyris), kt\'f3rego tytu\'b3 mia\'b3 si\'ea sta\'e6 okre\'9c-
\par leniem gatunkowym. Mowa ta, nad kt\'f3r\'b9 Izokrates pracowa\'b3 ponad
\par 10 lat, nawo\'b3ywa\'b3a do zjednoczenia wszystkich Grek\'f3w przeciw Persji
\par i uwolnienia Jonii azjatyckiej, do pogodzenia dotychczasowych prze-
\par ciwnik\'f3w: Aten - kt\'f3re winny zachowa\'e6 przewag\'ea na morzu, i Sparty
\par
\par - maj\'b9cej przewodzi\'e6 na l\'b9dzie. Z pism pozosta\'b3ych wymieni\'e6 trzeba
\par parenezy (parajnesis - namowa, zach\'eata) skierowane do Nikoklesa,
\par w\'b3adcy Cypru, dwa listy retoryczne do Filipa oraz chwal\'b9cy w\'b3adc\'ea
\par macedo\'f1skiego Panatenaik (Panathenaik\'f3s) - mow\'ea na \'9cwi\'eacie Pan-
\par atenaj\'f3w.
\par
\par Izokrates by\'b3 publicyst\'b9 politycznym, oddzia\'b3ywanie jego pism nie
\par polega\'b3o na koncepcjach, w kt\'f3rych by\'b3 w\'b3a\'9cciwie ma\'b3o oryginalny
\par
\par - mowy s\'b9 rozumne, rzetelne, ale banalne - tylko na doskona\'b3o\'9cci
\par formalnej. Sk\'b3adaj\'b9 si\'ea na ni\'b9: rytm akcentowany w klauzulach, tj.
\par metrycznych spadkach zda\'f1 i ich cz\'ea\'9cci, obrazowo\'9c\'e6, przejrzysta
\par budowa wspania\'b3ych d\'b3ugich okres\'f3w (period\'f3w), kt\'f3re on w\'b3a\'9cnie
\par wprowadzi\'b3 do wymowy, zabarwienie prozy j\'eazykiem poetyckim,
\par unikanie rozziewu (hiatus), tj. stykania wyraz\'f3w, z kt\'f3rych pierwszy
\par ko\'f1czy si\'ea, a drugi zaczyna samog\'b3osk\'b9. Izokrates jest tw\'f3rc\'b9 artys-
\par tycznej prozy greckiej - i europejskiej, wzorem dla ca\'b3ej p\'f3\'9fniejszej
\par wymowy. Sam nazywa\'b3 sw\'b9 nauk\'ea filozofi\'b9, by\'b3a to jednak tylko
\par retoryka, a retoryczna szko\'b3a Izokratesa sta\'b3a si\'ea wzorcem dla kon-
\par kuruj\'b9cego z filozoficznym programu og\'f3lnego wykszta\'b3cenia formal-
\par nego, przej\'eatego p\'f3\'9fniej przez Rzym (Cyceron, Kwintylian) i przeka-
\par zanego potomno\'9cci jako szko\'b3a humanistyczna.
\par
\par W\'9cr\'f3d uczni\'f3w Izokratesa widniej\'b9 imiona Demostenesa, Ajschi-
\par nesa, Hyperejdesa, Likurga, znacz\'b9ce now\'b9 epok\'ea wymowy... i histo-
\par rii. Urodzony ok. 390 Ajschines (zm. 315), za m\'b3odu aktor, p\'f3\'9fniej
\par polityk i, jak si\'ea zdaje, niebezinteresowny zwolennik Filipa II Mace-
\par do\'f1skiego, a za\'bfarty przeciwnik Demostenesa, po przegranym w roku
\par 330 procesie wygnany z Aten, jest dla nas autorem trzech tylko m\'f3w,
\par \'9cwietnie i jasno napisanych, zr\'eacznych, nieraz wdzi\'eacznych, czasem
\par gwa\'b3townych. Przegrywa\'b3, ale z Demostenesem.
\par
\par Nieco ode\'f1 m\'b3odszy Hyperejdes (ok. 389-322), \'9cwiatowiec i mi\'b3o\'9c-
\par nik rozkoszy, zwalcza\'b3 Macedo\'f1czyk\'f3w konsekwentniej jeszcze ni\'bf
\par Demostenes i przyp\'b3aci\'b3 to \'bfyciem, zamordowany przez zbir\'f3w Anty-
\par patra. Cechowa\'b3 go nie patos, ale wdzi\'eak (charis), humor, ironia,^
\par niedba\'b3a elegancja r\'f3wnie\'bf w wyst\'b9pieniach przed s\'b9dem. To on mia
\par
\par 116
\par
\par obna\'bfy\'e6 przed s\'eadziami piersi pi\'eaknej hetery Fryne i wygra\'e6 tym jej
\par spraw\'ea. Dopiero odkrycia papirologiczne przynios\'b3y nam du\'bfe strz\'ea-
\par py jego 6 m\'f3w.
\par
\par Najstarszy z tej grupy Likurg (Lykurgos, ok. 396-324), jest dla nas
\par autorem jednej tylko mowy, Przeciw Leokratesowi (Kata Leokratus),
\par oskar\'bfenia obywatela ate\'f1skiego, kt\'f3ry po Cheronei opu\'9cci\'b3 ojczyzn\'ea,
\par oskar\'bfenia nie tyle prawnego, co moralnego. Ten \'9credniej miary
\par m\'f3wca, przeciwnik Macedonii, by\'b3 rzetelnym i umiej\'eatnym adminis-
\par tratorem, \'84ministrem skarbu" Aten w latach 338-327, m. in. tw\'f3rc\'b9
\par marmurowego teatru Dionizosa.
\par
\par Uznanym mistrzem wymowy greckiej by\'b3 i pozosta\'b3 Demostenes
\par (Demosthenes, 384-322), syn w\'b3a\'9cciciela wytw\'f3rni broni, osierocony
\par w si\'f3dmym roku \'bfycia i wyzyskiwany przez niesumiennych krew-
\par nych-opiekun\'f3w. Doszed\'b3szy do pe\'b3noletno\'9cci, oskar\'bfy\'b3 ich i wygra\'b3
\par proces, lecz nie odzyska\'b3 maj\'b9tku. Usiln\'b9 prac\'b9 nad sob\'b9 pokona\'b3,
\par utrudniaj\'b9ce mu karier\'ea m\'f3wcy, wady wymowy i s\'b3abo\'9c\'e6 g\'b3osu.
\par Podj\'b9\'b3 dzia\'b3alno\'9c\'e6 jako logografi synegoros. W latach 351-340 da\'b3 si\'ea
\par pozna\'e6 jako m\'f3wca polityczny, zajad\'b3y przeciwnik Filipa II i rosn\'b9cej
\par pot\'eagi macedo\'f1skiej, w roku 340 doszed\'b3 na trzy lata do w\'b3adzy. Po
\par kl\'easce cheronejskiej zachowa\'b3 wp\'b3ywy i popularno\'9c\'e6, niejaki Ktezy-
\par font wyst\'b9pi\'b3 nawet o wyr\'f3\'bfnienie go z\'b3otym wie\'f1cem, ale Ajschines
\par zakwestionowa\'b3 legalno\'9c\'e6 wniosku w mowie Przeciw Ktezyfontowi
\par \{Kata Ktesiph\'f3ntos). Do procesu przeciw Demostenesowi dosz\'b3o do-
\par piero w roku 330. Sprawa formalnie proceduralna, by\'b3a de facto
\par wielkim procesem politycznym, wygranym przez broni\'b9cego ca\'b3ego
\par swego \'bfycia i dzia\'b3alno\'9cci Demostenesa. Sze\'9c\'e6 lat p\'f3\'9fniej, zamieszany
\par w afer\'ea Harpalosa (skarbnika Aleksandra Wielkiego), kt\'f3ry uwi\'f3z\'b3
\par do Aten zdefraudowany skarb, musia\'b3 Demostenes uciec na wygnanie
\par na Egin\'ea. Wr\'f3ci\'b3 po \'9cmierci Aleksandra (323) i podj\'b9\'b3 zn\'f3w dzia\'b3al-
\par no\'9c\'e6 antymacedo\'f1sk\'b9. Za\'b3amanie si\'ea powstania Grek\'f3w zadecydowa-
\par \'b3o o losach m\'f3wcy. Otoczony przez siepaczy Antypatra w \'9cwi\'b9tyni
\par Posejdona na wyspie Kalaurii w Argolidzie, otru\'b3 si\'ea.
\par
\par Zachowana pu\'9ccizna Demostenesa obejmuje oko\'b3o 60 m\'f3w (nie-
\par kt\'f3re nieautentyczne lub podejrzanej autentyczno\'9cci). S\'b9 tu: mowy
\par s\'b9dowe w sprawach cywilnych pisane przez Demostenesa-logografa,
\par np. Przeciw Kanonowi (Kata K\'f3nonos\} czy Przeciw Kalliklesowi (Pros
\par Kallikled), mowy w sprawach politycznych, z kt\'f3rych wymieni\'e6 trzeba
\par nigdy nie wyg\'b3oszone, gwa\'b3towne oskar\'bfenie bogacza Mejdiasa, kt\'f3ry
\par
\par 117
\par
\par publicznie spoliczkowa\'b3 Demostenesa, a przed procesem za\'b3agodzi)
\par spraw\'ea pieni\'eadzmi, mow\'ea O przeniewierczym poselstwie \{Perl tes
\par parapresbejas), oskar\'bfaj\'b9c\'b9 Ajschinesa jako pos\'b3a ate\'f1skiego o prze-
\par kroczenie uprawnie\'f1 przy zawieraniu pokoju z Filipem w r. 346,
\par Proces odby\'b3 si\'ea w r. 343 i Ajschines zdo\'b3a\'b3 si\'ea obroni\'e6 przed
\par zarzutami. Ostatni akt w sporze m\'f3wc\'f3w stanowi\'b3a wspomniana ju\'bf
\par mowa W obronie Ktezyfonta, czyli O wie\'f1cu (Hyper Ktesiphontos peri
\par tu stephanu), najs\'b3ynniejsza z Demostenesowych.
\par
\par Z przem\'f3wie\'f1 przed zgromadzeniem ludowym poznajemy wie\'b3k;
\par
\par polityk\'ea tej epoki. Odbijaj\'b9 one etapy politycznej kariery Demos
\par tenesa, a g\'b3\'f3wnie jego walk\'ea z Filipem. W roku 351 wyg\'b3asza pierwsz;
\par
\par Filipik\'ea (Kata Philippu, jak wiemy, okre\'9clenie to mia\'b3o si\'ea sta\'e6 ter-
\par minem potocznym), proponuj\'b9c\'b9 prowadzenie wojny podjazdowe]
\par przeciw Filipowi w Tracji, w latach 349-348 trzy Mowy olintyjskit
\par (Logoj Olynthiak\'f3j) sk\'b3aniaj\'b9ce Ateny do przyj\'9ccia z pomoc\'b9 zagro\'bfo-
\par nemu przez Filipa sojuszniczemu miastu na p\'f3\'b3wyspie Chalkidike,
\par Jednak Olint pad\'b3 i zosta\'b3 zburzony, w r. 346 dosz\'b3o do pokoju (tzw.
\par pokoju Filokratesa), kt\'f3rego Demostenes broni\'b3 (mowa O pokoju -
\par Peri ejrenes, 346), cho\'e6 atakowa\'b3 jego tw\'f3rc\'f3w: Filokratesa i Ajschii
\par nesa. Tymczasem Filip umacnia\'b3 swe pozycje okr\'b9\'bfaj\'b9c Ateny sieci;
\par
\par uk\'b3ad\'f3w z ich wrogami. Zamys\'b3y macedo\'f1skie demaskowa\'b3 m\'f3wc;
\par
\par w drugiej i trzeciej Filipice (z r. 344 i 341) oraz poprzedzaj\'b9cej ti
\par ostatni\'b9 mowie O po\'b3o\'bfeniu na Chersonezie (Peri ton en Chersoneso),'
\par rysuj\'b9c posta\'e6 kr\'f3la jako wroga wolno\'9cci nie tylko Aten, ale ca\'b3ej
\par Hellady. Ostatni\'b9 z wielkich m\'f3w politycznych by\'b3 Epitafios (Epita-
\par phios) na poleg\'b3ych pod Cherone\'b9, pochwa\'b3a ich mi\'b3o\'9cci ojczyzny,
\par pochwa\'b3a demokracji, po\'b3\'b9czona z publicznym napi\'eatnowaniem
\par zdrajc\'f3w - stronnictwa macedo\'f1skiego.
\par
\par W ocenie wymowy Demostenesa wyr\'f3\'bfnia si\'ea zawsze niemal
\par momenty polityczne i literackie. Wielkiemu zmaganiu ostat-
\par niego szermierza gin\'b9cej wolno\'9cci towarzyszy\'b3a \'bfarliwo\'9c\'e6, si\'b3a uczu-
\par cia. Nie ma u Demostenesa humoru i wdzi\'eaku, jest tylko wstrz\'b9saj\'b9-
\par cy patos, gryz\'b9ca ironia, nami\'eatna przesada. Wewn\'eatrzny rytm
\par mowy narzucaj\'b9 nie tyle prawid\'b3a retoryki, co uczucia m\'f3wcy.
\par Mozolnie nad sob\'b9 pracuj\'b9cy m\'f3wca uczyni\'b3 ze swej wymowy or\'ea\'bf
\par praktycznego polityka. Staro\'bfytni uznali go za najwi\'eakszego m\'f3wc\'ea
\par Grecji, wielka polityczna wymowa demokracji zesz\'b3a wraz z nim do
\par grobu.
\par
\par 118
\par
\par Z wspomnianego kanonu m\'f3wc\'f3w wymienimy jeszcze metojka
\par ate\'f1skiego, Koryntyjczyka Dejnarcha (ok. 360-ok. 290), zwolennika
\par Macedonii i oskar\'bfyciela Demostenesa w procesie zwi\'b9zanym ze
\par spraw\'b9 Harpalosa, a spoza kanonu - ludowego m\'f3wc\'ea Demadesa,
\par dowcipnisia i \'9cwietnego improwizatora, zwolennika Macedonii. Nie
\par znamy jego m\'f3w, zachowa\'b3y si\'ea o nim anegdoty i \'9cwietne powiedze-
\par nia, jak np. to: \'84Nie, Ate\'f1czycy, Aleksander nie umar\'b3, gdyby umar\'b3,
\par ca\'b3y \'9cwiat \'9cmierdzia\'b3by tym trupem!".
\par
\par IV
\par Okres hellenistyczny
\par
\par l. Proza
\par
\par (filozofia, wymowa, proza naukowa, historiografia)
\par
\par Aleksander jednak umar\'b3, jak przed nim \'9cwietno\'9c\'e6 Aten, a \'9cwiat
\par grecki po jego wielkich wyprawach ca\'b3kowicie si\'ea odmieni\'b3. Nie
\par wchodz\'b9c w szczeg\'f3\'b3y zawik\'b3anej historii walk nast\'eapc\'f3w Aleksandra,
\par diadoch\'f3w (pierwsza generacja) i epigon\'f3w (druga generacja), pod-
\par kre\'9clmy tylko przemian\'ea politycznych struktur. Dawne greckie mias-
\par ta-pa\'f1stwa przetrwa\'b3y jako ju\'bf tylko szanowne municypalne relikty,
\par za\'9c formami podstawowymi sta\'b3y si\'ea wielkie monarchie lub ewentual-
\par nie ligi-zwi\'b9zki skonfederowanych miast. W monarchiach miejsce
\par obywateli zajmuj\'b9 poddani, dysponentami w\'b3adzy staj\'b9 si\'ea kr\'f3lowie
\par i ich dw\'f3r, aktywno\'9c\'e6 polityczna jednostki maleje, cz\'b3owiek stanu
\par \'9credniego, do niedawna \'bfywo uczestnicz\'b9cy w \'bfyciu politycznym,
\par zamyka si\'ea w kr\'eagu rodzinnym, d\'b9\'bf\'b9c do zamo\'bfno\'9cci i zbogacania
\par si\'ea. Je\'9cli epoka poprzednia interesowa\'b3a si\'ea cz\'b3owiekiem-jednostk\'b9
\par w spo\'b3eczno\'9cci, to teraz cz\'b3owiek interesuje si\'ea najsilniej sam sob\'b9
\par i innymi jako jednostkami. Odzwierciedla to r\'f3wnie\'bf literatura
\par - przypomnijmy poznan\'b9 ju\'bf komedi\'ea Menandra, kt\'f3ra na pocz\'b9tek
\par tych w\'b3a\'9cnie czas\'f3w przypada, przypomnijmy Charaktery Teofrasta.
\par
\par Zmieniaj\'b9 si\'ea tak\'bfe warunki istnienia literatury. Mecenat nad ni\'b9
\par sprawuje teraz nie pa\'f1stwo, ale w\'b3adca, on tak\'bfe zapewnia pisarzom
\par \'9crodki utrzymania i istnienia. Literatura staje si\'ea zawodem i g\'b3\'f3wnym
\par \'9fr\'f3d\'b3em utrzymania jej tw\'f3rc\'f3w, pisarze - literatami. Dawne
\par zamkni\'eacie si\'ea pisarza w obr\'eabie jednego uprawianego gatunku zani-
\par ka,- ci sami ludzie tworz\'b9 poezj\'ea i proz\'ea, pr\'f3buj\'b9 si\'b3 w r\'f3\'bfnych
\par
\par 120
\par
\par rodzajach literackich, goni\'b9 za eksperymentem. Warunkiem pisania
\par staje si\'ea pog\'b3\'eabione wykszta\'b3cenie; proza, a zw\'b3aszcza poezja s\'b9
\par uczone, nie pisze si\'ea ju\'bf utwor\'f3w dla ca\'b3ej spo\'b3eczno\'9cci, ale dla
\par kr\'eag\'f3w wybranych koneser\'f3w, literackich znawc\'f3w. Idea\'b3em jest
\par
\par doskona\'b3o\'9c\'e6 formalna.
\par
\par Najcenniejszy dorobek literacki przesz\'b3o\'9cci jest wprawdzie cenio-
\par ny i szanowany, lecz najcz\'ea\'9cciej nie jako wz\'f3r do na\'9cladowania.
\par Wzor\'f3w szuka si\'ea w przesz\'b3o\'9cci, owszem, ale nie w tym, co sama
\par przesz\'b3o\'9c\'e6 najwy\'bfej ceni\'b3a. Zmienia si\'ea geografia literacka. Ateny
\par pozostaj\'b9 uznanym o\'9crodkiem ,,uniwersyteckim", filozoficznym
\par i akademickim w naszym znaczeniu tego wyrazu, ale nowe o\'9crodki
\par naukowe i literackie wyrastaj\'b9 w siedzibach nowych hellenistycznych
\par w\'b3adc\'f3w, przede wszystkim w egipskiej Aleksandrii i ma\'b3oazjatyc-
\par kim Pergamonie. W\'b3adcy Egiptu, Ptolemeusze, maj\'b9 najwi\'eacej zro-
\par zumienia dla roli kultury. Pierwszy z nich przy pomocy zbiega
\par z Aten, perypatetyka Demetriosa z Faleronu (ok. 350-po 297),
\par organizuje najwi\'eakszy o\'9crodek naukowy staro\'bfytno\'9cci, s\'b3ynn\'b9 Bi-
\par bliotek\'ea w Aleksandrii, skupiaj\'b9c\'b9 ca\'b3y dorobek pi\'9cmiennictwa wie-
\par k\'f3w poprzednich (zob. wy\'bfej s. 14) oraz Muzeum (Musejon, tj.
\par \'9cwi\'b9tyni\'ea Muz), centrum badawcze skupiaj\'b9ce uczonych-specjalis-
\par t\'f3w r\'f3\'bfnych dziedzin, op\'b3acanych ze skarbu kr\'f3lewskiego i roz-
\par wijaj\'b9cych swe badania w mo\'bfliwie najlepszych warunkach pracow-
\par ni, klinik, obserwatori\'f3w. Nauka, podzielona na dyscypliny dopiero
\par w\'b3a\'9cciwie przez Arystotelesa i jego szko\'b3\'ea, teraz \'9cwi\'eaci okres szyb-
\par kiego rozwoju.
\par
\par M\'f3wili\'9cmy, \'bfe to epoka raczej nauki ni\'bf literatury i \'bfe literatura
\par
\par szuka\'b3a eksperymentu formalnego, ale to nie znaczy, \'bfe nie wnios\'b3a
\par istotnych trwa\'b3ych nowo\'9cci. Teraz dopiero nast\'b9pi\'b3 pe\'b3ny rozw\'f3j
\par ma\'b3ych form literackich, teraz wyst\'b9pi\'b3y zjawiska nowe, a dla p\'f3\'9fniej-
\par szego rozwoju literatury tak istotne, jak bukolika i romans. Niema\'b3e
\par jest znaczenie tego okresu w po\'9crednictwie i rozszerzaniu dawnych
\par osi\'b9gni\'ea\'e6 sztuki na skal\'ea dot\'b9d niebywa\'b3\'b9. Bez Aleksandrii nie by\'b3oby
\par Rzymu literackiego i nie zachowa\'b3by si\'ea przebogaty spadek kultural-
\par ny starej Hellady. Nazwa epoki - hellenistyczna - bywa dzi\'9c kwes-
\par tionowana, gdy\'bf akcentuje jakoby zbytnio rol\'ea Grek\'f3w, podczas gdy
\par w nowej epoce dochodzi do g\'b3osu wyra\'9fniej ni\'bf dot\'b9d \'9cwiat niegrecki.
\par Nie zapominajmy jednak, \'bfe mimo wszystko procesy kulturalne za-
\par chodz\'b9 w \'b3onach spo\'b3ecze\'f1stw greckich lub z grecko\'9cci\'b9 zwi\'b9zanych
\par
\par 121
\par
\par l
\par i j\'eazykiem, i tendencjami poznawczymi, wnosz\'b9cych jednak nowy
\par
\par udzia\'b3 w\'b3asnych tradycji, wierze\'f1, postaw.
\par
\par Filozofia rozwija si\'ea nadal g\'b3\'f3wnie w Atenach. Stare szko\'b3y \'bfyj\'b9
\par dalej, cho\'e6 nieco nieraz odmienione, obok za\'9c powstaj\'b9 nowe o wiel-
\par kim wp\'b3ywie i oddzia\'b3ywaniu. W Akademii przewa\'bfaj\'b9 zainteresowa-
\par nia etyk\'b9 i spekulacj\'b9 teologiczn\'b9, ale pod wp\'b3ywem sceptyk\'f3w,
\par wywodz\'b9cych si\'ea od Pyrrona z Elidy (ok. 360 - ok. 270), rozwija si\'ea
\par te\'bf krytyka filozoficzna. Sceptycy g\'b3osz\'b9 niemo\'bfno\'9c\'e6 poznania, wzy-|
\par waj\'b9 do powstrzymywania si\'ea od s\'b9d\'f3w, postuluj\'b9 ,,nieczu\'b3o\'9c\'e6'|
\par i ,,wolno\'9c\'e6 od wzrusze\'f1" m\'eadrca. Wp\'b3yw ich rzutuje na tzw. Akade"?
\par -mi\'ea \'9credni\'b9 (Arkesilaos, zm. ok. 240) i now\'b9 (Karneades, po\'b3owa,
\par w. II przed Chr.). Kryterium prawdy nie istnieje; w moralnej dzia\'b3a\'b3-;
\par
\par no\'9cci praktycznej nale\'bfy kierowa\'e6 si\'ea prawdopodobie\'f1stwem.
\par
\par Dzia\'b3a nie uj\'eaty w ramy szk\'f3\'b3 ruch cynik\'f3w, o kt\'f3rym ju\'bf by\'b3a
\par mowa (zob. s. 104).
\par
\par Zenon z Kition na Cyprze (ok. 336-264), wyk\'b3adaj\'b9cy w ate\'f1skir
\par Portyku Barwnym (Stoa Pojkile), daje pocz\'b9tek filozofii stoickie
\par kt\'f3rej najwybitniejszymi przedstawicielami s\'b9: pochodz\'b9cy z Kilik
\par w Azji Mniejszej autor mn\'f3stwa pism (niezachowanych), Chrysippo
\par (280-207), i Kleanthes z Assos (331-232), autor zachowanego Hymn
\par do Dzeusa (Hymnos ejs Did), szlachetnego wyznania wiary jakb
\par zapowiadaj\'b9cego monoteizm. Najwa\'bfniejsza cz\'ea\'9c\'e6 nauki stoickie
\par etyka, g\'b3osi \'bfywot zgodny z natur\'b9, kt\'f3rego jedynym celem winno by
\par m\'b9dre dzia\'b3anie. Stan szcz\'ea\'9cliwo\'9cci osi\'b9gn\'b9\'e6 mo\'bfe tylko m\'eadrzec
\par wolny od cierpie\'f1, strachu, troski, po\'bf\'b9da\'f1, wype\'b3niaj\'b9cy swe zadani,
\par przede wszystkim przez prac\'ea dla spo\'b3eczno\'9cci. Nowy idea\'b3 stoik\'f3y
\par mia\'b3 dla ich nauki pozyska\'e6 niekt\'f3re z najpi\'eakniejszych posta\'e6
\par staro\'bfytno\'9cci, oni te\'bf mieli wyj\'b9tkowo du\'bfy udzia\'b3 w formowanii
\par nowej moralno\'9cci Rzymu opartej na virtus (cnocie) stoickiej.
\par
\par Takimi wielkimi nauczycielami byli Panajtios z Rodos (180-110)
\par i Posejdonios z syryjskiej Apamei (140-56), nauczyciel Cycerona,
\par tw\'f3rca rozbudowanego i uzasadnionego naukowo systemu religijne-
\par go, wielki uczony, pe\'b3en polotu pisarz, kt\'f3rego przepad\'b3y dorobek
\par musimy dzi\'9c odtwarza\'e6 z zale\'bfnych ode\'f1 autor\'f3w.
\par
\par Cynicy, jak Bion z Borystenesu nad Morzem Czarnym (ok. 280.
\par przed Chr.), i stoicy prowadz\'b9 propagand\'ea swych nauk za pomoc\'b9
\par m\'f3w i obliczonych na szerokie warstwy odbiorc\'f3w pism popularnych
\par
\par 122
\par
\par - diatryb (diatribaj). Cynik Menippos z Gadary w Syrii ok. r. 280
\par pisze utwory satyryczne tzw. spudogeloja (l. p\'f3j. spudogelojon - tyle co
\par \'84serio-\'9cmieszne").
\par
\par Przeciwne stanowisko filozoficzne reprezentuje szko\'b3a epikurejska.
\par Ate\'f1czyk Epikur (Epikuros, 341-270) w swym ,,Ogrodzie", otoczony
\par przyjaci\'f3\'b3mi, podejmuj\'b9c w teorii poznania i ontologii atomistyczne
\par pogl\'b9dy Demokryta, w etyce g\'b3osi\'b3 naczelno\'9c\'e6 hedone - rozkoszy,
\par duchowej raczej ni\'bf fizycznej, reprezentuj\'b9c typ szlachetnego m\'eadrca
\par odwr\'f3conego od \'9cwiata zewn\'eatrznego. Pogl\'b9dy jego poznajemy z za-
\par chowanych trzech List\'f3w \{Epistolaj) filozoficznych i ech u pisarzy
\par p\'f3\'9fniejszych; wa\'bfne s\'b9 zw\'b3aszcza zachowane w papirusach z Her-
\par kulanum pisma epikurejczyka Filodema z w. I przed Chr.
\par
\par Wymowa, kwitn\'b9ca w warunkach demokracji, zmienia teraz rol\'ea
\par staj\'b9c si\'ea w polityce narz\'eadziem dyplomacji i s\'b3u\'bfby w\'b3adcom, a nadto
\par \'9crodkiem publicznego popisu. Sofista Hegesias z Magnezji (ok. 250
\par przed Chr.) odrzuca kszta\'b3cenie filozoficzne, g\'b3osi warto\'9c\'e6 praktyki,
\par zaleca wyszukany patos, tworz\'b9c styl sztuczny i nad\'eaty, przeci\'b9\'bfony
\par obrazami, bogaty s\'b3ownictwem, operuj\'b9cy efektami ci\'eacia zda\'f1. Ta
\par wymowa, zwana azja\'f1sk\'b9, wywrze wp\'b3yw nawet na Cycerona. Bli\'bfsza
\par dawnej attyckiej jest maniera rodyjska. Wa\'bfno\'9c\'e6 wymowy sprawia,
\par \'bfe zajmuj\'b9 si\'ea ni\'b9 szko\'b3y filozoficzne, powstaje bogata literatura
\par teoretyczna.
\par
\par Zainteresowanie star\'b9 literatur\'b9 wiedzie do systematycznych jej
\par bada\'f1. Du\'bf\'b9 rol\'ea graj\'b9 tu perypatetycy, najwi\'eaksz\'b9 - nowo powsta\'b3e
\par o\'9crodki. Ustala si\'ea poprawne teksty dawnych autor\'f3w, pisze mono-
\par grafie o autorach, gatunkach, j\'eazyku. Ta dyscyplina, kt\'f3r\'b9 dzi\'9c nazy-
\par wamy filologi\'b9, nazywa\'b3a si\'ea w\'f3wczas ,,gramatyk\'b9". Jej najwybitniej-
\par szymi przedstawicielami byli bibliotekarze aleksandryjscy: Zenodot
\par (Zen\'f3dotos) z Efezu (zm. ok. 260 przed. Chr.), Arystofanes (Aristo-
\par phanes) z Bizancjum (w. II przed Chr.) i Arystarch (Aristarchos)
\par z Samotraki (zm. ok. 145), p\'f3\'9fniej nieco \'bfyj\'b9cy w Rzymie (w. I przed
\par Chr.) Didymos o przydomku Chaikenteros (tzn. \'84o spi\'bfowych wn\'eatrz-
\par no\'9cciach"), niezmordowany erudyta, autor kilku tysi\'eacy pism.
\par
\par Przeciwny trze\'9fwej, obiektywnej szkole aleksandryjskiej by\'b3, szero-
\par ko pos\'b3uguj\'b9cy si\'ea alegoryczn\'b9 interpretacj\'b9, kierunek pergame\'f1ski,
\par ze swym najwybitniejszym przedstawicielem, Kratesem z Mai\'b3o\'9c (w. II
\par przed Chr.). Tak wi\'eac je\'9cli aleksandryjczycy starali si\'ea sporz\'b9dza\'e6
\par rzetelne naukowe wydania poemat\'f3w Homerowych, pergame\'f1czycy
\par
\par 123
\par
\par "\'b3
\par
\par chcieli metod\'b9 nieraz karko\'b3omnej alegorezy wyczyta\'e6 z Homera
\par wszelk\'b9 m\'b9dro\'9c\'e6.
\par
\par Jest to rzeczywi\'9ccie epoka rozkwitu nauk. Oko\'b3o roku 300 po-
\par wstaj\'b9 s\'b3ynne Elementy (Stojcheja) Euklidesa (Euklejdes
\par ok. 330-274), klasyczne dzie\'b3o greckiej matematyki. W roku 212
\par przed Chr. ginie, zamordowany przez Rzymian po zdobyciu Syrakuz,
\par siedemdziesi\'eaciiopi\'eacioletni Archimedes, matematyk, mechanik, fizyk.
\par Oko\'b3o roku 30)0 g\'b3osi system heliocentryczny Arystarch (Aristarchos)
\par z Samos, staro\'bfytny poprzednik Kopernika. Dzia\'b3aj\'b9 wynalazcy i me-
\par chanicy: Filon z Bizancjum, Ktesibios (po\'b3owa w. III przed Chr.),
\par Heron (w. II/I;).
\par
\par \'8fle si\'ea obesz\'b3a historia z historiografi\'b9 tego okresu, licz\'b9c\'b9 wiele
\par dzie\'b3 i to wy\'b3bitnych literacko, poczynaj\'b9c ju\'bf od poprzednik\'f3w
\par z wieku IV wychowanych w retorycznej szkole Izokratesa: Teopompa
\par (The\'f3pompos) z Chios (ok. 378-po 322), wielkiego oszczercy histo-
\par rycznych postaci, oraz Efora (Ephoros) z Kyme (ok. 405-333)
\par - przedstawicieli historii zretoryzowanej. Nie rozszyfrowano dot\'b9d
\par autorstwa odnalezionego w papirusie fragmentu dzie\'b3a historycznego,
\par od miejsca znalezienia zwanego Hellenika Oxyrhynchia, kontynuuj\'b9-
\par cego dzie\'b3o Tukidydesa. Wymieni\'e6 z kolei trzeba nale\'bf\'b9cych ju\'bf do
\par omawianego obecnie okresu: opowiadacza podkoloryzowanej ba\'9cni\'b9
\par historii Aleksandra Wielkiego - Klejtarcha (koniec IV wieku przed
\par Chr.), rzetelnego historyka dziej\'f3w diadoch\'f3w - Hieronima (Hier\'f3-
\par nymos) z Kardii (koniec IV, pocz. III wieku); historyka greckiego
\par Zachodu - Timajosa z Tauromenion (dzisiejsza Taormma,
\par ok. 356-260); mi\'ea m\'f3wi\'b9c o pami\'eatnikarzach, autorach wycink\'f3w
\par historycznych, zw\'b3aszcza po\'9cwi\'eaconych dawnym dziejom i staro\'bfyt-
\par no\'9cciom rodzimnych kraj\'f3w i miast, jak np. tzw. attydy (atthides),
\par zbiory poda\'f1 atttyckich.
\par
\par Znamieniemi nowego czasu jest wyst\'eapowanie pierwszych pisarzy
\par nie-Grek\'f3w pisz\'b9cych po grecku dzieje swych kraj\'f3w, jak kap\'b3an
\par egipski Manethio (Maneth\'f3s, ok. 220 przed Chr.) i kap\'b3an Baala
\par babilo\'f1skiego Beros\'f3s lub Beross\'f3s (ok. 280 przed Chr.). O dalekich
\par Indiach pisa\'b3 M'egasthenes.
\par
\par Wydarzeniem wielkiej wagi by\'b3 uko\'f1czony w w. II przed Chr.'
\par w Aleksandrii przek\'b3ad Biblii \'bfydowskiej, wedle tradycji dokonany
\par przez 70 t\'b3umaczy (st\'b9d jego \'b3aci\'f1ska nazwa Septuagintd), stanowi\'b9cy
\par pomnik j\'eazyka epoki, wspomnianej ju\'bf kojne, a przede wszystkim
\par
\par wprowadzenie w kr\'b9g cywilizacji greckiej nurtu tradycji o wielkim
\par znaczeniu dla dalszych los\'f3w kultury (zob. o tym szerzej ni\'bfej, s. 150).
\par
\par R\'f3wnie\'bf wa\'bfnym wydarzeniem by\'b3o wyst\'b9pienie pierwszego grec-
\par kiego historyka, kt\'f3ry obszerniej zaj\'b9\'b3 si\'ea sprawami Rzymu, a co
\par wi\'eacej, dostrzeg\'b3 Rzymu dziejow\'b9 przysz\'b3o\'9c\'e6. Syn stratega Zwi\'b9zku
\par Achajskiego, sam r\'f3wnie\'bf w\'f3dz i dzia\'b3acz polityczny, Polibiusz
\par (Po\'b3ybios) z Megal\'f3polis (ok. 198-ok. 116), w roku 168 zosta\'b3
\par jako zak\'b3adnik wzi\'eaty do Rzymu, gdzie znalaz\'b3 si\'ea w kr\'eagu Scypiona
\par M\'b3odszego jako jego nauczyciel i przyjaciel. Z jego dzie\'b3a, pt. Dzieje
\par \{Historia]) w 40 ksi\'eagach, zachowa\'b3o si\'ea 5 pierwszych, a nadto
\par wyci\'b9gi i fragmenty z pozosta\'b3ych omawiaj\'b9cych czasy wojen pu-
\par nickich i podboju Grecji, przedstawiaj\'b9cych ustr\'f3j republika\'f1-
\par skiego Rzymu. Polibiusz, polityk-wojskowy, znaj\'b9cy wydarzenia
\par niejednokrotnie z bezpo\'9credniego do\'9cwiadczenia, zdolny do histo-
\par riozoficznych uog\'f3lnie\'f1, nie by\'b3 jednak talentem literackim, pisa\'b3
\par sucho i ci\'ea\'bfko. Rzymianie-annali\'9cci, pisz\'b9cy w j\'eazyku greckim,
\par poczynaj\'b9c od Kwintusa Fabiusza Piktora, nale\'bf\'b9 ju\'bf do literatury
\par rzymskiej.
\par
\par 2. Poezja
\par
\par Wspomniany ju\'bf zwi\'b9zek nauki z literatur\'b9 najlepiej ilustruje
\par najwybitniejsza posta\'e6 literacka epoki, Kallimach (Kallimachos,
\par ok. 310-240) z afryka\'f1skiej Kyreny. Zacz\'b9\'b3 od baka\'b3arzowania
\par w szkole, p\'f3\'9fniej pracowa\'b3 w Bibliotece Aleksandryjskiej i u\'b3o\'bfy\'b3 jej
\par Katalog, s\'b3ynne Pinakes w 120 ksi\'eagach, b\'ead\'b9ce jakby podstaw\'b9 dla
\par historii literatury. By\'b3 dworskim poet\'b9 w s\'b3u\'bfbie Ptolemeusz\'f3w, zara-
\par zem jednym z dwu aktor\'f3w najs\'b3ynniejszego sporu literackiego epoki
\par - z Apolloniosem.
\par
\par Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Kallimacha dotar\'b3a do nas kilku drogami. Ci\'b9g\'b3a
\par tradycja przekaza\'b3a nam 6 Hymn\'f3w (na Dzeusa, Apollona, Artemid\'ea,
\par Delos, k\'b9piel Pallady i Demetr\'ea) oraz ponad 60 epigram\'f3w. Odkrycia
\par papirologiczne naszego stulecia przynios\'b3y wi\'eaksze urywki najs\'b3ynniej-
\par szego z dzie\'b3 pt. Przyczyny czy te\'bf Pocz\'b9tki (Ajtia), Jamb\'f3w i poema-
\par ciku Hekale. \'a3aci\'f1ski przek\'b3ad Katulla oddawa\'b3 s\'b3ynny Warkocz
\par Bereniki (Pl\'f3kamos Berenikes), z kt\'f3rego fragmenty oryginalne odzys-
\par kali\'9cmy r\'f3wnie\'bf dzi\'eaki papirusom.
\par
\par 124
\par
\par 125
\par
\par W prologu Ajti\'f3w i innych poetyckich wypowiedziach g\'b3osi\'b3 Kal-
\par limach sw\'f3j nowy program poetycki: niech\'ea\'e6 do dzie\'b3 obszernych
\par (\'84wielka ksi\'b9\'bfka to wielkie nieszcz\'ea\'9ccie"), unikanie dr\'f3g utartych
\par i wydeptanych. By\'b3, \'bfeby u\'bfy\'e6 s\'b3\'f3w naszego poety, poszukiwaczem
\par ,,nowo\'9cci kwiatu". Ajtia - to kunsztowna opowie\'9c\'e6: 4 ksi\'eagi elegii
\par o mitycznych pocz\'b9tkach r\'f3\'bfnych miast, zwyczaj\'f3w, instytucji, popis
\par erudycji autora, kt\'f3ry by\'b3 r\'f3wnie\'bf tw\'f3rc\'b9 wielu erudycyjnych pism
\par prozaicznych, poszukiwaczem legend rzadkich i ma\'b3o znanych, a r\'f3w-
\par nocze\'9cnie mistrzowsko w\'b3ada\'b3 j\'eazykiem i wierszem. Najciekawszym
\par mo\'bfe eksperymentem formalnym s\'b9 Jamby (lamboj): daj\'b9ce najr\'f3\'bf-
\par niejsze tre\'9cci w wyszukanych wariacjach jambicznych metr\'f3w. Heka-
\par le, opowie\'9c\'e6 o go\'9ccinnej staruszce podejmuj\'b9cej w swej chacie Tezeu-
\par sza przed jego wielkim czynem, to \'84eposik" (epyllion), ulubiona forma
\par poetycka aleksandryjczyk\'f3w, a po nich Rzymian. Z Hymn\'f3w usz\'b3a
\par pobo\'bfno\'9c\'e6, a zosta\'b3 kunszt malowania nastroju \'9cwi\'b9tecznego, tworze-
\par nia rodzajowych scenek ze zmieszczania\'b3ymi bogami jako ich aktora-
\par mi, umi\'b3owanie dziwaczno\'9cci i nawet niesamowito\'9cci, lekki, \'bfartob-
\par liwy ton i nie s\'b3u\'bfalcze jeszcze, ale ju\'bf pochlebne komplementy dla
\par w\'b3adc\'f3w r\'f3wnanych z bogami, a od bog\'f3w realniejszych.
\par
\par S\'b3u\'bfby swoje w\'b3adcom, najpierw rodzinnej Sycylii, potem Ptole-
\par meuszowi Filadelfowi, zaleca\'b3 inny poeta, w s\'b9dzie wiek\'f3w chyba
\par wi\'eakszy ni\'bf Kallimach, a na pewno bardziej wp\'b3ywowy, Teokryt
\par (The\'f3kritos) z Syrakuz (ok. 300-przed 240), uczestnik ko\'b3a poetyc-
\par kiego na Kos, kt\'f3remu przewodzi\'b3 poprzednik aleksandryjczyk\'f3w,
\par poeta i uczony, Filetas. W wielkomiejskim \'9crodowisku Teokryt g\'b3osi\'b3
\par swego rodzaju powr\'f3t do natury, maluj\'b9c scenki wiejskiej szcz\'ea\'9cli-
\par wo\'9cci pasterzy, \'bfniwiarzy, rybak\'f3w w swoich heksametrycznych bu-
\par kolikach (tzn. pie\'9cniach wolarzy), czyli sielankach, tworz\'b9c te\'bf
\par wy\'9cmienite ma\'b3e obrazki dramatyczne, kt\'f3re nazywamy mimami,
\par jak np. nocna skarga przed Selen\'b9-Ksi\'ea\'bfycem i czary porzuconej
\par dziewczyny w Czarodziejkach (Pharmakeutriaj), jak obraz \'9cwi\'eata Ado-
\par nisa w Aleksandrii ogl\'b9dany oczyma dwu mieszczanek w Syrakuzan-
\par kach, czyli Kobietach na \'9cwi\'eacie Adonisa (Adoniadzusaj). Pisa\'b3 te\'bf
\par epyllia i hymny.
\par
\par Tzw. ,,czyste" sielanki - to obraz \'bfycia pasterskiego od scen
\par niemal brutalnie realistycznych (utwory IV i V) do kostiumowo-
\par -konwencjonalnych (Do\'bfynki - Thalysia, utw\'f3r VII), pasterskie pie\'9cni
\par i spory (agony), odpoczynek i mi\'b3o\'9c\'e6 w uroczej scenerii, nad wod\'b9,
\par
\par 126
\par
\par Centra greckie w \'9cwiecie \'9cr\'f3dziemnomorskim
\par
\par w cieniu drzew, w\'9cr\'f3d bujnych traw, po\'9cr\'f3d byd\'b3a i trz\'f3d. Podoba\'b3
\par si\'ea ten rodzaj tak bardzo, \'bfe znalaz\'b3 licznych kontynuator\'f3w, tote\'bf
\par w tzw. corpus bukolicznym obok Teokryta mamy utwory jego na-
\par \'9cladowc\'f3w: jeszcze uchwytnych z II wieku przed Chr. Moschosa
\par z Syrakuz i Biona ze Smyrny oraz nierozpoznanych anonim\'f3w.
\par Egzotyzm wsi, prawdziwy czar i melodia tej poezji, nastr\'f3j b\'b3ogiego
\par wczasu przeznacza\'b3 bukolice \'9cwietn\'b9 przysz\'b3o\'9c\'e6 europejsk\'b9 poprzez
\par Wergilego i bukolik\'ea rzymsk\'b9, J. Sannazzara i renesans, u nas Szymo-
\par nowica, a dalej poprzez romans i dramat pasterski.
\par
\par Mimy innego typu, a\'bf drastyczne w swym ma\'b3ym realizmie, pisa\'b3
\par nawi\'b9zuj\'b9cym do Hipponaksa kulawym jambem Herondas z wyspy
\par Kos (III wiek przed Chr.), maluj\'b9c ma\'b3e scenki: matk\'ea przyprowadza-
\par j\'b9c\'b9 syna urwisa do nauczyciela, aby mu wymierzy\'b3 baty; star\'b9
\par str\'eaczycielk\'ea zabiegaj\'b9c\'b9 oko\'b3o m\'b3odej \'84s\'b3omianej wdowy"; w\'b3a\'9ccicie-
\par la domu publicznego, domagaj\'b9cego si\'ea przed s\'b9dem zap\'b3aty za
\par porwan\'b9 dziewczyn\'ea; kobiety u szewca albo w scenie bardzo intym-
\par nych pogaw\'eadek; pani\'b9 zazdrosn\'b9 o kochanka-niewolnika i okrutnie
\par go dr\'eacz\'b9c\'b9, aby mu w ko\'f1cu przebaczy\'e6; kobiety podziwiaj\'b9ce
\par \'9cwi\'b9tyni\'ea Asklepiosa. Zesp\'f3\'b3 tych bardziej obyczajowo ni\'bf literacko
\par interesuj\'b9cych tekst\'f3w, Mimijamb\'f3w (Mimiambof), odzyskali\'9cmy z sa-
\par mym ko\'f1cem XIX wieku, zn\'f3w dzi\'eaki papirusom.
\par
\par 127
\par
\par Nawet ci, kt\'f3rzy trzymali si\'ea bardziej tradycji, byli nowatorami.
\par Najobszerniejszy utw\'f3r epicki stworzy\'b3 rywal czy te\'bf przeciwnik
\par ICallimacha, Apolloniusz (Apollonios) z Rodos (ok. 295-215) pt.
\par Argonautyki (Algonautika), w 4 ksi\'eagach. S\'b9 to dzieje wyprawy po
\par z\'b3ote runo i powrotu Argonaut\'f3w, ale te\'bf i historia mi\'b3o\'9cci Jazona
\par i Medei. Temat/ka erotyczna podbi\'b3a w ten spos\'f3b r\'f3wnie\'bf wielk\'b9
\par epik\'ea, daj\'b9c wz^r do na\'9cladowania potomno\'9cci, poczynaj\'b9c od ro-
\par mansu Eneasza z Dydon\'b9 w Eneidzie. Epos Apolloniosa by\'b3 g\'b3\'eaboko
\par erudycyjny, nasycony wiadomo\'9cciami geograficznymi i etnograficzny-
\par mi.
\par
\par Te czasy poszerzenia horyzont\'f3w by\'b3y w og\'f3le pomy\'9clne dla
\par geografii. Eratostenes z Kyreny (ok. 290-ok. 200), zwany Beta (tyle
\par co ,,Numer Dwa", bo we wszystkich naukach szed\'b3 zaraz za ich
\par u-znanymi mistrzami), zajmowa\'b3 si\'ea geografi\'b9 i astronomi\'b9 praktyczn\'b9,
\par obliczy\'b3 obw\'f3d ;iemi, stworzy\'b3 chronologi\'ea opart\'b9 na rachubie olim-
\par piad, podstawov\'b9 dla ca\'b3ej historii antycznej, pisa\'b3 te\'bf utwory poetyc-
\par kie. Uczono\'9c\'e6 yiod\'b3a do przesady - bibliotekarz kr\'f3lewski w An-
\par tiochii, Euforion (Euphorion, ok. 230) pisa\'b3 a\'bf przesycone mitami
\par epyllia (niezachcwane), zarabiaj\'b9c dla swych rzymskich na\'9cladowc\'f3w
\par na pogardliwe okre\'9clenie cantores Euphorionis.
\par
\par Wobec upadku wielkiego dramatu - cho\'e6 wymieniano plejad\'ea,
\par czyli si\'f3demk\'ea tw\'f3rc\'f3w tragedii, kt\'f3rych imiona s\'b9 dzi\'9c pustym
\par d\'9fwi\'eakiem - przyk\'b3adem tw\'f3rczo\'9cci niby dramatycznej pozosta\'b3 dla
\par nas najdziwaczn-ejszy i najbardziej zawi\'b3y utw\'f3r poezji greckiej, poety
\par Lykofrona (Lylophron) z Chalkidy (przypuszczalnie pocz\'b9tek II
\par wieku przed Ch".), d\'b3ugi monolog z\'b3o\'bfony z 1474 wers\'f3w jambicz-
\par nych, zatytu\'b3owiny Aleksandra (to inne imi\'ea wieszczki Kassandry).
\par W tej d\'b3ugiej ,,nowie pos\'b3a\'f1ca", stra\'bfnika zamkni\'eatej w wie\'bfy Kas-
\par sandry. nic po postu nie jest powiedziane zrozumiale, ka\'bfdy wiersz
\par jest splotem om\'f3wie\'f1, aluzji, zagadek, smakowanych przez aleksan-
\par dryjskich erudytow. W dramacie s\'b3yszymy jeszcze o pewnym odrodze-
\par niu jednego z gatunk\'f3w, kt\'f3ry obumiera\'b3 ju\'bf w epoce klasycznej,
\par dramatu satyrovego. Utwory takie pisa\'b3 ok. r. 280 Sositheos, za-
\par chowa\'b3 si\'ea jedrak tylko fragment jego sztuki o okrutnym kr\'f3-
\par lu-\'bfniwiarzu, Lityersesie.
\par
\par Niekiedy poffja, wiersz s\'b3u\'bfy\'b3y chyba tylko jako oparcie pami\'eaci
\par przy wyk\'b3adzie z jakiej\'9c dziedziny wiedzy. Tu nale\'bf\'b9, z utwor\'f3w
\par zachowanych, Nkandra (Nikandros z Kolofonu w. II przed Chr.)
\par
\par 128
\par
\par Dryjakwie (Theriaka), czyli \'84leki na jadowite uk\'b9szenia", oraz Odtrut-
\par ki czy te\'bf Sposoby na trucizny (Alexiphdrmaka). Poematem wy\'bfszego
\par lotu s\'b9 Aratosa (Aratos) z Soloj w Kilikii (ok. 310-ok. 255) Zjawiska
\par niebieskie, znane tak\'bfe pt. Fenomena (Phajn\'f3mena), utw\'f3r astrono-
\par miczny, p\'f3\'9fniej bardzo czytywany, u nas t\'b3umaczony przez Kocha-
\par nowskiego.
\par
\par Kwit\'b3a r\'f3wnie\'bf parodia. Timon z Flejus (ok. 320-ok. 230) napisa\'b3
\par swoje (niezachowane) Szyderstwa (Silloj) w 3 ksi\'eagach jako parodys-
\par tyczne epos o zej\'9cciu do Podziemia. Filozof Ksenofanes opowiada\'b3
\par w tym utworze o po\'9cmiertnej doli filozof\'f3w wierszami zaczerpni\'eatymi
\par z Homera lub parafrazowanymi.
\par
\par Kultywowanie ma\'b3ych form poetyckich przyczyni\'b3o si\'ea do bujnego
\par rozkwitu epigramatyki. Z tego w\'b3a\'9cnie okresu pochodz\'b9 najcenniejsze
\par artystycznie epigramy zbierane w tzw. Wie\'f1ce (Stephanoj) najpi\'eakniej-
\par szych utwor\'f3w. Pierwszy taki Wieniec, zawieraj\'b9cy epigramy 47 po-
\par et\'f3w, u\'b3o\'bfy\'b3 Meleager (Meleagros) z Gadary; ok. r. 80 przed Chr.
\par uzupe\'b3ni\'b3 ten zbi\'f3r tw\'f3rczo\'9cci\'b9 p\'f3\'9fniejsz\'b9 w jakie\'9c 30 lat potem Filip
\par (Philippos) z Tessaloniki. Pr\'f3cz epigram\'f3w uprawianych przez po-
\par et\'f3w, od Simonidesa poczynaj\'b9c, obok innych gatunk\'f3w, znalaz\'b3y si\'ea
\par tu utwory poet\'f3w wy\'b3\'b9cznie wypowiadaj\'b9cych si\'ea w tej drobnej
\par formie.
\par
\par Najwybitniejsi z nich to nale\'bf\'b9cy do tzw. szko\'b3y peloponeskiej:
\par
\par dwie kobiety, Nossis z Lokroj (ok. 300 przed Chr.) i wsp\'f3\'b3czesna jej
\par Anyte z Tegei, dalej najwybitniejszy epigramatyk epoki, pierwszej
\par po\'b3owy III wieku przed Chr., Leonidas z Tarentu, malarz ludzi
\par prostych i skromnego \'bfywota. Znale\'9fli oni w\'b3a\'9cciwy, ujmuj\'b9cy szcze-
\par ro\'9cci\'b9 wyraz dla najdelikatniejszych drgnie\'f1 uczucia.
\par
\par Nieco p\'f3\'9fniejsza szko\'b3a jo\'f1sko-aleksandryjska, bardziej kunsz-
\par towna w wypowiedzi, jest na og\'f3\'b3 mniej naturalna, a tematyka jej
\par utwor\'f3w - zaw\'ea\'bfona g\'b3\'f3wnie do mi\'b3o\'9cci, uczt, radowania si\'ea \'bfyciem,
\par cho\'e6 czasem i smutna, i pesymistyczna. Nale\'bf\'b9 tu: najlepszy chyba
\par poeta tej grupy, Asklepiades z Samos (ok. 270 przed Chr.), Posejdip-
\par pos z macedo\'f1skiej Pe\'b3li, Hedylos z Samos. Z ko\'f1cem II i pocz\'b9tkiem
\par w. I przed Chr. nast\'eapuje nowy rozkwit epigramu w tzw. szkole
\par fenickiej reprezentowanej przez Antypatra z Sydonu (Antipatros,
\par ok. 130 przed Chr.) i wspomnianego ju\'bf Meleagra. W tematyce
\par kontynuuj\'b9 oni tradycje aleksandryjskie.
\par
\par v
\par
\par Okres rzymski i chrze\'9ccija\'f1ski:
\par
\par literatura poga\'f1ska
\par
\par Ostatnie z grubsza bior\'b9c pi\'ea\'e6 wiek\'f3w pi\'9cmiennictwa starogrec-
\par kiego przypada na czasy Cesarstwa Rzymskiego, jego powstania,
\par rozwoju, najwi\'eakszego rozkwitu i wreszcie stopniowego schy\'b3ku, po-
\par dzia\'b3u, upadku Cesarstwa Zachodniego pod naporem barbarzy\'f1c\'f3w
\par w r. 476 po Chr.; Cesarstwu Wschodniemu, bizanty\'f1skiemu, s\'b9dzone
\par by\'b3o jeszcze jedno tysi\'b9clecie przetrwania, do zdobycia Konstantyno-
\par pola przez Turk\'f3w w r. 1453.
\par
\par Grecja, jak ju\'bf wspominali\'9cmy, wesz\'b3a definitywnie w obr\'eab pa\'f1-
\par stwa Rzymian jako prowincja Achaja w r. 27 przed Chr., ale i ona
\par i ca\'b3y Wsch\'f3d pozosta\'b3y kulturowo greckie, greka by\'b3a j\'eazykiem
\par urz\'eadowym wschodniej cz\'ea\'9cci imperium, co wi\'eacej, o\'9crodki w\'b3adzy
\par stopniowo przesuwa\'b3y si\'ea na wsch\'f3d, tutaj przecie\'bf rozstrzyga\'b3a si\'ea
\par powa\'bfna cz\'ea\'9c\'e6 los\'f3w \'84Rzymu", poczynaj\'b9c od zmaga\'f1 o w\'b3adz\'ea
\par triumwir\'f3w zako\'f1czonych zwyci\'eastwem Augusta. Istotna zmiana
\par w stosunkach wewn\'eatrznych, polityczno-spo\'b3ecznych, jak\'b9 przyni\'f3s\'b3
\par edykt cesarza Karakalli z r. 212 po Chr. (Constitutio Antoniniana),
\par przyznaj\'b9cy obywatelstwo rzymskie niemal ca\'b3ej wolnej ludno\'9cci Ce-
\par sarstwa, musia\'b3a r\'f3wnie\'bf powa\'bfnie si\'ea przyczyni\'e6 do zwi\'eakszenia
\par znaczenia Wschodu. Niejako koniec tego procesu znaczy panowanie
\par Konstantyna Wielkiego (ur. ok. 280, pan. 306-337) i dwa z\'b3\'b9czone
\par z tym panowaniem wydarzenia o nies\'b3ychanej donios\'b3o\'9cci historycz-
\par nej: edykt mediola\'f1ski z r. 313, zr\'f3wnuj\'b9cy w prawach chrze\'9ccija\'f1-
\par stwo z tradycyjn\'b9 religi\'b9 Rzymu (i oczywi\'9ccie Grecji), oraz przeniesie-
\par nie stolicy Cesarstwa do Nowego Rzymu (Nea Rome), dawnego
\par Bizancjum, odt\'b9d Konstantynopola, w r. 324.
\par
\par Na granice Cesarstwa, a p\'f3\'9fniej cesarstw napiera\'b3y i na Wscho-
\par
\par 130
\par
\par (
\par
\par dzie i na Zachodzie ludy barbarzy\'f1skie, ,, skuteczniej", jak wspomnie-
\par li\'9cmy, na Zachodzie. Trzeba jednak pami\'eata\'e6, \'bfe ten nap\'f3r nie
\par oznacza\'b3 tylko zniszczenia starej kultury, urz\'b9dze\'f1 cywilizacyjnych,
\par w jaki\'9c spos\'f3b oddzia\'b3uj\'b9cych i formuj\'b9cych kultur\'ea naje\'9fd\'9fc\'f3w,
\par niejako narzucaj\'b9cych im niejedno z \'84dawnego porz\'b9dku", rzymskiej
\par administracji, grecko-rzymskiej kultury.
\par
\par Czynnikiem rodz\'b9cym i utrwalaj\'b9cym chyba najistotniejsze prze-
\par miany mia\'b3o si\'ea sta\'e6 chrze\'9ccija\'f1stwo, kt\'f3rego wzrost i znaczenie
\par post\'eapowa\'b3y ze stulecia na stulecie, doprowadzaj\'b9c wreszcie do pe\'b3nej
\par chrystianizacji ustroju \'84bizanty\'f1skiego", specyficznego zjednoczenia
\par Ko\'9ccio\'b3a z pa\'f1stwem. Nie oznacza\'b3o to jednak jakiego\'9c ca\'b3kowitego
\par wyrzeczenia si\'ea dawnej ,,poga\'f1skiej" kultury przesz\'b3o\'9cci, zachowa\'b3a
\par ona swoje szanowane miejsce w wykszta\'b3ceniu, a wi\'eac i formowaniu
\par warstw o\'9cwieconych spo\'b3ecze\'f1stwa. Posta\'e6, kt\'f3r\'b9 uwa\'bfa\'e6 mo\'bfemy za
\par wyrazisty symbol ostatecznego prze\'b3omu epok, cesarz Justynian I
\par Wielki (ur. 483, pan. 527-565) to przecie\'bf i w\'b3adca patronuj\'b9cy
\par wielkiemu dzie\'b3u ostatecznej kodyfikacji prawa rzymskiego i budow-
\par niczy symbolu, najwspanialszej ze \'9cwi\'b9ty\'f1, ko\'9ccio\'b3a Bo\'bfej M\'b9dro\'9cci.
\par
\par Proza historyczna sta\'b3a pod znakiem wielkich ca\'b3o\'9cci, dziej\'f3w
\par powszechnych. Diodor (Di\'f3doros) z Agyrrion na Sycylii, \'bfyj\'b9cy
\par w Rzymie za czas\'f3w Cezara i Augusta, napisa\'b3 tak\'b9 histori\'ea po-
\par wszechn\'b9 pod tytu\'b3em Biblioteka (Bibliotheke\} w 40 ksi\'eagach, od
\par czas\'f3w mitycznych po rok 59 przed Chr., kiedy konsulat objjp Cezar.
\par Zachowa\'b3y si\'ea z niej ksi\'eagi 1-5 i 11-20, a reszta jedynie w wyci\'b9gach
\par i fragmentach. Dzie\'b3o by\'b3o zamierzeniem nad si\'b3y autora, nie maj\'b9ce-
\par go wizji historycznej ani talentu literackiego, jest po prostu \'84zakal-
\par cem" cennym tylko dzi\'eaki swym nie zachowanym sk\'b9din\'b9d \'9fr\'f3d\'b3om
\par annalistycznym. Najdawniejsz\'b9 greck\'b9 histori\'ea Rzymu w 20 ksi\'eagach,
\par w po\'b3owie zachowan\'b9, pod tytu\'b3em Archeologia rzymska (Rhomaike
\par archajologia) napisa\'b3 zamieszka\'b3y d\'b3ugo w Rzymie Dionizjusz (Diony-
\par sios) z Halikarnasu (60-5), nauczyciel retoryki, historycznie s\'b3abo
\par przygotowany, gadatliwy chwalca Rzymu.
\par
\par Ciekaw\'b9 literacko i historycznie postaci\'b9 jest pochodz\'b9cy z \'bfydow-
\par skiego rodu kap\'b3a\'f1skiego J\'f3zef (l\'f3sepos) Flawiusz (37-ok. 100),
\par uczestnik powstania judejskiego przeciw Rzymowi, pojmany w niewo-
\par l\'ea w r. 67, uwolniony przez Wespazjana i obdarzony obywatelstwem
\par rzymskim. Powstanie to opisa\'b3 w 7 ksi\'eagach Wojny \'bfydowskiej (Perl tu
\par
\par 131
\par
\par ludaiku polemu), za\'9c dzieje swego narodu od pocz\'b9tku \'9cwiata do
\par wybuchu powstania - w 20 ksi\'eagach Staro\'bfytno\'9cci \'bfydowskich (ludai-
\par ke archajologia). W\'b3asn\'b9 apologi\'ea skre\'9cli\'b3 w Autobiografii (losepu
\par bios), zarzuty stawiane \'afydom przez Grek\'f3w odpiera\'b3 w pi\'9cmie"
\par Przeciw Apionowi (Kata Apionos), wywodz\'b9c nauk\'ea greckich filozo-
\par f\'f3w od Moj\'bfesza. Nie zawsze prawdom\'f3wny obro\'f1ca religii i kultury
\par w\'b3asnego narodul, jest w ka\'bfdym razie postaci\'b9 pisarsk\'b9 interesuj\'b9c\'b9
\par i dzi\'9c jeszcze, czego \'9cwiadectwem mog\'b9 by\'e6 znane powie\'9cci L. Feucht-
\par
\par wangera.
\par
\par W czasy odleg\'b3e si\'eaga\'b3 w swej historycznej tw\'f3rczo\'9cci Arrian
\par
\par z Nikomedii w Bitynii (Flavius Arrianus, Arrian\'f3s, ok. 95-ok. 175),
\par umi\'b3owany ucze\'f1 filozofa Epikteta, kt\'f3rego nauki spisa\'b3 w Diatry-
\par bach (Diatribaj Epiktetu) oraz w tzw. Podr\'eaczniku (Enchejridion).
\par Pozna\'b3 on w Atenach cesarza Hadriana, przeszed\'b3 karier\'ea urz\'eadnicz\'b9,
\par kt\'f3rej szczytem by\'b3o namiestnictwo K-apadocji (132-138). Jako wiel-
\par biciel Aleksandra Macedo\'f1skiego napisa\'b3 opart\'b9 na dobrych \'9fr\'f3d\'b3ach
\par Wypraw\'ea Aleksandra Wielkiego (Alexandru andbasis) i w uzupe\'b3nieniu
\par w dialekcie jo\'f1skim Opis Indii (Indike). Tyle si\'ea zachowa\'b3o z du\'bfo
\par
\par bogatszej tw\'f3rczo\'9cci tego \'84nowego Ksenofonta".
\par
\par Ekwita rzymski, adwokat Appian (Appian\'f3s) z Aleksandrii,
\par
\par \'bfyj\'b9cy w II wiieku po Chr., napisa\'b3 Histori\'ea rzymsk\'b9 (Rhomaikd)
\par w 24 ksi\'eagach, z kt\'f3rych zachowa\'b3o si\'ea w ca\'b3o\'9cci 11. Uporz\'b9dkowa\'b3
\par sw\'f3j materia\'b3 nie annalistycznie, ale kre\'9cl\'b9c dzieje poszczeg\'f3lnych
\par krain do chwili ich dostania si\'ea pod panowanie rzymskie. Najcen-
\par niejsze dla nas s\'b9 dzieje wojen domowych kresu republiki. Cho\'e6
\par krytykowany przez historyk\'f3w, jako pisarz cenny jest dzi\'eaki prostej
\par i jasnej narracji. Wyra\'9fniej ni\'bf wielu innych dostrzega\'b3 spo\'b3eczne t\'b3o
\par
\par walk wewn\'eatrznych.
\par
\par Kasjusz Di on (Cassius Dio Cocceianus, 153-235) ze stanu senator-
\par skiego, wysoki urz\'eadnik i ulubieniec cesarzy, po latach przygotowa\'f1
\par napisa\'b3 'olbrzymi\'b9 Histori\'ea rzymsk\'b9 (Rhomaikaj historiaj) w 80 ksi\'ea-
\par gach - od Eneasza po rz\'b9dy Aleksandra Sewera. Zachowa\'b3y si\'ea ksi\'eagi
\par \'9crodkowe (36--54 i w skr\'f3cie 55-60, opisuj\'b9ce lata: 68 przed Chr. do
\par 47 po Chr.) - od wojny Pompejusza z piratami po rz\'b9dy Klaudiusza).
\par Prostym, stylizowanym na attycki j\'eazykiem, ch\'eatnie pos\'b3uguj\'b9c si\'ea
\par szerokim opisem, tworz\'b9c wielkie sceny historyczne albo tukidydej-
\par skie pojedynki m\'f3w, da\'b3 dzie\'b3o o znacznej warto\'9cci.
\par
\par 132
\par
\par Urz\'eadnikiem by\'b3 te\'bf Syryjczyk Herodian (Herodian\'f3s, ok. 170-po
\par 240), autor Dziej\'f3w rzymskich po Marku Aureliuszu (Tes meta Mar-
\par kon basilejas historia]) si\'eagaj\'b9cych po rok 238, sumienny historyk,
\par napuszony narrator.
\par
\par Osi\'b9gni\'eacia historiografii literackiej dwu ostatnich okres\'f3w le\'bfa\'b3y
\par jednak nie w tym nurcie, kt\'f3rego ostatnim przedstawicielem by\'b3
\par ok. r. 500 po Chr. w Konstantynopolu Z\'f3simos, wysoki urz\'eadnik,
\par autor 6 ksi\'b9g Nowej historii (Kajne historia\} od czas\'f3w Augusta po
\par r. 410, ostatni pragmatyk i ostatni zdeklarowany poganin.
\par
\par Nowy gatunek, w kt\'f3rym od razu mia\'b3 si\'ea sta\'e6 mistrzem, stworzy\'b3
\par jeden z pisarzy wielkich i czytanych przez ca\'b3e wieki jako pasjonuj\'b9ca
\par lektura, Plutarch (Plutarchos) z Cheronei (ok. 46-po 120). By\'b3 on nie
\par tyle historykiem, ile filozofem, rzu\'e6my wi\'eac przy okazji okiem na
\par literatur\'ea filozoficzn\'b9 okresu rzymskiego. Cztery najwi\'eaksze szko\'b3y:
\par
\par Perypat unaukowiony, sceptyczna Akademia, epikurejczycy i stoicy
\par istnia\'b3y nadal z o\'9crodkiem w Atenach i - zw\'b3aszcza stoicy - z ogrom-
\par nymi wp\'b3ywami w spo\'b3eczno\'9cci kulturalnej rzymskiej. Stoikiem by\'b3
\par wspomniany ju\'bf, pochodz\'b9cy ze stanu niewolniczego Frygijczyk, Epi-
\par ktet (Epiktetos) z Hierapolis (ok. 50-ok. 130), kaleka, szlachetny
\par g\'b3osiciel wysokiej moralno\'9cci, ucz\'b9cy o wszechwiedz\'b9cym i wszech-
\par dobrotliwym Bogu.
\par
\par Stoikiem by\'b3 te\'bf filozof na tronie cesarskim, Marek AureI\'b3^Mar-
\par cus Aurelius Antoninus, 121-180), panuj\'b9cy od r. 161, adoptowany
\par przez poprzednika, Antonina Piusa, obro\'f1ca cesarstwa przed napo-
\par rem germa\'f1skim, pilny czytelnik nauk Epikteta i autor jednej, prostej
\par i wielkiej ksi\'b9\'bfki. Jego Rozmy\'9clania (Ta ejs heaut\'f3n - tyle co Rozmowy
\par z sob\'b9) to nie uj\'eate w \'9ccis\'b3y system notatki - wyznania, \'84pami\'eatnik
\par duszy" szlachetnej i prawej, d\'b9\'bf\'b9cej do dobra i g\'b3osz\'b9cej dobro. \'afycie
\par uwa\'bfa\'b3 za s\'b3u\'bfb\'ea ludziom. Rozmy\'9clania - to jedna z tych ksi\'b9\'bfek,
\par kt\'f3re poprzez wieki m\'f3wi\'b9 zawsze wprost do ka\'bfdego uczciwie je
\par przyjmuj\'b9cego czytelnika, pe\'b3ne mi\'b3o\'9cci, dobroci, wyrozumia\'b3o\'9cci.
\par
\par Ostatnim sceptykiem by\'b3 lekarz, Sekstus Empiryk (Sextos ho Em-
\par pejrik\'f3s, ok. 180 po Chr.) w swych Rozwa\'bfaniach sceptycznych (Skep-
\par tika) i Szkicach Pyrro\'f1skich (Pyrrh\'f3nejoj hypotyposejs) rozprawiaj\'b9cy
\par si\'ea z przedstawicielami innych pogl\'b9d\'f3w, wa\'bfny raczej dla historii
\par filozofii ni\'bf dla literatury. \'84Histori\'ea" filozofii, zatytu\'b3owan\'b9 \'afywoty
\par i pogl\'b9dy s\'b3ynnych filozof\'f3w (Philosophon bion kaj dogmaton synagog\'ea)
\par
\par 133
\par
\par w 10 ksi\'eagach, niekrytyczn\'b9 konniacj\'ea, ale jedyn\'b9, wi\'eac bezcenn\'b9,)
\par w dodatku - co dla literatury nii^ci\'eatne - mocno nasycon\'b9 aneg-|
\par dot\'b9, stworzy\'b3 w III wieku po (|)r Diogenes z Laerty (LaertiosJ
\par Laercjusz). |
\par
\par Do platonizmu, obok wspomni^ych ju\'bf wp\'b3yw\'f3w sceptycznych!
\par przenikaj\'b9 w pierwszych wiekach po Chr. tendencje mistyczno-religij-j
\par ne. By\'b3 to wp\'b3yw odnowionej nail;; pitagorasa, \'84nowopitagorejczyl
\par k\'f3w" paraj\'b9cych si\'ea astrologi\'b9, iiMei\'b9, wr\'f3\'bfbiarstwem, kt\'f3rych cz\'f3\'b3
\par \'b3ow\'b9 postaci\'b9 jest \'9cwi\'eaty czarodziij; cudotw\'f3rca Apolloniusz (Apoll
\par lonios) z Tyany w Kapadocji w pierwszej po\'b3owie w. I po Chr|
\par Aleksandryjski \'afyd Filon (Philoii,^ 50 po Chr.) dokonuje swoistej
\par syntezy judaizmu z naukami Akadgn-iii i stoik\'f3w, wywodz\'b9c to, co
\par najcenniejsze w Grecji, z nauk Moj\'bfeszowych i przygotowuj\'b9c niejaka
\par grunt dla p\'f3\'9fniejszego rozwoju rnyyi grecko-chrze\'9ccija\'f1skiej.
\par
\par Platonikiem nowej formacji jest plutarch, do kt\'f3rego tu wreszcie
\par wracamy. Urodzony w beockiej Cheronei, przywi\'b9zany szczerze da
\par swej ojczyzny, studiowa\'b3 w Atena^ kt\'f3rych obywatelstwo uzyskali
\par podr\'f3\'bfowa\'b3, zwiedzi\'b3 Egipt i Itali\'ea, przyja\'9fni\'b3 si\'ea z wybitnymi cesarza)
\par mi Trajanem i Hadrianem. Oko\'b3o pi\'ea\'e6dziesi\'b9tego roku \'bfycia uzyskaj
\par godno\'9c\'e6 kap\'b3a\'f1sk\'b9 w Delfach. Stworzy\'b3 kr\'b9g przyjaci\'f3\'b3-uczni\'f3w|
\par kt\'f3rego tradycje trwa\'b3y d\'b3ugie lai^ po \'9cmierci Plutarcha. Pisa\'b3 wieli
\par - z przesz\'b3o 200 pism zachowa\'b3a si\'ea po\'b3owa. Du\'bfy blok pism etyczj
\par nych, znany pod \'b3aci\'f1sk\'b9 nazw\'b9 ^oralia (gr. Ethikd), porusza najr\'f3a
\par niejsz\'b9 tematyk\'ea: literack\'b9, filozoficzn\'b9, religijn\'b9, historyczn\'b9, przy"
\par rodnicz\'b9 z uprzywilejowaniem je^ak filozofii, w formach dialogi
\par diatryby. rozpraw pisanych \'b3atwo, popularnie, po prostu, \'bfywo i mi\'b3e
\par Mamy tu wst\'eapy do filozofii, praktyczne rady dzia\'b3alno\'9cci politycznej
\par zalecenia ma\'b3\'bfe\'f1skie, wskaz\'f3wki pog\'b3\'eabienia lektury i dyskusj\'ea filoza
\par ficzn\'b9. |
\par
\par Jednak\'bfe dzie\'b3em najwa\'bfniejszym, \'84w\'b3a\'9cciwym Plutarchem" dl|
\par potomno\'9cci s\'b9 \'afywoty r\'f3wnolegle i^ioj paralleloj), 46 biografii wybi\'b3
\par nych Grek\'f3w i Rzymian, z tego 42 po\'b3\'b9czone parami \'84odpowiea
\par nik\'f3w", np. Aleksander - Cezar, ^o Demostenes - Cyceron. DzieB
\par jest uwie\'f1czeniem gatunku biografii antycznej, daje wedle ustalonya
\par dawniej schemat\'f3w \'bfywoty swyc^ bohater\'f3w, barwne, \'bfywo napisa
\par ne, g\'easto okraszone anegdot\'b9, -^o nie tyle historia, ile portrea
\par psychologiczne s\'b3awnych ludzi, podkre\'9clone jeszcze wspomnianyr
\par zestawieniem par i \'84por\'f3wnanien^" (synkrisis) ko\'f1cz\'b9cym pary \'bfyw<^
\par
\par 134
\par
\par t\'f3w, portrety maj\'b9ce by\'e6 te\'bf wzorcami, przyk\'b3adami i w sensie
\par pozytywnym, i negatywnym. \'afywo napisane, porywaj\'b9ce dzie\'b3o, ta
\par \'84Biblia ludzi maniernych", jak j\'b9 nazwano w renesansie, mia\'b3a rzeczy-
\par wi\'9ccie sta\'e6 si\'ea lektur\'b9 stuleci i nieraz umi\'b3owanym przewodnikiem
\par wielkich ludzi epok p\'f3\'9fniejszych, by wymieni\'e6 tylko Napoleona.
\par
\par G\'b3\'eaboka pobo\'bfno\'9c\'e6 Plutarcha, nacechowana ju\'bf sk\'b3onno\'9cciami do
\par mistyki, wyznacza\'b3a drog\'ea, kt\'f3r\'b9 du\'bfo dalej poszli nast\'eapcy: Syryj-
\par czyk Numenios (ok. 180 po Chr.), tw\'f3rca neoplatonizmu Ammonios
\par Sakkas Aleksandryjczyk (pocz. w. III po Chr.), i najs\'b3ynniejszy - Plo-
\par tyn (Plotinos) z Egiptu (2057-270). Pisa\'e6 zacz\'b9\'b3 p\'f3\'9fno -jego Enneady
\par (Enneades, tzn. ,,dziewi\'b9tki") wyda\'b3 p\'f3\'9fniej jego ucze\'f1 i biograf,
\par Porfiriusz (Porphyrios). \'afywy i porywaj\'b9cy, cho\'e6 nie zawsze jasny
\par wyk\'b3ad, okraszony obrazem i alegori\'b9, przedstawia system Plato\'f1ski
\par zabarwiony pogl\'b9dami, kt\'f3re go obros\'b3y, i stawia duszy ludzkiej
\par g\'b3\'f3wny cel - odwr\'f3cenie si\'ea od \'9cwiata, rezygnacj\'ea z wiedzy, szukanie
\par bosko\'9cci przez zatopienie si\'ea w niej (ekstaz\'ea) i upodobnienie czy
\par zjednoczenie z bogiem, Pra-Jedno\'9cci\'b9, Dobrem.
\par
\par Cudowno\'9c\'e6 staje si\'ea najbardziej poszukiwana - cudowno\'9cci\'b9 ocie-
\par ka \'afywot Pitagorasa (Bios Pythagoru) Jamblicha (lamblichos, w. III
\par po Chr.). Nastaje te\'bf era komentator\'f3w filozoficznych, w V wieku
\par komentuje Platona Proklos, w V/VI Arystotelesa - Simplikios.
\par
\par Nasilaj\'b9 si\'ea zainteresowania teori\'b9 literatury. Najpewniej z po\'b3owy
\par I wieku po Chr. pochodzi traktat O wznios\'b3o\'9cci (Peri hypsus), przypi-
\par sywany w r\'eakopisie fa\'b3szywie b\'b9d\'9f o wiek wcze\'9cniejszemu Dioniz-
\par josowi z Halikarnasu, b\'b9d\'9f platonikowi Longinosowi z III wieku po
\par Chr. Wyj\'b9tkowo intersuj\'b9ce studium o stylu literackim poezji i prozy,
\par analizuje elementy sk\'b3adaj\'b9ce si\'ea na styl podnios\'b3y, eksponuje te\'bf
\par - rzecz w retoryce antycznej niezwyk\'b3a - rol\'ea natchnienia. Wznios\'b3o\'9c\'e6
\par Jest dla autora ,,echem wielkiej duszy" tw\'f3rcy literackiego. Dzie\'b3ko
\par wa\'bfne jest te\'bf jako zbi\'f3r cennych analiz szczeg\'f3\'b3owych stylu pisarzy,
\par zawdzi\'eaczamy mu r\'f3wnie\'bf zachowanie cennych fragment\'f3w utwor\'f3w
\par zaginionych. Mia\'b3o ono, obok Arystotelesowskiej Poetyki, wywrze\'e6
\par istotny wp\'b3yw na teorie literackie nowo\'bfytnej Europy od czas\'f3w
\par renesansu.
\par
\par W prozie retorycznej, uprawianej pilnie pod znakiem azjanizmu
\par (maniery deklamacyjnej si\'eagaj\'b9cej pocz\'b9tkami po\'b3owy w. III przed Chr.
\par i.rozkrzewionej w o\'9crodkach greckich w Azji, sk\'b9d nazwa), a teoretycz-
\par nie podsumowanej w Sztuce retorycznej (Techne rhetorike) Her-
\par
\par 135
\par
\par mogenesa z Tarsu (ok. 180 po Chr.), wyr\'f3\'bfni\'e6 mo\'bfemy nowe zjawi-
\par sko literackie o wielkim znaczeniu, zwane \'84drug\'b9 sofistyk\'b9". Sofi\'9cci
\par - autorzy i g\'b3osiciele m\'f3w popisowych, wielcy publicy\'9cci swoich
\par czas\'f3w, nieraz improwizatorzy, zawsze krasom\'f3wcy o du\'bfym
\par wykszta\'b3ceniu literackim i filozoficznym, przemierzali \'9cwiat grec-
\par ko-rzymski, wyg\'b3aszaj\'b9c przem\'f3wienia na najr\'f3\'bfniejsze tematy, po-
\par dziwiani, chwaleni, hojnie wynagradzani przez miasta i w\'b3adc\'f3w,
\par kt\'f3rych zaszczycili sw\'b9 wizyt\'b9. Szczytowy okres ich dzia\'b3alno\'9cci to II
\par i III wiek: kres jej zbiega si\'ea z upadkiem poga\'f1skiej reakcji za cesarza
\par Juliana Apostaty.
\par
\par Najwybitniejszymi byli: Dion Z\'b3otousty (Chrys\'f3stomos) z Prusy
\par w Bitynii, ur. w po\'b3owie w. I po Chr., ulubieniec cesarzy Nerwy
\par i Trajana, wygnany przez Domicjana, autor 80 zachowanych
\par m\'f3w-rozpraw, z kt\'f3rych wymieni\'e6 trzeba wdzi\'eaczn\'b9, idylliczn\'b9 opo-
\par wie\'9c\'e6, rzucon\'b9 na t\'b3o gospodarczego upadku Hellady, My\'9cliwego
\par z Eubei (Euboik\'f3s), a podkre\'9cli\'e6 z innej mowy O niewolnictwie (Peri
\par dulejas) jedyny g\'b3os staro\'bfytny kwestionuj\'b9cy prawne zasady instytu-
\par cji niewolnictwa. Dion dyskutowa\'b3 te\'bf o poj\'eaciach estetycznych,
\par o powinno\'9cciach w\'b3adc\'f3w. Bogaty mecenas dzia\'b3alno\'9cci kulturalnej,
\par fundator wielu budowli i instytucji, Herod Attyk (Herodes Attik\'f3s,
\par pierwsza po\'b3owa w. II po Chr.), kt\'f3rego tylko jedn\'b9 mow\'ea posiada-
\par my, ho\'b3dowa\'b3 surowemu attycyzmowi, modzie epoki, zalecaj\'b9cej u\'bfy-
\par wanie j\'eazyka epoki klasycznej. W praktyce krasom\'f3wczej u\'bfywa\'b3
\par efekt\'f3w wr\'eacz muzycznych.
\par
\par Eliusz Arystydes (Ajlios Aristejdes, Aelius Aristides) z Myzji
\par (zm. 189 po Chr.) znany jest nam z 55 zachowanych m\'f3w, prze-
\par znaczonych zreszt\'b9 niejednokrotnie tylko \'84do czytania", o tre\'9cci
\par zaczerpni\'eatej te\'bf z dawnej \'84klasycznej epoki". Najwa\'bfniejsze to dwie
\par wielkie pochwa\'b3y: Mowa Panatenajska (Panathenaik\'f3s - na cze\'9c\'e6
\par Aten) i Pochwala Rzymu (Rhomes enkomion). Na temat w\'b3asnych
\par chor\'f3b i kuracji rozpisywa\'b3 .si\'ea w tzw. \'8cwi\'eatych mowach (Hier\'f3j logoj).
\par Eliusz to konsekwentny attycysta-purysta, ale te\'bf sztuczny, rozwlek\'b3y
\par i zarozumia\'b3y. J
\par
\par Szerzy\'b3a si\'ea literatura ciekawostek, anegdot, niezwyk\'b3o\'9cci. Najbaf
\par dziej znanym i najlepiej zachowanym jej przedstawicielem jest Elia<|
\par (Klaudios Ajlian\'f3s), Laty\'f1czyk z Preneste (po\'b3owa w. II po Chr.),
\par tw\'f3rca 17 ksi\'b9g ekscerpt\'f3w o zwierz\'eatach i 14 ksi\'b9g Rozmaito\'9cci
\par (Pojkile historia).
\par
\par 136
\par
\par Najciekawsz\'b9 literacko (obok Plutarcha, cho\'e6 kra\'f1cowo ode\'f1
\par odmienn\'b9) postaci\'b9 tych czas\'f3w, a przy tym pisarzem, kt\'f3rego echo
\par u potomno\'9cci by\'b3o w pewnych epokach wyj\'b9tkowo dono\'9cne i kt\'f3rego
\par tw\'f3rczo\'9c\'e6 i dzi\'9c jeszcze budzi zainteresowanie i bawi czytelnika, jest
\par Lukian z Samosat w Syrii (Lukian\'f3s, ok. 120-ok. 190). Jego drog\'ea
\par \'bfyciow\'b9 znaczy\'b3y: ubogie dzieci\'f1stwo, praktyka u wuja-kamieniarza,
\par p\'f3\'9fniej kariera obro\'f1cy s\'b9dowego i wreszcie: kariera retora-sofisty
\par triunofalnie w\'eadruj\'b9cego przez Grecj\'ea, Itali\'ea, Gali\'ea. S\'b3awa i zamo\'bf-
\par no\'9c\'e6 nie zgasi\'b3y w nim szyderczego stosunku do \'bfycia. Sta\'b3 si\'ea
\par sceptykiem, osiad\'b3 w Atenach prowadz\'b9c spokojny i zamo\'bfny \'bfywot,
\par wiele pisa\'b3. Ruszy\'b3 p\'f3\'9fniej raz jeszcze w sofistyczn\'b9 podr\'f3\'bf, zosta\'b3
\par urz\'eadnikiem cesarskim w Egipcie, gdzie te\'bf pewnie umar\'b3.
\par
\par Po Lukianie zosta\'b3o p\'f3\'b3 setki pism autentycznych, a popularno\'9c\'e6
\par pisarza sprawi\'b3a, \'bfe pod jego imieniem przekazano jeszcze oko\'b3o 30
\par pseudoepigraf\'f3w. S\'b9 po\'9cr\'f3d pism Lukiana mowy popisowe, wyg\'b3a-
\par szane w czasie uroczysto\'9cci, ale te\'bf parodystyczne drobiazgi, jak np.
\par Pochwala muchy (Myjas enkomion). Zreszt\'b9 ten typ enkomi\'f3w, wy-
\par chwalaj\'b9cych rzeczy ma\'b3o wa\'bfne, by\'b3 modny, jeszcze w IV/V wieku
\par nowoplatonik Synezjusz z Cyreny (Synesios), ostatni wybitny retor,
\par pod koniec \'bfycia chrze\'9ccijanin i biskup (zob. te\'bf s. 167-168), napisze
\par Pochwal\'ea \'b3ysiny (Phalakras enkomion).
\par
\par Prawdziwym jednak tytu\'b3em do s\'b3awy po\'9cmiertnej Lukiana sta\'b3y
\par si\'ea jego dialogi filozoficzno-satyryczne, b\'b3yskotliwie napisane, lekkie,
\par cho\'e6 du\'bfej erudycji ma\'b3e formy literackie, nicuj\'b9ce wszystko: religi\'ea,
\par czy mo\'bfe nawet religie wsp\'f3\'b3czesne, filozofi\'ea, literatur\'ea. W autobio-
\par graficznym \'8cnie (Enypnion) opowiada\'b3 Lukian o wyborze swej drogi
\par \'bfyciowej za m\'b3odu, gdy by\'b3 jeszcze uczniem w pracowni rze\'9fbiarskiej;
\par
\par bohater dialogu pt. Nigrinos, filozof-platonik przedstawia\'b3 zepsucie
\par czas\'f3w; Sprzeda\'bf \'bfywot\'f3w (Bion prasis) - to licytacja potraktowanych
\par jako niewolnicy najwybitniejszych my\'9clicieli, a zarazem z\'b3o\'9cliwa paro-
\par dia ich nauk. Podobne tematy poruszaj\'b9: Rybak (Halieus), Herm\'f3ti-
\par mos. Zbiegowie (Drapetaj), Uczta, czyli Lapici (Symposion e Lapithaj).
\par \'b3karomenippos jest pierwszym chyba w literaturze opisem podr\'f3\'bfy na
\par ksi\'ea\'bfyc (podj\'eatej z niech\'eaci do filozofii), jak z kolei Menippos na
\par pewno nie pierwszym opisem zej\'9ccia do Podziemi.
\par
\par Wierzenia religijne wykpiwaj\'b9 zabawne Dialogi bog\'f3w (The\'f3n
\par didlogoj) i Dialogi morskie (Enalioj didlogoj), scenki nawi\'b9zuj\'b9ce do
\par znanych poda\'f1 mitologicznych, pe\'b3ne kpiny. W dialogu Dzeus w roli
\par
\par 137
\par
\par tragicznej (Dzeus tragod\'f3s) kr\'f3l bog\'f3w boi si\'ea, \'bfeby epikurejczyk nie
\par udowodni\'b3 stoikowi jego - Dzeusa - nieistnienia, w Dzeusie przekona-
\par nym dowodami (Dzeus elench\'f3menos) zostaje o swej bezsile przekona-
\par ny przez cynika. Do tej tematyki nale\'bfy te\'bf Zgromadzenie bog\'f3w
\par (The\'f3n ekkiesia). Szarlatanom, tak cz\'eastym w tej zabobonnej epoce,
\par po\'9cwi\'eacone s\'b9: Przyjaciel k\'b3amstwa (Philopseudes), Aleksander, czyli
\par Fa\'b3szywy prorok (Alexandros e pseud\'f3mantis). W dialogu O \'9cmierci
\par Peregrina (Perl tes Peregrinu teleutes) szydzi Lukian z samospalenia
\par
\par filozofa-fanatyka w Olimpii.
\par
\par Nico\'9c\'e6 ludzkich d\'b9\'bfe\'f1, nico\'9c\'e6 ludzkiego \'bfywota z\'b3o\'bfy\'b3y si\'ea na
\par tematy takich dialog\'f3w, jak Statek, czyli Modlitwy (Plojon e euchdj),
\par Timon - wprowadzaj\'b9cy posta\'e6 tego przys\'b3owiowego mizantropa,
\par Charon i Przeprawa (Kataplus - oczywi\'9ccie przez rzeki \'9cmierci) oraz
\par seria pt. Dialogi zmar\'b3ych (Nekrik\'f3j didlogoj) - rozmowy dawnych
\par ziemskich wielko\'9cci w Hadesie, uznaj\'b9cych wszystko, czego na tym
\par \'9cwiecie dokonali, za proch i znikomo\'9c\'e6. Tym dialogom s\'b9dzone by\'b3o
\par w p\'f3\'9fniejszych wiekach bujne potomstwo literackie.
\par
\par Przeciw sofistycznemu traktowaniu dziej\'f3w zwraca\'b3o si\'ea pismo
\par Jak nale\'bfy pisa\'e6 histori\'ea (Pos dej historian syngraphejn), za\'9c parodi\'b9
\par modnych romans\'f3w fantastyczno-podr\'f3\'bfniczych by\'b3a Historia praw-
\par dziwa (Alethes historia), kt\'f3rej k\'b3ania\'e6 si\'ea mo\'bfe i Gulliwer, i Munch-
\par
\par hausen.
\par
\par I wreszcie seria \'9cwietnych Dialog\'f3w heter (Hetajrik\'f3j didlogoj) - to
\par
\par malowid\'b3o obyczaj\'f3w tej profesji i obraz \'bfywota ze znajomo\'9cci\'b9
\par
\par reali\'f3w i psychologii.
\par
\par Program pozytywny wychowania i przyja\'9fni da\'b3 Lukian w dwu
\par dialogach zatytu\'b3owanych znamiennie imionami nie Grek\'f3w, lecz
\par
\par Scyt\'f3w, Andcharsis \\ T\'f3xaris.
\par
\par Wr\'f3g wszelkiej ob\'b3udy, ale i wszelkiego dogmatu, erudyta i obser-
\par wator, szyderca par excellence, a przy tym wytworny, elegancki pisarz
\par z wyra\'9fn\'b9 \'bfy\'b3k\'b9 dramatyczn\'b9, mi\'b3o\'9cnik sztuki, potomek literacki
\par komedii i satyry menippejskiej, mia\'b3 Lukian znale\'9f\'e6 szczeg\'f3lne echo
\par w literaturze wieku XVIII, wieku Voltaire'a, i XIX w tw\'f3rczo\'9cci
\par
\par Anatola France'a.
\par
\par Ulubion\'b9 form\'b9 prozy tej epoki by\'b3 list, oczywi\'9ccie list fikcyjny,
\par
\par przenosz\'b9cy w odleg\'b3e czasy nie tylko form\'b9 literack\'b9 prozy attyckiej,
\par ale i tre\'9cci\'b9, fikcyjnym obrazem epoki klasycznej, wzorowanym g\'b3\'f3w-
\par nie na komedii nowoattyckiej. Oko\'b3o r. 200 po Chr. powsta\'b3y takie
\par
\par 138
\par
\par Listy (Epistolaj) Alkifrona w 4 ksi\'eagach: rybak\'f3w, ch\'b3op\'f3w, tak
\par typowych dla komedii paso\'bfyt\'f3w, czyli amator\'f3w darmowych obia-
\par d\'f3w, i heter. Te ma\'b3e realistyczne a wdzi\'eaczne obrazki, zabarwione
\par najcz\'ea\'9cciej erotycznymi nastrojami, znajduj\'b9 i dzi\'9c ch\'eatnych czytel-
\par nik\'f3w, a sam gatunek trwa a\'bf po wiek V po Chr., jeszcze bowiem
\par oko\'b3o roku 500 Aristajnetos pisze w tej formie ma\'b3e nowele mi\'b3osne.
\par
\par Historia literatury ma k\'b3opoty z rodzin\'b9 Filostrat\'f3w, trzech spo-
\par krewnionych ze sob\'b9 imiennik\'f3w, retor\'f3w, z kt\'f3rych Filostratos
\par (Phii\'f3stratos) pierwszy (w. II/III) napisa\'e6 mia\'b3 kilkadziesi\'b9t drama-
\par t\'f3w (tragedii i komedii), jest te\'bf mo\'bfe autorem zachowanego dialogu
\par Neron, maj\'b9cego za temat rozmow\'ea dwu filozof\'f3w o Neronowym
\par planie przekopania kana\'b3u przez Istm Koryncki; Filostratos drugi
\par (ok. 178-ok. 248), siostrzeniec poprzednika - zwi\'b9zany z kr\'eagiem
\par pisarzy i uczonych skupionych wok\'f3\'b3 Julii Domny, \'bfony cesarza
\par Septymiusza Sewera - opisa\'b3 cudowny \'bfywot wspomnianego ju\'bf
\par neopitagorejczyka-cudotw\'f3rcy, Apolloniosa z Tyany (Ta ejs Tydnea
\par Apollonion) i napisa\'b3 \'afywoty filozof\'f3w (Bioj sophist\'f3n). Jego dialog
\par Heroik\'f3s, o kulcie herosa Protesilaosa na Chersonezie, jest dokumen-
\par tem irracjonalnej, mistycznej wiary ludowej. Cenne dla naszej znajo-
\par mo\'9cci reali\'f3w sportu greckiego jest jego pismo O gimnastyce (Peri
\par gymnastikes) \'b3\'b9cz\'b9ce wiadomo\'9cci z dziej\'f3w atletyki z podr\'eacznikiem
\par trenera. Nowy gatunek stworzy\'b3 Filostratos drugi w Obrazach (Ej-
\par kones), opisie kilkudziesi\'eaciu malowide\'b3 galerii neapolita\'f1skiej. Trzeci
\par z Filostrat\'f3w (pocz. w. III po Chr.), zwany Lemnijskim (wnuk
\par pierwszego a zi\'ea\'e6 drugiego), da\'b3 jeszcze jedn\'b9, s\'b3absz\'b9 seri\'ea Obraz\'f3w
\par (Ejkones), napisa\'b3 te\'bf Mow\'ea panatenajsk\'b9 (Panathenaik\'f3s), Mow\'ea
\par troja\'f1sk\'b9 (Troik\'f3s) i by\'b3 autorem \'c6wicze\'f1 retorycznych (Meletaj). Te
\par p\'f3\'9fniejsze Obrazy przypisuje si\'ea te\'bf Filostratowi IV, kt\'f3rego istnienie
\par bywa podawane w w\'b9tpliwo\'9c\'e6. Dochodz\'b9 do tego podejrzanej auten-
\par tyczno\'9cci listy... kt\'f3rego\'9c z Filostrat\'f3w.
\par
\par Ostatni silny zryw upadaj\'b9cego poga\'f1stwa znacz\'b9 dwie wybitne
\par postacie. Pierwsz\'b9 jest cesarz Julian Odst\'eapca (Apostata, 331-363, pan.
\par od 361) wychowany w chrze\'9ccija\'f1stwie, przywr\'f3cony starej wierze
\par i filozofii, nowoplatonik, a dla nas autor \'bfywych, szczerych list\'f3w,
\par kilku m\'f3w, satyrycznego, lukianowskiego w duchu, przegl\'b9du zmar-
\par \'b3ych cesarzy Cesarze, czyli Uczta, czyli \'8cwi\'eato Kronosa (Kdjsares
\par e Symposion e Kronia) oraz pisma pt. Wr\'f3g brody (Misopogon), w kt\'f3-
\par rym broni\'b3 przed szyderstwami antioche\'f1skiej ulicy swego wygl\'b9du
\par
\par 139
\par
\par (filozofowie nosili brody) i swego \'bfywota. Jego 3 ksi\'eagi Przeciw chrze\'9c-
\par cijanom (Kata Galilajon) mo\'bfemy tylko odtwarza\'e6 z pism pi\'b9towiecz-
\par nego, pisarza apologety chrze\'9ccija\'f1skiego, Cyryla Aleksandryjskiego.
\par
\par Drug\'b9 - by\'b3 nauczyciel Juliana, Libanios z Antiochii (ok. 314\emdash ok.
\par 393), ucz\'b9cy wymowy w Konstantynopolu, obro\'f1ca poga\'f1stwa, ale
\par r\'f3wnocze\'9cnie tolerancyjny wychowawca p\'f3\'9fniejszych luminarzy chry-
\par stianizmu, takich jak Jan Z\'b3otousty, Bazyli Wielki, Grzegorz z Na-
\par zjanzu. Jest Libanios autorem 68 m\'f3w, blisko 200 \'e6wicze\'f1 retorycz-
\par nych i 1607 list\'f3w. Mowy s\'b9 \'9cwiadectwem czas\'f3w, mo\'bfemy w nich
\par zobaczy\'e6 i rewolt\'ea miejsk\'b9 w Antiochii, i \'f3wczesne wi\'eazienia, i sto-
\par sunki w \'9cwiecie retor\'f3w, i widowiska publiczne, natomiast dokumen-
\par tem jedynym w swoim rodzaju jest korespondencja, najwi\'eakszy blok
\par list\'f3w w literaturze greckiej.
\par
\par Musimy teraz cofn\'b9\'e6 si\'ea do pocz\'b9tk\'f3w naszej ery, a\'bfeby przed-
\par stawi\'e6 jeszcze pisarzy, kt\'f3rych dzi\'9c literatura pi\'eakna nie notuje, bez
\par kt\'f3rych jednak obraz antyku by\'b3by bardzo niepe\'b3ny, mianowicie
\par przedstawicieli niekt\'f3rych nauk.
\par
\par Nale\'bf\'b9 tu dwaj najwybitniejsi geografowie staro\'bfytno\'9cci, Strabon
\par z Amasei w Poncie, nad Morzem Czarnym (ok. 63 przed Chr.-19 po
\par Chr.), autor 17 ksi\'b9g Geografii (Geographika), erudycyjnego i bogate-
\par go w szczeg\'f3\'b3y opisu \'84\'9cwiata zamieszka\'b3ego", i o p\'f3\'b3tora wieku
\par p\'f3\'9fniejszy Klaudiusz Ptolemeusz (Ptolemajos) z Ptolemais w G\'f3rnym
\par Egipcie (ok. 150 po Chr.) podsumowuj\'b9cy w astronomii i geografii
\par ca\'b3o\'9c\'e6 dawniejszych osi\'b9gni\'ea\'e6. Jego ,,najwi\'eaksza" (megiste) Ksi\'eaga
\par matematyczna (Mathematike syntaxis), zawieraj\'b9ca \'84Ptolemeuszowy"
\par system \'9cwiata, zachowa\'b3a si\'ea tylko w arabskim przek\'b3adzie Almagest
\par z IX wieku. Jego Geografia (Geographike hyphegesis) w 8 ksi\'eagach,
\par wykaz omawianych wedle d\'b3ugo\'9cci i szeroko\'9cci geograficznej nazw
\par miejscowych, by\'b3a podstaw\'b9 mapy \'9cwiata, a zwraca szczeg\'f3lnie nasz\'b9
\par uwag\'ea, gdy\'bf zachowa\'b3a pierwsz\'b9 wzmiank\'ea nazwy miejscowo\'9cci na
\par naszych ziemiach - Kalisia (tj. Kalisz).
\par
\par Do\'b3\'b9czmy tutaj jeszcze wzmiank\'ea o Pauzaniaszu (Pausanias,
\par ok. 115-180) i jego W\'eadr\'f3wce po Helladzie (Periegesis tes Hellados),
\par przewodniku z w\'b3asnych wra\'bfe\'f1 autora, lektury i opowiada\'f1, w 10
\par ksi\'eagach, kt\'f3ry pozwala nam ogl\'b9da\'e6 Grecj\'ea po\'b3owy II wieku po Chr.,
\par obejrze\'e6 jej zabytki, pozna\'e6 kulty i dzieje lokalne, pos\'b3ucha\'e6 legend.
\par Bez Pauzaniasza nasza znajomo\'9c\'e6 Grecji by\'b3aby o wiele ubo\'bfsza.
\par
\par Wielki dorobek medycyny antycznej podsumowa\'b3 eklektyk o filo-
\par zoficzno-literackiej formacji Klaudiusz Galen (Galen\'f3s) z Pergamonu
\par (129-199), najpierw lekarz gladiator\'f3w, pod koniec \'bfycia lekarz cesa-
\par rzy, g\'b3osz\'b9cy nawet w tytule jednego z pism, \'afe najlepszym lekarzem
\par jest tak\'bfe filozof (Hoti aristos iatr\'f3s kaj philosophos), autor Sztuki
\par lekarskiej (Techne iatrike), anatom, fizjolog, pisz\'b9cy \'bfywo i jasno,
\par autorytet dla ca\'b3ego \'9credniowiecza.
\par
\par Ojyocem tego przede wszystkim okresu, cho\'e6 pocz\'b9tkami si\'eagaj\'b9cym
\par jeszcze w hellenizm, mia\'b3 by\'e6 jeden z naj\'bfywotniejszych gatunk\'f3w
\par beletrystyki w literaturze europejskiej, w czasie kiedy si\'ea rodzi\'b3, jak
\par zreszt\'b9 i jeszcze d\'b3ugo p\'f3\'9fniej, mo\'bfe nie tyle szanowany, ile zaczytywany,
\par kt\'f3rego chronologia i geneza wci\'b9\'bf jeszcze s\'b9 przedmiotem naukowych
\par spor\'f3w. Idzie o romans, ochrzczony zreszt\'b9 t\'b9 nazw\'b9 dopiero przez
\par nowo\'bfytnych, o fikcyjne historie par rozdzielanych przez losy i w ko\'f1cu
\par przez losy \'b3\'b9czonych kochank\'f3w, historie, na kt\'f3rych faktur\'ea sk\'b3ada\'b3a
\par si\'ea hellenistyczna poezja mi\'b3osna, nowa komedia, opowie\'9cci podr\'f3\'bfnicze
\par i fantastyczne oraz wprawki retoryczne.
\par
\par Pierwszym chronologicznie \'9cladem istnienia tych niezwyk\'b3ych
\par awantur jest zachowany w papirusie urywek tzw. Powie\'9cci o Ninosie,
\par powsta\'b3ej w II/I wieku. Potem pojawia si\'ea ju\'bf seria romans\'f3w za-
\par chowanych'W ca\'b3o\'9cci w orygina\'b3ach, a czasem w \'b3aci\'f1skich prze-
\par k\'b3adach i przer\'f3bkach. Jedne nawi\'b9zuj\'b9 do legendy historycznej
\par i literackiej i z nich wywodz\'b9 si\'ea tak popularne w Europie \'9crednio-
\par wiecznej ,,historie troja\'f1skie" Diktysa i Daresa (te\'bf ostatnio potwier-
\par dzone znaleziskami papirusowymi), cudowna opowie\'9c\'e6 o Aleksandrze
\par Wielkim Pseudo-Kallistenesa czy te\'bf Historia Apolloniosa kr\'f3la Tym.
\par
\par Fantastyk\'ea podr\'f3\'bfnicz\'b9 i utopi\'ea wprowadzi\'b3 do literatury jeszcze
\par na prze\'b3omie IV/III wieku Euhemer (Euhemeros) z Messeny
\par (ok. 340-260) w swej niezachowanej \'8cwi\'eatej opowie\'9cci (Hiera anagra-
\par phe), w kt\'f3rej stwierdzi\'b3, \'bfe bogowie - to tylko ub\'f3stwieni s\'b3awni
\par w\'b3adcy dawnych czas\'f3w. Na dobre rozwin\'ea\'b3a si\'ea opowie\'9c\'e6 fantastycz-
\par na w pierwszych stuleciach po Chr. Antonios Diogenes (w. II/III)
\par w zachowanych tylko w wyci\'b9gu 24 ksi\'eagach swych Niewiarygodnych
\par wypadk\'f3w za Thule \{Ta hyper Thulen apista, Thule - to wyspa
\par znacz\'b9ca kres znanego \'9cwiata) wprowadza\'b3 ju\'bf jako bohater\'f3w par\'ea
\par kochank\'f3w.
\par
\par Fantastyk\'ea komiczn\'b9 reprezentuje zachowany po\'9cr\'f3d pism Lukia-
\par na Lucjusz albo Osio\'b3 (Lukios e onos), historia m\'b3odzie\'f1ca magicznie
\par
\par 140
\par
\par 141
\par
\par przemienionego w os\'b3a, o wiele pi\'eakniejsza w swej dojrza\'b3ej wersji
\par \'b3aci\'f1skiej - Metamorfozach albo Z\'b3otym osie Apulejusza.
\par
\par Dalej idzie kilka w pe\'b3ni ju\'bf ukszta\'b3towanych i zachowanych
\par romans\'f3w: Charitona (koniec II lub pocz\'b9tek w. I przed Chr.)
\par O Chajreasie i Kallirhoe (Ta peri Chajrean kaj Kallirhoen), rzucone na
\par t\'b3o historyczne ko\'f1ca w. V przed Chr. Ksenofonta z Efezu (koniec
\par I wieku po Chr.) Opowie\'9cci efeskie o Antei i Habrokomesie (Ephesjaka
\par ta kat Anthejan kaj Habrokomen), wychwalaj\'b9ce wielk\'b9 bogini\'ea efes-
\par k\'b9, Artemid\'ea, kt\'f3ra czuwa nad rodzielanymi przez los kochankami;
\par
\par Jamblicha (druga po\'b3owa w. II po Chr.), znane w niepe\'b3nym wyci\'b9gu
\par Historie babilo\'f1skie (Babyloniaka), ongi\'9c tasiemiec w 35 ksi\'eagach
\par ekscytuj\'b9cy czytelnik\'f3w magi\'b9 chaldejsk\'b9.
\par
\par Osobne, literacko najwy\'bfsze miejsce nale\'bfy si\'ea Longosa Dafnisowi
\par i Chloe (Pojmenika ta kata Daphnin kaj Chloen, koniec w. II po Chr.),
\par uroczej opowie\'9cci o narodzinach i spe\'b3nieniu mi\'b3o\'9cci dwojga m\'b3odych
\par pasterzy na Lesbos, romansowi o wyj\'b9tkowym literackim wyrafino-
\par waniu, kt\'f3ry obok bukoliki mia\'b3 r\'f3wnie\'bf niema\'b3y wp\'b3yw na nastroje
\par sielskie literatury nowo\'bfytnej.
\par
\par Na wiek II po Chr. datuje si\'ea Achillesa Tatiosa 8 ksi\'b9g Dziej\'f3w
\par Leukippy i Klejtofonta (Ta kata Leukippen kaj Klejtophontd), a na
\par wiek III - Heliodora z Syrii 10 ksi\'b9g Opowie\'9cci etiopskich, znanych te\'bf
\par u nas pod nazw\'b9 Etiopiki (Ajthiopika) - o wszystko pokonuj\'b9cej
\par mi\'b3o\'9cci Theagenesa i Chariklei. Ta w\'b3a\'9cnie powie\'9c\'e6, spopularyzowana
\par w Europie za po\'9crednictwem \'b3aci\'f1skiego przek\'b3adu Polaka, Stani-
\par s\'b3awa Warszewickiego, pt. Aethiopicae historiae... (1596) i prze\'b3o\'bfona
\par na wszystkie wa\'bfniejsze j\'eazyki (polskie t\'b3umaczenie A, Zacharzew-1
\par skiego z XVI wieku), podbi\'b3a \'9cwiat wywieraj\'b9c niema\'b3y wp\'b3yw na|
\par rozw\'f3j powie\'9cci nowo\'bfytnej. Poetyka romansu antycznego w swych|
\par zasadniczych rysach obowi\'b9zywa\'b3a, rzec by mo\'bfna, w wielkiej litera-1
\par turze a\'bf po wiek XX, nie zarzucono jej i dzi\'9c jeszcze w literaturze!
\par popularnej. Historie o szcz\'ea\'9cliwie zako\'f1czonych perypetiach kochan-j
\par k\'f3w s\'b9 nadal ulubionym pokarmem masy czytelnik\'f3w nie przypusz"|
\par czaj\'b9cych nawet, jak dawne s\'b9 \'9fr\'f3d\'b3a wci\'b9\'bf jeszcze \'bfywego repertuaruj
\par temat\'f3w powie\'9cciowych. |
\par
\par Dzieje literatury zacz\'eate od poezji wypada zako\'f1czy\'e6 poezj\'b9, dla|
\par kt\'f3rej ten ostatni czas nie by\'b3 szczeg\'f3lnie \'b3askawy. Upad\'b3 dramat, |
\par wyparty przez mim i pantomimy. W epice rodzi\'b3y si\'ea s\'b3abe i napuszo-1
\par
\par ne poematy orfickie albo podrabiane przez \'afyd\'f3w i chrze\'9ccijan
\par przepowiednie sybilli\'f1skie (Chresm\'f3j Sibylliak\'f3j), zebrane ok. r. 500
\par po Chr. w 14 ksi\'b9g. W IV wieku po Chr. Kwintus Smyrnejczyk
\par napisa\'b3 14 ksi\'b9g Wydarze\'f1 pohomerowych (Ta meth H\'f3meron) opo-
\par wiadaj\'b9c g\'b3adko, ale banalnie, o tym, co dzia\'b3o si\'ea pod Troj\'b9 od
\par przybycia kr\'f3lowej Amazonek Pentesilei a\'bf po rozp\'eadzaj\'b9c\'b9 okr\'eaty
\par zwyci\'easkich Grek\'f3w burz\'ea morsk\'b9. \'afy\'b3a jeszcze poezja dydaktyczna.
\par Za panowania Karakalli Oppian\'f3s z Cylicji pisze 5 ksi\'b9g O po\'b3owie
\par ryb (Halieutika), a przypisuje mu si\'ea jeszcze 4 ksi\'eagi \'a3owiectwa
\par (Kynegetika), je\'9cli nie s\'b9 pi\'f3ra jakiego\'9c drugiego Oppiana. W II wieku
\par po Chr. jaki\'9c Dionysios przedstawia w heksametrach Opis \'9cwiata
\par zamieszka\'b3ego (Periegesis tes ojkumenes).
\par
\par Ostatni zryw wielkiej poezji przychodzi p\'f3\'9fno - w V/VI wieku.
\par Z Panopolis w Egipcie wywodzi si\'ea dwu epik\'f3w: mierny Trifiodor,
\par autor zachowanego Zdobycia Ilionu (Halosis Iliu) w nieca\'b3ych 700
\par wierszach, i Nonnos, opisuj\'b9cy w ogromnych 48 ksi\'eagach Opowie\'9cci
\par Dionizyjskich (Dionysiaka) \'bfywot, wyprawy i przyj\'eacie na Olimp
\par Dionizosa-Bakcha. Poemat ten nasi\'b9kni\'eaty erotyzmem, bachiczny,
\par pe\'b3en cudowno\'9cci, metamorfoz, alegorii, malarskich obraz\'f3w, nie
\par poprzestawa\'e6 na kopiowaniu wzor\'f3w Homera i epiki aleksandryjskiej.
\par Jest to ostatni wielki manifest poezji poga\'f1skiej i duszy dawnej Grecji.
\par Ten sam Nonnos by\'b3 autorem p\'f3\'9fniejszej, a miernej, wierszowanej
\par parafrazy Ewangelii \'9cw. Jana (zob. te\'bf. Literatura chrze\'9ccija\'f1ska,
\par s. 168).
\par
\par Wspomnijmy na ko\'f1cu ma\'b3y poemacik, wyj\'b9tkowo wdzi\'eaczny,
\par Musajosa (ok. 500 po Chr.) Histori\'ea Hero i Leandra \{Ta kath Herb
\par kaj Leandron), o dwojgu kochankach, Leandrze przep\'b3ywaj\'b9cym wie-
\par czorami cie\'9cnin\'ea ku \'9cwiat\'b3u w oknie Hero i gin\'b9cym w falach, gdy
\par lampa zgas\'b3a.
\par
\par W liryce uprawiano nadal kunsztown\'b9 form\'ea epigramu, aby
\par wreszcie przekaza\'e6 j\'b9 potomno\'9cci w ogromnym wielog\'b3osie setek
\par autor\'f3w. Wspomniane Wie\'f1ce Meleagra i Filipa dope\'b3ni\'b3 utworami
\par p\'f3\'9fniejszych wiek\'f3w i w\'b3asnymi do rozmiaru 7 ksi\'b9g w wieku VI po
\par Chr. Agathias z Myrriny. Z pocz\'b9tkiem X wieku Bizanty\'f1czyk K-on-
\par stantinos Kefalas dokona\'b3 ostatecznej redakcji tego Zbioru kwiat\'f3w
\par (Anthologid), zwanego p\'f3\'9fniej (od czasu odkrycia jej w roku 1606
\par w r\'eakopisie heidelberskim) Antologi\'b9 Palaty\'f1sk\'b9. Pi\'eatna\'9ccie ksi\'b9g
\par Antologii u\'b3o\'bfonych jest tematycznie, np. w ks. V utwory mi\'b3osne,
\par
\par 142
\par
\par 143
\par
\par w ks. VI - dedykacyjne, w ks. VII - nagrobkowe, w ks. XIV - zagadki.
\par Zbi\'f3r ten najbardziej mo\'bfe wp\'b3yn\'b9\'b3 na obiegowe poj\'eacia o charakterze
\par liryki greckiej, poezji mi\'b3o\'9cci, wina, uczt, uczonej zabawy w formie
\par zwi\'eaz\'b3ych i wyszlifowanych, spi\'eatych pointami, ma\'b3ych utwor\'f3w. Epi-
\par gram grecki wywo\'b3a\'b3 istn\'b9 mani\'ea na\'9cladowcz\'b9 w wiekach XVI, XVII
\par i XVIII, sta\'b3 si\'ea szko\'b3\'b9 ma\'b3ych form poetyckich.
\par
\par Wypada jeszcze tu wspomnie\'e6 o pisarzach-niepisarzach, tzn.
\par o zbieraczach wyci\'b9g\'f3w i ekscerpt\'f3w, erudytach i mi\'b3o\'9cnikach daw-
\par nego czasu, kt\'f3rym zawdzi\'eaczamy przekazanie literatury, kt\'f3ra mog\'b3a
\par zagin\'b9\'e6. Znani s\'b9 tylko filologom, nikt nie czyta ich dla nich samych,
\par rzadko ciesz\'b9 si\'ea szacunkiem, czasem pogardliwie okre\'9clani jako
\par \'84bydl\'eata o z\'b3otym runie".
\par
\par Do literatury zaliczymy jeszcze dzia\'b3aj\'b9cego ok. r. 200 po Chr.
\par Athenajosa z Naukratis, tw\'f3rc\'ea Uczty m\'eadrc\'f3w (Dejpnosophistdj)
\par w 30 ksi\'eagach, z czego ocala\'b3a po\'b3owa. W dziele tym Rzymianin
\par Larensios podejmuje biesiad\'b9 29 wybitnych uczonych, kt\'f3rzy ci\'b9g
\par uczty urozmaicaj\'b9 sobie uczonymi dyskursami na tematy z ni\'b9 zwi\'b9-
\par zane (obs\'b3uga, potrawy, wino), powo\'b3uj\'b9c erudycyjnie literatur\'ea star-
\par sz\'b9. Ocali\'b3o to dla nas przy okazji setki fragment\'f3w, zw\'b3aszcza
\par z komedii.
\par
\par Oko\'b3o roku 500 po Chr. Jan (Joannes) Stobajos, tzn. pochodz\'b9cy
\par z macedo\'f1skich Stoboj, sporz\'b9dzi\'b3 dla syna Wypisy (Eklogaf) filozoficz-
\par ne, antologi\'ea z poet\'f3w i prozaik\'f3w, zestawiaj\'b9c pilnie w rzeczowo
\par uporz\'b9dkowanych rozdzia\'b3ach takie tematy, jak pochwa\'b3a bogactwa
\par i nagana bogactwa, pochwa\'b3a kobiet i ich nagana. Cztery ksi\'eagi dzie\'b3a
\par by\'b3y skarbczykiem nauk moralnych, dzi\'9c s\'b9 raczej skarbczykiem setek
\par fragment\'f3w przepad\'b3ej dla nas poezji i prozy.
\par
\par \'8fr\'f3d\'b3em erudycji s\'b9 te\'bf s\'b3owniki: Hesychiosa (mi\'eadzy IV-VI
\par wiekiem), obejmuj\'b9cy s\'b3ownictwo klasyk\'f3w literatury, Stefana (Ste-
\par phanos) z Bizancjum (ok. 600 po Chr.) zbi\'f3r nazw geograficznych.
\par Ju\'bf w Bizancjum w wieku X alfabetycznie podsumowa\'b3a odziedziczo-
\par n\'b9 wiedz\'ea, z niema\'b3ym zreszt\'b9 materii pomieszaniem, Ksi\'eaga Suda
\par (zwana dawniej Suidasem), wci\'b9\'bf cenna dzi\'eaki swym danym lite-0
\par rackim i biograficznym.
\par
\par VI
\par
\par '* Okres rzymski i chrze\'9ccija\'f1ski:
\par
\par literatura chrze\'9ccija\'f1ska
\par
\par l. Uwagi wst\'eapne
\par
\par Literatura grecka chrze\'9ccija\'f1ska stanowi integraln\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 literatu-
\par ry greckiej staro\'bfytnej w wiekach I do VI. Rozpoczyna j\'b9 grecki tekst
\par Nowego Testamentu, nawi\'b9zuj\'b9cy do przek\'b3adu greckiego Starego
\par Testamentu, Septuaginty. Stary i Nowy Testament stanowi\'b9 funda-
\par ment ca\'b3ej literatury wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej, s\'b3usznie nazywanej wiel-
\par kim komentarzem do Pisma \'9cwi\'eatego.
\par
\par Jak literatura grecka jest \'9cci\'9cle zwi\'b9zana z dziejami obszar\'f3w, na
\par kt\'f3rych si\'ea ona rozwija\'b3a, tak te\'bf literatura chrze\'9ccija\'f1ska jest \'9cci\'9cle
\par zwi\'b9zana z losami Ko\'9ccio\'b3a oraz ko\'9ccio\'b3\'f3w lokalnych, w kt\'f3rych si\'ea
\par ona rozwija\'b3a. Jej dzieje to historia coraz g\'b3\'eabszego wchodzenia
\par Ko\'9ccio\'b3a w dzieje kultury \'f3wczesnego \'9cwiata.
\par
\par Pierwsze trzy wieki, okres prze\'9cladowa\'f1, to dynamiczny okres
\par rozwoju nowej religii wychodz\'b9cej z \'bfydowskiego getta w \'9cwiat
\par poga\'f1ski, tak \'bfe na progu IV wieku stanowi ona pot\'eag\'ea, szczeg\'f3lnie
\par na Wschodzie.
\par
\par Rozwija si\'ea ona w walce z niebezpiecze\'f1stwem zewn\'eatrznym
\par - prze\'9cladowaniami tak fizycznymi, jak i ideologicznymi, szczeg\'f3lnie
\par ze strony pogan, ale tak\'bfe i \'afyd\'f3w - oraz z zagro\'bfeniem wewn\'eatrz-
\par nym, to jest ze strony grup heterodoksyjnych (w II/III wieku by\'b3y to
\par g\'b3\'f3wnie: gnoza, montanizm, sabelianizm). W tej walce rozwijaj\'b9 si\'ea
\par struktury Ko\'9ccio\'b3a, wykszta\'b3caj\'b9 si\'ea jego instytucje, nast\'eapuje rozw\'f3j
\par doktryny chrze\'9ccija\'f1skiej. Szczeg\'f3ln\'b9 rol\'ea odgrywaj\'b9 synody i sobory.
\par
\par Wiek IV stanowi okres przej\'9ccia od religii prze\'9cladowanej (za
\par Dioklecjana i jego nast\'eapc\'f3w), do religii r\'f3wnouprawnionej (za
\par
\par 145
\par
\par Konstantyna Wielkiego), a w ko\'f1cu do religii uprzywilejowanej (za
\par Teodozjusza Wielkiego). R\'f3wnocze\'9cnie stopniowo wzrasta\'b3 wp\'b3yw
\par pa\'f1stwa na Ko\'9cci\'f3\'b3, kt\'f3ry osi\'b9gn\'b9\'b3 swoje apogeum na soborze kon-
\par stantynopolita\'f1skim II (553), uwidoczniony w brutalnym post\'eapowa-
\par niu cesarza Justyniana z papie\'bfem Wigiliuszem.
\par
\par Jest to r\'f3wnie\'bf okres wielkich kontrowersji. W wieku IV s\'b9 to
\par spory trynitarne, czyli dotycz\'b9ce wzajemnego stosunku Os\'f3b w Tr\'f3j-
\par cy \'8cwi\'eatej: Ojca do Syna - z arianami g\'b3osz\'b9cym ni\'bfszo\'9c\'e6 Syna ,
\par Bo\'bfego, pot\'eapionymi na soborze nicejskim (325); a tak\'bfe Ojca do
\par Ducha \'8cwi\'eatego - z macedonianami odrzucaj\'b9cymi B\'f3stwo Ducha
\par \'8cwi\'eatego (st\'b9d ich nazwa duchoburcy), pot\'eapionymi na soborze kon-
\par stantynopolita\'f1skim (381). Natomiast w wieku V przedmiotem burz-
\par liwych spor\'f3w s\'b9 problemy chrystologiczne, czyli dotycz\'b9ce stosunku
\par B\'f3stwa i cz\'b3owiecze\'f1stwa w Jezusie Chrystusie (natury Boskiej i ludz-
\par kiej). Na soborze efeskim (431) pot\'eapiono nestorianizm, przesadnie
\par podkre\'9claj\'b9cy dwoisto\'9c\'e6 w Jezusie Chrystusie; na soborze chalcedo\'f1-
\par skim (451) natomiast - monofizytyzm, kt\'f3ry podkre\'9cla\'b3 B\'f3stwo Chrys-
\par tusa z uszczerbkiem dla Jego cz\'b3owiecze\'f1stwa. Skutkiem tych kon-
\par trowersji chrystologicznych by\'b3y pierwsze wielkie, trwaj\'b9ce do dzi\'9c,
\par roz\'b3amy w chrze\'9ccija\'f1stwie: ko\'9ccio\'b3y wywodz\'b9ce si\'ea z nestorianizmu
\par (dzi\'9c w Iraku) i monofizytyzmu (dzi\'9c w Armenii, Egipcie, Syrii
\par i Etiopii). Ostatni sob\'f3r interesuj\'b9cej nas epoki, konstantynopolita\'f1-
\par ski II (553) stara\'b3 si\'ea zjedna\'e6 monofizyt\'f3w przez pot\'eapienie domnie-
\par manych poprzednik\'f3w nestorianizmu, jest to tzw. sp\'f3r o \'84Trzy
\par
\par rozdzia\'b3y".
\par
\par Wok\'f3\'b3 tej w\'b3a\'9cnie problematyki trynitarnej i chrystologicznej b\'ea-
\par dzie si\'ea obraca\'b3a literatura chrze\'9ccija\'f1ska w IV i V wieku. Je\'bfeli
\par bowiem wieki I-III by\'b3y okresem rodzenia si\'ea literatury chrze\'9ccija\'f1-
\par skiej, to w wiekach IV i V rozwin\'ea\'b3a si\'ea literatura chrze\'9ccija\'f1ska,
\par wielka zar\'f3wno pod wzgl\'eadem doktrynalnym, jak i formalnym. Okres
\par ten wi\'eac nazywamy s\'b3usznie \'84z\'b3otym wiekiem literatury patrystycz-
\par nej". Natomiast w drugiej po\'b3owie V wieku i w wieku VI literatura
\par chrze\'9ccija\'f1ska wyra\'9fnie obni\'bfa swoje loty, cho\'e6 nie jest to bynajmniej
\par okres jej upadku, rozwija si\'ea w nim bowiem literatura ascety -
\par czno-monastyczna zwi\'b9zana z powstaniem \'bfycia zakonnego, poezja
\par liturgiczna i homiletyka, natomiast obni\'bfa si\'ea spekulacja teologiczna,
\par ograniczaj\'b9c si\'ea coraz bardziej do florilegi\'f3w - zbior\'f3w cytat\'f3w
\par wielkich pisarzy przesz\'b3o\'9cci; podobnie rzecz ma si\'ea z refleksj\'b9 nad
\par
\par 146
\par
\par Bibli\'b9 - miejsce pi\'eaknych komentarzy patrystycznych zajmuj\'b9 kateny
\par - \'b3a\'f1cuszki cytat\'f3w z dzie\'b3 dawnych egzeget\'f3w.
\par
\par Literatura chrze\'9ccija\'f1ska rozwin\'ea\'b3a si\'ea najpierw w j\'eazyku greckim,
\par w kt\'f3rym powsta\'b3 Nowy Testament; jest to j\'eazyk Ojc\'f3w Apostolskich
\par i Apologet\'f3w w II wieku. Ale obok niej, ju\'bf w po\'b3owie II wieku,
\par rozkwtf\'b3a wielka literatura chrze\'9ccija\'f1ska w j\'eazyku syryjskim, a pod
\par koniec wieku II pojawi\'b3 si\'ea pierwszy wybitny pisarz tworz\'b9cy po
\par \'b3acinie - Tertulian. Nast\'eapnie rozwin\'b9 si\'ea literatury w j\'eazykach naro-
\par d\'f3w, kt\'f3re przyjm\'b9 chrze\'9ccija\'f1stwo, a wi\'eac w j\'eazyku koptyjskim
\par (Egipt), arme\'f1skim, gruzi\'f1skim, etiopskim; w IV wieku powstaje
\par przek\'b3ad Biblii na j\'eazyk gocki, w nast\'eapnych wiekach powstan\'b9
\par literatury w j\'eazykach: celtyckim, staros\'b3owia\'f1skim i innych.
\par
\par Literatura w tych j\'eazykach idzie w dw\'f3ch kierunkach. Niema\'b3y
\par wp\'b3yw na jej powstanie mia\'b3y przek\'b3ady Pisma \'9cwi\'eatego. Obok Pisma
\par \'9cwi\'eatego przek\'b3adano r\'f3wnie\'bf dzie\'b3a wybitnych pisarzy greckich; cza-
\par sami wi\'b9za\'b3o si\'ea to z walkami religijnymi - np. dzie\'b3a pot\'eapionych
\par pisarzy nestoria\'f1skich prze\'b3o\'bfono na j\'eazyk syryjski, w kt\'f3rym si\'ea
\par zachowa\'b3y: tak by\'b3o z dzie\'b3ami Teodora z Mopsuestii. St\'b9d te\'bf
\par historyk chrze\'9ccija\'f1skiej literatury greckiej raz po raz musi si\'eaga\'e6 do
\par tych przek\'b3ad\'f3w. Bywa bowiem tak, \'bfe tw\'f3rczo\'9c\'e6 jakiego\'9c pisarza
\par greckiego zachowa\'b3a si\'ea tylko w t\'b3umaczeniach: na przyk\'b3ad pisma
\par Ireneusza, pisarza z II wieku, zachowa\'b3y si\'ea tylko w przek\'b3adzie
\par \'b3aci\'f1skim i ormia\'f1skim, a zaledwie nieliczne fragmenty posiadamy
\par w oryginale greckim. Obok nich rozwija si\'ea literatura w\'b3asna tych
\par narod\'f3w, ale ona nie jest przedmiotem niniejszego opracowania.
\par Dodajmy, \'bfe przek\'b3ady bywaj\'b9 cz\'easto do\'9c\'e6 wolne i przypominaj\'b9
\par raczej parafrazy ni\'bf t\'b3umaczenia w naszym tego s\'b3owa znaczeniu.
\par
\par Studiuj\'b9c dzie\'b3a pisarzy chrze\'9ccija\'f1skich nale\'bfy zwr\'f3ci\'e6 szczeg\'f3ln\'b9
\par uwag\'ea na problemy krytyczne. Istnieje bowiem wiele pism przypisy-
\par wanych wybitnym autorom (w wypadku np. Jana Chryzostoma liczba
\par ich dochodzi do 600!). Podobnie rzecz si\'ea ma z poezj\'b9 religijn\'b9.
\par Ponadto zachodzi\'b3y przypadki \'b3\'b9czenia dzie\'b3, np. w romansie bizan-
\par ty\'f1skim o Barlaamie i Jozafacie odnaleziono apologi\'ea Arystydesa
\par pochodz\'b9c\'b9 z II wieku. St\'b9d te\'bf nale\'bfy stara\'e6 si\'ea dotrze\'e6 do wyda\'f1
\par krytycznych lub najlepszych, cho\'e6 tu mamy wielkie braki: nie posiada-
\par my np. wyda\'f1 krytycznych ogromnej wi\'eakszo\'9cci dorobku homiletycz-
\par nego tak wielkiego pisarza, jakim jest \'9cw. Jan Chryzostom. Trudno\'9cci
\par
\par 147
\par
\par zwi\'b9zane z wydaniami krytycznymi bior\'b9 si\'ea m.in. z ogromnej liczby
\par r\'eakopis\'f3w popularnych dzie\'b3 Ojc\'f3w Ko\'9ccio\'b3a, dochodz\'b9cej czasami
\par
\par nawet do tysi\'b9ca!
\par
\par Truizmem jest stwierdzenie, \'bfe ogromna cz\'ea\'9c\'e6 tej literatury, szcze-
\par
\par g\'f3\'b3nie pisarzy najwcze\'9cniejszych, zagin\'ea\'b3a. Jak zobaczymy, \'b3\'b9czy\'b3o si\'ea
\par to niejednokrotnie, szczeg\'f3lnie w okresie p\'f3\'9fniejszym, z pot\'eapieniami
\par pisarzy lub herezji. O niekt\'f3rych pisarzach, szczeg\'f3lnie najstarszych,
\par wiemy tylko na podstawie niezawodnej Historii Ko\'9ccielnej Euzebiusza
\par z Cezarei; o dzie\'b3ach natomiast z okresu bizanty\'f1skiego informuje nas
\par Biblioteka Focjusza (w. IX), i tzw. Ksi\'eaga Suda. Nowe odkrycia ci\'b9gle
\par trwaj\'b9: tak orygina\'b3\'f3w greckich (np. wydane niedawno nie znane
\par dzie\'b3a Jana Chryzostoma czy Ewagriusza Pontyjskiego), szczeg\'f3lnie
\par na papirusach (np. papirusy z Tura: dzie\'b3a Dydyma \'8clepego czy
\par Chester Beatty i Bodmera - homilia Melitona z Sardes), jak i ich
\par przek\'b3ad\'f3w orientalnych, spoczywaj\'b9cych w bibliotekach Gruzji, Ar-
\par menii, Libanu czy Iraku, i nie wydaje si\'ea, by by\'b3 to proces sko\'f1czony.
\par Omawianie literatury wszesnochrze\'9ccija\'f1skiej wymaga kilku u\'9cci\'9c-
\par le\'f1 terminologicznych. U\'bfywa si\'ea bowiem cz\'easto termin\'f3w \'84patrolo-
\par gia", \'84patrystyka", ,,Ojcowie Ko\'9ccio\'b3a", ,,Doktorzy Ko\'9ccio\'b3a". Ot\'f3\'bf
\par wszystkie te terminy nale\'bf\'b9 do teologii, a nie do historii literatury.
\par Patrologia jest bowiem nauk\'b9 teologiczn\'b9, omawiaj\'b9c\'b9 dzie\'b3a Ojc\'f3w
\par Ko\'9ccio\'b3a z punktu widzenia ich zawarto\'9cci teologicznej. Podobnie
\par tytu\'b3y \'84Ojciec Ko\'9ccio\'b3a" czy ,,Doktor Ko\'9ccio\'b3a" s\'b9 nadawane pisa-
\par rzom, kt\'f3rzy dzi\'eaki swej prawowitej wierze i \'9cwi\'eato\'9cci \'bfycia zostali
\par uznani przez Ko\'9cci\'f3\'b3 za autorytety, na kt\'f3re powo\'b3uje si\'ea nauka
\par Ko\'9ccio\'b3a - s\'b9 to wi\'eac terminy teologiczne. B\'eadziemy wi\'eac u\'bfywali tu
\par raczej okre\'9clenia ,,literatura wczesnochrze\'9ccija\'f1ska" ni\'bf \'84literatura
\par patrystyczna", gdy\'bf w ten spos\'f3b unikniemy mieszania poj\'ea\'e6 z dw\'f3ch
\par dziedzin nauki. Du\'bfe znaczenie dla zrozumienia literatury chrze\'9ccija\'f1-
\par skiej ma historia dogmatu, kt\'f3ra zajmuje si\'ea rozwojem doktryny
\par chrze\'9ccija\'f1skiej. Historia literatury chrze\'9ccija\'f1skiej raz po raz musi
\par wprawdzie nawi\'b9zywa\'e6 do teologii, ale jest nauk\'b9 odr\'eabn\'b9, maj\'b9c\'b9
\par wprawdzie ten sam przedmiot materialny - dzie\'b3a pisarzy wczesno-
\par chrze\'9ccija\'f1skich, ale inny przedmiot formalny: patrologia ocenia je
\par z punktu widzenia teologicznego, historia literatury chrze\'9ccija\'f1skiej
\par - ich warto\'9c\'e6 literack\'b9. Nale\'bfy wi\'eac bacznie przestrzega\'e6 tej r\'f3\'bfnicy11
\par by nie wprowadza\'e6 obcych poj\'ea\'e6 i metod do r\'f3\'bfni\'b9cych si\'ea od siebti
\par dziedzin nauki. j
\par
\par 148
\par
\par Podkre\'9cliwszy r\'f3\'bfnice, nale\'bfy jednak dobitnie stwierdzi\'e6, \'bfe ko-
\par nieczna jest w tej dziedzinie \'9ccis\'b3a wsp\'f3\'b3praca teologii i historii
\par literatury: historyk literatury wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej nic z niej nie
\par zrozumie, je\'9cli nie zna teologii patrystycznej, natomiast teologo-
\par wie-patrologowie b\'ead\'b9 pope\'b3niali zasadnicze b\'b3\'eady nie rozumiej\'b9c
\par zagadnie\'f1 literackich z ni\'b9 zwi\'b9zanych.
\par
\par 2. Biblia i literatura z ni\'b9 zwi\'b9zana
\par
\par Pismo \'9cwi\'eate odgrywa zasadnicz\'b9 rol\'ea w literaturze wczesnochrze\'9c-
\par cija\'f1skiej. St\'b9d te\'bf omawianie historii literatury chrze\'9ccija\'f1skiej nale-
\par \'bfy zacz\'b9\'e6 od przek\'b3adu greckiego Starego Testamentu, a nast\'eapnie od
\par Nowego Testamentu, napisanego ju\'bf po grecku.
\par
\par Stary Testament (Pa\'b3aj\'b9 Diatheke) to zbi\'f3r ksi\'b9g uznawanych za
\par \'9cwi\'eate przez \'afyd\'f3w, przyj\'eaty przez chrze\'9ccijan i uznany przez nich za
\par natchniony przez Boga. Powstawa\'b3 on od wieku XII do I przed Chr.
\par Kanon Starego Testamentu, przyj\'eaty przez \'afyd\'f3w w w. II po Chr.,
\par a nast\'eapnie przez protestant\'f3w, sk\'b3ada si\'ea z 39 ksi\'b9g (ksi\'eagi pisane po
\par hebrajsku, z fragmentami po aramejsku), katolicy natomiast przyjmuj\'b9
\par kanon 46 ksi\'b9g wed\'b3ug tekstu greckiego, obejmuj\'b9cy ksi\'eagi napisane
\par b\'b9d\'9f zachowane po grecku, a wi\'eac r\'f3wnie\'bf 7 ksi\'b9g tzw. deuterokano-
\par nicznych (zwanych te\'bf w kr\'eagu anglosaskim \'84apokryfami").
\par
\par Stary Testament zawiera nast\'eapuj\'b9ce ksi\'eagi (w nawiasach okr\'b9g\'b3ych
\par podajemy tytu\'b3y greckie ksi\'b9g oraz przyj\'eate w j\'eazyku polskim ich skr\'f3-
\par ty, natomiast w nawiasach kwadratowych - ksi\'eagi deuterokanoniczne):
\par
\par ksi\'eagi historyczne: Pi\'eacioksi\'b9g (Pentateuch, Tora, Prawo,
\par ho Nomos) - Rodzaju \{Genesis, Rdz), Wyj\'9ccia (Exodos, Wj), Kap\'b3a\'f1ska
\par (Leuitik\'f3n, Kpi), Liczb (Arithmoj, Lb), Powt\'f3rzonego Prawa (Deutero-
\par nbmion, Pwt) oraz Ksi\'eagi: Jozuego (Jesus, Jz), S\'eadzi\'f3w (Kritdj, Sdz),
\par 1-2 Samuela (Basilejon a-fi, 1-2 Sm), 1-2 Kr\'f3lewskie (Basilejon y-8,
\par 1-2 Kri), 1-2 Kronik (Paralejp\'f3menon a-p, 1-2 Km), Ezdrasza (Esdras
\par oi,-p, Ezd), Nehemiasza (w\'b3\'b9czony do Ezd, Neh), Rut (Ruth, Rt),
\par [Tobiasza (Tobit, Tb)\}, [Judyty (Judith, Jd)\}, Estery (Esther, Est), [1-2
\par Machabejska \{Machabejon (X-R, 1-2 Mch)\};
\par
\par ksi\'eagi dydaktyczne: Hioba (Job, Hi), Psalm\'f3w (Psalmoj,
\par Ps), Przypowie\'9cci (Par\'f3jmia, Prz), Koheleta (inaczej - Eklezjastesa,
\par
\par 149
\par
\par Ekkiesjastes, Koh), Pie\'9c\'f1 nad Pie\'9cniami (Asma dsmaton, Pnp\}, [M\'b9dro-
\par \'9cci (Sophia Salomonos), M dr)\}, [Syracha (inaczej - Eklezjastyka, So-
\par phia Sirach, Syr)];
\par
\par ksi\'eagi prorockie; (prorok wg Pisma \'9cwi\'eatego to cz\'b3owiek
\par m\'f3wi\'b9cy w imieniu Boga): tzw. \'84prorok\'f3w wi\'eakszych": - Izajasza
\par (Esajas, Iz), Jeremiasza (Jeremias, Jr), Lamentacje Jeremiasza (Thre-
\par noj, Lm), [Barucha (Baruch, Ba)\}, Ezechiela (Jesekiel, Ez), Daniela
\par (Daniel, Dn); dwunastu tzw. \'84prorok\'f3w mniejszych" - Ozeasza
\par (Osce, Oz), Joela (Joel, Jl), Amosa (Amos, Am), Abdiasza (Abdiu,
\par Abd), Jonasza (Jonas, Jn), Micheasza (Michajas, Mi), Nahuma (Na-
\par hum. Na), Habakuka (Ambakuk, Ha), Sofoniasza (Sophonias, So),
\par Aggeusza (Aggajos, Ag), Zachariasza (Zacharias, Za), Malachiasza
\par (Malachias, MF).
\par
\par Stary Testament prze\'b3o\'bfono w \'9crodowisku aleksandryjskim na
\par prze\'b3omie w. III/II. Jest to tak zwana Septuaginta, gdy\'bf - wed\'b3ug
\par legendy zawartej w li\'9ccie Pseudo-Arysteasza i u Filona - siedemdzie-
\par si\'eaciu (lub siedemdziesi\'eaciu dw\'f3ch) uczonych \'bfydowskich prze\'b3o\'bfy\'b3o
\par w Aleksandrii Pismo \'9cwi\'eate na j\'eazyk grecki. Po grecku natomiast
\par napisano Ksi\'eagie M\'b9dro\'9cci oraz Drug\'b9 Ksi\'eag\'ea Machabejsk\'b9. Septua-
\par ginta powsta\'b3a dla zaspokojenia potrzeb religijnych ogromnej kolonii
\par \'bfydowskiej w Egipcie - kt\'f3ra ju\'bf nie zna\'b3a j\'eazyka Starego Testamentu,
\par a by\'b3a zobowi\'b9zana do czytania tekstu \'9cwi\'eatego - a tak\'bfe dla
\par stosunkowo du\'bfej rzeszy prozelit\'f3w (pogan przygotowuj\'b9cych si\'ea do
\par przyj\'eacia religii \'bfydowskiej), pos\'b3uguj\'b9cych si\'ea j\'eazykiem greckim.
\par Przek\'b3adu tego dokonano prawdopodobnie r\'f3wnie\'bf z inspiracji bi-
\par blioteki aleksandryjskiej, kt\'f3ra pragn\'ea\'b3a posiada\'e6 w swych zbiera\'e6^
\par \'9cwi\'eaty tekst \'bfydowski. Powstanie tego przek\'b3adu ma znaczenie histo^
\par ryczne - przez niego bowiem po raz pierwszy \'9cwiat grecki spotka\'b3 si^
\par z my\'9cl\'b9 judaistyczn\'b9.
\par
\par Septuaginta zosta\'b3a przyj\'eata jako tekst \'9cwi\'eaty i natchniony prze
\par m\'b3ode chrze\'9ccija\'f1stwo, natomiast odrzucili j\'b9 \'afydzi pod koniec I wie
\par ku po Chr. Dla.tego te\'bf w II wieku powsta\'b3y nowe przek\'b3ady greckie'
\par Starego Testamentu, zachowane do dzi\'9c tylko fragmentarycznie,
\par a wi\'eac: Akwili, Teodocjona i Symmacha.
\par
\par Septuaginta przyj\'eata przez Ko\'9cci\'f3\'b3 sta\'b3a si\'ea podstaw\'b9 egzegezy
\par Starego Testamentu przez pisarzy wczesnochrze\'9ccija\'f1skich. Z niej te\'bf
\par dokonano pierwszych przek\'b3ad\'f3w Biblii na j\'eazyk \'b3aci\'f1ski (Vetus
\par Latina V er sio).
\par
\par 150
\par
\par Nowy Testament (Kajne Diatheke) powsta\'b3 w wieku I po Chr.
\par w j\'eazyku greckim i sk\'b3ada si\'ea z 27 ksi\'b9g. Po pocz\'b9tkowych wahaniach
\par co do niekt\'f3rych ksi\'b9g Nowego Testamentu przyj\'eato ostatecznie
\par w drugiej po\'b3owie IV wieku kanon ksi\'b9g \'9cwi\'eatych, kt\'f3ry na og\'f3\'b3 nie
\par jest kwestionowany. Sk\'b3ada si\'ea on z nast\'eapuj\'b9cych ksi\'b9g:
\par
\par k sj \'b9 g historycznych: 4 Ewangelii (Euangelion, l.mn. Euan-
\par gelia): wed\'b3ug \'9cw. Mateusza \{kata Matthajon, Mt), Marka (kata
\par Markon, Mk), \'a3ukasza (kata Lukan, \'a3k) i Jana (kata Joannen, J) oraz
\par z Dziej\'f3w Apostolskich (Praxejs Apost\'f3lon, Dz);
\par
\par ksi\'b9g dydaktycznych: \'84corpus Paulinum" - 13 list\'f3w \'9cw.
\par Paw\'b3a - do Rzymian (pros Romajus, Rz), 1-2 do Koryntian (Pros
\par Korinthius a.-p, 1-2 Kor), do Galat\'f3w (pros Galatas, Ga), do Efezjan
\par (pros Ephesius, Ef) [ racz\'ea] traktat teologiczny ni\'bf list], do Filipian
\par (pros Philippensjos, Flp), do Kolosan (pros Kolossejs, Koi), 1-2 do
\par Tesaloniczan (pros Thessalonikejs a-p, 1-2 Tes), do Tytusa (pros Titon,
\par Tt), 1-2 do Tymoteusza (pros Timbtheon a-p, 1-2 Tm), do Filemona
\par (pros Philemona, Firn) i niegdy\'9c przypisywanego \'9cw. Paw\'b3owi Listu do
\par Hebrajczyk\'f3w (pros Hebrajus, Hbr) oraz 7 list\'f3w katolickich: Jakuba
\par (Jakobu epistole, Jk), 1-2 Piotra (Petru a-p, 1-2 Pt), 1-2 Jana (Joannu
\par a-y, J) i Judy (Juda, Jud);
\par
\par ksi\'eagi prorockiej: Apokalipsa (Apokdlypsis Joannu, Ap).
\par
\par Liczba czterech Ewangelii (gr. dobra nowina [o zbawieniu]) nie
\par budzi\'b3a wi\'eakszych kontrowersji. Trzy pierwsze Ewangelie ze wzgl\'eadu
\par na podobie\'f1stwa nazwano \'84Ewangeliami synoptycznymi"; Ewangelie
\par Mateusza i \'a3ukasza pochodz\'b9 od Marka oraz od hipotetycznego
\par \'9fr\'f3d\'b3a Q, natomiast \'84Ewangelia duchowa" \'9cw. Jana, zawieraj\'b9ca
\par s\'b3awny prolog o Logosie ( J, 1,1-18), napisana jako ostatnia, uzupe\'b3-
\par nia Ewangelie synoptyczne. Ewangelie stanowi\'b9 specyficzny gatunek
\par literacki, na kt\'f3ry sk\'b3adaj\'b9 si\'ea nast\'eapuj\'b9ce elementy: \'bfywe wspomnie-
\par nia wydarze\'f1 \'bfycia, m\'eaki i \'9cmierci Jezusa, przekazane przez naocz-
\par nych \'9cwiadk\'f3w, odczytane w \'9cwietle zmartwychwstania, Starego Tes-
\par tamentu oraz do\'9cwiadcze\'f1 m\'b3odych gmin chrze\'9ccija\'f1skich. Nie s\'b9
\par wi\'eac one biografiami Jezusa, cho\'e6 zawieraj\'b9 opis Jego czyn\'f3w oraz
\par przekazuj\'b9 Jego nauki, w\'9cr\'f3d kt\'f3rych na szczeg\'f3ln\'b9 uwag\'ea zas\'b3uguj\'b9
\par ze wzgl\'eadu na warto\'9c\'e6 artystyczn\'b9: Kazanie na G\'f3rze wraz z o\'9cmio-
\par ma b\'b3ogos\'b3awie\'f1stwami i Modlitw\'b9 Pa\'f1sk\'b9 (Ojcze nasz; Mt, 5-7),
\par przypowie\'9cci, np. o faryzeuszu i celniku (\'a3k, 18,9-14), o synu marno-
\par trawnym (\'a3k, 15,11-32), o groszu wdowim (\'a3k, 21,1-4), o k\'b9kolu
\par
\par 151
\par
\par (Mt, 13, 24-30) oraz pi\'eakne fragmenty poetyckie: Magnificat (\'a3k, 1,46-
\par -55), Benedictus (\'a3k, 1,68-79), A^c dimittis (\'a3k, 2,29-32); dodajmy tu
\par fragmenty poetyckie, szczeg\'f3lnie za\'9c Hymn o mi\'b3o\'9cci (l Kor, 13), zawarte
\par w listach \'9cw. Paw\'b3a. Ewangelie pisane s\'b9 prostym j\'eazykiem kojne, tylko
\par \'9cw. \'a3ukasz, autor r\'f3wnie\'bf Dziej\'f3w Apostolskich, stara si\'ea o elegancj\'ea stylu.,
\par
\par Dzieje Apostolskie nie s\'b9 histori\'b9 pierwotnego Ko\'9ccio\'b3a, ale opisu-|
\par j\'b9 jego rozprzestrzenianie si\'ea i koncentruj\'b9 si\'ea na postaciach dw\'f3ch;
\par
\par Aposto\'b3\'f3w: \'9cw. Piotra i Paw\'b3a. Temu ostatniemu przypisuje si\'ea|
\par trzyna\'9ccie list\'f3w, kt\'f3re pisa\'b3 do Ko\'9ccio\'b3\'f3w przez siebie za\'b3o\'bfonych,;
\par
\par lub kt\'f3re mia\'b3 zamiar odwiedzi\'e6. Zawieraj\'b9 one tre\'9cci dogmatyczne,
\par zach\'eaty moralne, a tak\'bfe upomnienia duszpasterskie.
\par
\par Listy katolickie to listy Aposto\'b3\'f3w do r\'f3\'bfnych gmin; autorstwo
\par niekt\'f3rych z nich jest podawane w w\'b9tpliwo\'9c\'e6. List \'9cw. Jakuba jest
\par typowym traktatem moralnym, natomiast Pierwszy list \'9cw. Jana
\par stanowi pi\'eakny tekst o mi\'b3o\'9cci.
\par
\par Jedyna ksi\'eaga prorocka, Apokalipsa (apokalypsis - gr. objawienie),
\par przypisywana \'9cw. Janowi, nale\'bfy do gatunku literackiego popularnego
\par w tym czasie i przedstawia w wielu obrazach dzieje przysz\'b3ych los\'f3w
\par Ko\'9ccio\'b3a. Autorstwo \'9cw. Jana bywa kwestionowane.
\par
\par Stary i Nowy Testament, ksi\'eagi uwa\'bfane za \'9cwi\'eate i natchnione
\par przez chrze\'9ccijan, stanowi\'b9 podstaw\'ea ca\'b3ej literatury patry stycznej,
\par kt\'f3r\'b9 s\'b3usznie nazywa si\'ea wielk\'b9 medytacj\'b9 nad Pismem \'9cwi\'eatym. By\'b3o
\par ono w staro\'bfytno\'9cci chrze\'9ccija\'f1skiej komentowane w kazaniach, homi-
\par liach i komentarzach, parafrazowane w poezji, medytowane w literatu-
\par rze ascetycznej, badane w traktatach teologicznych i moralnych. Prze-
\par k\'b3ady Pisma \'9cwi\'eatego na j\'eazyki u\'bfywane przez staro\'bfytnych chrze\'9ccijan
\par rozpoczyna\'b3y zazwyczaj rozw\'f3j literatury chrze\'9ccija\'f1skiej w tych j\'eazy-
\par kach. Wp\'b3yw Pisma \'9cwi\'eatego na wszystkie dziedziny kultury europej-j
\par skiej (literatura, sztuki plastyczne, muzyka itd.) trudno jest przeceni\'e6.
\par
\par Apokryfy Starego Testamentu (gr. apbkryphos - ukryty, tajem-
\par ny) nale\'bf\'b9 do literatury \'bfydowskiej pisanej zazwyczaj w j\'eazyku grec-
\par kim. \'a3\'b9cz\'b9 one w sobie element prawny literatury rabini stycznej
\par (chalaka) i duchowo-moralny (hagadda); wiele z nich nale\'bfy do gatun-
\par ku apokaliptyki maj\'b9cej za cel pocieszenie udr\'eaczonego narodu izrael-
\par skiego. Powstawa\'b3y one mniej wi\'eacej od II wieku przed Chr. Apo-
\par kryfy te dziel\'b9 si\'ea na: dzie\'b3a historyczne (np. Ksi\'eaga Jubileusz\'f3w;
\par
\par Trzecia Ksi\'eaga Ezdrasza; \'afycie Adama i Ewy; Wniebowst\'b9pieni!
\par
\par 152
\par
\par Izajasza), dydaktyczno-moralne (np. Testamenty dwunastu patriar-
\par ch\'f3w; Psalmy Salomona; Ody Salomona) oraz apokaliptyczne (np.
\par Ksi\'eaga Henocha, zapisana w r\'f3\'bfnych j\'eazykach; Apokalipsa Moj\'bfesza;
\par
\par Apokalipsa Barucha; Ksi\'eagi Sybilli\'f1skie). Apokryfy te ulega\'b3y wielo-
\par krotnym przer\'f3bkom przy przek\'b3adach na obce j\'eazyki, a bardzo
\par cz\'easto^r\'f3wnie\'bf chrystianizacji, jak to nast\'b9pi\'b3o w wypadku Wniebo-
\par wst\'b9pienia Izajasza czy Ksi\'b9g Sybilli\'f1skich.
\par
\par Apokryfy Nowego Testamentu. Apokryfy te powsta\'b3y z kilku
\par powod\'f3w: jako pr\'f3ba ,,uzupe\'b3nienia" wiadomo\'9cci brakuj\'b9cych w No-
\par wym Testamencie (np. o \'bfyciu Maryi); jako utwory teologiczne przed-
\par stawiaj\'b9ce prawdy religijne - wedle tradycji orientalnej - w szeregach
\par obraz\'f3w; jako literatura propagandowa, zazwyczaj chrze\'9ccija\'f1skich
\par grup heterodoksyjnych, z czego nie wynika, \'bfe wszystkie one po-
\par chodzi\'b3y z tych kr\'eag\'f3w.
\par
\par Apokryfy Nowego Testamentu s\'b9 \'84r\'f3wnoleg\'b3e" do jego ksi\'b9g. Ma-
\par my wi\'eac ewangelie apokryficzne, kt\'f3rych tematem jest \'bfycie Maryi
\par i dzieci\'f1stwo Chrystusa (np. tzw. Protoewangelia Jakuba, II/III wiek;
\par
\par Ewangelia Tomasza [dzieci\'f1stwa\} II/III wiek), opis m\'eaki Chrystusa (np.
\par Akta Pilota, IV wiek, Cykl Pi\'b3ata), wniebowzi\'eacie Maryi (grupa tzw.
\par Transitus). Istniej\'b9 r\'f3wnie\'bf, zachowane fragmentarycznie, ewangelie
\par judeochrze\'9ccija\'f1skie (np. Hebrajczyk\'f3w, Ebionit\'f3w). Posiadamy liczne
\par utwory dotycz\'b9ce dziej\'f3w (gr. praxejs) poszczeg\'f3lnych Aposto\'b3\'f3w
\par (Akta Piotra; Pawia; Jana; Tomasza; Andrzeja, pochodz\'b9ce z w. II/III,
\par i inne p\'f3\'9fniejsze). Istnieje niewielka grupa list\'f3w (np. Korespondencja
\par Chrystusa i Abgara; List Aposto\'b3\'f3w, List \'9cw. Pawia do Laodycejczyk\'f3w)
\par oraz bardzo liczne apokalipsy (np. Piotra; Pawia; Maryi).
\par
\par Istniej\'b9 zdania przypisywane Chrystusowi, a nie zapisane w Ewan-
\par geliach; s\'b9 to tzw. agrapha (domy\'9clne - logia).
\par
\par Apokryfy zacz\'ea\'b3y powstawa\'e6 ju\'bf w II wieku po Chr. (ewangelie
\par judeochrze\'9ccija\'f1skie), wiele z nich pochodzi z okresu przednicejskiego
\par oraz z czas\'f3w p\'f3\'9fniejszych, gdy\'bf gatunek apokryf\'f3w rozwija si\'ea a\'bf
\par do \'9credniowiecza w\'b3\'b9cznie, przy tym stosowano motywy przej\'eate
\par z dawniejszych utwor\'f3w. Wi\'eakszo\'9c\'e6 apokryf\'f3w powsta\'b3a w j\'eazyku
\par greckim, inne po \'b3acinie, ale nast\'eapnie by\'b3y one przek\'b3adane g\'b3\'f3wnie
\par na j\'eazyki u\'bfywane przez chrze\'9ccijan w staro\'bfytno\'9cci (koptyjski, syryj-
\par ski, arme\'f1ski, gruzi\'f1ski itd.) i niejednokrotnie zachowa\'b3y si\'ea tylko
\par w tych przek\'b3adach. Cech\'b9 charakterystyczn\'b9 apokryf\'f3w jest ich
\par
\par 153
\par
\par rozw\'f3j: ich fabu\'b3a zmienia si\'ea w miar\'ea up\'b3ywu czasu przez dodawanie
\par nowych motyw\'f3w, rozwijanie istniej\'b9cych, zmiana tre\'9cci nast\'eapuje
\par przez dodanie kolorytu lokalnego, \'b3\'b9czenie motyw\'f3w itd.; niejedno-
\par krotnie podlega\'b3y one du\'bfym zmianom przy przek\'b3adach na inne
\par j\'eazyki. Apokryfy wprawdzie nie wnosz\'b9 nic nowego do Pisma \'9cwi\'eate-
\par go, stanowi\'b9 jednak bardzo ciekawy dokument \'bfycia chrze\'9ccijan
\par pierwszych wiek\'f3w i cieszy\'b3y si\'ea (ciesz\'b9) nie s\'b3abn\'b9c\'b9 popularno\'9cci\'b9
\par oraz wywar\'b3y wielki wp\'b3yw na kultur\'ea europejsk\'b9: na literatur\'ea, sztuki
\par plastyczne, szczeg\'f3lnie za\'9c na kultur\'ea ludow\'b9.
\par
\par 3. Narodziny literatury chrze\'9ccija\'f1skiej
\par wiek II po Chr.
\par
\par Ojcowie Apostolscy. Literatur\'ea wczesnochrze\'9ccija\'f1sk\'b9 otwiera
\par grupa kilku pisarzy dzia\'b3aj\'b9cych w pierwszej po\'b3owie II wieku zwa-
\par nych od wieku XVII \'84Ojcami Apostolskimi" ze wzgl\'eadu na ich
\par zwi\'b9zek z czasami apostolskimi. Ich pisma to utwory bez ambicji
\par literackich, pisane j\'eazykiem prostym, zbli\'bfonym do nowotestamen-
\par towego. Powsta\'b3y z dora\'9fnych potrzeb duszpasterskich. Do tej grupy
\par zalicza si\'ea: Nauk\'ea Dwunastu Apostat\'f3w, zwan\'b9 od pierwszych s\'b3\'f3w
\par greckiego tytu\'b3u Didache; List do Koryntian Klemensa Rzymskiego
\par i tego\'bf autora tzw. Drugi list do Koryntian; listy: \'9cw. Ignacego
\par Antioche\'f1skiego, Polikarpa, Barnaby; M\'eacze\'f1stwo \'9cw. Polikarpa oraz
\par Pasterza Hermasa.
\par
\par Didache to kr\'f3tkie vademecum katechety, powsta\'b3e na prze\'b3omie
\par wiek\'f3w I-II, prawdopodobnie w Syrii, zawieraj\'b9ce prawdy moralne,
\par modlitwy eucharystyczne i przepisy liturgiczne. List do Koryntian
\par (Pros Korinthius a) Klemensa (Clemens) Rzymskiego to autorytatyw-
\par ne upomnienie przez biskupa Rzymu niesfornych mieszka\'f1c\'f3w Ko-
\par ryntu, znanych z k\'b3opot\'f3w, jakie mia\'b3 z nimi \'9cw. Pawe\'b3. Znajdujemy
\par w nim ciekawe po\'b3\'b9czenie Biblii i element\'f3w filozofii stoickiej. Kle-
\par mensowi przypisywana bywa prosta homilia, tzw. Drugi list do Koryn-
\par tian (Pros Korynthius p). Jest on r\'f3wnie\'bf bohaterem pierwszego \\
\par romansu chrze\'9ccija\'f1skiego, tzw. Pseudoklementyn (sk\'b3adaj\'b9cego si\'ea
\par z dwu cz\'ea\'9cci: Homilie i Rozpoznania - \'b3ac. Recognitiones), powsta\'b3ego
\par w IV wieku, ale zawieraj\'b9cego liczne elementy z pierwszych wiek\'f3w.
\par Siedem List\'f3w (Epistoldj) Ignacego (Ignatios) Antioche\'f1skiego, uwi\'ea-
\par
\par 154
\par
\par zionego i wiedzionego w pierwszych latach II wieku na m\'eacze\'f1stwo
\par do Rzymu, pisz\'b9cego listy do gmin, kt\'f3re go po drodze przyj\'ea\'b3y, to
\par utwory pe\'b3ne \'bfaru i entuzjazmu, a zarazem pokazuj\'b9ce ciekawy obraz
\par \'bfycia gmin ma\'b3oazjatyckich. Uzupe\'b3nia je List (Epistole) biskupa
\par Smyrny, Polikarpa (Polikarpos). Zachowa\'b3 si\'ea r\'f3wnie\'bf opis jego
\par M\'eacze\'f1^wa (Martyrion, prawdop. 155/156). List (Epistole) Barnaby
\par jest ciekawym przyk\'b3adem egzegezy alegorycznej Starego Testamentu,
\par natomiast Hermas w Pasterzu (Pojmen) w licznych widzeniach i przy-
\par powie\'9cciach pr\'f3buje wyja\'9cni\'e6 tajemnic\'ea odpuszczenia grzech\'f3w.
\par
\par Utwory te odznaczaj\'b9 si\'ea prostot\'b9, cho\'e6 zawieraj\'b9 pi\'eakne frag-
\par menty: modlitwy eucharystyczne w Didache, modlitwa powszechna
\par w Li\'9ccie Klemensa, widzenia i przypowie\'9cci w Pasterzu. Szczeg\'f3ln\'b9
\par warto\'9c\'e6 artystyczn\'b9 maj\'b9 Listy \'9cw. Ignacego.
\par
\par Apologeci. W po\'b3owie II wieku w Ko\'9cciele nast\'b9pi\'b3a zmiana
\par sytuacji. Chrze\'9ccijanie nie stanowili ju\'bf ma\'b3ej i nieznanej grupki:
\par
\par dostrze\'bfeni przez pogan, swoj\'b9 inno\'9cci\'b9 budzili wrogie uczucia zar\'f3w-
\par no u pogan uwa\'bfaj\'b9cych ich za niebezpieczn\'b9 sekt\'ea, jak i u \'afyd\'f3w,
\par kt\'f3rzy uznawali ich za apostat\'f3w. Ponadto do Ko\'9ccio\'b3a zacz\'ea\'b3y si\'ea
\par zbli\'bfa\'e6 grupy ludzi wykszta\'b3conych. Nale\'bfa\'b3o wi\'eac, po pierwsze,
\par odpowiedzie\'e6 na zarzuty pogan i \'afyd\'f3w; po drugie, obja\'9cni\'e6, na czym
\par polega chrze\'9ccija\'f1stwo, by zaspokoi\'e6 zainteresowanie ludzi przycho-
\par dz\'b9cych do Ko\'9ccio\'b3a; po trzecie, w ko\'f1cu pr\'f3bowa\'e6 przerzuci\'e6 most
\par pomi\'eadzy chrze\'9ccija\'f1stwem a filozofi\'b9 greck\'b9. Tak wi\'eac w drugiej
\par po\'b3owie w. II powsta\'b3a literatura apologetyczno-propagandowa
\par (gr. apologia od apologeomaj - broni\'ea), z kt\'f3rej zachowa\'b3a si\'ea do\'9c\'e6
\par znaczna cz\'ea\'9c\'e6. Kilku apologet\'f3w znamy tylko z fragment\'f3w ich
\par utwor\'f3w: Kwadratusa (Koderatos), Miicjadesa (Miltiades), Apolina-
\par rego (Apollinarios) z Hieropolis, Melitona (Melito) z Sardes. Za-
\par chowa\'b3y si\'ea natomiast: apologia Arystydesa (Aristejdes), odkryta we
\par wspomnianym bizanty\'f1skim \'afyciu Barlaama i Jozafata, apologie:
\par
\par Justyna, Tacjana oraz Atenagorasa z Aten (Athenagoras) Pro\'9cba za
\par chrze\'9ccijanami (Presbeja perl Christianbn) i Teofila z Antiochii (The\'f3-
\par philos) Do Autolika (Pros Aut\'f3lykon peri tes ton Christian\'f3n pisteos
\par logoj trejs), Hermiasza (Hermias) Wyszydzenie poga\'f1skich filozof\'f3w
\par (Diasyrmos ton exo philosophon) oraz anonimowe pismo Do Diogneta.
\par
\par Ich schemat jest do\'9c\'e6 podobny: s\'b9 skierowane do cesarzy, senatu
\par lub ludu rzymskiego. Zawieraj\'b9 ataki na ba\'b3wochwalstwo, kult po-
\par
\par 155
\par
\par ga\'f1ski oraz przynosz\'b9 obron\'ea chrze\'9ccijan, opowiadania o ich \'bfyciu
\par i zwyczajach. O ile ataki na poga\'f1stwo powtarzaj\'b9 do\'9c\'e6 oklepane
\par motywy wzi\'eate zazwyczaj od dawnych krytyk\'f3w poga\'f1stwa, o tyle
\par ciekawe elementy wnosi obrona chrze\'9ccijan zawieraj\'b9ca opisy ic(||
\par \'bfycia i zwyczaj\'f3w liturgicznych. ,||
\par
\par Najwa\'bfniejszymi spo\'9cr\'f3d pism apologet\'f3w s\'b9 dzie\'b3a Justyna M\'ea-
\par czennika (Justinos, zm. 167), kt\'f3ry - przeszed\'b3szy szereg szk\'f3\'b3 filozo-
\par ficznych (da\'b3 ich obraz plastyczny, nie pozbawiony akcent\'f3w ironicz-
\par nych) - wybra\'b3 chrze\'9ccija\'f1stwo i za\'b3o\'bfy\'b3 w Rzymie szko\'b3\'ea filozoficzn\'b9,
\par a w ko\'f1cu zgin\'b9\'b3 jako chrze\'9ccijanin zadenuncjowany przez filozofa
\par cynika Krescensa. Po Justynie pozosta\'b3y dwie Apologie przeciw poga-
\par nom, w kt\'f3rych, zwalczaj\'b9c poga\'f1stwo, wskazuje on r\'f3wnie\'bf na jego
\par wielko\'9c\'e6: wprawdzie chrze\'9ccijanie posiadaj\'b9 ca\'b3\'b9 prawd\'ea (pas Logos),
\par to jednak poganie posiadaj\'b9 j\'b9 zarodkowe (Logos spermatikbs\}. W pier-
\par wszej Apologii spotykamy bardzo ciekawe opisy chrztu i eucharystii
\par pierwszych chrze\'9ccijan. O ile w Apoloniach Justyn u\'bfywa argument\'f3w
\par filozoficznych, o tyle w Dialogu z \'afydem Tryfonem (Pros Tryphona
\par Judajon didlogos\}, wystylizowanym opisie prawdopodobnie prawdziwej
\par dyskusji z historycznym rabinem Trytonem, w kt\'f3rym obydwaj dysku-
\par tanci odnosz\'b9 si\'ea do siebie z wielkim szacunkiem, Justyn zwalcza
\par argumenty \'afyd\'f3w argumentami wzi\'eatymi ze Starego Testamentu.
\par
\par Diametralnie inne jest stanowisko jego ucznia Tacjana (Tatian\'f3s)
\par Syryjczyka, kt\'f3ry w swej Mowie przeciw Grekom (Logos pros Hel-
\par lenas) pot\'eapia ca\'b3\'b9 kultur\'ea poga\'f1sk\'b9. Tacjan jest te\'bf autorem pierw-
\par szej harmonii ewangelicznej (zestawienia czterech Ewangelii w jedn\'b9),
\par Diatessaronu, bardzo popularnego w staro\'bfytno\'9cci i \'9credniowieczu.
\par
\par Pismo Do Diogneta (Pros Di\'f3gneton), nies\'b3usznie jest nazywane
\par Listem do Diogneta, bo listem nie jest. Obok zwyk\'b3ej obrony chrze\'9c-
\par cijan anonimowy autor pokazuje, w obrazie typowo plato\'f1skim, rol\'ea
\par chrze\'9ccijan \'bfyj\'b9cych na \'9cwiecie: s\'b9 oni tym, czym jest dusza dla cia\'b3a
\par - oni go maj\'b9 o\'bfywia\'e6.
\par
\par Pisma apologet\'f3w pokazuj\'b9 nam pierwsze spotkanie chrze\'9ccija\'f1-
\par stwa z kultur\'b9 klasyczn\'b9 i kierunki, w jakich p\'f3jdzie literatura
\par chrze\'9ccija\'f1ska: b\'eadzie b\'b9d\'9f obficie czerpa\'b3a z kultury klasycznej, b\'b9d\'9f
\par odnosi\'b3a si\'ea do niej z rezerw\'b9, a nawet z wrogo\'9cci\'b9.
\par
\par Literatura o m\'eacze\'f1stwie. Pierwsze trzy wieki Ko\'9ccio\'b3a stoj\'b9 pod
\par znakiem m\'eacze\'f1stwa. Trudno wi\'eac si\'ea dziwi\'e6, \'bfe literatura o m\'eacze\'f1-
\par
\par 156
\par
\par stwie odgrywa\'b3a w nich wielk\'b9 rol\'ea: wspominano bohater\'f3w chrze\'9c-
\par cija\'f1stwa, a zarazem przygotowano chrze\'9ccijan do mo\'bfliwego m\'ea-
\par cze\'f1stwa. Powstaj\'b9 wi\'eac utwory omawiaj\'b9ce m\'eacze\'f1stwo z pun-
\par ktu widzenia teologicznego (np. Zach\'eata do m\'eacze\'f1stwa Oryge-
\par nesa) ^ub opisuj\'b9ce samo m\'eacze\'f1stwo. Do tej ostatniej grupy na-
\par le\'bf\'b9: -
\par
\par akta m\'eaczennik\'f3w - stenogramy z proces\'f3w wzi\'eate z archiw\'f3w
\par lub spisane przez samych chrze\'9ccijan. S\'b9 zwi\'eaz\'b3e i suche, posiadaj\'b9
\par jednak ogromn\'b9 warto\'9c\'e6 historyczn\'b9;
\par
\par tzw. passiones - spisane przez \'9cwiadk\'f3w opisy m\'eacze\'f1stwa jak np.
\par wspomniane M\'eacze\'f1stwo \'9cw. Polikarpa (prawdopodobnie r. 155/156)
\par czy M\'eaczennik\'f3w lyo\'f1skich (r. 177). Passiones posiadaj\'b9 nie tylko
\par warto\'9c\'e6 historyczn\'b9, ale i literack\'b9; zbli\'bfony do nich jest utw\'f3r
\par O m\'eaczennikach palesty\'f1skich, dzie\'b3o \'9cwiadka naocznego prze\'9clado-
\par wania, Euzebiusza z Cezarei (zob. s. 163-165);
\par
\par p\'f3\'9fniejsze legendy o m\'eaczennikach; powtarzaj\'b9 si\'ea w nich cz\'easto
\par te same w\'b9tki, bywaj\'b9 one nawet zaczerpni\'eate z mitologii poga\'f1-
\par skiej. Legendy te nie maj\'b9 wielkiej warto\'9cci historycznej, raczej
\par przedstawiaj\'b9 mentalno\'9c\'e6 epoki, w kt\'f3rej powstawa\'b3y. Ich inter-
\par pretacja wymaga dobrej znajomo\'9cci metody hagiograficznej. O wielu
\par bowiem najbardziej znanych m\'eaczennikach staro\'bfytnych (\'9cw. Ag-
\par nieszka, \'9cw. Cecylia, \'9cw. Wawrzyniec czy \'9cw. Jerzy) posiadamy
\par wiadomo\'9cci tylko legendarne, co bynajmniej nie przeczy ich ist-
\par nieniu historycznemu potwierdzonemu przez inne \'9cwiadectwa: kult,
\par kalendarze liturgiczne itd.
\par
\par Ju\'bf w pierwszych wiekach po Chr. powsta\'b3, nie zachowany do
\par dzi\'9c, zbi\'f3r akt\'f3w m\'eaczennik\'f3w, kt\'f3ry zna\'b3 jeszcze w IV wieku
\par Euzebiusz z Cezarei.
\par
\par Narodziny poezji chrze\'9ccija\'f1skiej. Chrze\'9ccija\'f1stwo nawi\'b9zuje
\par do atmosfery poetyckiej panuj\'b9cej w Starym Testamencie. Fragmenty
\par poetyckie znajdujemy w Nowym Testamencie (Magnificat, Benedictus,
\par Hymn o mi\'b3o\'9cci \'9cw. Paw\'b3a i inne). W II wieku powstawa\'b3y utwory
\par o wysokiej warto\'9cci literackiej: wspomniane ju\'bf Ody Salomona czy
\par fragmenty poetyckie w apokryfach (np. Pie\'9c\'f1 o Perle w apokryficz-
\par nych Aktach Tomasza czy Pie\'9c\'f1 Chrystusa ta\'f1cz\'b9cego z Akt\'f3w Jana).
\par Modlitwy poetyckie znajdujemy w Didache. Apologeta Meliton z Sar-
\par des napisa\'b3 pi\'eakn\'b9 poetyck\'b9 Homili\'ea Paschaln\'b9 (Peri Pascha), z po-
\par
\par 157
\par
\par cz\'b9tku w. III pochodzi Hymn do Chrystusa zawarty w Pedagogu
\par Klemensa Aleksandryjskiego oraz hymn u\'bfywany do dzi\'9c w liturgii
\par Gloria in excelsis Deo. Z ko\'f1ca III wieku pochodzi Uczta, czyli
\par O dziewictwie Metodego z Olimpu, w kt\'f3rej znajduje si\'ea Hymn
\par o dziewictwie wy\'9cpiewany przez jedn\'b9 z jej uczestniczek, dziewic\'ea
\par Tekl\'ea.
\par
\par Z trzech pierwszych wiek\'f3w chrze\'9ccija\'f1stwa posiadamy wia-
\par domo\'9cci o istnieniu setek nie zachowanych do dzi\'9c utwor\'f3w poe-
\par tyckich. Jak wida\'e6 z tego zestawienia, chrze\'9ccija\'f1stwo w swoim
\par pierwszym etapie rozwoju w szczeg\'f3lny spos\'f3b kultywowa\'b3o
\par poezj\'ea.
\par
\par Ireneusz (Ejrenajos) z Lyonu (zm. ok. 202). W wieku II najwi\'eak-
\par sze niebezpiecze\'f1stwo dla chrze\'9ccija\'f1stwa stanowi\'b3a gnoza charakte-
\par ryzuj\'b9ca si\'ea dualizmem Boga i \'9cwiata, ducha i materii, dobra i z\'b3a
\par oraz rozwini\'eat\'b9 teori\'b9 emanacji. W walce mi\'eadzy jasno\'9cci\'b9 a ciemno\'9c-
\par ci\'b9 mo\'bfe cz\'b3owieka wyzwoli\'e6 wy\'b3\'b9cznie poznanie (gnosis). Literatura
\par gnostycka by\'b3a do niedawna znana tylko z fragment\'f3w zawartych
\par przewa\'bfnie w dzie\'b3ach zwalczaj\'b9cych j\'b9 pisarzy (Ireneusza, Hipolita
\par Rzymskiego, Epifaniusza z Salaminy). Odkrycie w 1947 roku biblio-
\par teki w Nag Hammadi (Egipt), zawieraj\'b9cej utwory gnostyckie w prze-
\par k\'b3adzie koptyjskim, pokaza\'b3o nam bogactwo tej literatury. Niekt\'f3re
\par bowiem utwory gnostyckie stoj\'b9 cz\'easto na bardzo wysokim poziomie
\par artystycznym.
\par
\par Pisarze chrze\'9ccija\'f1scy zdecydowanie wyst\'b9pili przeciw gnozie.
\par Najwybitniejszym spo\'9cr\'f3d przeciwnik\'f3w gnozy by\'b3 Ireneusz, biskup
\par Lyonu, kt\'f3ry przyby\'b3 do Galii ze Smyrny, gdzie by\'b3 uczniem Polikar-
\par pa. Po pogromie chrze\'9ccijan Lyonu dokonanym w roku 177 obj\'b9\'b3
\par biskupstwo w mie\'9ccie, a poza dzia\'b3aniem duszpasterskim w Lyonie,
\par stara\'b3 si\'ea \'b3agodzi\'e6 spory pomi\'eadzy Rzymem a biskupami Azji Mniej-
\par szej. Zajmowa\'b3 si\'ea r\'f3wnie\'bf zwalczaniem zasad nauki gnostyckiej
\par w dzie\'b3ach: Zdemaskowanie i odparcie fa\'b3szywej gnozy (Elenchos kaj
\par anatrope tes pseudonymu gn\'f3seos) oraz Dow\'f3d prawdziwo\'9cci nauki
\par aspostolskiej (Ejs epidejxin tu apostoliku kerygmatos); pierwsze z nich
\par zachowa\'b3o si\'ea w bardzo wiernym staro\'b3aci\'f1skim przek\'b3adzie, drugiej
\par natomiast w ormia\'f1skim. Obydwa dzie\'b3a antygnostyckie, bardzo l
\par bogate teologicznie, przynosz\'b9 nam cenne wiadomo\'9cci na temat |
\par gnozy.
\par
\par 158
\par
\par 4. Rozw\'f3j literatury chrze\'9ccija\'f1skiej
\par - III wiek po Chr.
\par
\par Szko\'b3a aleksandryjska. Cho\'e6 ju\'bf w I wieku chrze\'9ccija\'f1stwo dotar-
\par to do Aleksandrii, niewiele jednak wiemy o tych pierwszych gminach
\par chrze\'9ccija\'f1skich w Egipcie. Pozostaje faktem, \'bfe w Aleksandrii rozwi-
\par ja\'b3a si\'ea w spos\'f3b szczeg\'f3lny gnoza. Pod koniec w. II i na pocz\'b9tku III
\par wieku pojawi\'b3 si\'ea w Aleksandrii pr\'ea\'bfny o\'9crodek intelektualny chrze\'9c-
\par cija\'f1ski. Jak si\'ea wydaje, by\'b3a to reakcja na rozw\'f3j gnozy, a r\'f3wnocze\'9c-
\par nie pr\'f3ba stworzenia przeciwwagi dla silnego o\'9crodka kultury poga\'f1-
\par skiej, jaki stanowi\'b3a Aleksandria. Pierwsz\'b9 z wielkich postaci aleksan-
\par dryjskich by\'b3 Panten (Pantajnos), o kt\'f3rym jednak bardzo niewiele
\par wiemy, drugim by\'b3, ju\'bf nam dobrze znany, Klemens Aleksandryjski.
\par
\par Tytus Flawiusz Klemens (Titos Phlabios Klemes; Titus Flavius
\par Clemens) pochodzi\'b3 prawdopodobnie z Aten. Urodzi\'b3 si\'ea w po\'b3owie II
\par wieku. Po licznych podr\'f3\'bfach osiad\'b3 w Aleksandrii, gdzie naucza\'b3.
\par W czasie prze\'9cladowa\'f1 Septymiusza Sewera zbieg\'b3 do Azji Mniejszej
\par i oko\'b3o 215 roku tracimy go z oczu.
\par
\par Trzy g\'b3\'f3wne dzie\'b3a Klemensa stanowi\'b9 pewn\'b9 ca\'b3o\'9c\'e6. W utworze
\par pt. Zach\'eata do Grek\'f3w (Protreptik\'f3s pros Hellenas) autor pr\'f3buje
\par przekona\'e6 pogan do prawdziwej Filozofii przez wielkie \'84F", kt\'f3rej
\par przedmiotem jest boski Logos, czyli do wiary w Jezusa Chrystusa.
\par Pedagog (Pajdagog\'f3s) stanowi dalszy ci\'b9g Zach\'eaty... Klemens poka-
\par zuje w nim prawdziwego Pedagoga, jakim jest Chrystus, a r\'f3wnocze\'9c-
\par nie udziela wskaz\'f3wek chrze\'9ccija\'f1skiego sposobu \'bfycia, podaj\'b9c np.
\par przepisy, jak zachowa\'e6 si\'ea przy jedzeniu. Utw\'f3r ko\'f1czy si\'ea hymnem
\par w anapestach na cze\'9c\'e6 Chrystusa-Logosu. I wreszcie niedoko\'f1czone
\par Kobierce (Stromatejs), w kt\'f3rych Klemens rozprawia w o\'9cmiu ksi\'ea-
\par gach o r\'f3\'bfnych zagadnieniach. Czy Kobierce stanowi\'b9 trzeci\'b9 cz\'ea\'9c\'e6
\par zapowiedzianej przez Klemensa trylogii? Rzecz wydaje si\'ea raczej
\par w\'b9tpliwa. Obok tych pism zachowa\'b3a si\'ea d\'b3uga homilia Klemensa pt.
\par Jaki cz\'b3owiek bogaty mo\'bfe by\'e6 zbawiony? (Tis ho soz\'f3menos plusios\},
\par komentarz do Ewangelii \'9cw. Mateusza (10,17-31), w kt\'f3rym omawia
\par on problem bogactwa w \'bfyciu cz\'b3owieka. Posiadamy r\'f3wnie\'bf notatki
\par Klemensa: Ekscerpty z Teodota (Ex tu Theodotu kaj tes anatalikes
\par kalumenes didaskalias kata tus Ualentinu chronus epitomaj) i Eklogi
\par prorockie (Ek ton prophetik\'f3n eklogaj), kt\'f3re stanowi\'b9 ciekawy mate-
\par ria\'b3 pokazuj\'b9cy jego metod\'ea pracy.
\par
\par 159
\par
\par Klemens jest chrze\'9ccija\'f1skim humanist\'b9. Doskonale obznajomio-
\par ny z kultur\'b9 greck\'b9, czerpie z niej obficie, a jego dzie\'b3a zawieraj\'b9
\par ogromn\'b9 liczb\'ea cytat\'f3w z literatury greckiej, cz\'easto autor\'f3w, kt\'f3rych
\par dzie\'b3a zagin\'ea\'b3y. Centralnym punktem jego nauki jest Chrystus - Boski
\par Logos, do kt\'f3rego zmierza si\'ea przez Filozofi\'ea, u podstaw kt\'f3rej stoi
\par wiara. Ten, kto d\'b9\'bfy do Logosu, jest prawdziwym gnostykiem. Kle-
\par mens widzi zwi\'b9zki pomi\'eadzy \'9cwiatem kultury greckiej i chrze\'9ccija\'f1-
\par skiej. Pisma jego, pe\'b3ne entuzjazmu i zapa\'b3u, stanowi\'b9 cenny pomost
\par pomi\'eadzy \'9cwiatem kultury greckiej i chrze\'9ccija\'f1stwem.
\par
\par Najwi\'eakszym tw\'f3rc\'b9 szko\'b3y aleksandryjskiej jest Orygenes (Orige-
\par nes, ok. 185-ok. 254). Pochodzi\'b3 z rodziny chrze\'9ccija\'f1skiej, a po
\par m\'eacze\'f1skiej \'9cmierci ojca, Leonidasa, musia\'b3 utrzymywa\'e6 swoj\'b9 rodzi-
\par n\'ea, studiuj\'b9c r\'f3wnocze\'9cnie filozofi\'ea wraz z Porfiriuszem u Ammonio-
\par sa Sakkasa. Prowadzi\'b3 \'bfycie ascetyczne, a zarazem uprawia\'b3 dzia\'b3al-
\par no\'9c\'e6 filozoficzn\'b9 i teologiczn\'b9. Wiele podr\'f3\'bfowa\'b3 zapraszany przez
\par biskup\'f3w; by\'b3 m.in. w Rzymie; zaproszono go nawet na dw\'f3r cesar-
\par ski. Biskup Aleksandrii, Demetriusz, powierzy\'b3 mu nauk\'ea w szkole
\par katechetycznej. W czasie jednej z jego podr\'f3\'bfy biskup Jerozolimy
\par wy\'9cwi\'eaci\'b3 go na kap\'b3ana, co spowodowa\'b3o ekskomunik\'ea Orygenesa
\par rzucon\'b9 przez biskupa Aleksandrii. Osiedli\'b3 si\'ea on wtedy w Cezarei
\par Palesty\'f1skiej, gdzie prowadzi\'b3 szko\'b3\'ea. W czasie prze\'9cladowania za
\par cesarza Decjusza zosta\'b3 aresztowany i umar\'b3 wkr\'f3tce po wypusz-
\par czeniu go z wi\'eazienia z powodu zadanych tortur.
\par
\par Z ogromnej tw\'f3rczo\'9cci Orygenesa zachowa\'b3a si\'ea tylko niewielka
\par cz\'ea\'9c\'e6, cz\'easto w przek\'b3adach \'b3aci\'f1skich z IV/V wieku pi\'f3ra Rufina
\par i \'9cw. Hieronima. Dzie\'b3a jego mo\'bfna podzieli\'e6 na biblijne, apologe-
\par tyczno-teologiczne, ascetyczne i inne.
\par
\par Orygenes, stwierdziwszy istnienie r\'f3\'bfnic w przek\'b3adach Pisma
\par \'9cwi\'eatego, zestawi\'b3 w sze\'9cciu kolumnach tekst oryginalny Biblii i jego
\par przek\'b3ady greckie, oznaczaj\'b9c znakami diakrytycznymi r\'f3\'bfnice. Jest
\par to s\'b3awna Hexapld, zachowana tylko fragmentarycznie, kt\'f3ra po\'b3o\'bfy-
\par \'b3a podstawy pod krytyk\'ea biblijn\'b9.
\par
\par Podstawowym jednak zadaniem Orygenesa by\'b3o obja\'9cnienie Biblii^
\par Wyja\'9cnia\'b3 j\'b9 w prostych homiliach (homilia/) o charakterze duszpas\'bb
\par terskim (np. do Ksi\'b9g: S\'eadzi\'f3w, Psalm\'f3w, Pie\'9cni nad Pie\'9cniami, EwarA
\par gelii \'a3ukasza). Innym sposobem wyja\'9cniania by\'b3y komentarze (tomo])\\
\par w kt\'f3rych komentowa\'b3 Pismo \'9cwi\'eate w spos\'f3b naukowy (oczywi\'9ccie
\par w \'f3wczesnym tego s\'b3owa znaczeniu), np. komentarze do Ewangelii sw\\
\par
\par 160
\par
\par Jana, \'9cw. Mateusza, Pie\'9cni nad Pie\'9cniami, Listu do Rzymian). W ko\'f1-
\par cu Orygenes przygotowywa\'b3 materia\'b3 do komentarzy i homilii w glo-
\par sach: kr\'f3tkich uwagach do Pisma \'9cwi\'eatego. Orygenes prawdopodob-
\par nie skomentowa\'b3 wszystkie ksi\'eagi Pisma \'9cwi\'eatego. Stosowa\'b3 metod\'ea
\par alegoryczn\'b9. W Pi\'9cmie \'9cwi\'eatym odnajdowa\'b3 stron\'ea cielesn\'b9, kt\'f3rej
\par odpowiada\'b3 sens dos\'b3owny, stron\'ea psychiczn\'b9, kt\'f3rej odpowiada\'b3 sens
\par moralny, i pneumatyczn\'b9, kt\'f3rej odpowiada\'b3 sens duchowy, alegoria.
\par Tym podzia\'b3em i metod\'b9 alegoryczn\'b9 wywar\'b3 Orygenes przemo\'bfny
\par wp\'b3yw na ca\'b3\'b9 egzegez\'ea patrystyczn\'b9 i \'9credniowieczn\'b9: greck\'b9 i \'b3a-
\par ci\'f1sk\'b9.
\par
\par Zachowa\'b3y si\'ea r\'f3wnie\'bf dwa dzie\'b3a dogmatyczno-apologetyczne:
\par
\par Przeciw Celsusowi (Kata Kelsu) w o\'9cmiu ksi\'eagach, w kt\'f3rych zbija on
\par s\'b3owo po s\'b3owie argumenty poganina Celsusa (Kelsos), zawarte w je-
\par go dziele S\'b3owo Prawdy (Alethes logos), napisanym oko\'b3o 178 roku po
\par Chr. i stanowi\'b9cym frontalny atak na chrze\'9ccija\'f1stwo. Dzi\'eaki dzie\'b3u
\par Orygenesa zrekonstruowano niemal\'bfe w ca\'b3o\'9cci dzie\'b3ko Celsusa. Prze-
\par ciw Celsusowi stanowi jedn\'b9 z najlepszych apologii, jakie zostawi\'b3o
\par staro\'bfytne chrze\'9ccija\'f1stwo. Innym wa\'bfnym dzie\'b3em teologicznym
\par Orygenesa jest traktat pt. O zasadach (Peri arch\'f3n) zachowany
\par w przek\'b3adzie \'b3aci\'f1skim, w czterech ksi\'eagach, w kt\'f3rym Orygenes
\par pr\'f3buje uj\'b9\'e6 ca\'b3o\'9cciowo zasady wiary chrze\'9ccija\'f1skiej. Pogl\'b9dy Ory-
\par genesa zawarte w tym dziele (m.in. apokatastaza) sta\'b3y si\'ea powodem
\par jego pot\'eapienia.
\par
\par Z innych dzie\'b3 Orygenesa nale\'bfy wymieni\'e6 jego traktaty ascetycz-
\par ne: pt. O modlitwie (Peri euches), zawieraj\'b9c\'b9 m.in. komentarz do
\par Modlitwy Pa\'f1skiej, oraz Zach\'eat\'ea do m\'eacze\'f1stwa (Ejs martyrion pro-
\par treptik\'f3s). Ponadto niedawno odkryto na papirusach protok\'f3\'b3 z jego
\par dyskusji z Heraklidesem oraz dwie homilie o \'9cwi\'eacie Paschy.
\par
\par Orygenes by\'b3 niew\'b9tpliwie najwi\'eakszym teologiem okresu przed-
\par nicejskiego, niemniej strona literacka jego dzie\'b3 pozostawia wiele do
\par \'bfyczenia. Wywar\'b3 on ogromny wp\'b3yw na ca\'b3\'b9 p\'f3\'9fniejsz\'b9 literatur\'ea
\par chrze\'9ccija\'f1sk\'b9 a\'bf do \'9credniowiecza, w szczeg\'f3lny spos\'f3b na pisarzy
\par greckich, jak np. Ojc\'f3w Kapadockich, a Bazyli i Grzegorz z Nazjanzu
\par u\'b3o\'bfyli nawet wyci\'b9g z jego pism nazwany Filokalia (Philokalia).
\par
\par Opozycja przeciw Orygenesowi i jego zwolennicy. Nied\'b3ugo po
\par \'9cmierci Orygenesa powsta\'b3a opozycja przeciw niemu. Najwybitniej-
\par szym jego przeciwnikiem by\'b3 Metody (Methodios), biskup Olimpu
\par
\par 161
\par
\par w Licji (w. III/IV), o kt\'f3rym wiemy bardzo niewiele. Zwalcza\'b3 on
\par Orygenesa, mimo \'bfe wiele od niego zaczerpn\'b9\'b3. Jest on autorem
\par pi\'eaknego dialogu wzoruj\'b9cego si\'ea na Uczcie Platona, Uczta, czyli
\par O dziewictwie (Symp\'f3sion e peri agnejas) b\'ead\'b9cego pochwa\'b3\'b9 dziewic-
\par twa, w kt\'f3rym wyr\'f3\'bfnia si\'ea wspomniany ju\'bf hymn - pochwa\'b3a
\par
\par dziewictwa - wy\'9cpiewany przez Tekl\'ea.
\par
\par W IV wieku zwalcza\'b3 Orygenesa \'9cw. Hieronim (t\'b3umacz jego dzie\'b3
\par na \'b3acin\'ea), Epifaniusz, biskup Salaminy i inni. Spory orygenesowskie
\par zaogni\'b3y si\'ea z now\'b9 si\'b3\'b9 w wieku VI i doprowadzi\'b3y do pot\'eapienia go
\par na soborze konstantynopolita\'f1skim II (553) oraz do zniszczenia
\par wi\'eakszo\'9cci jego dzie\'b3. Pot\'eapione tezy, jak wykaza\'b3y ostatnie badania,
\par by\'b3y g\'b3oszone raczej przez epigon\'f3w orygenizmu ni\'bf przez samego
\par
\par Orygenesa.
\par
\par Wok\'f3\'b3 Orygenesa gromadzi\'b3o si\'ea ko\'b3o jego uczni\'f3w i przyjaci\'f3\'b3.
\par W tym kr\'eagu spotykamy historyka Juliusza Afryka\'f1skiego (Sextus
\par lulius Africanus, zm. ok. 240), autora Kronik \'9cwiata (Chronographidj)
\par i Haft\'f3w (Kest\'f3j), dzie\'b3a podobnego do Kobierc\'f3w Klemensa.
\par Uczniem Orygenesa z Cezarei by\'b3 Grzegorz Cudotw\'f3rca (Gregorios
\par Thaumaturgos, zm. ok. 270), autor Mowy dzi\'eakczynnej do Orygenesa
\par (Ejs Origenen prosphonetik\'f3s kaj panegyrik\'f3s logos), utworu pokazuj\'b9-
\par cego atmosfer\'ea panuj\'b9c\'b9 w szkole Orygenesa. Do jego uczni\'f3w
\par nale\'bfa\'b3 te\'bf biskup Kapadocji, Firmilian, znany z list\'f3w \'9cw. Cypriana.
\par W kr\'eagu tw\'f3rczo\'9cci Orygenesa pozostawali Dionizy (Dionysios) Ale-
\par ksandryjski zwany Wielkim (zm. 264), Teognost (The\'f3gnostos,
\par w. III), Pieriusz (Pierios, zm. ok. 309) i Piotr (Petros) Aleksandryjski
\par (zm. 311), autor s\'b3awnych Kanon\'f3w pokutnych (Peri metanojas). W IV
\par wieku Apologi\'ea Orygenesa przygotowywali Pamfilos m\'eaczennik
\par (zm. 309) i jego ucze\'f1, Euzebiusz z Cezarei.
\par
\par Hipolit (Hippo\'b3ytos) Rzymski. W\'9cr\'f3d wybitnych pisarzy III
\par wieku musimy wymieni\'e6 jeszcze Hipolita Rzymskiego (zm. ok. 235).
\par Wiadomo\'9cci o nim s\'b9 przedmiotem kontrowersji. Wydaje si\'ea, \'bfe
\par pochodzi\'b3 ze Wschodu, zosta\'b3 w Rzymie kap\'b3anem, zwalcza\'b3 papie\'bfa
\par Kaliksta I za jego \'b3agodne post\'eapowanie wzgl\'eadem grzesznik\'f3w,
\par spowodowa\'b3 schizm\'ea w Rzymie, a w ko\'f1cu zgin\'b9\'b3 na Sardynii jako
\par
\par m\'eaczennik.
\par
\par Najwa\'bfniejszym dzie\'b3em teologicznym Hipolita jest Odparcie
\par
\par wszystkich herezji, zwane inaczej Philosophumena (Kata pasm haj-
\par 162
\par
\par reseon elenchos), zawieraj\'b9ce ogromny i nies\'b3ychanie cenny materia\'b3
\par do dziej\'f3w herezji wieku II i III oraz bardzo ostre ataki na papie\'bfa
\par Kaliksta. Hipolit by\'b3 r\'f3wnie\'bf wybitnym egzeget\'b9. Dwa jego dzie\'b3a:
\par
\par O antychry\'9ccie (Peri tu antichristu) i komentarz do Ksi\'eagi Daniela
\par w czte\'b3ech ksi\'eagach, powsta\'b3y pod wp\'b3ywem prze\'9cladowa\'f1. Zachowa-
\par \'b3y si\'ea ponadto m.in. komentarz do Pie\'9cni nad Pie\'9cniami i komentarz
\par do b\'b3ogos\'b3awie\'f1stw Jakuba (Rdz., 49). Wa\'bfne dla historii liturgii jest
\par dzie\'b3o Hipolita Tradycja apostolska (Apostolike paradosis, \'b3ac. Tradi-
\par tio apostolica), zachowane w przek\'b3adzie \'b3aci\'f1skim, koptyjskim, etiop-
\par skim i arabskim, zawieraj\'b9ce modlitwy i przepisy liturgiczne; dla
\par historii za\'9c - jego Obliczanie daty Paschy (Ap\'f3dejxis chronu tu Pascha)
\par - wykaz dat paschalnych.
\par
\par Jak wida\'e6 z tego kr\'f3tkiego zestawienia autor\'f3w - a nale\'bfy pami\'ea-
\par ta\'e6, \'bfe wiele dzie\'b3 zagin\'ea\'b3o - w wieku III literatura chrze\'9ccija\'f1ska
\par znajdowa\'b3a si\'ea w pe\'b3nym rozkwicie.
\par
\par 5. Z\'b3oty wiek greckiej literatury
\par wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej
\par
\par Euzebiusz z Cezarei i historiografia chrze\'9ccija\'f1ska. Euzebiusz
\par
\par z Cezarei bywa nazywany ojcem historii Ko\'9ccio\'b3a. Nie jest to zupe\'b3nie
\par s\'b3uszne, bo, po pierwsze, jak widzieli\'9cmy, mia\'b3 poprzednik\'f3w w Juliu-
\par szu Afryka\'f1skim i Hipolicie Rzymskim, po drugie, mia\'b3 on zas\'b3ugi nie
\par tylko na polu historii ko\'9ccielnej. Niemniej wp\'b3yw jego w tej dziedzinie
\par by\'b3 - jak zobaczymy - ogromny. St\'b9d te\'bf w tym rozdziale om\'f3wimy
\par r\'f3wnie\'bf historiografi\'ea wczesnochrze\'9ccija\'f1sk\'b9.
\par
\par Euzebiusz (Eusebios, ok. 260-ok. 339) pochodzi\'b3 z Cezarei Pales-
\par ty\'f1skiej, gdzie otrzyma\'b3 znakomite wykszta\'b3cenie u Pamfilosa, z kt\'f3-
\par rym wsp\'f3lnie napisali Apologi\'ea Orygenesa (Apologia hyper Origenus).
\par Po m\'eacze\'f1skiej \'9cmierci swego mistrza Euzebiusz zbieg\'b3 do Tyru,
\par a nast\'eapnie Egiptu, za\'9c po powrocie zosta\'b3 wybrany biskupem Cezarei
\par oko\'b3o roku 313. Na soborze nicejskim (r. 325) odegra\'b3 zasadnicz\'b9
\par rol\'ea, a cho\'e6 sprzyja\'b3 arianom, podpisa\'b3 pot\'eapienie Ariusza. W dalszej
\par swej dzia\'b3alno\'9cci popiera\'b3 jednak arian.
\par
\par Z jego dzie\'b3 historycznych na pierwszym miejscu nale\'bfy wyliczy\'e6
\par Kronik\'ea (Chronikbj kanones) i Histori\'ea Ko\'9ccieln\'b9 (Ekkiesiastike his-
\par toria). W pierwszym dziele Euzebiusz stara si\'ea zsynchronizowa\'e6 wy-
\par
\par 163
\par
\par darzenia historii \'9cwi\'eatej z histori\'b9 \'9cwieck\'b9. Histori\'ea Ko\'9ccieln\'b9 w dzie-|
\par si\'eaciu ksi\'eagach doprowadzi\'b3 do roku 324. Nie jest ona jednak, jak|
\par utwory historyk\'f3w greckich, dzie\'b3em sztuki, tylko sumiennym zesta-|
\par wem fakt\'f3w i dokument\'f3w, nies\'b3ychanie wa\'bfnych dla poznania histo-|
\par rii pierwotnego Ko\'9ccio\'b3a, pisanym z wyra\'9fnym celem apologetycz-|
\par nym. Histori\'ea dope\'b3nia dzie\'b3ko O m\'eaczennikach palesty\'f1skich (Peri ton
\par en Palajstine martyresanton), gdzie opowiada on o wydarzeniach,
\par kt\'f3rych by\'b3 naocznym \'9cwiadkiem. Do dzie\'b3 historycznych mo\'bfemy
\par zaliczy\'e6 \'afywot Konstantyna (Ejs ton bion tu makariu Konstantinu
\par basileos), do kt\'f3rego autor do\'b3\'b9czy\'b3 Mow\'ea [Konstantyna] do zgroma^
\par dzenia \'9cwi\'eatych (Logos hon egrapse to ton hagion syllogo). Dzie\'b3o toj
\par dzi\'9c ra\'bf\'b9ce nas swym tonem pochlebczym, jest raczej panegirykiera
\par Konstantyna ni\'bf dzie\'b3em historycznym. Niemniej podziw Euzebiuszaj
\par dla Konstantyna wydaje si\'ea by\'e6 szczery.
\par
\par Obok tych dzie\'b3 historycznych Euzebiusz zostawi\'b3 pisma o charak-'
\par terze apologetyczno-teologicznym: pisma przeciwko Marcelemu z An-
\par cyry; zarys teologii w utworze pt. O teologii ko\'9ccielnej (Peri tes
\par ekkiesiastikes theologias); dwa szczeg\'f3lnie wa\'bfne dzie\'b3a apologetycz-
\par ne: Przygotowanie ewangeliczne (Euangelike proparaskeue, \'b3ac. Prae-
\par paratio evangelica) w pi\'eatnastu ksi\'eagach oraz Dow\'f3d ewangeliczny
\par (Euangelike apbdejxis), z kt\'f3rego dwudziestu ksi\'b9g zachowa\'b3o si\'ea
\par tylko pierwszych dziesi\'ea\'e6 i cz\'ea\'9c\'e6 pi\'eatnastej. Nale\'bfy tu jeszcze doda\'e6
\par dzie\'b3o O objawieniu Boga (Peri Theophanejas), znane tylko w prze-
\par k\'b3adzie \'b3aci\'f1skim. Dochowa\'b3o si\'ea r\'f3wnie\'bf pismo polemiczne przeciw
\par namiestnikowi Bitynii, Hieroklesowi, kt\'f3ry g\'b3osi\'b3 wy\'bfszo\'9c\'e6 Apollo-
\par niosa z Tyany nad Chrystusem. Zagin\'ea\'b3o natomiast dzie\'b3o przeciw
\par Porfiriuszowi. Zachowa\'b3y si\'ea tylko fragmentarycznie pisma egzege-
\par tyczne: posiadamy z nich w ca\'b3o\'9cci tylko Kanony (Kanones) Euzebiu-
\par sza, zestaw paralelnych miejsc z czterech Ewangelii, oraz wykaz imion
\par wyst\'eapuj\'b9cych w Biblii nazywany Onomastik\'f3n (Peri ton topik\'f3n
\par onomaton), kt\'f3ry s\'b3u\'bfy\'b3 pielgrzymom zar\'f3wno greckim, jak i \'b3aci\'f1-
\par skim (po prze\'b3o\'bfeniu go na \'b3acin\'ea i przepracowaniu przez \'9cw. Hiero-
\par nima) jako przewodnik po Ziemi \'8cwi\'eatej.
\par
\par Euzebiusz by\'b3 nie tyle pisarzem odkrywczym, ile raczej typowym
\par erudyt\'b9-archiwist\'b9. Ostatnio jednak rehabilituje si\'ea go r\'f3wnie\'bf jako
\par teologa, wielkiego erudyt\'ea i znawc\'ea kultury klasycznej.
\par
\par Historia Ko\'9ccielna znalaz\'b3a w staro\'bfytnym chrze\'9ccija\'f1stwie licz-
\par nych na\'9cladowc\'f3w i kontynuator\'f3w. Zosta\'b3a prze\'b3o\'bfona na \'b3acin\'ea
\par
\par 164
\par
\par i uzupe\'b3niona przez Rufina (zm. 410/411) na prze\'b3omie w. IV i V.
\par Kontynuowali j\'b9 Gelazy z Cezarei (zm. 395), Filip (Philippos) z Sydy
\par (w. V), arianin Filostorgiusz (Philostorgios, w. V), Sokrates Scholas-
\par tyk (zm. 450) i korzystaj\'b9cy z niego, wsp\'f3\'b3czesny mu, Hermiasz
\par Sozoraen (Soz\'f3menos, zm. 450), Teodoret z Cyru (zob. s. 177-178),
\par Gelazy (Gelasios) z Kyziku (II po\'b3owa w. V), a wreszcie Teodor
\par (The\'f3doros) Lektor (zm. 530), kt\'f3ry z\'b3o\'bfy\'b3 razem histori\'ea Sokratesa,
\par Sozomenosa i Teodoreta - w ten spos\'f3b powsta\'b3a tzw. Historia
\par Ko\'9ccio\'b3a z\'b3o\'bfona z trzech cz\'ea\'9cci (Historia ecciesiastica tripartita) prze-
\par \'b3o\'bfona nast\'eapnie na \'b3acin\'ea lub opracowana w VI wieku przez Helio-
\par dora. P\'f3\'9fniejszymi kontynuatorami Historii Ko\'9ccielnej Euzebiusza
\par byli m.in. Jan z Efezu (w. VI) i Ewagriusz (Euagrios) Scholastyk (zm.
\par ok. 600). Na Wschodzie kontynuowali j\'b9 lub nawi\'b9zywali do niej
\par w swych zagubionych obecnie kronikach: Panodor (Panodoros;
\par
\par w. IV-V) i Anianos (w. IV-V); r\'f3wnie\'bf Jan (Joannes) Mala\'b3a\'9c
\par (w. VI), a tak\'bfe utwory anonimowe: Kronika Edeska (tyt. orygin. w j.
\par syr.), Kronika z Arbelii (tyt. orygin. w j. syr.), Kronika Paschalna
\par (Chr\'f3nikon Paschale), a wreszcie Kronika (Chr\'f3nikon) tzw. Dionizego
\par z Tell-Mahre (w. VIII).
\par
\par Jak wi\'eac widzimy, mimo wszystkich zastrze\'bfe\'f1, dzie\'b3o historyczne
\par Euzebiusza stoi u podstaw historii Ko\'9ccio\'b3a i kronikarstwa europej-
\par skiego.
\par
\par Arianizm. \'8cw. Atanazy i pisarze aleksandryjscy. Pierwszym
\par wielkim sporem teologicznym Ko\'9ccio\'b3a staro\'bfytnego by\'b3 sp\'f3r aria\'f1-
\par ski. Ariusz (Arejos, zm. 336), kap\'b3an aleksandryjski, kt\'f3rego pisma
\par zachowa\'b3y si\'ea tylko szcz\'b9tkowo: Listy (Epistolaj) oraz Uczta (Thaleja)
\par - utw\'f3r proz\'b9 przeplatany piosenkami propaguj\'b9cymi jego nauk\'ea.
\par G\'b3osi\'b3 on nie tylko ni\'bfszo\'9c\'e6 Syna Bo\'bfego wobec Ojca, ale uwa\'bfa\'b3 Go
\par r\'f3wnie\'bf za istot\'ea stworzon\'b9. Nauk\'ea Ariusza zwalcza\'b3 Aleksander,
\par biskup Aleksandrii (zm. 328), nast\'eapnie zosta\'b3a ona pot\'eapiona na
\par soborze nicejskim (325). Mimo pot\'eapienia herezja aria\'f1ska wzrasta\'b3a
\par w si\'b3\'ea i ca\'b3y IV wiek sta\'b3 pod znakiem walki z arianizmem, w kt\'f3rej
\par bior\'b9 udzia\'b3 najwybitniejsi pisarze tego okresu. Spo\'9cr\'f3d nich naj-
\par wi\'eaksz\'b9 rol\'ea odegra\'b3 Atanazy (Athanasios), biskup Aleksandrii
\par (ok. 295-373).
\par
\par Atanazy ca\'b3e swe \'bfycie po\'9cwi\'eaci\'b3 walce z arianizmem. Na soborze
\par nicejskim, na kt\'f3rym towarzyszy\'b3 jako diakon biskupowi Aleksan-
\par
\par 165
\par
\par drowi, mia\'b3 toczy\'e6 polemiki z arianami. Podj\'b9\'b3 t\'ea walk\'ea zostawszy
\par biskupem Aleksandrii w 328 roku. By\'b3 pi\'eaciokrotnie skazany na
\par wygnanie: przebywa\'b3 siedemna\'9ccie lat na Zachodzie i na pustyni.
\par Jednak w czasie swoich wygna\'f1 zapozna\'b3 si\'ea ze \'9crodowiskiem zachod-
\par nim i przekaza\'b3 teologi\'ea wschodni\'b9 i nauk\'ea ascetyczn\'b9 \'9cwiatu zachod-
\par niemu oraz pozna\'b3 wielkiego ojca pustyni, \'9cw. Antoniego. Jego wielo-
\par letnia walka wyda\'b3a owoce: w chwili jego \'9cmierci kryzys aria\'f1ski
\par zosta\'b3 zasadniczo prze\'b3amany. W wiekach nast\'eapnych arianizm krze-
\par wi\'e6 si\'ea b\'eadzie w kr\'eagu lud\'f3w germa\'f1skich, st\'b9d te\'bf stanie si\'ea pro-
\par blemem poruszanym raczej w literaturze Zachodu.
\par
\par Liczne dzie\'b3a Atanazego mo\'bfna podzieli\'e6 na kilka grup. Po\'9cr\'f3d
\par dzie\'b3 apologetyczno-dogmatycznych jedynie dwa stanowi\'b9 apolo-
\par gie przeciw poganom: Mowa o Wcieleniu S\'b3owa (Logos peri tes
\par enanthropeseos tu Logu) i Mowa przeciw poganom \{Logos kata Hellenon);
\par
\par inne za\'9c s\'b9 skierowane przeciw arianom, jak trzy Mowy przeciw
\par arianom (Logoj kata arejan\'f3n). R\'f3wnie\'bf w dzie\'b3ach historycznych
\par Atanazy prowadzi polemik\'ea przeciw arianom, np. Historia arian kiero-
\par wana do mnich\'f3w (Pros hapantachu m\'f3nachus perl ton gegenemenon
\par para ton arejan\'f3n epi Konstantiu). Tak\'bfe jego apologie maj\'b9 charakter
\par antyaria\'f1ski, jak Apologia do cesarza Konstancjusza (Apologia pros ton
\par basilea Konstantion), Apologia mojej ucieczki \{Apologia peri tes fuges
\par autu). Wi\'eakszo\'9c\'e6 list\'f3w Atanazego jest po\'9cwi\'eacona arianizmowi. Dzie\'b3a
\par egzegetyczne Atanazego zachowa\'b3y si\'ea tylko szcz\'b9tkowo.
\par
\par Natomiast bardzo wa\'bfn\'b9 grup\'ea stanowi\'b9 jego dzie\'b3a ascetyczne.
\par Pisma na temat dziewictwa s\'b9 stopniowo odkrywane fragmentarycz-
\par nie lub w przek\'b3adach na inne j\'eazyki staro\'bfytne, np. parafrazy u \'9cw.
\par Ambro\'bfego na Zachodzie. Najwa\'bfniejszym z jego dzie\'b3 ascetycznych
\par jest \'afywot \'9cw. Antoniego (Bios kaj politeja tu hosiu patr\'f3s hem\'f3n
\par Antonin), wielki bestseller czas\'f3w staro\'bfytnych, w kt\'f3rym Atanazy
\par przedstawia swego bohatera, bohatersko walcz\'b9cego z pokusami,
\par jako wz\'f3r postawy mnicha. Dzie\'b3o to - prze\'b3o\'bfone na wszystkie j\'eazyki
\par \'9cwiata staro\'bfytnego, w tym (tylko w wieku IV) dwa razy na \'b3acin\'ea
\par \emdash odegra\'b3o decyduj\'b9c\'b9 rol\'ea w tworzeniu idea\'b3u mnicha Wschodu
\par i Zachodu oraz legendarium monastycznego, a s\'b3awne sceny pokus
\par znalaz\'b3y odd\'9fwi\'eak zar\'f3wno w literaturze powszechnej (np. G. Flau-
\par bert), jak w malarstwie (H. Bosch, P. Brueghel i inni).
\par
\par Bardzo ciekawy materia\'b3 przynosz\'b9 jego listy, jak np. listy do
\par Serapiona czy pisane corocznie na \'9cwi\'eata wielkanocne (np. Epistolaj
\par
\par 166
\par
\par heortastikaj), w kt\'f3rych, obok daty Wielkanocy i teologii tego \'9cwi\'eata,
\par znajdujemy liczne ciekawe wiadomo\'9cci teologiczne (np. kanon Biblii).
\par
\par Atanazy nie by\'b3 wybitnym stylist\'b9. Utwory jego powstawa\'b3y w og-
\par niu polemik, st\'b9d te\'bf autor zwraca\'b3 mniejsz\'b9 uwag\'ea na styl, cho\'e6
\par w apologiach zdobywa si\'ea na bardzo dobr\'b9 retoryk\'ea, a \'afywot \'9cw.
\par Antoniego nale\'bfy do wielkich dzie\'b3 literatury europejskiej. By\'b3 on
\par cz\'b3owiekiem czynu, a nie literatury, cho\'e6 jego dzie\'b3o wywar\'b3o trwa\'b3y
\par wp\'b3yw na dzieje kultury chrze\'9ccija\'f1skiej.
\par
\par W kr\'eagu aleksandryjskim dzia\'b3ali inni pisarze, a wi\'eac Serapion
\par z Thmuis (zm. ok. 362), autor dzie\'b3a Przeciw manichejczykom (Kata
\par manichajon) oraz s\'b3awnego zbioru modlitw Euchologionu. Nieco m\'b3od-
\par szy od Atanazego by\'b3 niewidomy katecheta aleksandryjski, Dydym
\par \'8clepy (Dydymos ho Tyfi\'f3s, ok. 313-398), znakomity egzegeta i teolog,
\par kt\'f3ry jednak zosta\'b3 wmieszany we wspomniane ju\'bf spory orygenesow-
\par skie i cz\'ea\'9c\'e6 jego dzie\'b3 zniszczono po soborze konstantynopolita\'f1skim II
\par (553). Ostatnio odkryto jego komentarze w papirusach z Tura, a mia-
\par nowicie: komentarze do Ksi\'eagi Zachariasza, do Ksi\'eagi Eklezjastesa, do
\par Ksi\'eagi Psalm\'f3w, do Listu do Rzymian. Z dzie\'b3 dogmatycznych nato-
\par miast pozosta\'b3y pisma: O Duchu \'8cwi\'eatym (Logos peri tu hagiu Pneuma-
\par tos) oraz Przeciw manichejczykom (Kata manichajon). Nie wszystkie
\par jednak dzie\'b3a przypisywane Dydymowi wysz\'b3y spod jego pi\'f3ra, z kolei
\par autentyczno\'9c\'e6 innych (jemu przypisywanych) nie jest pewna.
\par
\par Z kr\'eagu aleksandryjskiego pochodzi dw\'f3ch pisarzy kt\'f3rych tw\'f3r-
\par czo\'9c\'e6 jest zar\'f3wno poga\'f1ska, jak i chrze\'9ccija\'f1ska. Synezjusz (Syne-
\par sios) z Kyreny (zm. ok. 413) pochodzi\'b3 z arystokracji libijskiej i studia
\par filozoficzne odby\'b3 u s\'b3awnej filozofki neoplato\'f1skiej, Hypatii, w Ale-
\par ksandrii, z kt\'f3r\'b9 \'b3\'b9czy\'b3y go wi\'eazy serdecznej przyja\'9fni. Jako wys\'b3an-
\par nik do Konstantynopola zyska\'b3 nie tylko ulgi podatkowe dla miesz-
\par ka\'f1c\'f3w Kyreny, ale wyg\'b3osi\'b3 mow\'ea O kr\'f3lestwie, w kt\'f3rej przedstawi\'b3
\par idea\'b3 w\'b3adcy, pozwalaj\'b9c sobie nawet na uwagi krytyczne wzgl\'eadem
\par polityki cesarskiej. Mowa ta spotka\'b3a si\'ea z powszechnym uznaniem.
\par Po powrocie Synezjusz zorganizowa\'b3 skuteczn\'b9 obron\'ea mieszka\'f1c\'f3w
\par miasta przeciw ludom pustyni. Wdzi\'eaczni wsp\'f3\'b3obywatele wybrali go
\par biskupem miasta. Synezjusz jednak broni\'b3 si\'ea przed przyj\'eaciem bis-
\par kupstwa, poniewa\'bf nie by\'b3 jeszcze ochrzczony, a ponadto by\'b3 \'bfonaty
\par i nie mia\'b3 zamiaru wyrzec si\'ea swoich pogl\'b9d\'f3w neoplato\'f1skich. Po
\par wahaniach ze strony Synezjusza i patriarchy aleksandryjskiego Teofi-
\par la otrzyma\'b3 on sakr\'ea biskupi\'b9. Urz\'b9d ten sprawowa\'b3 jednak kr\'f3tko.
\par
\par 167
\par
\par Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Synezjusza stanowi ciekawe po\'b3\'b9czenie element\'f3w lite
\par ratury poga\'f1skiej i chrze\'9ccija\'f1skiej z wyra\'9fn\'b9 przewag\'b9 tej pierwszej.!
\par Napisa\'b3 on 156 list\'f3w, w\'9cr\'f3d nich 9 do filozofki poga\'f1skiej, Hypatii,
\par kt\'f3re daj\'b9 ciekawy obraz \'f3wczesnego spo\'b3ecze\'f1stwa. Traktaty: O kr\'f3-
\par lestwie (Peri basilejas). Opowie\'9cci egipskie, czyli O Opatrzno\'9cci (Ajgyp-
\par tioj logoj e peri pr\'f3nojas); Dion, czyli O swoim \'bfyciu (Dion e peri tes
\par kat'autbn agoges), O snach (Peri enypnion) s\'b9 pisane wyra\'9fnie z pozy-|
\par cji poga\'f1skiej; nie zawiera r\'f3wnie\'bf element\'f3w chrze\'9ccija\'f1skich Po\'a5
\par chwal\'b9 \'b3ysiny (Phalakras enk\'f3mion), sofistyczny \'bfart literacki. Nato-|
\par miast pi\'eakne dziewi\'ea\'e6 hymn\'f3w (autentyczno\'9c\'e6 dziesi\'b9tego jest poda-1
\par wana w w\'b9tpliwo\'9c\'e6) stanowi interesuj\'b9ce pomieszanie neoplatonizmu|
\par z elementami chrze\'9ccija\'f1stwa. Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Synezjusza przedstawia ci\'ea-j
\par kawy obraz pisarza, w kt\'f3rego tw\'f3rczo\'9cci nak\'b3adaj\'b9 si\'ea na siebie i
\par elementy chrze\'9ccija\'f1skie i poga\'f1skie. |
\par
\par Podobny przyk\'b3ad stanowi Nonnos z Pan\'f3polis w Egipcie (po\'b3o- j
\par wa w. V). O Nonnosie nic nie wiemy, zachowa\'b3y si\'ea natomiast dwa|
\par jego poematy pisane heksametrem: Opowie\'9cci Dionizy jskie (Dionysia-i
\par ka) o wyprawie Dionizosa do Indii i Parafraza Ewangelii \'9cw. Jana\}
\par (Metabole tu kata Joannu Euangeliu). Obydwa utwory wykazuj\'b9 du\'bfy |
\par talent i kunszt poetycki autora. Jest przedmiotem dyskusji, jak jeden|
\par autor m\'f3g\'b3 napisa\'e6 r\'f3wnocze\'9cnie poematy o tematyce mitologicznej!
\par oraz o chrze\'9ccija\'f1skiej. Przypuszczano, \'bfe przemiana nast\'b9pi\'b3a po|
\par nawr\'f3ceniu pisarza na chrze\'9ccija\'f1stwo, czemu jednak przeczy faktl
\par istnienia element\'f3w chrze\'9ccija\'f1skich w Opowie\'9cciach Dionizyjskich.l
\par Autor wi\'eac prawdopodobnie pisz\'b9c obydwa poematy by\'b3 chrze\'9ccijan!-1
\par nem, cho\'e6 - podobnie jak Synezjusz - rozdartym pomi\'eadzy pogan-1
\par stwem a chrze\'9ccija\'f1stwem (zob. te\'bf s. 143). |
\par
\par Ostatnim wybitnym teologiem aleksandryjskim by\'b3 Cyryl (Kyril-j
\par los) Aleksandryjski (zm. 444), biskup Aleksandrii od 412 roku. Tw\'f3r-
\par czo\'9c\'e6 jego mo\'bfna podzieli\'e6 na dwa okresy. Przed rokiem 428 zaj-
\par mowa\'b3 si\'ea egzegez\'b9 biblijn\'b9, np. dzie\'b3o pt. O czci i kulcie w duchu\\
\par i prawdzie (Peri tes en pneumati kaj aletheja proskyneseos kaj latrias); |
\par Komentarz elegancki (Glaphyra) w 17 ksi\'eagach do wybranych miejsc
\par Pentateuchu; komentarze do Ksi\'eagi Izajasza, ksi\'b9g tzw. ,,prorok\'f3w i
\par mniejszych", do Psalm\'f3w oraz do Nowego Testamentu (komentarze |
\par do Ewangelii \'9cw. Jana, \'9cw. \'a3ukasza - zachowane po syryjsku; Ewan-^
\par gelii \'9cw. Mateusza, Ksi\'eagi Hioba, Listu do Rzymian, Pierwszego^
\par i Drugiego listu do Koryntian - zachowane fragmentarycznie). Po-|
\par
\par nadto Cyryl zajmowa\'b3 si\'ea problemami trynitarnyni: Skarbiec nauk
\par o wsp\'f3listotnej Tr\'f3jcy (H\'ea biblos ton thesaur\'f3n peri tes hagias kaj
\par homousiu triados) oraz apologety cznymi. Do tej kategorii pism nale-
\par \'bfy jego dzie\'b3o polemiczne W obronie \'9cwi\'eatej religii chrze\'9ccija\'f1skiej
\par przeciwko ksi\'eagom bezbo\'bfnego Juliana (Hyper tes ton christian\'f3n
\par euagus threskejas pros ta tu en atheojs Juliann), zwalczaj\'b9ce utw\'f3r
\par Juliana Apostaty Przeciw Galilejczykom (Kata Galilajon). Utw\'f3r
\par Cyryla sk\'b3ada\'b3 si\'ea z trzydziestu ksi\'b9g, z kt\'f3rych zachowa\'b3o si\'ea tylko
\par dziesi\'ea\'e6; dzie\'b3o to pomog\'b3o do rekonstrukcji utworu Juliana. Z chwi-
\par l\'b9 wybuchu sporu nestoria\'f1skiego w 428 roku Cyryl pisze szereg
\par dzie\'b3 na temat wcielenia Chrystusa i o Bogurodzicy (Theotokos). Na
\par soborze efeskim (431) doprowadzi\'b3 do pot\'eapienia Nestoriusza, co
\par spowodowa\'b3o w Ko\'9cciele roz\'b3am, kt\'f3ry uda\'b3o si\'ea za\'b3agodzi\'e6 dopiero
\par w 433 roku. Cyryl prowadzi\'b3 bezwzgl\'eadn\'b9 walk\'ea z resztkami poga\'f1-
\par stwa w Aleksandrii, cho\'e6 nie ponosi on bezpo\'9credniej odpowiedzial-
\par no\'9cci za mord filozofki Hypatii w 415 roku. By\'b3 wybitnym teolo-
\par giem, jednak bezwzgl\'eadnym w walce ze swoimi przeciwnikami, np.
\par Nestoriuszem. Jako egzegeta nale\'bfy do najwybitniejszych przedsta-
\par wicieli egzegezy aleksandryjskiej. Dzie\'b3a jego jednak s\'b9 pisane j\'eazy-
\par kiem ci\'ea\'bfkim i nie przedstawiaj\'b9 wielkiej warto\'9cci artystycznej.
\par Cyryl zajmuje wa\'bfne miejsce w historii Ko\'9ccio\'b3a i dogmatu, mniejsze
\par jednak w historii literatury greckiej.
\par
\par Pisarze kapadoccy. W IV wieku, na g\'b3\'eabokiej prowincji Cesar-
\par stwa Rzymskiego, w Kapadocji, pojawiaj\'b9 si\'ea genialni pisarze zwi\'b9za-
\par ni ze sob\'b9 b\'b9d\'9f wi\'eazami pokrewie\'f1stwa (Bazyli, Grzegorz z Nyssy,
\par Amfiloch), b\'b9d\'9f przyja\'9fni (Bazyli, Grzegorz z Nazjanzu). Po ich
\par odej\'9cciu Kapadocja znowu spada do rz\'eadu prowincji kulturowej.
\par
\par Bazyli (Basilejos) zwany Wielkim (ok. 330-379) pochodzi\'b3 z rodzi-
\par ny wielkiej arystokracji kapadockiej zwi\'b9zanej od kilku pokole\'f1
\par z chrze\'9ccija\'f1stwem. By\'b3 on synem retora, studia odby\'b3 w Cezarei
\par Kapadockiej, nast\'eapnie uda\'b3 si\'ea do Aten, gdzie spotka\'b3 Grzegorza,
\par p\'f3\'9fniej zwanego \'84z Nazjanzu", z kt\'f3rym si\'ea zaprzyja\'9fni\'b3. Grzegorz
\par po \'9cmierci Bazylego po\'9cwi\'eaci\'b3 mu panegiryk, stanowi\'b9cy podstawowe
\par \'9fr\'f3d\'b3o dla poznania biografii Bazylego. Po powrocie do Cezarei
\par Bazyli podj\'b9\'b3 prac\'ea retora, ale - postanowiwszy odda\'e6 si\'ea \'bfyciu
\par ascetycznemu - uda\'b3 si\'ea w podr\'f3\'bf, by zapozna\'e6 si\'ea z o\'9crodkami \'bfycia
\par zakonnego, a wi\'eac do Palestyny, Syrii, Egiptu, Mezopotamii. Po
\par
\par 168
\par
\par 169
\par
\par powrocie osiedli\'b3 si\'ea w Poncie nad rzek\'b9 Iris, gdzie za\'b3o\'bfy\'b3 wsp\'f3lnot\'ea
\par zakonn\'b9. Przebywa\'b3 tam r\'f3wnie\'bf przez pewien czas Grzegorz, z kt\'f3-
\par rym wsp\'f3lnie u\'b3o\'bfyli wyci\'b9g fragment\'f3w ascetycznych z pism Oryge-
\par nesa, tzw. Filokalia. Bazyli by\'b3 te\'bf autorem pism dotycz\'b9cych \'bfycia
\par monastycznego, zwanych nies\'b3usznie regu\'b3ami: s\'b9 to raczej traktaty
\par teologiczne o \'bfyciu monastycznym ni\'bf regu\'b3y w \'9ccis\'b3ym tego s\'b3owa
\par znaczeniu. Wobec narastaj\'b9cego niebezpiecze\'f1stwa aria\'f1skiego Bazyli
\par zosta\'b3 wezwany do Cezarei przez biskupa tego miasta, by mu pom\'f3c
\par w walce z arianami; biskup \'f3w udzieli\'b3 mu \'9cwi\'eace\'f1 kap\'b3a\'f1skich. Po
\par jego \'9cmierci Bazyli zosta\'b3 w 370 roku metropolit\'b9 Cezarei. Kr\'f3tkie,
\par o\'9cmioletnie rz\'b9dy Bazylego charakteryzuje ogromny dynamizm pracy
\par duszpasterskiej, charytatywnej, liturgicznej, homiletycznej, doktrynal-
\par nej, organizacyjnej; praca ta znajduje odbicie w jego Listach (Epi-
\par stolaj; w liczbie 365; zalicza si\'ea do nich i te, kt\'f3rych adresatem jest
\par sam Bazyli). Bazyli stara\'b3 si\'ea stworzy\'e6 szeroki front antyaria\'f1ski,
\par wci\'b9gaj\'b9c we\'f1 nawet biskupa Rzymu. To mu si\'ea nie uda\'b3o, jednak
\par jego dzia\'b3alno\'9c\'e6 przynios\'b3a owoce: mimo wielu niepowodze\'f1 przy-
\par czyni\'b3 si\'ea do schy\'b3ku arianizmu w Azji Mniejszej, a swoj\'b9 dzia\'b3alno\'9c-
\par ci\'b9 teologiczn\'b9 przygotowa\'b3 sob\'f3r konstantynopolita\'f1ski I (381).
\par
\par W dziedzinie teologicznej dwa dzie\'b3a maj\'b9 szczeg\'f3lne znaczenie:
\par
\par Przeciwko Eunomiuszowi (Anatreptik\'f3s tu apologetiku tu dyssebus
\par Eunomiu), najbardziej radykalnemu teologowi aria\'f1skiemu, i O Du-
\par chu \'8cwi\'eatym (Peri tu hagiu Pneumatos), kt\'f3re przygotowa\'b3o decyzje
\par dogmatyczne soboru konstantynopolita\'f1skiego I. Jako duszpasterz
\par wyg\'b3asza\'b3 Bazyli liczne homilie: egzegetyczne, jak O sze\'9cciu dniach
\par stworzenia (Hexaemeron), kt\'f3re sparafrazuje w j\'eazyku \'b3aci\'f1skim \'9cw.
\par Ambro\'bfy, O Psalmach oraz inne homilie zachowane w liczbie 23.
\par Porusza w nich tak\'bfe r\'f3\'bfne tematy trapi\'b9ce Kapadocj\'ea, a wi\'eac
\par lichw\'ea - pot\'eapia bezwzgl\'eadnie niew\'b3a\'9cciwe u\'bfywanie bogactwa czy
\par pija\'f1stwo. Spo\'9cr\'f3d innych utwor\'f3w warto zwr\'f3ci\'e6 uwag\'ea na Mow\'ea
\par do m\'b3odych, jaki mog\'b9 odnie\'9c\'e6 po\'bfytek z czytania utwor\'f3w poga\'f1skich
\par (Logos pros tus neus hopos an ex hellenik\'f3n aphejlonto logon),
\par skierowan\'b9 do swoich siostrze\'f1c\'f3w, kt\'f3r\'b9 zachwycali si\'ea humani\'9cci
\par w XVI wieku. Z dzie\'b3 liturgicznych nale\'bfy wymieni\'e6 dzie\'b3ko
\par O chrzcie (Peri baptismatos). Anafora (modlitwa eucharystyczna),
\par znana pod imieniem Bazylego i do dzi\'9c u\'bfywana w Ko\'9ccio\'b3ach
\par wschodnich, nie pochodzi od niego, cho\'e6 prawdopodobnie jej zr\'b9b
\par wywodzi si\'ea od biskupa Cezarei.
\par
\par 170
\par
\par Bazyli stanowi posta\'e6, w kt\'f3rej harmonijnie \'b3\'b9cz\'b9 si\'ea w jedno:
\par
\par g\'b3\'eaboki teolog, \'9cwietny retor pisz\'b9cy pi\'eaknym j\'eazykiem greckim,
\par gorliwy duszpasterz i organizator, a zarazem dobry cz\'b3owiek. Warto
\par podkre\'9cli\'e6 radykalne pogl\'b9dy spo\'b3eczne Bazylego, kt\'f3ry pot\'eapia
\par w bardzo ostrych s\'b3owach niew\'b3a\'9cciwe u\'bfywanie bogactw. \'8cw. Am-
\par bro\'bfy uprzyst\'eapni\'b3 te pogl\'b9dy Zachodowi poprzez swoje parafrazy
\par dzie\'b3 Bazylego. Bazyli po\'b3o\'bfy\'b3 podstawy pod monastycyzm wschodni,
\par w kt\'f3rym do dzi\'9c u\'bfywa si\'ea jego pism dotycz\'b9cych \'bfycia zakonnego:
\par
\par pisma te, prze\'b3o\'bfone na j\'eazyk \'b3aci\'f1ski, wywar\'b3y r\'f3wnie\'bf wp\'b3yw na
\par monastycyzm zachodni.
\par
\par Zupe\'b3nie odmienn\'b9 postaci\'b9 jest przyjaciel Bazylego, Grzegorz
\par (Gregorios) z Nazjanzu (zm. ok. 390). Pochodzi\'b3 r\'f3wnie\'bf z artysto-
\par kratycznej rodziny kapadockiej. W jego \'bfyciu wielk\'b9 rol\'ea odegrali
\par rodzice (Grzegorz, biskup z Nazjanzu, i ukochana matka Nonna,
\par kt\'f3rej tw\'f3rca po\'9cwi\'eaci\'b3 kilkadziesi\'b9t epigram\'f3w). Grzegorz otrzyma\'b3
\par bardzo staranne wykszta\'b3cenie w Cezarei, a nast\'eapnie uda\'b3 si\'ea na
\par dalsze studia do Aten, gdzie zaprzyja\'9fni\'b3 si\'ea z Bazylim. Po powrocie
\par do ojczyzny, na skutek nalega\'f1 ojca, przyj\'b9\'b3 \'9cwi\'eacenia kap\'b3a\'f1skie,
\par przeciw czemu protestowa\'b3 w jednej ze swych m\'f3w. Uda\'b3 si\'ea wpraw-
\par dzie na pustelni\'ea do Bazylego, ale wkr\'f3tce powr\'f3ci\'b3 do Nazjanzu,
\par gdzie pomaga\'b3 ojcu. Biskupstwa w Sasinie, na kt\'f3re go wyznaczy\'b3
\par Bazyli, nigdy nie obj\'b9\'b3, uda\'b3 si\'ea natomiast na pustelni\'ea w Izaurii, sk\'b9d
\par powo\'b3ano go na biskupstwo do Konstantynopola. Tam Grzegorz
\par zmobilizowa\'b3 si\'ea: swoimi kazaniami \'9cci\'b9ga\'b3 t\'b3umy ludzi do kaplicy
\par Zmartwychwstania w zarianizowanym Konstantynopolu - tam w\'b3a\'9c-
\par nie wyg\'b3osi\'b3 swoje s\'b3awne 5 M\'f3w (Logoj) teologicznych (o Ojcu,
\par o Synu, o Duchu \'8cwi\'eatym), arcydzie\'b3o zar\'f3wno retoryki, jak i teolo-
\par gii, stanowi\'b9cych podsumowanie trwaj\'b9cych p\'f3\'b3 wieku dyskusji teolo-
\par gicznych na temat Tr\'f3jcy \'8cwi\'eatej. Dzi\'eaki nim otrzyma\'b3 w Ko\'9cciele
\par greckim tytu\'b3 Teologa. Na skutek intryg zwi\'b9zanych z odbywaj\'b9cym
\par si\'ea soborem konstantynopolita\'f1skim I (381) zrezygnowa\'b3 ze stolicy
\par biskupiej i - wyg\'b3osiwszy wspania\'b3\'b9 mow\'ea po\'bfegnaln\'b9 - opu\'9cci\'b3
\par Konstantynopol; zgorzknia\'b3y po niepowodzeniach, wr\'f3ci\'b3 do d\'f3br
\par w Arianzos, gdzie a\'bf do \'9cmierci prowadzi\'b3 \'bfycie ascetyczne.
\par
\par Grzegorz by\'b3 g\'b3\'eabokim teologiem i \'9cwietnym retorem, co wida\'e6
\par z jego m\'f3w. S\'b9 po\'9cr\'f3d nich pochwa\'b3y po\'9cmiertne (np. Bazylego,
\par swego brata Cezariusza, Atanazego), mowy liturgiczne (np. na Bo\'bfe
\par Narodzenie, na \'9cwi\'eato \'9cwiate\'b3), inwektywy (dwie na Juliana Apostat\'ea)
\par
\par 171
\par
\par i mowy okolicztw\'9cciowe: O mi\'b3o\'9cci do biednych (Peri philoptochias),
\par Do przybysz\'f3w z Egiptu (Ejs tus Ajgyptu epidemesantos). Mowy
\par Grzegorza odznaczaj\'b9 si\'ea wysokim kunsztem retorycznym i cieszy\'b3y
\par si\'ea wielkim pogodzeniem w chrze\'9ccija\'f1stwie wschodnim, st\'b9d ich
\par liczne przek\'b3ady na r\'f3\'bfne j\'eazyki orientalne: doczeka\'b3y si\'ea te\'bf obja\'9c-
\par nie\'f1 scholiast\'f3w-
\par
\par 245 list\'f3w Grzegorza nie posiada szczeg\'f3lnej warto\'9cci, z wyj\'b9t-
\par kiem kilku \\lst\'f3w teologicznych. S\'b9 to zazwyczaj kr\'f3tkie bilety reto-
\par ryczne napisane wykwintnym stylem.
\par
\par Natomiast \\vielkie znaczenie ma Grzegorz jako autor wierszy.
\par Jest on bowie\'f1i pierwszym wielkim poet\'b9 chrze\'9ccija\'f1skim. Dwie
\par Autobiografie (\'e6bie pod tym samym tytu\'b3em: Peri ton kath' heaut\'f3n)
\par pokazuj\'b9 nam Jego \'bfycie; znakomicie uzupe\'b3niaj\'b9 je liczne liryki,
\par kt\'f3re stanowi\'b9 klucz do jego skomplikowanej psychiki: pokazuj\'b9
\par jego wewn\'eatrzna rozdarcia, zw\'b9tpienia, zmagania si\'ea. Jest to najlep-
\par sza cz\'ea\'9c\'e6 tw\'f3rczo\'9cci poetyckiej Grzegorza. Mniej natomiast nas
\par wzruszaj\'b9 jego poematy moralne i dydaktyczne: poprawne, zawiera-
\par j\'b9ce fragmenty pi\'eakne, ale na og\'f3\'b3 do\'9c\'e6 sztywne. Podobnie jego
\par epigramy zawarte w \'f3smej ksi\'eadze Antologii Palaty\'f1skiej stanowi\'b9
\par raczej wprawki poetyckie ni\'bf prawdziw\'b9 poezj\'ea; niemniej by\'b3y po-
\par dziwiane w Bizancjum. Wi\'eakszo\'9c\'e6 utwor\'f3w poetyckich Grzegorza
\par opiera si\'ea na ifoczasie, cho\'e6 dwa spo\'9cr\'f3d nich s\'b9 ju\'bf wierszami
\par
\par opartymi na akcencie rytmicznym.
\par
\par Grzegorzowi bywa przypisywana tragedia-centon z\'b3o\'bfona z frag-
\par ment\'f3w utwor\'f3w Eurypidesa Chrystus cierpi\'b9cy (Christ\'f3s paschon),
\par pochodzi onaje^ak z epoki p\'f3\'9fniejszej, by\'e6 mo\'bfe ze \'9credniowiecza.
\par
\par Trzecim z wielkich pisarzy kapadockich by\'b3 Grzegorz (Gregorios),
\par biskup Nyssy (;"''\bullet ok. 394), m\'b3odszy brat Bazylego. Studia swoje
\par odby\'b3 w Cezarei, prawdopodobnie by\'b3 \'bfonaty. Przebywa\'b3 w klasztorze
\par Bazylego i przez niego zosta\'b3 wyznaczony na biskupa Nyssy, co
\par sko\'f1czy\'b3o si\'ea niepowodzeniem, gdy\'bf zosta\'b3 z niej wyp\'eadzony przez
\par arian. Po \'9cmierci cesarza Walensa (378) powr\'f3ci\'b3 na stolic\'ea biskupi\'b9
\par i zyska\'b3 sobie powszechny szacunek: zosta\'b3 wyznaczony na inspektora
\par diecezji Pontu; przez pewien czas pe\'b3ni\'b3 urz\'b9d metropolity Sebasty,
\par bra\'b3 udzia\'b3 w soborze konstantynopolita\'f1skim I (381), odbywa\'b3 po-
\par dr\'f3\'bfe s\'b3u\'bfbowe, "P. do Palestyny, i bywa\'b3 wyzwany do Konstan-
\par tynopola dla wyg\'b3aszania \'bfa\'b3obnych m\'f3w oficjalnych na dworze
\par
\par cesarskim.
\par
\par 172
\par
\par Umys\'b3 spekulatywny Grzegorza objawia si\'ea w jego traktatach
\par teologicznych: Przeciwko Eunomiuszowi (Pros Eunomiu antirretik\'f3j
\par losoj) czy Przeciwko Apolinaremii (Antirretik\'f3s pros to Apollinariu)
\par oraz w drobniejszych utworach teologicznych dotycz\'b9cych Tr\'f3jcy
\par \'8cwi\'eatej, w kt\'f3rych Grzegorz prowadzi subtelne rozwa\'bfania teologicz-
\par ne. W Wielkiej mowie katechetycznej (Logos katechetik\'f3s megas)
\par Grzegorz daje zasadniczy wyk\'b3ad wiary, natomiast prawdy ostateczne
\par omawia we (wzorowanym na plato\'f1skim Fedonie) Dialogu z siostr\'b9
\par Makryn\'b9 o duszy i zmartwychwstaniu (Ta Makrinia perl psyches kaj
\par anastaseos).
\par
\par Grzegorz jest r\'f3wnie\'bf teoretykiem \'bfycia wewn\'eatrznego. W \'afywo-
\par cie Moj\'bfesza (Peri tu biu Moseos) przedstawia etapy \'bfycia ascetycz-
\par nego i mistycznego na przyk\'b3adzie postaci Moj\'bfesza. Inne traktaty
\par dotycz\'b9ce ascetyki i mistyki to m.in. \'afywot \'9cw. Makryny (Ejs ton bion
\par tes hosias Makrines), O dziewictwie (Peri parthenejas), O doskona\'b3o\'9cci
\par chrze\'9ccija\'f1skiej (Peri tu kata Theon skopu kaj tes kata alethejan
\par askeseos). Zainteresowanie \'bfyciem mistycznym widzimy w jego ko-
\par mentarzu do Pie\'9cni nad Pie\'9cniami.
\par
\par Grzegorz w swych homiliach komentuje teksty biblijne: Ksi\'eagi:
\par
\par Pie\'9c\'f1 nad Pie\'9cniami i Koheleta oraz 8 B\'b3ogos\'b3awie\'f1stw, Modlitw\'ea
\par Pa\'f1sk\'b9. Ponadto wyg\'b3osi\'b3 szereg innych m\'f3w: panegiryk\'f3w \'9cwi\'eatych,
\par liturgicznych, pogrzebowych, kt\'f3rymi zachwyca\'b3 si\'ea wielki Bossuet;
\par
\par nas mniej wzrusza ich patos.
\par
\par 20 list\'f3w Grzegorza daje nam ciekawy obraz tamtych czas\'f3w.
\par S\'b3awny jest szczeg\'f3lnie list po\'9cwi\'eacony pielgrzymkom do Jerozoli-
\par my.
\par
\par Grzegorz z Nyssy jest najbardziej spekulatywnym pisarzem i teo-
\par retykiem mistyki po\'9cr\'f3d Ojc\'f3w Kapadockich. W swojej teologii pod
\par wp\'b3ywem Orygenesa \'b3\'b9czy neoplatonizm i chrze\'9ccija\'f1stwo. Jest rzecz\'b9
\par ciekaw\'b9, \'bfe ten najmniej popularny z Ojc\'f3w Kapadockich jest obecnie
\par najbardziej studiowany spo\'9cr\'f3d nich trzech.
\par
\par Mniejsze znaczenie ma tw\'f3rczo\'9c\'e6 kuzyna Bazylego, Amfilocha
\par (Amphilochios; zm. ok. 396), biskupa Ikonium, ucznia Libaniosa.
\par Pozosta\'b3o po nim kilka homilii i traktat\'f3w oraz interesuj\'b9cy poemat
\par dydaktyczny Jamby do Seleuka (Jamboj pros Seleukon).
\par
\par Ciekawym utworem jest szesna\'9ccie homilii Asteriusza (Asterios)
\par z Amazji Pontyjskiej (zm. ok. 410), z kt\'f3rych jedenasta daje opis
\par obrazu przedstawiaj\'b9cego m\'eacze\'f1stwo \'9cw. Eufemii.
\par
\par 173
\par
\par Pisarze kr\'eagu Antiochii. Obok Aleksandrii drugim wa\'bfnym
\par o\'9crodkiem kulturalnym by\'b3a Antiochia. Chrze\'9ccija\'f1stwo pojawi\'b3o si\'ea
\par w niej w wieku I po Chr. i tam w\'b3a\'9cnie chrze\'9ccijanie zostali nazwani
\par tym imieniem (Dz, 11,26). Na prze\'b3omie III/IY wieku dzia\'b3a\'b3 w An-
\par tiochii wybitny egzegeta i krytyk tekstu biblijnego, Lukian (Lukianos),
\par nauczyciel Ariusza, o nastawieniu, jak si\'ea wydaje, racjonalistycznym.
\par
\par W IV wieku Antiochia by\'b3a wa\'bfnym o\'9crodkiem my\'9cli poga\'f1skiej
\par i chrze\'9ccija\'f1skiej. Tu dzia\'b3a\'b3 wielki retor Libaniusz, wychowawca
\par Juliana i pisarzy chrze\'9ccija\'f1skich Jana Chryzostoma i Amfilocha. Tu
\par tak\'bfe cesarz Julian Apostata rozwija\'b3 sw\'b9 dzia\'b3alno\'9c\'e6 literack\'b9.
\par
\par Impuls studiom chrze\'9ccija\'f1skim nada\'b3 Diodor (Di\'f3doros), p\'f3\'9f-
\par niejszy biskup Tarsu (zm. ok. 394). Otrzyma\'b3 on gruntowne wykszta\'b3-
\par cenie w Antiochii i Atenach i, zapoznawszy si\'ea r\'f3wnie\'bf z \'bfyciem
\par ascetycznym, stan\'b9\'b3 na czele szko\'b3y teologicznej, w kt\'f3rej pobierali
\par wiedz\'ea teologiczn\'b9 m.in. Jan Chryzostom i Teodor z Mopsuestii.
\par W roku 378 zosta\'b3 on biskupem w Tarsie.
\par
\par Diodor rozwin\'b9\'b3 szerok\'b9 dzia\'b3alno\'9c\'e6 pisarsk\'b9: mia\'b3 skomentowa\'e6
\par ca\'b3y Stary Testament oraz Ewangelie, Dzieje Apostolskie, List do
\par Rzymian i Pierwszy list \'9cw. Jana. Z tej obfitej tw\'f3rczo\'9cci zachowa\'b3 si\'ea
\par jedynie (o ile jest on autentyczny) Komentarz do \'abPsalm\'f3w\'bb (Hyp\'f3-
\par thesis kaj hermeneja tu Psalteriu). Z licznych traktat\'f3w teologicznych
\par Diodora zachowa\'b3y si\'ea tylko fragmenty, poniewa\'bf dzie\'b3a jego uleg\'b3y
\par zniszczeniu po pot\'eapieniu nestorianizmu, jako \'bfe one mia\'b3y zawiera\'e6
\par nauk\'ea, z kt\'f3rej wyros\'b3a ta herezja.
\par
\par Uczniami Diodora byli Teodor z Mopsuestii i Jan Chryzostom.
\par
\par Teodor (The\'f3doros), p\'f3\'9fniejszy biskup Mopsuestii (zm. 428), by\'b3
\par uczniem Diodora i Libaniusza. Po wahaniach dotycz\'b9cych swego
\par powo\'b3ania, znanych z utworu Jana Chryzostoma Do Teodora po jego
\par upadku, przyj\'b9\'b3 \'9cwi\'eacenia kap\'b3a\'f1skie, a nast\'eapnie zosta\'b3 biskupem
\par w Mopsuestii w Cylicji.
\par
\par Mia\'b3 on skomentowa\'e6 ca\'b3e Pismo \'9cwi\'eate, w oryginale greckim
\par zachowa\'b3y si\'ea tylko jego komentarze do ksi\'b9g dwunastu tzw. ,,proro-
\par k\'f3w mniejszych"; komentarz do Ewangelii \'9cw. Jana posiadamy
\par w przek\'b3adzie syryjskim, a komentarz do dziesi\'eaciu list\'f3w \'9cw. Paw\'b3a
\par - w przek\'b3adzie \'b3aci\'f1skim; znamy ponadto fragmenty innych jego
\par komentarzy. Teodor jest przedstawicielem egzegezy antioche\'f1skiej
\par racjonalistycznej, opieraj\'b9cej si\'ea na egzegezie rabinackiej (zob. s. 152).
\par Ogranicza on liczb\'ea typ\'f3w biblijnych, odrzuca kanoniczno\'9c\'e6 nie-
\par
\par 174
\par
\par kt\'f3rych ksi\'b9g Pisma \'9cwi\'eatego, np. Pie\'9cni nad Pie\'9cniami, a w komen-
\par tarzach k\'b3adzie nacisk na warto\'9cci moralne. Z jego traktat\'f3w teolo-
\par gicznych zachowa\'b3y si\'ea tylko fragmenty. Natomiast bardzo cennym
\par i pi\'eaknym utworem s\'b9 odnalezione w j\'eazyku syryjskim katechezy,
\par w kt\'f3rych wyja\'9cnia symbol wiary. Modlitw\'ea Pa\'f1sk\'b9 oraz sakramenty
\par Chrztu i Eucharystii.
\par
\par Dzie\'b3o Teodora zachowa\'b3o si\'ea tylko fragmentarycznie, gdy\'bf po
\par pot\'eapieniu nestorianizmu pisma jego uleg\'b3y zniszczeniu, a zachowa\'b3y
\par si\'ea tylko te, kt\'f3re syryjscy nestorianie prze\'b3o\'bfyli na sw\'f3j j\'eazyk.
\par Trudno jest dzi\'9c stwierdzi\'e6, czy istotnie Teodor by\'b3 poprzednikiem
\par nestorianizmu; przytacza si\'ea powa\'bfne argumenty przeciw temu twier-
\par dzeniu.
\par
\par Najwi\'eakszym z pisarzy antioche\'f1skich jest Jan (Joannes) zwany
\par Z\'b3otoustym (gr. Chrys\'f3stomos, ok. 344-407). Pochodzi\'b3 ze znakomi-
\par tej rodziny antioche\'f1skiej. Wychowywa\'b3a go matka, wdowa.
\par Wykszta\'b3cenie \'9cwieckie otrzyma\'b3 od Andragatosa (filozofia) i Liba-
\par niosa (retoryka), teologiczne za\'9c - od Diodora. Po pobycie na pustel-
\par ni Jan powr\'f3ci\'b3 do Antiochii, gdzie wyg\'b3osi\'b3 swoje najlepsze kazania.
\par Ta dzia\'b3alno\'9c\'e6 przynios\'b3a mu tak wielk\'b9 s\'b3aw\'ea, \'bfe po \'9cmierci biskupa
\par Konstantynopola on zosta\'b3 wybrany na biskupa stolicy w 397 roku.
\par Wyb\'f3r jego wzbudzi\'b3 intrygi, kt\'f3re wzrasta\'b3y w zwi\'b9zku z podj\'eat\'b9
\par przez Jana bezkompromisow\'b9 reform\'b9 tamtejszego Ko\'9ccio\'b3a; dopro-
\par wadzi\'b3y one do z\'b3o\'bfenia go z urz\'eadu. Powraca on jednak na kr\'f3tko na
\par swoj\'b9 stolic\'ea; w roku 404 zostaje ostatecznie wygnany: najpierw do
\par Kukuzy w Armenii, nast\'eapnie nad Morze Czarne. Jan, zawsze b\'ead\'b9c
\par s\'b3abowitego zdrowia, nie wytrzyma\'b3 tej podr\'f3\'bfy i umar\'b3 wyczerpany
\par w Komanie Pontyjskiej 14 wrze\'9cnia 407 roku.
\par
\par Wygnanie i \'9cmier\'e6 Jana wywo\'b3a\'b3y oburzenie w ca\'b3ym \'9cwiecie
\par chrze\'9ccija\'f1skim i spowodowa\'b3y nawet zerwanie stosunk\'f3w pomi\'eadzy
\par Rzymem a Konstantynopolem. W 438 roku przywieziono zw\'b3oki Jana
\par do Konstantynopola i z\'b3o\'bfono je w ko\'9cciele \'8cwi\'eatych Aposto\'b3\'f3w.
\par W V wieku, ju\'bf po jego \'9cmierci, nadano mu przydomek \'84Z\'b3otousty"
\par - \'84Chrys\'f3stomos". \'afycie Jana znamy do\'9c\'e6 dobrze dzi\'eaki Dialogowi
\par o \'bfyciu Jana Chryzostoma (Didlogos historik\'f3s ... peri biu kaj politejas
\par tu makariu Joannu episkopu Konstantin\'f3poleos tu Chrysostomu) pi\'f3ra
\par Palladiosa z Hellenopolis, przyjaciela Jana.
\par
\par Jan by\'b3 w pierwszym rz\'eadzie niestrudzonym kaznodziej\'b9. Typo-
\par wymi s\'b9 dla niego cykle kaza\'f1 egzegetycznych, w kt\'f3rych komentuje
\par
\par 175
\par
\par wiersz po wierszu ksi\'eagi Starego i Nowego Testamentu, a wi\'eac Ksi\'eag\'ea
\par Rodzaju (2 cykle), Psalm\'f3w. Izajasza, Ewangelie Mateusza i Jana;
\par
\par Dzieje Apostolskie oraz ca\'b3e \'84Corpus Paulinum" - to ostatnie dzie\'b3o
\par jest mo\'bfe najlepsze w jego tw\'f3rczo\'9cci. Jan podaje najpierw do\'9c\'e6 suchy
\par komentarz danego fragmentu Pisma \'9cwi\'eatego, a nast\'eapnie wyci\'b9ga
\par z niego wnioski, zazwyczaj moralne, rzadziej dogmatyczne. Kazania
\par Jana musia\'b3y trwa\'e6 do dw\'f3ch godzin, dzi\'eaki jednak wspania\'b3ej retory-
\par ce i \'bfywym przyk\'b3adom trzyma\'b3y w napi\'eaciu s\'b3uchaczy, kt\'f3rych mu
\par nigdy nie brakowa\'b3o.
\par
\par Obok kaza\'f1 egzegetycznych g\'b3osi\'b3 Jan inne kazania b\'b9d\'9f cykle
\par kaza\'f1: O pos\'b9gach (Ejs tus andriantas), O niepoj\'eatosci Boga (Peri
\par akataleptu). Przeciw \'afydom (Kata Judajon), b\'b9d\'9f te\'bf kazania poje-
\par dyncze: pochwa\'b3y \'9cwi\'eatych, liturgiczne, okoliczno\'9cciowe (mowy o Eu-
\par tropiuszu, pot\'ea\'bfnym eunuchu. kt\'f3ry utraciwszy \'b3aski i w\'b3adz\'ea zbieg\'b3
\par do ko\'9ccio\'b3a b\'b3agaj\'b9c o azyl), katechetyczne. Odznaczaj\'b9 si\'ea one
\par wszystkie takim samym kunsztem jak i kazania egzegetyczne.
\par
\par Obok kaza\'f1 pozostawi\'b3 Jan du\'bf\'b9 liczb\'ea traktat\'f3w. Najs\'b3awniejszy
\par z nich jest traktat O kap\'b3a\'f1stwie (Peri hierosynes) ciesz\'b9cy si\'ea nie
\par s\'b3abn\'b9c\'b9 popularno\'9cci\'b9. Napisa\'b3 r\'f3wnie\'bf traktaty o wychowaniu (np.
\par O pr\'f3\'bfno\'9cci i wychowaniu dzieci - Peri kenodoxias kaj hopos dej tus
\par g\'f3neas anatrephejn ta teknd), o \'bfyciu monastycznemu (np. Do Teodora
\par po jego upadku - Logos parajnetik\'f3s ejs Theod\'f3ron ekpesonta; Przeciw
\par zwalczaj\'b9cym \'bfycie mnisze - Pros tus polemuntas tojs epi monazejn
\par enagusin), o cierpieniu (Do Stagiriusza dr\'eaczonego przez diabla - Lo-
\par gos parajnetik\'f3s pros Stagejrion dajmononta) oraz apologetyczne. Jak
\par wida\'e6, tu r\'f3wnie\'bf tematyka utwor\'f3w Jana obraca si\'ea wok\'f3\'b3 zagad-
\par nie\'f1 moralnych.
\par
\par Zbi\'f3r 236 list\'f3w z okresu wygnania stanowi cenny materia\'b3 do
\par poznania Jana i \'9crodowiska, w kt\'f3rym przebywa\'b3. Szczeg\'f3lnie cenne
\par jest tu siedemna\'9ccie list\'f3w do wdowy Olimpiady.
\par
\par Obok tych pism autentycznych Janowi przypisuje si\'ea ogromn\'b9
\par liczb\'ea utwor\'f3w nieautentycznych: ich repertorium obejmuje oko\'b3o
\par 600 pozycji. St\'b9d te\'bf przy pos\'b3ugiwaniu si\'ea dzie\'b3ami Jana nale\'bfy
\par zachowa\'e6 daleko id\'b9c\'b9 ostro\'bfno\'9c\'e6, tym bardziej \'bfe tylko niewiele
\par z nich doczeka\'b3o si\'ea wyda\'f1 krytycznych.
\par
\par Jan by\'b3 \'9cwietnym stylist\'b9. Otrzymawszy mo\'bfliwie najlepsze w tych
\par czasach wykszta\'b3cenie retoryczne, odda\'b3 je na s\'b3u\'bfb\'ea duszpasterstwa
\par i teologu, w kt\'f3rej te\'bf jest wielkim mistrzem. Je\'bfeli jednak w okresie
\par
\par 176
\par
\par antioche\'f1skim jego dzie\'b3a s\'b9 ostatecznie dopracowane, to nie mo\'bfna
\par tego powiedzie\'e6 o okresie konstantynopolita\'f1skim, gdzie nie mia\'b3 on
\par ju\'bf na to czasu. Jan s\'b3usznie zaliczany jest do najwi\'eakszych pisarzy
\par greckich, a jego prawo\'9c\'e6 i bezkompromisowo\'9c\'e6 zyskuj\'b9 mu sympati\'ea.
\par
\par Spo\'9cr\'f3d na\'9cladowc\'f3w Jana nale\'bfy wyliczy\'e6 Proklosa z Konstan-
\par tynopola (zm. 446), przeciwnika Nestoriusza, kt\'f3ry przyczyni\'b3 si\'ea do
\par uspokojenia sytuacji w stolicy. Jego 27 kaza\'f1, w\'9cr\'f3d nich sze\'9c\'e6
\par o Ksi\'eadze Rodzaju, nale\'bfy zaliczy\'e6 do wybitnych osi\'b9gni\'ea\'e6 literatury
\par kaznodziejskiej, a jego List do Arme\'f1czyk\'f3w (\'b3ac. Tomus ad Armenos)
\par jest wa\'bfnym wyk\'b3adem chrystologii.
\par
\par Sewerian (Seuerianos) z Gabala (zm. po 408), przeciwnik Jana,
\par cieszy\'b3 si\'ea wielkim powodzeniem zar\'f3wno w \'9cwiecie greckim, jak
\par i poza nim, o czym \'9cwiadcz\'b9 liczne przek\'b3ady orientalne jego 25 kaza\'f1
\par (niekt\'f3re z nich bywaj\'b9 przypisywane Janowi) oraz fragmenty
\par egzegetyczne. Do przeciwnik\'f3w Jana nale\'bfa\'b3 tak\'bfe Makary Magnes
\par (z Magnezji) w Karii lub Lidii (w. IV/V), autor pisma przeciwko
\par Proklosowi zatytu\'b3owanego Odpowied\'9f na krytyki albo Jednorodzony
\par wobec Hellen\'f3w (Apokritik\'f3s e Monogenes pros Hellenas).
\par
\par Prawdopodobnie uczniem Teodora z Mopsuestii by\'b3 Nestoriusz
\par (Nestorios, zm. ok. 451). Pochodzi\'b3 z Antiochii i w r. 428 zosta\'b3
\par patriarch\'b9 konstantynopolita\'f1skim. Znany jest on bardziej jako tw\'f3r-
\par ca nestorianizmu (herezji podkre\'9claj\'b9cej daleko posuni\'eaty dualizm
\par B\'f3stwa i cz\'b3owiecze\'f1stwa w Chrystusie), pot\'eapionego przez sob\'f3r
\par efeski (431) ni\'bf jako pisarz. O jego kunszcie oratorskim \'9cwiadczy fakt,
\par \'bfe jego homilie bywa\'b3y przypisywane Janowi Chryzostomowi. Z jego
\par traktat\'f3w teologicznych pozosta\'b3o szereg fragment\'f3w dogmatycznych
\par przeciw Cyrylowi Aleksandryjskiemu. Napisa\'b3 dwie apologie: pierw-
\par sza pt. Tragedia nie zachowa\'b3a si\'ea, drug\'b9: Ksi\'eag\'ea Heraklidesa, napisa-
\par n\'b9 po soborze chalcedo\'f1skim (r. 451) w czasie jego wygnania w Egip-
\par cie, odznaleziono w przek\'b3adzie syryjskim.
\par
\par Ostatnim wielkim pisarzem antioche\'f1skim jest Teodoret (Theodo-
\par retos) z Cyru (Kyrros, ok. 393-ok. 466). Po otrzymaniu dobrego
\par wykszta\'b3cenia w Antiochii, zosta\'b3 biskupem Cyru, kt\'f3r\'b9 to funkcj\'ea
\par spe\'b3nia\'b3 z du\'bf\'b9 gorliwo\'9cci\'b9. Z Nestoriuszem \'b3\'b9czy\'b3a go przyja\'9f\'f1, cho\'e6
\par nie zawsze podziela\'b3 jego pogl\'b9dy, natomiast ostro zwalcza\'b3 pogl\'b9dy
\par Cyryla Aleksandryjskiego. By\'b3 on autorem formu\'b3y pojednawczej,
\par zawartej po soborze efeskim mi\'eadzy Cyrylem Aleksandryjskim a Ja-
\par nem Antioche\'f1skim w 433 roku. Za zwalczanie Cyryla, a nast\'eapnie
\par
\par 177
\par
\par Eutychesa, tw\'f3rcy monofizytyzmu (herezji podkre\'9claj\'b9cej jedno\'9c\'e6
\par w Chrystusie do tego stopnia, \'bfe gin\'ea\'b3o Jego cz\'b3owiecze\'f1stwo), zosta\'b3
\par z\'b3o\'bfony z urz\'eadu na tzw. \'84Synodzie Zb\'f3jeckim" w 449 roku, a zreha-
\par bilitowany na soborze chalcedo\'f1skim. Pot\'eapiono go wprawdzie na
\par soborze konstantynopolita\'f1skim II (553) w ramach tzw. Trzech Roz-
\par dzia\'b3\'f3w, ale dzie\'b3a jego nie uleg\'b3y zniszczeniu.
\par
\par Du\'bfa cz\'ea\'9c\'e6 jego tw\'f3rczo\'9cci po\'9cwi\'eacona jest sporom chrystologicz-
\par nym. Teodoret pisa\'b3 wi\'eac przeciw Cyrylowi (np. pi\'ea\'e6 ksi\'b9g Przeciw
\par Cyrylowi i soborowi efeskiemu \emdash dzie\'b3o zaginione; O wcieleniu S\'b3owa
\par - Peri tes tu Kyriu enanthrop\'f3seos) czy przeciw monofizytyzmowi:
\par
\par \'afebrak, czyli Zwielokrotniony (Eranistes e polymorphos). Z innych
\par pism teologicznych nale\'bfy wyliczy\'e6 jego Wyk\'b3ad wiary prawdziwej
\par (Ekthesis tes ortheus homologias) i 10 m\'f3w zatytu\'b3owanych O Opatrz-
\par no\'9cci (Peri Pronojas).
\par
\par Bardzo ciekawym traktatem jest jego Leczenie chor\'f3b hellenizmu
\par (Hellenik\'f3n therapeutike pathematon). Jest to, jak s\'b3usznie zauwa\'bfono,
\par najlepsza apologia staro\'bfytno\'9cci chrze\'9ccija\'f1skiej przeciw poganom;
\par
\par natomiast Zarys historii herezji (Hajretikes kakomythias epitome) daje
\par systematyczny wyk\'b3ad dziej\'f3w herezji; w ostatniej ksi\'eadze Teodoret
\par podaje wyk\'b3ad wiary prawowitej.
\par
\par Teodoret by\'b3 r\'f3wnie\'bf wybitnym egzeget\'b9, przedstawicielem szko\'b3y
\par antioche\'f1skiej, cho\'e6 w jego egzegezach znajdujemy r\'f3wnie\'bf alegorie;
\par
\par omija on jednak radykalne pogl\'b9dy Teodora z Mopsuestii. Napisa\'b3
\par komentarz do ksi\'b9g wszystkich prorok\'f3w, do list\'f3w \'9cw. Paw\'b3a, do
\par Pie\'9cni nad Pie\'9cniami oraz szereg innych dzie\'b3 biblijnych. Charakterys-
\par tyczna dla jego egzegezy, jak r\'f3wnie\'bf dla literatury okresu schy\'b3-
\par kowego patrystyki, jest forma pyta\'f1 i odpowiedzi, np. w dziele
\par Wybrane problemy miejsc ((Pisma \'9cwi\'eatego\'bb (Ta dpora tes thejas
\par graphes kat'eklogen), skomentowa\'b3 on r\'f3wnie\'bf w tej formie Oktateuch
\par (osiem pierwszych ksi\'b9g Starego Testamentu, czyli Pentateuch oraz
\par Ksi\'eagi: Jozuego, S\'eadzi\'f3w i Rut), Ksi\'eagi Kronik i Ksi\'eagi Kr\'f3lewskie.
\par
\par Jest on r\'f3wnie\'bf autorem Historii Ko\'9ccio\'b3a (Ekkiesiastike historia),
\par doprowadzonej do roku 428, oraz bardzo ciekawego zbioru opowiada\'f1
\par o mnichach syryjskich: Dzieje mi\'b3o\'9cci Bo\'bfej (Phil\'f3theos historia e as-
\par ketike politejd), jednego z podstawowych \'9fr\'f3de\'b3 do dziej\'f3w ascetyzmu
\par syryjskiego. Teodoret pozostawi\'b3 zbi\'f3r oko\'b3o 200 list\'f3w nie tylko
\par ciekawych dla poznania \'9crodowiska antioche\'f1skiego, ale b\'ead\'b9cych,
\par dzi\'eaki elegancji stylu, wzorem epistolografii dla \'9cwiata bizanty\'f1skiego.
\par
\par 178
\par
\par Ze \'9crodowiska syryjsko-palesty\'f1skiego pochodz\'b9 jeszcze inni wy-
\par bitni pisarze, nie zwi\'b9zani bezpo\'9crednio ze szko\'b3\'b9 antioche\'f1sk\'b9.
\par
\par Apolinary (Apollinarios) z Laodycei (ok. 310-ok. 390) jest znany
\par jako autor herezji - apolinaryzmu (odmawiaj\'b9cej Chrystusowi pe\'b3ni
\par cz\'b3owiecze\'f1stwa). By\'b3 on bardzo wykszta\'b3conym teologiem, \'9cwietnym
\par apologet\'b9 (pisa\'b3 przeciw Julianowi i Porfiriuszowi oraz Orygenesowi
\par i arianom). Fragmenty dzie\'b3 teologicznych Apolinarego, zniszczonych
\par po jego pot\'eapieniu, znajdujemy u polemizuj\'b9cych z nim pisarzy. Kilka
\par jego traktat\'f3w teologicznych przechowa\'b3o si\'ea pod imionami innych
\par pisarzy. Wobec dekretu cesarza Juliana Apostaty, zakazuj\'b9cego
\par chrze\'9ccijanom czytania pisarzy poga\'f1skich, Apolinary sparafrazowa\'b3
\par wierszem ksi\'eagi Starego Testamentu na u\'bfytek uczni\'f3w. Dzie\'b3o to nie
\par zachowa\'b3o si\'ea, przypisywana mu Parafraza Psalm\'f3w (Metdphrasis ejs
\par ton Psalterd) pochodzi z wieku V.
\par
\par Epifaniusz (Epiphanejos), biskup Salaminy na Cyprze (315-403)
\par pochodzi\'b3 z Palestyny i \'bfy\'b3 jako mnich w Eleutheropolis, gdy oko\'b3o
\par 365 roku zosta\'b3 biskupem Salaminy. Interesowa\'b3a go problematyka
\par herezji. W swoich licznych podr\'f3\'bfach - przy okazji kt\'f3rych stawa\'b3 si\'ea
\par powodem spor\'f3w, np. orygenesowskich w Palestynie czy doprowa-
\par dzenia do wygnania Jana Chryzostoma - zbiera\'b3 wiadomo\'9cci o herez-
\par jach. Plonem tych podr\'f3\'bfy jest Apteczka (Panarion) - odtrutka na
\par herezje. Epifaniusz opisywa\'b3 w tym utworze 80 herezji, do kt\'f3rych
\par zaliczy\'b3 te\'bf szko\'b3y filozoficzne greckie i sekty \'bfydowskie. Pozytywny
\par wyk\'b3ad nauki katolickiej da\'b3 w pi\'9cmie Ankyrot\'f3s (Zakotwiczony).
\par Cenne wiadomo\'9cci na temat reali\'f3w w Biblii poda\'b3 w dziele O mia-
\par rach i wagach (Peri metron kaj stathm\'f3n), natomiast w traktacie
\par O dwunastu drogich kamieniach w napier\'9cniku Aarona (Peri ton d\'f3deka
\par lithon ton onton en tojs stolismojs tu Aaron) wy\'b3o\'bfy\'b3 znaczenie alego-
\par ryczne kamieni na szatach kap\'b3a\'f1skich.
\par
\par Z Palestyny pochodzi\'b3 r\'f3wnie\'bf Cyryl (Kyrillos; zm. 386), biskup
\par Jerozolimy w latach 348-386. By\'b3 trzykrotnie wygnany ze swojej
\par stolicy przez arian. Jest autorem katechez. W pierwszej z nich
\par wprowadza katechumen\'f3w w problemy wiary, w nast\'eapnych osiem-
\par nastu podaje obja\'9cnienie Symbolu wiary. Cyryl pisze serdecznie,
\par prosto i ciep\'b3o. Pi\'ea\'e6 katechez do neofit\'f3w, w kt\'f3rych om\'f3wiono
\par przyj\'eate przez nich sakramenty (chrzest, bierzmowanie i eucharys-
\par ti\'ea), by\'e6 mo\'bfe nie jest dzie\'b3em Cyryla, ale Jana biskupa Jerozolimy
\par (zm. 417).
\par
\par 179
\par
\par Wybitnym egzeget\'b9 by\'b3 kap\'b3an Hezychiusz (Hesychios) z Jerozoli-
\par my (zm. ok. 451), autor szeregu komentarzy do Pisma \'9cwi\'eatego,
\par ostatnio natomiast odnaleziono homilie, b\'ead\'b9ce ciekawym przyk\'b3a-
\par dem homiletyki palesty\'f1skiej.
\par
\par Literatura zwi\'b9zana z monastycyzmem. Zjawiskiem typowym dla
\par prze\'b3omu III i IV wieku jest gwa\'b3towny rozw\'f3j monastycyzmu w Egip-
\par cie, a nast\'eapnie w Syrii, Mezopotamii, Palestynie i - nieco p\'f3\'9fniej - na
\par Zachodzie. Na pustyni\'ea wychodz\'b9 setki je\'9cli nie tysi\'b9ce ludzi podejmuj\'b9c
\par \'bfycie samotne czy wsp\'f3lne. Pierwszym znanym z imienia mnichem
\par eremit\'b9 jest \'9cw. Antoni w Dolnym Egipcie, natomiast nieco p\'f3\'9fniej
\par w G\'f3rnym Egipcie \'9cw. Pachomiusz zak\'b3ada wsp\'f3lnoty zakonne.
\par
\par Wprawdzie literatura ascetyczna towarzyszy\'b3a \'bfyciu Ko\'9ccio\'b3a od
\par pocz\'b9tku, jednak w IV wieku powstaje literatura ascetyczna specyficz-
\par na, zwi\'b9zana z tym nowym ruchem. Chodzi bowiem o to, aby
\par pokaza\'e6 chrze\'9ccijanom - jako przyk\'b3ad \'bfycia - nowych bohater\'f3w,
\par nowych m\'eaczennik\'f3w, a zarazem da\'e6 dzie\'b3a pomagaj\'b9ce mnichom
\par w ich walce o doskona\'b3o\'9c\'e6. Tak powstaje obfita literatura monastycz-
\par na, kt\'f3ra b\'eadzie si\'ea rozwija\'b3a a\'bf do czas\'f3w bizanty\'f1skich.
\par
\par Wzorem dla tej literatury sta\'b3 si\'ea wspomniany ju\'bf \'afywot \'9cw.
\par Antoniego pi\'f3ra \'9cw. Atanazego, ,,zwierciad\'b3o mnicha", ciesz\'b9cy si\'ea
\par ogromnym powodzeniem w ca\'b3ym \'9cwiecie chrze\'9ccija\'f1skim. Posiada-
\par my r\'f3wnie\'bf siedem list\'f3w \'9cw. Antoniego oraz wyg\'b3oszone przez niego
\par apoftegmaty.
\par
\par Tw\'f3rc\'b9 \'bfycia wsp\'f3lnego by\'b3 \'9cw. Pachomiusz (Pachomios;
\par
\par 292-346), kt\'f3ry za\'b3o\'bfy\'b3 pierwszy klasztor w Tabennisi oko\'b3o 320
\par roku. \'afycie jego znamy z licznych \'bfywot\'f3w spisanych w j\'eazyku
\par greckim i w j\'eazykach orientalnych. Pachomiusz pozostawi\'b3 po sobie
\par regu\'b3y, spisywane stopniowo, st\'b9d pewna ich chaotyczno\'9c\'e6. Regu\'b3y te
\par dzi\'eaki \'b3aci\'f1skiemu przek\'b3adowi \'9cw. Hieronima wywar\'b3y wp\'b3yw na
\par monastycyzm zachodni. Listy Pachomiusza, napisane \'84j\'eazykiem aniel-
\par skim" (czyli szyfrem), nie wnosz\'b9 wiele nowego, natomiast ciekawym
\par dokumentem duchowo\'9cci pachomia\'f1skiej s\'b9 utkane z cytat\'f3w biblij-
\par nych katechezy Horsiesiego (zm. 380), ucznia \'9cw. Pachomiusza.
\par
\par Pozostaj\'b9 zagadk\'b9 pisma przypisywane \'9cw. Makaremu (Ma-
\par karios) Egipskiemu (w. IV), szczeg\'f3lnie jego Homilie, w rzeczywisto\'9cci
\par prawdopodobnie dzie\'b3o Symeona z Mezopotamii (w. V), zabarwione
\par elementami messalianizmu.
\par
\par 180
\par
\par Pierwszym wielkim teoretykiem \'bfycia zakonnego jest Ewagriusz
\par (Euagrios) Pontyjski (zm. ok. 399), doskonale wykszta\'b3cony diakon
\par Grzegorza z Nazjanzu; prze\'bfywszy nawr\'f3cenie uda\'b3 si\'ea na pustyni\'ea
\par egipsk\'b9. Ewagriusz by\'b3 gor\'b9cym zwolennikiem Orygenesa i na pod-
\par stawie jego nauki pr\'f3bowa\'b3 zbudowa\'e6 system ascetyczny. To w\'b3a\'9cnie
\par jego przer\'f3bka nauki Orygenesa spowodowa\'b3a pot\'eapienie mistrza
\par aleksandryjskiego na soborze konstantynopolita\'f1skim II (553); wtedy
\par r\'f3wnie\'bf uleg\'b3y zniszczeniu pisma Ewagriusza. Ewagriusz zapocz\'b9t-
\par kowa\'b3 nowy rodzaj literacki: kr\'f3tkie sentencje zbierane w centurie,
\par w kt\'f3rych wyra\'bfa\'b3 swoj\'b9 nauk\'ea ascetyczn\'b9. Taki charakter maj\'b9 jego
\par traktaty: Przeciw pokusom (Antirretik\'f3s), Mnich (Monachik\'f3s), Zagad-
\par nienia gnostyckie (Problematu gnostika) i inne. Niekt\'f3re pisma Ewag-
\par riusza, podobnie jak i jego apoftegmaty, figuruj\'b9 pod imionami
\par innych autor\'f3w, np. Nila (Nejlos) z Ancyry (O modlitwie - Peri
\par proseuches; O zgubnych my\'9clach - Kephalaja XXVII peri diaphoron
\par logism\'f3n). Ewagriusz by\'b3 te\'bf wybitnym egzeget\'b9, ale utwory jego
\par zachowa\'b3y si\'ea tylko fragmentarycznie. Pisa\'b3 komentarze: do Psalm\'f3w,
\par do Ksi\'eagi Przystaw, do Ksi\'eagi Hioba, do Ewangelii \'9cw. \'a3ukasza.
\par Ostatnio wydano jego scholia do Eklezjastesa.
\par
\par Mnichem o wybitnej kulturze klasycznej i biblijnej by\'b3 Izydor
\par (Isidoros) z Peluzjum (zm. 435), po kt\'f3rym zachowa\'b3 si\'ea zbi\'f3r oko\'b3o
\par dw\'f3ch tysi\'eacy list\'f3w (napisa\'b3 ich ponad trzy tysi\'b9ce), g\'b3\'f3wnie na
\par tematy biblijne. Z innych pisarzy ascetycznych IV i V wieku nale\'bfy
\par wymieni\'e6 wspomnianego ju\'bf Nila z Ancyry, Diadocha z Fotike
\par w Epirze, autora Centurii duchownych (Kephalaja gnostika), oraz
\par Marka Eremit\'ea.
\par
\par W \'bfycie mnich\'f3w wprowadza nas zbi\'f3r oko\'b3o 3000 sentencji
\par (apoftegmat\'f3w) mnich\'f3w egipskich dotycz\'b9cych \'bfycia ascetycznego.
\par Apoftegmaty s\'b9 zazwyczaj kr\'f3tkie, niekt\'f3re z nich jednak stanowi\'b9
\par drobne nowelki. Cz\'ea\'9c\'e6 z nich jest anonimowa, cz\'ea\'9c\'e6 zawiera imi\'ea
\par mnicha, kt\'f3ry je wyg\'b3osi\'b3. Apoftegmaty zosta\'b3y u\'b3o\'bfone wedle imion
\par ich autor\'f3w (kolekcja alfabetyczna, st\'b9d te\'bf ich umowny tytu\'b3: Al-
\par phahetikon; inne wersje tytu\'b3u: Gerontikon a. Paterikon) albo te\'bf wedle
\par ich temat\'f3w (kolekcja systematyczna); istniej\'b9 ponadto inne zbiory.
\par Apoftegmaty, przek\'b3adane na wszystkie j\'eazyki \'9cwiata chrze\'9ccija\'f1skie-
\par go, cieszy\'b3y si\'ea i ciesz\'b9, nie s\'b3abn\'b9cym powodzeniem.
\par
\par Opowiadania o mnichach zawieraj\'b9 r\'f3wnie\'bf: Historia dla Lauzosa
\par (Lausiaka) Palladiosa, biskupa Hellenopolis (zm. 425), biografa Jana
\par
\par 181
\par
\par Chryzostoma, oraz Historia mnich\'f3w egipskich \{H\'ea kat'Ajgypton ton
\par monachon historia) powsta\'b3a nieco p\'f3\'9fniej - relacja z podr\'f3\'bfy po
\par Egipcie i ze spotka\'f1 z mnichami egipskimi. Obydwa utwory cieszy\'b3y
\par si\'ea du\'bf\'b9 popularno\'9cci\'b9.
\par
\par Mniej wiadomo\'9cci mamy o innych mnichach. Na temat mnich\'f3w
\par Syrii i Mezopotamii interesuj\'b9ce wiadomo\'9cci przynosz\'b9 nam, wspom-
\par niane ju\'bf, Dzieje mi\'b3o\'9cci Bo\'bfej Teodoreta z Cyru. Na temat orga-
\par nizacji \'bfycia zakonnego w Azji Mniejszej dowiadujemy si\'ea ze wspom-
\par nianych tak\'bfe regu\'b3 \'9cw. Bazylego. Literatura ascetyczno-monastyczna
\par rozwija\'e6 si\'ea b\'eadzie i w nast\'eapnej epoce, z kt\'f3rej pochodz\'b9 pi\'eakne
\par Nauki ascetyczne (Didaskalia] diaphoroj) Doroteusza z Gazy
\par (zm. ok. 550) oraz korespondencja mnich\'f3w gazejskich Barsanufiusza
\par (w. VI) i Jana (zm. ok. 530).
\par
\par Epoka bizanty\'f1ska przyniesie dzie\'b3a lak klasyczne jak Ogr\'f3d
\par (Lejmonarion, znany te\'bf pt. \'a3\'b9ka - Lejmon) Jana Moschosa w wieku
\par VI/VII oraz Drabin\'ea (Klimax) Jana Klimaka (w. VII).
\par
\par 6. Schy\'b3ek epoki patrystycznej
\par
\par Po okresie wielkiego rozwoju w wiekach IV i na pocz\'b9tku wieku V,
\par po soborze chalcedo\'f1skim (r. 451), nast\'eapuje wyra\'9fny schy\'b3ek litera-
\par tury chrze\'9ccija\'f1skiej.
\par
\par Je\'9cli chodzi o literatur\'ea teologiczn\'b9, przewa\'bfa w niej polemika
\par katolicko-monofizycka, z tym \'bfe nie ma w niej wielkich indywidual-
\par no\'9cci na miar\'ea epoki poprzedniej, poza - stoj\'b9cym poza polemikami
\par - Pseudo-Dionizym Areopagit\'b9. Jest to literatura na og\'f3\'b3 niesamo-
\par dzielna, nawi\'b9zuje do tradycji, st\'b9d powstanie tzw. florilegi\'f3w (an-
\par tologii), zbior\'f3w sentencji pisarzy dawniejszych, kt\'f3rych zdanie sta-
\par nowi argument decyduj\'b9cy. W teologii, poza dominuj\'b9cym neoplato-
\par nizmem, pojawia si\'ea nie\'9cmia\'b3o arystotelizm.
\par
\par Pisma g\'b3\'f3wnych teolog\'f3w monofizyckich zagin\'ea\'b3y, przynajmniej
\par w oryginalnej formie. Pisma najwi\'eakszego spo\'9cr\'f3d nich, Sewera (Seue-
\par ros), patriarchy Antiochii w latach 512-518, stopniowo wydawane
\par w przek\'b3adach syryjskich, pokazuj\'b9 nam teologa wielkiej klasy. Wy-
\par p\'eadzony ze stolicy antioche\'f1skiej, Sewer przebywa\'b3 w Egipcie a\'bf do
\par \'9cmierci. Polemizowa\'b3 wprawdzie ze zwolennikami soboru chalcedon-
\par skiego, cho\'e6 by\'b3 do nich zbli\'bfony pogl\'b9dami teologicznymi. W swoich
\par
\par 182
\par
\par dzie\'b3ach teologicznych: Przeciw bezbo\'bfnemu gramatykowi i Przyjaciel
\par prawdy (Philalethes) jako argumenty podaje zdania dawnych pisarzy.
\par Bardzo cenny materia\'b3 liturgiczny przynosz\'b9 jego Homilie katedralne
\par w liczbie 125, zachowane po syryjsku. W \'9cpiewniku greckim znajduje
\par si\'ea szereg jego hymn\'f3w. Zbi\'f3r kilku tysi\'eacy jego list\'f3w pozostaje
\par dot\'b9d cz\'ea\'9cciowo nie wydany. Z pism wsp\'f3\'b3czesnego mu Juliana
\par (Julian\'f3s; w. V/VI) z Halikarnasu zachowa\'b3y si\'ea tylko fragmenty,
\par natomiast posiadamy dzie\'b3a innego monofizyty, Jana (Joannes) Filo-
\par ponosa (Philoponos; w. VI), kt\'f3ry do teologii wprowadzi\'b3 metod\'ea
\par arystotelesowsk\'b9. Napisa\'b3 on komentarze do dzie\'b3 Arystotelesa oraz
\par dzie\'b3a: O wieczno\'9cci \'9cwiata (Kata Proklu peri ajdi\'f3tetos) - polemik\'ea
\par z Proklosem, oraz pismo O stworzeniu \'9cwiata (Logoj ton ejs ten
\par Museos kosmogonian exegetik\'f3n) - komentarz do opowiadania biblij-
\par nego z Ksi\'eagi Rodzaju, Rozjemca (Diajtes), w kt\'f3rym g\'b3osi tryteizm
\par (troisto\'9c\'e6 w naturze Bo\'bfej).
\par
\par Poza Filoponosem filozofi\'ea reprezentuje dialog Amonios Zacharia-
\par sza (Zacharias) z Mityleny (w. V/VI) oraz Teofrast, czyli O nie\'9cmier-
\par telno\'9cci duszy (The\'f3phrastos) Eneasza (Ajnejas) z Gazy (zm. ok. 518),
\par w kt\'f3rym zwalcza on neoplatonik\'f3w.
\par
\par W\'9cr\'f3d polemist\'f3w katolickich najwa\'bfniejsze miejsce zajmuje Le-
\par oncjusz (Leontios) z Bizancjum (w. VI), nawr\'f3cony nestorianin,
\par kt\'f3rego g\'b3\'f3wnym dzie\'b3em jest utw\'f3r pt. Przeciw nestorianom i euty-
\par chianom (Tes kata ton the\'f3theta Kyriu kaj anthrop\'f3teta enantias
\par dokeseos Nestoriu kaj Eutychus elenchos kaj anatrope), Leoncjusz
\par napisa\'b3 r\'f3wnie\'bf dzie\'b3ka przeciw Sewerowi. Pozosta\'b3e przypisywane
\par mu dzie\'b3a s\'b9 utworami innego Leoncjusza. Dzie\'b3a innych teolog\'f3w
\par antymonofizyckich jak Jana (Joannes) Gramatyka z Cezarei
\par (w. V/VI) (\'84bezbo\'bfnego gramatyka" u Sewera z Antiochii) i Jana
\par (Joannes) ze Scytopolis (w. VI) zachowa\'b3y si\'ea we fragmentach.
\par
\par Wybitnym teologiem by\'b3 cesarz Justynian I (Justinianos, pan.
\par 527-565), nie wiemy jednak, ile w jego dzie\'b3ach pochodzi od niego
\par samego, ile natomiast od jego nadwornego teologa, Teodora (The\'f3-
\par doros) Askidasa. Tematem jego kr\'f3tkich rozpraw jest monofizytyzm,
\par szczeg\'f3lnie za\'9c problemy zwi\'b9zane ze sporem o \'84Trzy rozdzia\'b3y".
\par Justynian jest autorem troparionu Jednorodzony (Ho monogenes).
\par
\par Najbardziej oryginalnym teologiem epoki ko\'f1cowej jest Pseudo-
\par -Dionizy (Dionysios) Areopagit\'b9, podaj\'b9cy si\'ea za ucznia \'9cw. Paw\'b3a
\par (Dz, 17,34). Uznawany w p\'f3\'9fniejszej staro\'bfytno\'9cci za ucznia Paw-
\par 183
\par
\par \'b3owego, nast\'eapnie identyfikowany ze \'9cw. Dionizym, m\'eaczennikiem
\par paryskim, cieszy\'b3 si\'ea ogromn\'b9 popularno\'9cci\'b9 na Wschodzie, gdzie
\par Maksym Wyznawca (Maximos Homologetes), wielki teolog VII wie-
\par ku, uk\'b3ada\'b3 scholia do jego dzie\'b3, a Jan Damasce\'f1ski w VIII wieku
\par obficie go wykorzystywa\'b3. Na Zachodzie by\'b3 znany dzi\'eaki przek\'b3ado-
\par wi jego dzie\'b3 na \'b3acin\'ea przez Jana Szkota Eriugen\'ea w 846 roku i sta\'b3
\par si\'ea jako \'84doctor hierarchicus" mistrzem teolog\'f3w scholastycznych, np.
\par dla Tomasza z Akwinu; cytowa\'b3 go nawet nasz Stanis\'b3aw Orzechow-
\par ski w XVI wieku. W\'b9tpliwo\'9cci co do identyczno\'9cci tej postaci zacz\'ea\'b3y
\par si\'ea budzi\'e6 ju\'bf w okresie renesansu (Lorenzo Valla, Erazm z Rotter-
\par damu), a w XIX wieku udowodniono, \'bfe czerpa\'b3 on z Proklosa, nato-
\par miast cytowa\'b3 go Sewer z Antiochii; \'bfy\'b3 wi\'eac w ko\'f1cu V wieku, praw-
\par dopodobnie w Syrii. To jest wszystko, co o nim mo\'bfemy powiedzie\'e6.
\par
\par Pozosta\'b3y po nim 4 kr\'f3tkie traktaty: O imionach Bo\'bfych (Peri
\par thejon onomastik\'f3n), O teologii mistycznej (Peri mystikes theologias),
\par O hierarchii niebieskiej (Peri tes uranias hierarchias), O hierarchii
\par ko\'9ccielnej (Peri tes ekkiesiastikes hierarchias) oraz zbi\'f3r 11 list\'f3w.
\par Pseudo-Dionizy jest neoplatonikiem. Boga ujmuje jako jedno\'9c\'e6: od
\par Niego wszystko pochodzi i do Niego powr\'f3ci. B\'f3g nie ma imienia, ale
\par ma wiele imion, doj\'9c\'e6 do Niego mo\'bfna zar\'f3wno na drodze negacji,
\par jak i afirmacji. Przyj\'9ccie do Boga to wej\'9ccie w ciemno\'9c\'e6, trzeba
\par wszystko porzuci\'e6 i oczy\'9cci\'e6 si\'ea. Wed\'b3ug Dionizego hierarchia ziem-
\par ska jest odbiciem hierarchii niebieskiej: Dionizy podaje imiona ch\'f3-
\par r\'f3w anielskich. Dzi\'eaki swoim dzie\'b3om Dionizy odegra\'b3 decyduj\'b9c\'b9
\par rol\'ea w formowaniu si\'ea mistyki chrze\'9ccija\'f1skiej.
\par
\par Podobnie jak w teologii, tak i w egzegezie biblijnej z powodu
\par braku prac oryginalnych nast\'b9pi\'b3 zwrot ku dawnym pisarzom. Nie-
\par liczne komentarze odznaczaj\'b9 si\'ea albo nadmiern\'b9 zwi\'eaz\'b3o\'9cci\'b9, albo
\par rozwlek\'b3\'b9 alegori\'b9. Znamy imiona komentator\'f3w; Symmacha (Sym-
\par machos) i Wiktora (Uiktor), ale nic o nich nie potrafimy powiedzie\'e6.
\par Zachowa\'b3y si\'ea natomiast dzie\'b3a innych komentator\'f3w Biblii wieku VI:
\par
\par Olimpiodora (O\'b3ympiodoros), autora komentarzy do ksi\'b9g: Eklezjas-
\par tesa, Hioba, Jeremiasza, Barucha; Ammona, kt\'f3ry napisa\'b3 komentarze
\par do Hioba i Dziej\'f3w Apostolskich, oraz Ekumeniusza (Ojkumenios),
\par nies\'b3usznie nazywanego z Trikki, autora komentarza do Apokalipsy
\par - inne komentarze pod jego imieniem s\'b9 nieautentyczne.
\par
\par Nowym typem dzie\'b3 egzegetycznych s\'b9 tzw. kateny (catenae),
\par komentarze do tekstu biblijnego sk\'b3adaj\'b9ce si\'ea z \'b3a\'f1cuszk\'f3w cytat\'f3w
\par
\par 184
\par
\par z wielkich komentarzy biblijnych minionej epoki. Warto\'9c\'e6 katen
\par polega na tym, \'bfe zawieraj\'b9 one cz\'easto cytaty z nie zachowanych
\par dzie\'b3. Tw\'f3rc\'b9 tego gatunku by\'b3 Prokop (Prokopios) z Gazy (w. VI),
\par autor katen do Oktateuchu, do Ksi\'b9g Kr\'f3lewskich, Kronik, Izajasza,
\par Pie\'9cni nad Pie\'9cniami. Wiele z tych katen pozostaje nie wydanych
\par i trwaj\'b9 prace nad ich opublikowaniem.
\par
\par Z VI wieku pochodzi dzie\'b3o bardzo oryginalne, Topografia
\par chrze\'9ccija\'f1ska (Christianike topographia) kupca Kosmasa, zwanego
\par Indikopleustesem - tym, kt\'f3ry dop\'b3yn\'b9\'b3 do Indii; wst\'b9pi\'b3 on nast\'eapnie
\par do klasztoru na Synaju, gdzie oko\'b3o 547 roku napisa\'b3 swoje dzie\'b3o.
\par Zawiera ono elementy monofizyckie, a stawia sobie za cel przed-
\par stawienie geografii zgodnej z Bibli\'b9.
\par
\par W omawianym przez nas okresie bujnie rozwija si\'ea poezja litur-
\par giczna, kt\'f3ra od kr\'f3tkich troparion\'f3w przechodzi do skomplikowa-
\par nych kontakion\'f3w, kt\'f3re w VIII wieku przejd\'b9 w jeszcze bardziej
\par skomplikowany system kanon\'f3w, stanowi\'b9cych ju\'bf wielkie poematy.
\par Kontakiony sk\'b3adaj\'b9 si\'ea z kilkunastu zwrotek (kilkuset wierszy), po\'b3\'b9-
\par czonych zazwyczaj akrostychem. Na czele kontakionu stoi hirm\'f3s,
\par zwrotka wzorcowa. Kontakion opiera si\'ea nie na iloczasie, ale na
\par akcencie s\'b3ownym.
\par
\par Najwi\'eakszym tw\'f3rc\'b9 kontakion\'f3w jest Roman (Roman\'f3s) Melo-
\par dos (w. VI) (melodos - poeta-muzyk, kt\'f3ry uk\'b3ada\'b3 s\'b3owa i melodie
\par do utwor\'f3w). Roman pochodzi\'b3 z Emezy, by\'e6 mo\'bfe z rodziny \'bfydow-
\par skiej, st\'b9d wyra\'9fny wp\'b3yw na jego poezj\'ea wywarli poeci syryjscy, jak
\par \'9cw. Efrem (zm. 373). \'afycie jego otacza legenda. Pozosta\'b3o po nim
\par oko\'b3o sze\'9c\'e6dziesi\'eaciu utwor\'f3w autentycznych: sporo utwor\'f3w nosi
\par jego imi\'ea. Jemu te\'bf bywa przypisywany Hymnos akdthistos (gr. ,,\'9cpie-
\par wany na stoj\'b9co"), arcydzie\'b3o poezji maryjnej, do dzi\'9c u\'bfywany
\par w liturgii Ko\'9ccio\'b3a Wschodniego, b\'ead\'b9cy wzorem dla innych akatys-
\par t\'f3w w liturgii wschodniej.
\par
\par Podobnego systemu metaforycznego jak poezja u\'bfywa homiletyka.
\par Kazania tej epoki przechodz\'b9 w wielkie deklamacje, na cze\'9c\'e6, np.
\par krzy\'bfa lub Maryi, przy czym stosowano w nich metafory zaczerpni\'eate
\par ze Starego i Nowego Testamentu. Ten system metafor zosta\'b3 wykorzys-
\par tany w naszych Godzinkach. Homilia przechodzi w poetyck\'b9 recytacj\'ea
\par modlitewn\'b9 czy pochwaln\'b9, bardzo trudno jest wi\'eac postawi\'e6 granic\'ea
\par pomi\'eadzy poezj\'b9 a homili\'b9. Homiletyka bizanty\'f1ska pozostaje terenem
\par ma\'b3o znanym: wiele z tych utwor\'f3w pozostaje dot\'b9d nie wydanych.
\par
\par 185
\par
\par Histori\'ea greckiej literatury wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej ko\'f1czymy na
\par panowaniu Justyniana I. Od tej daty zaczyna si\'ea historia literatury
\par bizanty\'f1skiej, tak przynajmniej przyjmuje Kari Krumbacher i inni
\par bizantynolodzy, cho\'e6 nie wszyscy s\'b9 zgodni co do tej cezury i nie-
\par kt\'f3rzy zaczynaj\'b9 literatur\'ea bizanty\'f1sk\'b9 od za\'b3o\'bfenia Konstantynopo-
\par la. S\'b9 to jednak daty umowne, bo literatura grecka rozwija\'b3a si\'ea dalej:
\par
\par po Romanosie rozkwit\'b3a wielka poezja grecka w szkole palesty\'f1skiej
\par i sycylijskiej w VIII wieku, w teologii spotykamy w wieku VII
\par wielkiego teologa Maksyma Wyznawc\'ea, a wiek VIII przyniesie syn-
\par tez\'ea teologii patrystycznej w dziele Jana Damasce\'f1skiego (zm. 749).
\par Teologia prze\'bfyje jeszcze dwa wielkie spory: o wol\'ea w Chrystusie,
\par zako\'f1czony na soborze konstantynopolita\'f1skim III (680) pot\'eapieniem
\par monoteletyzmu, oraz o kult obraz\'f3w, kt\'f3rego zasady okre\'9cli sob\'f3r
\par nicejski II (787), a echa tego ostatniego b\'ead\'b9 pobrzmiewa\'b3y jeszcze na
\par soborze konstantynopolita\'f1skim IV (869/870). Do poznania literatury
\par epoki patrystycznej wielkie znaczenie ma dzia\'b3alno\'9c\'e6 patriarchy Foc-
\par jusza w wieku IX.
\par
\par Literatura chrze\'9ccija\'f1ska epoki staro\'bfytnej by\'b3a literatur\'b9 zaan-
\par ga\'bfowan\'b9 w \'bfycie i duszpasterstwo Ko\'9ccio\'b3a, a tylko z rzadka po-
\par wstawa\'b3y utwory tak osobiste jak liryki Grzegorza z Nazjanzu. Pisa-
\par rze, wyszkoleni w szkole retoryki i filozofii greckiej, tworzyli cz\'easto
\par dzie\'b3a o wysokim poziomie artystycznym. Ich celem jednak nie by\'b3o
\par pi\'eakno samo w sobie czy pi\'eakna forma, ale s\'b3u\'bfba Bogu.
\par
\par Literatura wczesnochrze\'9ccija\'f1ska pozostaje s\'b3abo znana, cho\'e6 wy-
\par war\'b3a wielki wp\'b3yw na formowanie si\'ea chrze\'9ccija\'f1skiej kultury euro-
\par pejskiej. Nie interesowa\'b3a teolog\'f3w, czytaj\'b9cych dzie\'b3a Ojc\'f3w ze
\par wzgl\'eadu na tre\'9cci doktrynalne, nie zajmowali si\'ea ni\'b9 filologowie
\par uwa\'bfaj\'b9cy j\'b9 za epok\'ea dekadencji. Zainteresowanie ni\'b9 wzros\'b3o dopie-
\par ro w ostatnim wieku. Mimo jednak du\'bfej liczby prac z dziedziny
\par historii literatury greckiej wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej i jeszcze wi\'eakszej
\par z patrologii, jest to dziedzina ci\'b9gle ma\'b3o znana. Wiele utwor\'f3w czeka
\par na wydanie i na opracowanie, wiele temat\'f3w pozostaje do zbadania.
\par Historia literatury wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej otwiera szerokie pole pra-
\par cy zar\'f3wno dla filolog\'f3w klasycznych, jak i dla patrolog\'f3w, ale
\par r\'f3wnie\'bf dla historyk\'f3w kultury europejskiej.
\par
\par 186
\par
\par Literatura pi\'eatnastu wiek\'f3w wielkiej kultury, wpierw grecka, p\'f3\'9f-
\par niej powszechna, najstarsza z europejskich i jedna z najwi\'eakszych,
\par przechodzi\'b3a odt\'b9d w okres utajenia. Znana bizanty\'f1skiej szkole
\par i erudytom, poddawana czasem religijnej cenzurze, trac\'b9ca kontakt
\par z szersz\'b9 spo\'b3eczno\'9cci\'b9, ale z pietyzmem przekazywana i strze\'bfona,
\par t\'b3umaczona na j\'eazyki obce - \'b3acin\'ea, syryjski, arabski, p\'f3\'9fniej cerkiew-
\par nos\'b3owia\'f1ski. W wieku XV, jeszcze przed upadkiem Konstantynopo-
\par la, rozpocz\'ea\'b3a sw\'f3j nowy poch\'f3d na Zach\'f3d Europy, aby w dzia\'b3al-
\par no\'9cci humanist\'f3w pos\'b3u\'bfy\'e6 jako zaczyn nowej kultury, przekaza\'e6
\par formy podj\'eate p\'f3\'9fniej w j\'eazykach narodowych. M\'f3wimy o szesnasto-
\par wiecznym odrodzeniu, ale renesans\'f3w by\'b3o kilka i ka\'bfda epoka
\par wybiera\'b3a i wybiera ze spadku po antycznej Grecji co innego. W pi\'9c-
\par miennictwie polskim dwie zw\'b3aszcza epoki si\'eaga\'b3y ch\'eatnie do antyku
\par greckiego - z\'b3oty wiek z Kochanowskim i Szymonowicem i roman-
\par tyzm rozmi\'b3owanych w hellenizmie Filomat\'f3w i Mickiewicza. Droga-
\par mi bardziej skomplikowanymi i po\'9crednimi przychodzi\'b3y natchnienia
\par helle\'f1skie Norwida i bardzo bliskiego ju\'bf naszym czasom Wyspia\'f1-
\par skiego. Nie spos\'f3b poj\'b9\'e6 w pe\'b3ni literatury polskiej, jak zreszt\'b9
\par i \'bfadnej z literatur nowo\'bfytnych, nie wiedz\'b9c r\'f3wnie\'bf o jej greckich
\par wzorcach i greckich inspiracjach.
\par
\par Tablice chronologiczne
\par
\par
\par
\par Data\tab Historia. Kultura. Literatura.
\par 1600\tab
\par przed Chr.\tab linearnym B.
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 1500\tab Koniec panowania Krety na morzu (ok. 1450). Achajowie na Cyprze.
\par \tab Kultura myke\'f1ska (Mykeny, Tiryns, Argos).
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 1400\tab Pa\'f1stwo achajskie w Azji Mniejszej (po 1400).
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 1300\tab Pocz\'b9tek \'84w\'eadr\'f3wki Dor\'f3w" (ok. 1250).
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 1200\tab Zniszczenie tzw. Troi VII (ok. 1200). Tradycyjna data zburzenia Troi
\par \tab (1184/3).
\par \tab Epoka \'bfelaza w Grecji
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 1100\tab Zniszczenie Myken (ok. 1100).
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 1000\tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 900\tab Kultura jo\'f1ska w Azji Mniejszej (wybrze\'bfe i wyspy). Powstanie alfabetu
\par \tab greckiego - adaptacja pisma fenickiego.
\par \tab Literatura ustna - pie\'9cni bohaterskie, folklor.
\par 850\tab Okres archaiczny w. IX-VI przed Chr.: Homer, Iliada (ok. 850?).
\par 800\tab Tradycyjna data za\'b3o\'bfenia Rzymu (753).
\par \tab \'84Pierwsza olimpiada" (776).
\par 750\tab Pocz\'b9tki tzw. drugiej kolonizacji greckiej. Podb\'f3j Messenii przez Spart\'ea
\par \tab (ok. 740-720).
\par
\par 188
\par
\par Data
\par
\par 700
\par
\par 650
\par
\par 600
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par Najstarsze zabytki pisma greckiego - epigram na tzw. pucharze Nestora
\par
\par (ok. 740).
\par Odyseja (ok. 750?). Pierwsze hymny \'84homeryckie" (ok. 750, ostatnie
\par
\par po 500).
\par
\par Za\'b3o\'bfenie Bizancjum (ok. 700).
\par
\par Hezjod, Prace i dnie; Teogonia. Pocz\'b9tki liryki greckiej. Archiloch
\par (ok. 680-640) - tw\'f3rca jambu. Mimnennos (ok. 670-600) - zbi\'f3r
\par elegii Nann\'f3. Semonides - jambograf. Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Kallinosa i Tyr-
\par
\par tajosa - elegia i jambografia.
\par
\par Prawa Drakona w Atenach (621).
\par
\par Pierwsza \'9cwi\'b9tynia Artemidy w Sparcie (ok. 650). Pocz\'b9tki filozofii
\par greckiej. Tales z Miletu (ok. 620-ok. 545) - pierwszy tzw. filozof
\par przyrody. Anaksymander z Miletu (ok. 610-ok. 545) -jo\'f1ski filozof
\par
\par przyrody.
\par
\par Liryka ch\'f3ralna. Alkman w Sparcie. Stezychor (ok. 630-ok. 555).
\par Solon (ur. ok. 640) - elegia i jamb.
\par
\par Reformy Solona w Atenach (594). Tyrania Pizystrata w Atenach
\par
\par (560-527). Panowanie Cyrusa w Persji (559-529).
\par Anaksymenes z Miletu (ok. 585-ok. 525) - jo\'f1ski filozof przyrody.
\par
\par Tzw. szko\'b3a eleat\'f3w - Ksenofanes (ok. 540-ok. 470). Ustanowienie
\par
\par w Atenach \'9cwi\'b9t: Panatenaj\'f3w i Wielkich Dionizj\'f3w (za Pizystrata).
\par Liryka lesbijska - Safona i Alkajos (ok. 600). Wojna \'bfabiomysia
\par
\par (Batrachomyomachia), przypisywana Homerowi. Simonides z Keos
\par
\par (ok. 556-ok. 467).
\par
\par 550
\par
\par 500
\par
\par Podb\'f3j Azji Mniejszej i Jonii przez Pers\'f3w (546). Arystydes, w\'f3dz
\par ate\'f1ski (540-468). Panowanie Dariusza I w Persji (521^85). Wy-
\par prawa Dariusza I na Europ\'ea (512). Reformy Klejstenesa w Atenach
\par (502).
\par
\par Pierwsze budowle na Akropolu ate\'f1skim. Heraklit z Efezu ok. 540-
\par -ok. 480). Pitagoras i jego sekta w Wielkiej Grecji (ok. 530). Par-
\par menides (ok. 515-ok. 445), przedstawiciel tzw. szko\'b3y eleat\'f3w
\par
\par Hipponaks z Efezu - tw\'f3rca kulawego jambu. Anakreont z Teos
\par (ok. 570-ok. 485). Teognis z Megary (rozkwit tw\'f3rczo\'9cci ok. 540).
\par Pierwsze wystawienie tragedii w Atenach (535/4) przez Tespisa.
\par Ajschylos (525^t56). Pindar (ok. 520-ok. 445).
\par
\par Perykles (ok. 500-429); Powstanie jo\'f1skie przeciw Persji (500/499).
\par Zdobycie Miletu przez Pers\'f3w (493). Wyprawa Mardoniosa na
\par Grecj\'ea (492). Zwyci\'eastwo Ate\'f1czyk\'f3w nad Persami pod Maratonem
\par (490) - Miltiades. Kserkses kr\'f3lem Persji (485). Bitwa u przyl.
\par Artemizjon; Kl\'easka Spartan w w\'b9wozie Termopil; Zwyci\'eastwo mors-
\par kie Aten pod Salamin\'b9 (480) - Temistokles. Zwyci\'eastwo pod Plateja-
\par
\par 189
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par mii (Pauzaniasz) i u przyl. Mylae (479). Powstanie Zwi\'b9zku Delijskie-
\par go (477); Ate\'f1ska arche (477^t30). Przeniesienie skarbca zwi\'b9zkowe-
\par go z Delos do Aten (454).
\par
\par Anaksagoras (ok. 500-ok. 428), ostatni z jo\'f1skich filozof\'f3w przyrody.
\par Fidiasz (ok. 490-ok. 415); Zenon (ok. 490-ok. 430) - szko\'b3a eleat\'f3w;
\par
\par Empedokles (ok. 490-ok. 430). Gorgiasz (ok. 485-ok. 380); Protago-
\par ras (ok. 485-ok. 411). Polignot - dzia\'b3alno\'9c\'e6 malarska (ok. 475-ok.
\par 445). Sokrates (470-399). Hippiasz (469-399). Hippokrates
\par (ok. 460-377), najw. lekarz staro\'bfytno\'9cci; Demokryt z Abdery
\par (ok. 460-ok. 370) - tw\'f3rca teorii atomistycznej; Myron, Dyskobol
\par (ok.460-450). Odbudowa i rozbudowa Akropolu w Atenach. Fi-
\par diasz, pos\'b9g Ateny Promachos (ok. 456).
\par
\par Okres klasyczny w. V-IV przed Chr.: Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Simonidesa, Pindara,
\par Bakchylidesa (500-450); Epicharm (ok. 500-ok. 430) - dramat do-
\par rycki. Sofokles (496-406). Frynich, tragedia Zdobycie Miletu (492).
\par Pierwszy agon komedii w Atenach (486). Herodot (ok. 485-po 430);
\par
\par Kratinos (ok. 485-po 421). Eurypides (ok. 480?-po 406); Hekatajos
\par (zm. ok. 480), Genealogie; Obej\'9ccie ziemi; Antyfont (ok. 480-411),
\par m\'f3wca. Ajschylos, Persowie (472); Siedmiu przeciw Tebom (469);
\par
\par Blagalnice (463?). Tukidydes (ok. 460-ok. 400); Ajschylos, Prome-
\par teusz w okowach (460?); Koraks i Tejsias - tw\'f3rcy retoryk (ok. 460).
\par Ajschylos, Oresteja (458). Lizjasz (ok. 455-378), m\'f3wca.
\par
\par Alkibiades (450-404). Perykles u w\'b3adzy w Atenach (449^129). Pok\'f3j
\par z Persj\'b9 (448), tzw. pok\'f3j Kalliasa. Wojna peloponeska (431-404).
\par Tzw. pok\'f3j Nikiasa (421). Wyprawa sycylijska i kl\'easka Aten
\par (415^113). Rz\'b9dy tzw. Czterystu w Atenach (411). Upadek Aten,
\par zdobycie miasta przez Lizandra (404). Rz\'b9dy tzw. trzydziestu tyra-
\par n\'f3w w Atenach (403). Wyprawa \'84dziesi\'eaciu tysi\'eacy" (401), m.in. pod
\par wodz\'b9 Ksenofonta.
\par
\par Poliklet, Doryforos (ok. 450-440). Budowa Partenonu: Fidiasz, Iktinos,
\par Kallikrates (448-432). Antystenes (ok. 445-ok. 365) - filozofia cynic-
\par ka. Fidiasz, pos\'b9g Ateny Parthenos (ok. 438) Arystyp (ok. 435-
\par -ok. 360) - tzw. szko\'b3a hedonistyczna. Diogenes z Synopy
\par (ok. 413-ok. 323), przedst. szko\'b3y cynickiej.
\par
\par Sofokles, Ajas (450?). Eupolis (ok. 446-415), komediopisarz; Arys-
\par tofanes (ok. 445-ok. 385); Andokides (ok. 445-po 415), m\'f3wca.
\par Sofokles, Antygona (ok. 442); Trachinki (po 442?). Eurypides, Aikes-
\par tis (438). Izokrates (436-338), m\'f3wca. Eurypides, Medea (431).
\par Herodot, Historia (przed 430?). Ksenofont (ok. 430-po 355); Eurypi-
\par des, Heraklidzi; Hekabe; Blagalnice; Andromacha; Oszala\'b3y Herakles
\par (mi\'eadzy 430 a 415); Hippolytos uwie\'f1czony (428). Platon (427-347).
\par Arystofanes, Achamiacy (425); Sofokles, Kr\'f3l Edyp (425?). Arys-
\par tofanes. Rycerze (424); Chmury (423); Osy (422); Pok\'f3j (421). Isajos
\par
\par Data
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par (ok. 420-ok. 350), m\'f3wca. Eurypides, Trojanki (415). Arystofanes,
\par Ptaki (414). Sofokles, Elektro (413?). Eurypides, Helena (412); Iflge-
\par nia w kraju Taur\'f3w; Ijon (412?). Arystofanes, Lizy strata; Tesmoforie
\par (411). Sofokles, Filoktet (409). Eurypides, Orestes (408). Andokides,
\par mowa O powrocie (408). Eurypides, Bachantki; Ifigenia w Aulidzie
\par (po 406, wyst. po\'9cm.). Arystofanes, \'afaby (405). Tukidydes, Wojna
\par peloponeska (po 404?). Lizjasz, mowa Przeciw Eratostenesowi (403/2).
\par Sofokles, Edyp w Kolonie (401, wyst. po\'9cm.).
\par
\par 400
\par
\par Skazanie i \'9cmier\'e6 Sokratesa (399). Tzw. pok\'f3j Antalkidasa (387). Zwy-
\par ci\'eastwo Epaminondasa nad Spart\'b9 pod Leuktrami (371) - pocz\'b9tek
\par hegemonii Teb. Zwyci\'easka dla Teban bitwa pod Mantine\'b9, \'9cmier\'e6
\par Epaminondasa (362) - koniec hegemonii Teb. Panowanie Filipa II
\par w Macedonii (359-336). Walka Filipa II z Atenami (358-336).
\par Urodzi\'b3 si\'ea Aleksander (356).
\par
\par Tw\'f3rczo\'9c\'e6 malarska Zeuksisa. Platon wyk\'b3ada w ate\'f1skim Gaju Akade-
\par mosa (387) - zacz\'b9tek p\'f3\'9fniejszej tzw. Akademii Plato\'f1skiej. Arys-
\par toteles (384-322). Praksyteles, rze\'9fby: Afrodyta z Knidos; Hermes
\par z malym Dionizosem; Apollo Sauroktonos (370-334). Pyrron z Elidy
\par (ok. 360-ok. 270), tw\'f3rca szko\'b3y sceptyk\'f3w. Apelles (356-308), najw.
\par malarz Grecji staro\'bf.; Spalenie \'9cwi\'b9tyni Artemidy w Efezie (356).
\par Mauzoleum w Halikarnasie - rze\'9fby Skopasa.
\par
\par Tzw. komedia \'9crednioattycka (400-325): Anaksandrides, Antifanes, Ale-
\par ksis. Platon - pierwsze dialogi: Obrona Sokratesa; Kriton; Eutyfron;
\par
\par Fedon (400-390). Andokides, mowa O misteriach (399). Likurg
\par (ok. 396-324), m\'f3wca. Arystofanes; Sejm kobiet (392). Ajschines
\par (ok. 390-315), m\'f3wca. Ksenofont, Anabaza; Cyropedia; Hellenika;
\par
\par Uczta (mi\'eadzy 390 a 360). Hyperejdes (ok. 389-322), m\'f3wca. Arys-
\par tofanes, Plutos (388). Platon - \'84wielkie" dialogi: Uczta; Pa\'f1stwo;
\par
\par Fajdros (387-368). Demostenes (384-322). Izokrates, Panegiryk
\par (380). Teofrast (ok. 372-287), Charaktery. Platon - ostatnie dialogi:
\par
\par Parmenides; Fileb; Timajos; Kritias; Prawa (367-347). Demostenes,
\par pierwsza Filipika (351).
\par
\par 350
\par
\par Demostenes u w\'b3adzy w Atenach (340-338). Bitwa pod Cherone\'b9 (338)
\par
\par - koniec niepodleg\'b3o\'9cci Grecji. Aleksander obejmuje w\'b3adz\'ea w Mace-
\par donii (336). Pocz\'b9tek wyprawy Aleksandra przeciw Persji, zwyci\'eas-
\par two nad Granikiem (334). Zwyci\'eastwo pod Issos (333). Zwyci\'eastwo
\par pod Gaugamela (331). \'8cmier\'e6 kr\'f3la perskiego Dariusza III (330).
\par \'8cmier\'e6 Aleksandra w Babilonie, powr\'f3t Demostenesa do Aten (323).
\par Walki wodz\'f3w Aleksandra (tzw. diadoch\'f3w) o w\'b3adz\'ea i podzia\'b3
\par imperium (322-280). Zawarcie pokoju mi\'eadzy diadochami (311)
\par
\par - podzia\'b3 imperium Aleksandra prowadz\'b9cy do stopniowego ukszta\'b3-
\par towania si\'ea odr\'eabnych pa\'f1stw hellenistycznych: Egiptu pod rz\'b9dami
\par
\par 191
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par Ptolemeusz\'f3w (do 30 przed Chr. ), Syrii pod rz\'b9dami Seleukid\'f3w (do
\par 63 przed Chr.), Macedonii pod rz\'b9dami Antygonid\'f3w (do 148 przed
\par Chr.), Pergamonu pod rz\'b9dami Attalid\'f3w (do 133 przed Chr.). Bitwa
\par pod Ipsos mi\'eadzy diadochami (301) - kl\'easka i \'9cmier\'e6 Antygona l.
\par
\par Arystoteles - tw\'f3rczo\'9c\'e6 naukowa, m.in. Fizyka, Metafizyka; 3 Etyki;
\par
\par Polityka; Poetyka; Retoryka; Organon (mi\'eadzy 350 a 322). Demetrios
\par z Faleronu (ok. 350-po 297). Epikur (341-270). Arystoteles zak\'b3ada
\par Lykejon w Atenach (336). Zenon z Kition (ok. 336-264), tw\'f3rca
\par szko\'b3y stoik\'f3w (Stoa Pojkile). Aleksander zak\'b3ada w Egipcie miasto
\par Aleksandri\'ea (332). Teodor Ateista (ok. 330-ok. 270); Teatr w Epidau-
\par ros - dzie\'b3o Polikleta m\'b3odszego (ok. 330); Euklides (ok. 330-274).
\par Lizyp, rze\'9fba Apoksy\'f3menos (ok. 325-300); popiersie Aleksandra
\par Wielkiego (ok. 320). Za\'b3o\'bfenie w Aleksandrii Biblioteki oraz Muzejo-
\par nu, instytutu naukowo-badawczego (za pan\'f3w. Ptolemeusza I).
\par
\par Demostenes, 3 Mowy olintyjskie (349-348); O pokoju (346); druga
\par Filipika (344); O przeniewierczym poselstwie (343). Menander
\par (ok. 342-ok. 291). Demostenes, trzecia Filipika; O po\'b3o\'bfeniu na Cher-
\par sonezie (341). Euhemer (ok. 340-ok. 260). Izokrates, Panatenaik (339).
\par Demostenes, Epitafios na poleglych pod Cherone\'b9 (338). Kleantes
\par (ok. 331-293). Ajschines, mowa Przeciw Ktezyfontowi (330); Demos-
\par tenes, mowa O wie\'f1cu (330); Likurg, mowa Przeciw Leokratesowi
\par (330). Tzw. komedia nowoattycka (325-262): Menander, Filemon,
\par Difilos, Apollodoros; Zenodot z Efezu (ok. 325-ok. 260), filolog.
\par Menander, Odludek; S\'b9d polubowny; Dziewczyna z uci\'eatym war-
\par koczem; Samijka; Tarcza (po 322). Kallirnach (ok. 310-240), najw.
\par poeta aleksandryjski; Aratos z Soloj (ok. 310-ok. 255), Fenomena.
\par
\par Panowanie Ptolemeusza II Filadelfa w Egipcie (283-246). Wojny Tarentu
\par i kr\'f3la Epiru, Pyrrusa, przeciw Rzymowi (281-272); Powstanie Zwi\'b9z-
\par ku Achajskiego (281). Powstanie Zwi\'b9zku Etolskiego (ok. 280).
\par
\par Euklides, Elementy geometrii (ok. 300); Arystarch z Samos - tw\'f3rca te-
\par orii heliocentrycznej (ok. 300). Eratostenes z Kyreny (ok. 290-ok. 200),
\par geograf. Archimedes (287-212). Ktesibios - matematyk i mechanik.
\par
\par Okres hellenistyczny w. III-I przed Chr.: Teokryt (ok. 300-przed 240),
\par tw\'f3rca bukoliki. Apollonios z Rodos (ok. 295-215), Argonautyki,
\par Menippos z Gadary (ok. 280), tw\'f3rca tzw. satyr menippejskich.
\par Arystofanes z Bizancjum (ok. 257-ok. 180), dyr. Biblioteki Aleksan-
\par dryjskiej, filolog.
\par
\par Panowanie Antiocha III w Syrii (242-187). Panowanie Attalosa I w Per-
\par gamonie (241-197). I wojna macedo\'f1ska (215-205) - Filip V przeciw
\par Rzymowi. Zdobycie Syrakuz przez Rzymian (212).
\par
\par Powstanie biblioteki w Pergamonie (za pan\'f3w. Attalosa I). Filon z Bi-
\par zancjum, wynalazca, matematyk, mechanik. Mechanik\'ea syntaxis
\par (ok. 230).
\par
\par Data
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par Hegesias (ok. 250), tw\'f3rca tzw. stylu azja\'f1skiego w wymowie. Arystarch
\par z Samotraki (ok. 216-145), filolog i gramatyk aleksandryjski.
\par
\par 200
\par
\par II wojna macedo\'f1ska (200-197) - kl\'easka Filipa V pod Kynoskefalaj
\par (197). Konsul rzymski Flamininus og\'b3asza niepodleg\'b3o\'9c\'e6 Grecji
\par (196). Kl\'easka Antiocha III pod Magnezj\'b9 w wojnie z Rzymem (190).
\par III wojna macedo\'f1ska (171-168) - kl\'easka Perseusza pod Pydn\'b9
\par (168), podzia\'b3 Macedonii na 4 \'84republiki".
\par
\par Pytokritos, Nike z Samotraki (ok. 200-190). O\'b3tarz Dzeusa w Pergamo-
\par nie (ok. 181-165). Panajtios z Rodos (180-110), stoik.
\par
\par Po\'b3ybios (ok. 198-ok. 116). Lykofron, Aleksandra (po 197). Septuaginta
\par - zbi\'f3r, grecki przek\'b3ad Starego Testamentu (pocz. wieku). Krates
\par z Mai\'b3o\'9c - pergame\'f1ska szkol\'b9 filologiczna.
\par
\par 150
\par
\par IV wojna macedo\'f1ska (149-148) - wyst\'b9pienie i kl\'easka Andriskosa;
\par
\par Macedonia prowincj\'b9 rzymsk\'b9 (148). Wojna Rzymu ze Zwi\'b9zkiem
\par Achajskim, zburzenie Koryntu (146). Attalos III zapisuje w testa-
\par mencie Rzymowi Pergamon (133).
\par
\par Heron z Aleksandrii (ok. 150-100), matematyk, fizyk, mechanik. P\'f3sej-
\par donios z Apamei (ok. 140-56), stoik, nauczyciel Cycerona.
\par
\par Po\'b3ybios, Dzieje (ok. 150-ok. 120). Chariton, romans O Chajreasie
\par i Kallirhoe (koniec wieku).
\par
\par 100
\par
\par Syria (resztka pa\'f1stwa Seleukid\'f3w) staje si\'ea prowincj\'b9 Rzymu (63).
\par Apollonios i Tauriskos, grupa rze\'9fbiarska, tzw. Byk farnezyjski
\par
\par (ok. 100). Strabon (ok. 63 przed Chr.-19 po Chr.), Geografia.
\par Meleager, Wieniec (ok. 80). Dionizjos z Halikamasu (ok. 60-ok. 5),
\par
\par Archeologia rzymska.
\par
\par 50
\par
\par Bitwa pod Akcjum - kl\'easka Antoniusza i Kleopatry (31). \'8cmier\'e6
\par
\par Kleopatry (30) - Egipt pod panowaniem rzymskim. Utworzenie
\par
\par prowincji rzymskiej Achai (27).
\par \'8cmier\'e6 Laokoona - rze\'9fba Agesandra, Polidora i Atenadora (ok. 50).
\par
\par Filon Judejczyk (25 przed Chr.^tO po Chr.).
\par Filip, Wieniec (ok. 50), Diodor, Biblioteka.
\par
\par \'8cmier\'e6 Jezusa Chrystusa (ok. 30). Rz\'b9dy w Rzymie tzw. dynastii Julij-
\par sko-Klaudyjskiej (14-68)
\par
\par Okres rzymski w. I-II po Chr.: J\'f3zef Flawiusz (37-ok. 100), Staro\'bfyt-
\par no\'9cci \'bfydowskie; Wojna \'bfydowska. Dion Z\'b3otousty z Prusy
\par (ok. 40-112), m\'f3wca. Plutarch (ok. 46-ok. 120), Moralia; \'afywoty
\par stawnych m\'ea\'bf\'f3w. Ojcowie Apostolscy (Ignacy Antioche\'f1ski, Klemens
\par Rzymski, Hermas, Barnaba, Didache).
\par
\par 50
\par po Chr.
\par
\par Panowanie dynastii Flawiusz\'f3w (69-96). Rz\'b9dy Trajana (98-117).
\par
\par Budowa Koloseum (70-82).
\par
\par Epiktet (ok. 50-ok. 130), Diatryby. Powstanie ksi\'b9g Nowego Testamentu.
\par
\par 193
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par Appian z Aleksandrii (ok. 90-po 165?), Historia rzymska.
\par Arrian (ok. 95-175), Wyprawa Aleksandra Wielkiego. Ksenofont
\par z Efezu, Opowie\'9cci efeskie (koniec wieku).
\par
\par Panowanie Hadriana (117-138). Panowanie Antonina Piusa (138-161).
\par Herod Attyk (101/2-177/8) - dzia\'b3alno\'9c\'e6 mecenasowska. Galen (129-199),
\par
\par Sztuka lekarska.
\par
\par Pauzaniasz (ok. 115-180), W\'eadr\'f3wka po Helladzie, finisz Arystydes
\par (ok. 117-ok. 189), m\'f3wca. Lukian z Samosat (ok. 120-ok. 190),
\par dialogi.
\par
\par Panowanie Marka Aureliusza (161-180). Panowanie Septymiusza Sewera
\par
\par (193-211).
\par Klaudiusz Ptolemeusz, Ksi\'eaga matematyczna; Geografia (ok. 150). Seks-
\par
\par tus Empiryk, Rozwa\'bfania sceptyczne; Szkice Pyrro\'f1skie (ok. 180).
\par Diogenes Laertios, \'afywoty... s\'b3ynnych filozof\'f3w (ok. p\'f3\'b3. wieku). Kas-
\par jusz Dion (ok. 153-235), Historia rzymska. Jamblich, Historie babi-
\par lo\'f1skie (ok. 155). Oppian, O polewie ryb; \'a3owiectwo. Herodian (ok.
\par 170-po 240), Dzieje rzymskie. Elian (ok. 170-po 222), Rozmaito\'9cci.
\par Marek Aureliusz, Rozmy\'9clania (przed 180). Achilles Tatios, Dzieje
\par Leukippy i Klejtofonta. Kelsos, Slowo Prawdy. Apologeci chrze\'9ccija\'f1-
\par scy: Atenagoras z Aten, Pro\'9cba za chrze\'9ccijanami. Teofil z Antiochii,
\par Do Autolika. Justyn (zm. 167), Apologie; Dialog z \'afydem Tryfonem.
\par Tacjan Mowa przeciw Grekom; tzw. Diatessaron. Meliton z Sardes,
\par Homilia paschalna. Ireneusz z Lyonu. Rozw\'f3j gnozy. Longos, Dafnis
\par i Chloe (koniec wieku). Prze\'b3om w. II i III: Pierwsze apokryficzne
\par akty apostolskie. Tzw. Protoewangelia Jakuba.
\par
\par Edykt Karakalli (212). Panowanie Aleksandra Sewera (222-235).
\par
\par Plotyn (2057-270?), Enneady.
\par Alkifron, Listy (ok. 200). Atenajos, Uczta m\'eadrc\'f3w (ok. 200). Kwintus
\par
\par Smyrnejczyk, Wydarzenia pohomerowe. Klemens Aleksandryjski
\par
\par (zm. 212), Kobierce; Zach\'eata do Grek\'f3w; Pedagog.
\par
\par Panowanie Dioklecjana (284-305).
\par
\par Pocz\'b9tki monastycyzmu.
\par
\par Orygenes (zm. ok. 254), komentarze biblijne; Przeciw Celsusowi; O zasa-
\par dach. Heliodor, Etiopiki. Metody z Olimpu, Uczta, czyli o Dzie-
\par wictwie. Dionizy Aleksandryjski (zm. 264).
\par
\par Panowanie Konstantyna Wielkiego (ur. ok. 280, pan. 306-337, jako
\par jedynow\'b3adca od 324). Edykt mediola\'f1ski (313) - wolno\'9c\'e6 wyznawa-
\par nia chrze\'9ccija\'f1stwa. Przeniesienie stolicy imperium do Konstantyno-
\par pola (dawnego Bizancjum; 324).
\par
\par Wyst\'b9pienie Ariusza (ok. 320) - powstanie herezji aria\'f1skiej. Sob\'f3r w
\par Nikei (325) - pot\'eapienie Ariusza. Dzia\'b3alno\'9c\'e6 Atanazego Wielkiego,
\par
\par Data
\par
\par Historia. Kultura. Literatura.
\par
\par pisma polemiczne przeciw arianom; \'afywot \'9cw. Antoniego. \'8cw. Pa-
\par chomiusz (zm. 346). \'8cw. Antoni Pustelnik (zm. 356).
\par Euzebiusz z Cezarei (zm. ok. 339), Historia Ko\'9ccielna. Libanios
\par (314-393), retor.
\par
\par 350
\par
\par Panowanie Juliana Apostaty (361-363). Panowanie Teodozjusza I Wiel-
\par kiego (378-395). Podzia\'b3 Cesarstwa na Wschodniorzymskie i Zachod-
\par niorzymskie (395).
\par
\par Sob\'f3r w Konstantynopolu I (381). Oficjalny zakaz kultu poga\'f1skiego (392).
\par Julian Apostata, Cesarze; Wr\'f3g brody; Przeciw Galilejczykom; Listy
\par (przed 363). Bazyli Wielki, Przeciwko Eunomiuszowi; O Duchu \'8cwi\'ea-
\par tym; Hexaemeron. Grzegorz z Nazjanzu, mowy, listy, hymny. Grze-
\par gorz z Nyssy, Wielka mowa katechetyczna; \'afywot Moj\'bfesza; Przeciwko
\par Eunomiuszowi. Cyryl Jerozolimski (zm. 388), katechezy. Antioche\'f1-
\par czycy: Diodor z Tarsu (zm. ok. 394). Ewagriusz Pontyjski (zm. 399).
\par
\par 400
\par
\par Panowanie Teodozjusza II (408-451), cesarza Wschodu. Zdobycie i z\'b3u-
\par pienie Rzymu przez Alaryka (410). Og\'b3oszenie tzw. Kodeksu Teodoz-
\par jusza (438).
\par
\par Wyst\'b9pienie Nestoriusza (428) - powstanie i rozszerzenie si\'ea herezji
\par nestoria\'f1skiej. Sob\'f3r w Efezie (431) - pot\'eapienie Nestoriusza.
\par
\par Jan Chryzostom (zm. 407), mowy, komentarze biblijne, O kap\'b3a\'f1stwie.
\par Synezjusz z Kyreny (zm. 413?), Hymny; Pochwala lysiny. Teodor
\par z Mopsuestii (zm. 428). Cyryl Aleksandryjski (zm. 444).
\par
\par 450
\par
\par Aecjusz odpiera Hun\'f3w w bitwie na Polach Katalaunijskich (451). Pano-
\par wanie na Wschodzie Leona I (457^174). Upadek Cesarstwa Zachod-
\par niorzymskiego (476).
\par
\par Powstanie monofizytyzmu. Sob\'f3r w Chalcedonie (451).
\par Powstanie pierwszych zbior\'f3w Apoftegmat\'f3w Ojc\'f3w Pustyni. Teodoret
\par z Cyru (zm. 466), Leczenie chor\'f3b hellenizmu; Zarys historii herezji;
\par
\par Historia Ko\'9ccioia. Trifiodor, Zdobycie Ilionu. Nonnos z Panopolis,
\par Opowie\'9cci Dionizyjskie; Parafraza Ewangelii \'9cw. Jana. Pseudo-Dioni-
\par zy Areopagita, O imionach Bo\'bfych; O hierarchii niebieskiej; O hierar-
\par chii ko\'9ccielnej; O teologii mistycznej. Jan Stobajos, Eklogi - zbi\'f3r
\par wypis\'f3w (koniec wieku).
\par
\par 500
\par
\par Panowanie Justyniana I Wielkiego (527-565).
\par
\par Tzw. Kodeks Justyniana (Corpus iuris civilis, 528-534). Zamkni\'eacie Akade-
\par mii Plato\'f1skiej w Atenach (529). Budowa \'9cwi\'b9tyni M\'b9dro\'9cci Bo\'bfej (Ha-
\par gia Sophia, 532-537) w Konstantynopolu. Sewer z Antiochii, monofizyta
\par
\par Szko\'b3a w Gazie: Eneasz (zm. ok. 518), Zachariasz, Prokop. Kosmas Indiko-
\par pleustes. Topografia chrze\'9ccija\'f1ska (ok. 547).
\par
\par 550
\par
\par Panowanie Maurycjusza (582-602).
\par
\par Sob\'f3r w Konstantynopolu II (553) - pot\'eapienie \'84Trzech rozdzicW i Orygenesa-
\par Romanos Melodos (zm. ok. 560) i rozw\'f3j kontakionu. hymn Akatfastas. Prokop
\par z Cezarei (zm. ok. 562), Historia wojen; Historia sekretna.
\par
\par 195
\par
\par Teksty w przek\'b3adach polskich
\par
\par Spis poni\'bfszy wymienia nowsze, a wi\'eac \'b3atwiej dost\'eapne, przek\'b3ady polskie z litera-
\par tury greckiej, g\'b3\'f3wnie opublikowane w ostatnim pi\'ea\'e6dziesi\'eacioleciu w ksi\'b9\'bfkach (z kilku
\par tylko wyj\'b9tkami pozycji og\'b3oszonych w czasopismach). Otwieraj\'b9 go antologie i wybo-
\par ry, po nich podano przek\'b3ady w porz\'b9dku alfabetycznym imion autor\'f3w lub tytu\'b3\'f3w
\par dzie\'b3 anonimowych. W nawiasach podano te\'bf \'b3aci\'f1skie formy hase\'b3, aby umo\'bfliwi\'e6
\par czytelnikom korzystanie z katalog\'f3w bibliotek naukowych, gdzie zwyczajowo jako
\par has\'b3o podstawowe (imi\'ea autora) wyst\'eapuj\'b9 formy \'b3aci\'f1skie.
\par
\par Skr\'f3ty w nawiasach oznaczaj\'b9 serie wydawnicze: BKF - Biblioteka Klasyk\'f3w
\par Filozofii PWN; BN - Biblioteka Narodowa Ossolineum, seria II; PLA - Biblioteka
\par Przek\'b3ad\'f3w z Literatury Antycznej PAN Ossolineum; PSP - Pisma Starochrze\'9ccija\'f1-
\par skich Pisarzy ATK, oraz serie: O\'af - Ojcowie \'afywi; BOK - Biblioteka Ojc\'f3w Ko\'9ccio\'b3a;
\par
\par Krak\'f3w Wydawnictwo \'84M"; \'af M - \'8fr\'f3d\'b3a Monastyczne, Opactwo Tynieckie.
\par
\par Antologia anegdoty antycznej, [m.in. fragmenty utwor\'f3w: Atenajosa, Diogenesa Laer-
\par tiosa, Demadesa, Stobajosa], zebra\'b3, prze\'b3. i u\'b3o\'bfy\'b3 J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1970
\par
\par (wyd. III 1984).
\par
\par Antologia liryki aleksandryjskiej, [wyb\'f3r poezji: Kallimacha, Hermesianaksa, Fano-
\par klesa, Aleksandra z Pleuronu, Anyty, Nossis, Leonidasa z Tarentu, Asklepiadesa,
\par Posejdipposa, Hedylosa], prze\'b3. i opra\'e6. W. Steffen, Wroc\'b3aw 1951 (BN).
\par
\par Antologia liryki greckiej, [fragmenty poezji: Kallinosa, Tyrtajosa, Solona, Mimnerma,
\par Fokylidesa, Ksenofanesa, Teognisa, skolia, pie\'9cni ludowe, Archilocha, Semonidesa,
\par Hipponaksa, Safony, Alkajosa, Anakreonta, anakreontyki, Alkmana, Stesichora,
\par \'b3bykosa, Telesilli, Korinny, Simonidesa, Bakchylidesa], przek\'b3. zbi\'f3r., opra\'e6.
\par
\par W. Steffen, Wroc\'b3aw 1955 (BN).
\par
\par Antologia listu antycznego, [m.in. listy: Alkifrona, Apolloniosa z Tyru, Aristajnetosa,
\par Ajliana, Epikura, Filostrata, Speusippa], prze\'b3. i opra\'e6. J. Schnayder, Wroc\'b3aw 1959
\par
\par (BN).
\par Antologia listu starochrze\'9ccija\'f1skiego, t. I, Listy z dziedziny kierownictwa duchowego,
\par
\par [m.in. Atanazy, Jan Chryzostom, Izydor z Peluzjum, Nil z Ancyry, Teodoret
\par z Cyru], praca zbi\'f3r, pod red. L. Ma\'b3unowicz, Lublin 1978.
\par
\par 196
\par
\par Antologia literatury patry stycznej, [wyb\'f3r pism starochrze\'9ccija\'f1skich], t. I-II, przek\'b3.
\par
\par zbi\'f3r., opra\'e6. M. Michalski, Warszawa 1975-1982.
\par Antologia modlitwy chrze\'9ccija\'f1skiej, przet. L. Ma\'b3unowicz, opra\'e6, ks. L. G\'b3adyszewski,
\par
\par Lublin 1993.
\par Antologia Palaty\'f1ska, [wyb\'f3r obszerniejszy ni\'bf w wydaniach pt.' Muza grecka], wybr.,
\par
\par prze\'b3. i opra\'e6. Z. Kubiak, Warszawa 1978; [nowy przek\'b3ad], wybr., prze\'b3. i opra\'e6.
\par
\par Z. Kubiak, Warszawa 1992.
\par
\par Antologia patry styczna, przek\'b3. zbi\'f3r., opra\'e6. A. Bober, Krak\'f3w 1965.
\par Antologia tragedii greckiej, [Ajschylos, Prometeusz w okowach; Oresteja. Trylogia
\par
\par tragiczna; Sofokles, Kr\'f3l Edyp; Antygona; Eurypides, Medea; Trojanki\\, prze\'b3.
\par
\par S. Srebrny, K. Morawski, J. \'a3anowski, wybr. i opra\'e6. S. Stabry\'b3a, Krak\'f3w 1975
\par
\par (wyd. II 1989).
\par Apoftegmaty Ojc\'f3w Pustyni: Gerontikon - Ksi\'eaga starc\'f3w, prze\'b3. S.M. Borkowska, wst.
\par
\par i koment. ks. M. Starowieyski, Krak\'f3w 1983 (O\'af; wyd. popr. 1992, BOK); [pod
\par
\par tym samym tytu\'b3em t. I-II wraz z innymi zbiorami; obszerne wst\'eapy i komentarze],
\par
\par prze\'b3. S.M. Borkowska, ks. M. Starowieyski, ks. M. Rymuza, wst. E. Makowiecka,
\par
\par ks. M. Starowieyski, E. Wipszycka, opra\'e6, i wyb\'f3r ks. M. Starowieyski, Warszawa
\par
\par 1986 (PSP); Apoftegmaty Ojc\'f3w Pustyni, t. I, Gerontikon, prze\'b3. S.M. Borkowska,
\par
\par wst. E. Makowiecka, E. Wipszycka, ks. M. Starowieyski, red. ks. M. Starowieyski,
\par
\par Krak\'f3w-Tyniec 1994; t. II, Kolekcja systematyczna, prze\'b3. ks. M. Kozera, wst.
\par
\par J. C. Guy, ks. M. Starowieyski, Krak\'f3w-Tyniec 1995 (\'afM).
\par Apokryfy Nowego Testamentu, t. I, cz. 1-2, Ewangelie apokryficzne, opra\'e6.
\par
\par ks. M. Starowieyski, Lublin 1980.
\par Apologeci greccy II wieku, [List do Diogneta; \'9cw. Teofil, Do Autolyka; Hermiasz,
\par
\par Szydzenie z filozof\'f3w poga\'f1skich\}, prze\'b3, wst. i koment. ks. J. Czuj, Pozna\'f1 1935.
\par Apologie, [cz\'ea\'9c\'e6 grecka: m.in. Do Diogneta; Klemens Aleksandryjski, Zach\'eata Grek\'f3w\},
\par
\par prze\'b3. M. Szarmach, A. \'8cwiderk\'f3wna, ks. J. So\'b3owaniuk, wst. i opra\'e6. M. Szar-
\par
\par mach, ks. J. So\'b3owaniuk, red. ks. E. Stanula, Warszawa 1988 (PSP).
\par Dramaty greckie, [Ajschylos, Agamemnon; Sofokles, Edyp kr\'f3lem; Eurypides, Elektro;
\par
\par Arystofanes, Chmury; Ptaki; \'afaby\\, prze\'b3. i opra\'e6. A. Sandauer, Warszawa 1977.
\par Dziel\'b9 lekk\'b9 stworzone dioni\'b9. Wyb\'f3r epigram\'f3w z Antologii Palaty\'f1skiej [utwory pi\'f3ra
\par
\par kobiet ], wprow. i prze\'b3. E. Weso\'b3owska, Pozna\'f1 1994.
\par Eucharystia pierwszych chrze\'9ccijan. Ojcowie Kosciola nauczaj\'b9 o Eucharystii, [wyb\'f3r],
\par
\par wybr. ks. M. Starowieyski, wst. ks. M. Starowieyski, ks. J. Miazek, ks. A. Luft,
\par
\par Krak\'f3w 1987 (O\'af).
\par Geografia antyczna, [m.in. fragmenty pism: Archimedesa, Eratostenesa, Strabona,
\par
\par Klaudiusza Ptolemeusza], zestawi\'b3 M.S. Bonarski, przek\'b3. zbi\'f3r.. Warszawa 1957.
\par Karmi\'ea was tym, czym sam \'bfyj\'ea. Ojcowie Kosciola komentuj\'b9 Ewangelie niedzielne
\par
\par rokroczne, [wyb\'f3r komentarzy], t. I-IV, opra\'e6, ks. M. Starowieyski, wst. G.M.
\par
\par Garonne, pos\'b3. ks. W. Wojdecki, przek\'b3. zbi\'f3r., Krak\'f3w 1978-1982 (wyd. II
\par
\par Warszawa 1984, O\'af).
\par Kazania i homilie na \'9cwi\'eata Pa\'f1skie i Maryjne, [m.in. Bazylego, Proklosa, Jana
\par
\par Chryzostoma, Orygenesa, Grzegorza z Nyssy, Atanazego], przek\'b3. zbi\'f3r., praca
\par
\par zbi\'f3r, pod red. ks. L. G\'b3adyszewskiego, Lublin 1976.
\par Liryka staro\'bfytnej Grecji, [fragmenty poezji: Archilocha, Alkmana, Safony, Alkajosa,
\par
\par 197
\par
\par Stezychora, \'b3bykosa, Anakreonta, anakreontyki, Symonidesa, Bakchylidesa, Pin-
\par dara, Korynny, Eumelosa, Terpandra, Lasosa, Pratinasa, Timokreona, Diagorasa,
\par Praksylli, Eurypidesa, Melanippidesa, Likymniosa, Timotheosa, Telestesa, Arifro-
\par na, Filoksenosa z Kytery, Filoksenosa z Leukady, Arystotelesa, Lykofronidesa,
\par Hermolochosa, pie\'9cni ludowe, skolia attyckie, utwory bezimienne, Semonidesa, Hip-
\par ponaksa, Ananiosa, Kallinosa, Tyrtajosa, Mimnermosa, Asjosa, Solona, Fokylidesa,
\par Teognisa, Ksenofanesa, \'b3ona, Kritiasa, Dionysiosa Chalkusa, Euenosa, hymny horne-
\par ryckie], opra\'e6, i wst. J. Danielewicz, przet. W. Appel, J. Brzostowska, J. Danielewicz
\par [wi\'eakszo\'9c\'e6], A. Szasty\'f1ska-Siemion, Wroc\'b3aw 1984 (BN; wyd. III 1987).
\par
\par M\'eaczennicy, przek\'b3. zbi\'f3r., wst., wyb\'f3r tekst\'f3w i opra\'e6. E. Wipszycka, ks. M. Staro-
\par
\par wieyski, Krak\'f3w 1995 (O\'af).
\par Muza chrze\'9ccija\'f1ska, t. III, Poezja grecka od II do XV wieku, przek\'b3. zbi\'f3r., opra\'e6.
\par
\par ks. M. Starowieyski, Krak\'f3w 1995 (O\'af).
\par
\par Muza grecka. Epigramaty z ((Antologii Palaty\'f1skiejs [m.in. epigramaty: Anyty, Nossis,
\par Asklepiadesa, Leonidasa z Tarentu, Kallimacha, Antypatra z Sydonu, Meleagra,
\par Marka Argentariosa, Lukilliosa, Palladasa, Pawia Silentiariosa, Agathiasa], wybr.,
\par opra\'e6, i przel. Z. Kubiak, Warszawa 1960 (wyd. rozsz. 1968): zob. te\'bf Antologia
\par
\par Palaty\'f1ska.
\par
\par Nowele antyczne. Wyb\'f3r, [cz\'ea\'9c\'e6: Nowele greckie; fragmenty utwor\'f3w lub odr\'eabne
\par utwory: Homera, Herodota, Ksenofonta z Aten, Charesa z Mityleny, Appiana,
\par Ezopa, Parteniosa, Eliana, Ajschinesa, Alkifrona, Aristajnetosa, Lukiana z Samo-
\par sat, Ksenofonta z Efezu, Longosa, Lizjasza], przet. i opra\'e6, [teksty greckie]
\par R. Turasiewicz, [teksty \'b3aci\'f1skie] S. Stabry\'b3a, Wroc\'b3aw 1986 (BN).
\par
\par Nowele greckie w wyborze, [m.in.: Ktesiasa, Diona z Prusy, Ajliana, Musajosa], prze\'b3.
\par i opra\'e6. S. Hammer, Warszawa 1950.
\par
\par Ojcowie Apostolscy, prze\'b3. i przyp. A. \'8cwiderk\'f3wna, wst. i opra\'e6, ks. W. Myszor,
\par
\par Warszawa 1990 (PSP).
\par
\par Ojcowie Ko\'9ccio\'b3a. Panorama patry styczna, [47 sylwetek Ojc\'f3w greckich i \'b3aci\'f1skich oraz
\par fragmenty ich pism], opra\'e6. P.P. Yerbraken, ks. M. Starowieyski, prze\'b3. z fr.
\par ks. M. Starowieyski, S. Kawecki, Warszawa 1991.
\par
\par Ojcowie Ko\'9ccio\'b3a greccy i syryjscy. Teksty o Matce Bo\'bfej, [Justyna, Ireneusza, Orygene-
\par sa, Bazylego, Jana Chryzostoma, Cyryla Jerozolimskiego, Proklosa, Romana Melo-
\par dosa], prze\'b3. i opra\'e6, ks. W. Kania, Niepokalan\'f3w 1981.
\par
\par Patrologia, t. II, Ojcowie m\'f3wi\'b9 [antologia tekst\'f3w], opra\'e6, ks. S. Pieszczoch, Gniezno 1994.
\par
\par Pierwsi \'9cwiadkowie. Wyb\'f3r najstarszych pism chrze\'9ccija\'f1skich [Didache, Klemens Rzym-
\par ski, \'9cw. Ignacy Antioche\'f1ski, \'9cw. Polikarp, List Barnaby, Hermas, Meliton z Sar-
\par des, Do Diogneta oraz wyb\'f3r pism poga\'f1skich z w. II o chrze\'9ccijanach], przel.
\par A. \'8cwiderk\'f3wna, opra\'e6, ks. M. Starowieyski, Krak\'f3w 1988 (O\'af).
\par
\par Pi\'ea\'e6 pierwszych wiek\'f3w chrze\'9ccija\'f1stwa. Wyb\'f3r tekst\'f3w \'9fr\'f3d\'b3owych, przek\'b3. zbi\'f3r.,
\par
\par opra\'e6. J. Drabina, Krak\'f3w 1991.
\par
\par Pisma paschalne: Orygenes, O \'9cwi\'eacie Paschy, Pseudo-Hipolit, Homilia paschalna',
\par Pseudo-Chryzostom, Homilie paschalne, prze\'b3. i wst. S. Kalinkowski, Krak\'f3w 1994.
\par
\par (BOK).
\par Sielanka grecka. Teokryt i mniejsi bukolicy, [Moschos, Bion i tw\'f3rcy anonimowi], prze\'b3.
\par
\par A. \'8cwiderk\'f3wna, opra\'e6. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1953 (BN). d
\par
\par 198
\par
\par Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles, Horacy, Pseudo-Longinos, prze\'b3. i opra\'e6. T. Sinko,
\par
\par Wroc\'b3aw 1951 (BN).
\par Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, Demetriusz, Dionizjusz, prze\'b3. i opra\'e6. W. Madyda,
\par
\par Wroc\'b3aw 1953 (BN).
\par Wieczerza mistyczna. Anafory eucharystyczne chrze\'9ccija\'f1skiego Wschodu, wybr., prze\'b3.,
\par
\par wst. i koment. ks. H. Paprocki, Warszawa 1988.
\par W kr\'eagu przedsokratyk\'f3w, [Anaksymander, Heraklit, Ksenofanes, Parmenides, Empe-
\par
\par dokles, Anaksagoras], wybr. i wst. W. Jaworski, Krak\'f3w 1992.
\par Wzory do literatury greckiej. Dzial I. Tw\'f3rczo\'9c\'e6 ludowa - epos - liryka; Dzial II.
\par
\par Tragedia - komedia; Dzial III. Historia - filozofia - wymowa, [tu fragmenty pism
\par
\par m\'f3wc\'f3w i logograf\'f3w niedost\'eapne w innych przek\'b3adach], opra\'e6. S. Srebrny,
\par
\par Warszawa 1928-1929.
\par
\par Ajschines (Aeschines), Aischinesa Mowy. Rzekomych \'abList\'f3w\'bb dwana\'9ccie oraz
\par Demostenesa mowy \'ab0 przeniewierczym poselstwie^, \'ab0 wie\'f1cu, czyli w obronie
\par Ktezyfonta\'bb, prze\'b3. L. Ma\'b3ecki, Nowy S\'b9cz 1906.
\par
\par A j s c h y l o s (Aeschylus), Tragedie, prze\'b3. i opra\'e6. S. Srebrny, Warszawa 1952 (wyd. II
\par 1954); zob. te\'bf Antologia tragedii greckiej; zob. te\'bf Dramaty greckie.
\par
\par Alkajos (Alcaeus), Alkajos i Safona, Pie\'9cni, prze\'b3. J. Brzostowska, J. Danielewicz,
\par wst. i przyp. J. Danielewicz Warszawa 1989.
\par
\par Alkifron (Alciphron), Listy heter, prze\'b3. i skoment. H. Wiszniewska, pos\'b3. J. \'a3a-
\par nowski, Wroc\'b3aw 1962 (wyd. II 1988).
\par
\par Anakreont (Anacreon), Anakreont i anakreontyki [niemal pe\'b3ny zbi\'f3r wierszy
\par i fragment\'f3w Anakreonta i zbi\'f3r anakreontyk\'f3w], prze\'b3., opra\'e6, i wst. J. Daniele-
\par wicz; dawne przek\'b3. wyb\'f3r i opra\'e6. A. Szasty\'f1ska-Siemion, Warszawa 1987.
\par
\par Anonim, Chrystus cierpi\'b9cy, prze\'b3. J. \'a3anowski, wst. i opra\'e6, ks. M. Starowieyski,
\par Krak\'f3w 1995.
\par
\par \'8cw. Antoni Pustelnik, Pisma [wydane wraz z: Atanazy, \'afywot \'9cw. Antoniego],
\par prze\'b3. A. Zi\'f3\'b3kowski, S. M. Borkowska, S. Kazikowski, R. Turzy\'f1ski, Warszawa
\par 1987.
\par
\par A p p i a n (Appianus) z Aleksandrii, Historia rzymska, t. I-II, prze\'b3., opra\'e6 i wst.
\par L. Piotrowicz, Wroc\'b3aw 1957 (PLA).
\par
\par Arrian (Arrianus), Wyprawa Aleksandra Wielkiego, przel. H. Gesztoft-Gasztold,
\par wst. J. Wolski, Wroc\'b3aw 1963 (PLA).
\par
\par Artemidor (Arthemidorus) z D a l d i s. Rozwa\'bfania o snach, czyli Oneirokrytyka,
\par przel. I. \'af\'f3\'b3towska, Warszawa 1995.
\par
\par Arystofanes (Aristophanes), Acharnejczycy, prze\'b3. B. Butrymowicz, opra\'e6. J. \'a3a-
\par nowski, Wroc\'b3aw 1955 (BN). - Chmury, prze\'b3. A. Sandauer, Warszawa 1964.
\par - Komedie. Acharniacy; Rycerze; Chmury; Bojomira (Lysistrate), prze\'b3. i opra\'e6.
\par S. Srebrny, Warszawa 1962. - Komedie. Sejm kobiet; Plutos, prze\'b3. i opra\'e6.
\par J. \'a3awi\'f1ska-Tyszkowska, wst. J. \'a3anowski, Warszawa 1970. - Komedie [Acharnejczycy;
\par
\par Rycerze; Chmury, \'afaby\}, prze\'b3., wst. i przyp. J. \'a3awi\'f1ska-Tyszkowska, Wroc\'b3aw
\par 1991. - Komedie wybrane [Rycerze; Chmury; Osy; Ptaki; Bojomira; \'afaby\}, prze\'b3.
\par A. Sandauer, S. Srebrny, opra\'e6. R. Turasiewicz, Krak\'f3w 1977. - Ptaki, prze\'b3. J. Jedlicz,
\par
\par 199
\par
\par wst. K. K-umaniecki, Warszawa 1954; prze\'b3. i opra\'e6. A. Sandauer, Warszawa 1965.
\par
\par - Trzy komedie. Lizystrata; Sejm kobiet; Plutos, prze\'b3. J. \'a3awi\'f1ska-Tyszkowska,
\par opra\'e6. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1981 (BN). - Wyb\'f3r komedii. Osy; Pok\'f3j; Ptaki;
\par
\par Tesmoforie, prze\'b3. i opra\'e6. S. Srebrny, Warszawa 1955. - \'afaby, prze\'b3. B. But-
\par rymowicz, opra\'e6. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1955 (BN); prze\'b3. i opra\'e6. A. Sandauer,
\par Warszawa 1956.
\par
\par Arystoteles (Aristoteles), Dziel\'b9 wszystkie, t. I, Kategorie; Hermeneutyka; Analityki
\par pierwsze; Analityki wt\'f3re; Topiki; O dowodach sofistycznych, prze\'b3., wst. i koment.
\par K. Le\'9cniak, Warszawa 1990; t. II, Fizyka; O niebie; O powstawaniu i niszczeniu;
\par
\par Meteor ologika; O \'9cwiecie; Metafizyka, prze\}., wst. i koment. K. Le\'9cniak, P. Siwek,
\par L. Regner, A. Paciorek, Warszawa 1990; t. III, O duszy; Kr\'f3tkie rozprawy psycho-
\par logiczno-biologiczne; Zoologia; O cz\'ea\'9cciach zwierz\'b9t, prze\'b3., wst. i koment. P. Siwek,
\par Warszawa 1992; t. IV, O ruchu zwierz\'b9t; O poruszaniu si\'ea przestrzennym zwierz\'b9t;
\par
\par O rodzeniu si\'ea zwierz\'b9t; O barwach; O glosach; Fizjognomika; O ro\'9clinach; Opowia-
\par dania zdumiewaj\'b9ce; Mechanika; Zagadnienia przyrodnicze; O odcinkach niepodziel-
\par nych; Po\'b3o\'bfenie i nazwy wiatr\'f3w; O Melissosie, Ksenofoncie i Gorgiaszu, prze\'b3., wst.
\par i koment. A. Paciorek, L. Regner, P. Siwek, Warszawa 1993; t. VII, Slownik
\par termin\'f3w Arystotelesowych, u\'b3o\'bfy\'b3 K. Narecki, Indeksy poj\'ea\'e6 i nazw, sporz\'b9dzi\'b3a
\par D. Dembi\'f1ska-Siury, Warszawa 1994 [stanowi\'b9cy wa\'bfne warsztatowe uzupe\'b3nienie
\par dla czytelnik\'f3w filozofa; edycja nie jest zako\'f1czona: t. V Dziel wszystkich obejmie:
\par
\par Etyk\'ea Nikomachejsk\'b9; Etyk\'ea wielk\'b9; Etyk\'ea Eudemejsk\'b9; O cnotach i wadach; t. VI
\par
\par - Polityk\'ea; Ekonomik\'ea; Retoryk\'ea; Retoryk\'ea dla Aleksandra; Poetyk\'ea; Ustr\'f3j politycz-
\par ny Aten; Zach\'eat\'ea do filozofii; poszczeg\'f3lne pisma wchodz\'b9ce w sk\'b3ad tych tom\'f3w
\par ukazywa\'b3y si\'ea poprzednio w BK-F; nim wyjd\'b9 tomy V i VI pe\'b3nego wydania,
\par z pozosta\'b3ych pism s\'b3u\'bfy\'e6 mog\'b9, wydane osobno:] - Etyka Nikomachejsk\'b9, prze\'b3.
\par opra\'e6 i wst. D. Gromska, Warszawa 1956 (BKF, wyd. II 1982). - Etyka wielka;
\par
\par Etyka Eudemejsk\'b9, prze\'b3., wst. i przyp. W. Wr\'f3blewski, Warszawa 1977 (BKF).
\par
\par - Poetyka, prze\'b3. i opra\'e6. H. Podbielski, Wroc\'b3aw 1983 (BN, wyd. II 1989); zob. te\'bf
\par Trzy poetyki klasyczne. - Polityka z dodaniem Pseudo-Arystotelesowej \'abEkonomiki\'bb,
\par prze\'b3. i opra\'e6. L. Piotrowicz, wst. K. Grzybowski, Warszawa 1964 (BKF). - Retory-
\par ka; Poetyka, prze\'b3., wst. i koment. H. Podbielski, Warszawa 1988 (BKF). - Ustr\'f3j
\par polityczny Aten, prze\'b3., wst. i obj. L. Piotrowicz, Warszawa 1973 (BKF). - Zach\'eata
\par do filozofii, przel. wst. i obj. K. Le\'9cniak, Warszawa 1988.
\par
\par Atanazy (Athanasius Alexandrinus) z Aleksandrii, Apologie, prze\'b3., opra\'e6.
\par i wst. J. O\'bf\'f3g, przygot. do dr. S. Kalinkowski, ks. E. Stanula, Warszawa 1979
\par (PSP). - \'afywot \'9cw. Antoniego, prze\'b3. Z. Brzostowska, wst. i koment. E. Wipszycka,
\par Warszawa 1987.
\par
\par Atenagoras (Athenagoras) z Aten, Pro\'9cba za chrze\'9ccijanami; O zmartwychwsta-
\par niu umar\'b3ych, prze\'b3, wst. i przyp. S. Kalinkowski, Warszawa 1985.
\par
\par Batrachomyomachia. Pseudo-Homera Batrachomyomachia, czyli Wojna \'8fabiomysia,
\par prze\'b3. i opra\'e6. W. Appel, Toru\'f1 1993.
\par
\par B a \'bfy\'b3 i (Basilius) Wielki, Listy. Wyb\'f3r, prze!., wst. i przyp. W. Krzy\'bfaniak,
\par Warszawa 1974. - Pisma monastyczne, t. I-II, prze\'b3. i opra\'e6, ks. J. Naumowicz,
\par Krak\'f3w-Tyniec 1994-1995 (\'afM). - Wyb\'f3r homilij i kaza\'f1, prze\'b3. i wst. T. Sinko,
\par Krak\'f3w 1947.
\par
\par 200
\par
\par Biblia. Pismo \'9cwi\'eate Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia Tysi\'b9clecia], przek\'b3.
\par zbi\'f3r, pod red. benedyktyn\'f3w tynieckich, Pozna\'f1 1965 (wyd. III popr. 1990); Pismo
\par \'8cwi\'eate Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia Pozna\'f1ska], w przek\'b3adzie
\par z j. oryginalnych, ze wst. i koment., opra\'e6, zesp\'f3\'b3 pod red. ks. M. Petera
\par i ks. M. Wolniewicza, t. I-II1 (wyd. II popr.), Pozna\'f1 1982-1987; [ze wzgl\'eadu na
\par zakorzenienie w polskiej tradycji literackiej tak\'bfe - wydany po raz pierwszy w r.
\par 1599 - i wielokrotnie wznawiany do chwili obecnej przek\'b3ad ks. Jakuba Wujka; na
\par szczeg\'f3ln\'b9 uwag\'ea - przy korzystaniu z tekstu w pracy naukowej - zas\'b3uguje
\par Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi,
\par prze\'b3. R. Popowski, M. Wojciechowski, Warszawa 1993].
\par
\par Cyryl z Aleksandrii (Cyrillus Alexandrinus), Wyk\'b3ad prawdziwej wiary; W obro-
\par nie tytu\'b3u \'ab Bogurodzica^, Homilie efeskie, prze\'b3. ks. W. Kania, wst. ks. E. Stanula,
\par opra\'e6, ks. E. Stanula, S. Kalinkowski, Warszawa 1980 (PSP).
\par
\par Cyryl zJerozolimy (Cyrillus Hieroso\'b3ymitanus), Katechezy, prze\'b3. ks. W. Kania,
\par opra\'e6, ks. A. M. Bogucki, wst. ks. J. Bojarski, Warszawa 1973 (PSP).
\par
\par Demetriusz z Faleronu (Pseudo-Demetriusz; Demetrius Phaleroniensis) zob.
\par Trzy stylistyki greckie.
\par
\par D e m o k r y t (Democritus) [wyb\'f3r fragment\'f3w tekst\'f3w i \'9cwiadectw o filozofie zawarty
\par w ksi\'b9\'bfce: W. F. Asmus, Demokryt, przel. B. Kupis, Warszawa 1961].
\par
\par Demostenes (Demosthenes), Wyb\'f3r m\'f3w, prze\'b3., wst. i obj. J. Kowalski, Krak\'f3w
\par 1922 (BN) - Wyb\'f3r m\'f3w [obszerniejszy ni\'bf poprzedni], prze\'b3. i opra\'e6. R. Turasie-
\par wicz, Wroc\'b3aw 1991 (BN); zob. te\'bf Ajschines.
\par
\par Diodor Sycylijski (Diodorus Siculus), Opisanie Nilu; Budowniczowie piramid,
\par prze\'b3. W. Maciejewski, Pozna\'f1 1993.
\par
\par Diogenes Laertios (Diogenes Laertius), \'afywoty i pogl\'b9dy s\'b3ynnych filozof\'f3w,
\par prze\'b3. I. Kro\'f1ska i in.. Warszawa 1968 (BKF, wyd. IV 1988).
\par
\par Dion z Prusy (Dio Chrysostomus, Dio Prusaensis), Mowa troja\'f1ska, czyli o tym, \'bfe
\par Ilion nie zosta\'b3o zdobyte, prze\'b3. Sekcja czytania autor\'f3w greckich Warsz. Ko\'b3a PTF,
\par Warszawa 1954.
\par
\par Dionizy Areopagita zob. Pseudo-Dionizy Areopagita.
\par
\par Dionizjusz (Dionysius) z Halikamasu zob. Trzy stylistyki greckie.
\par
\par Doroteusz (Dorothaeus) z Gazy, Nauki ascetyczne, prze\'b3. S. M. Borkowska, wst.
\par i opra\'e6. S. M. Borkowska, ks. E. Stanula, Warszawa 1980 (PSP).
\par
\par Eliusz Arystydes (Aelius Aristides), Pochwala Rzymu, prze\'b3. W. Madyda, \'84Me-
\par ander" VI (1951), z. l. v
\par
\par E pikiet (Epictetus), Diatryby. Encheiridion z dodaniem \'abFragment\'f3w\'bb oraz \'abGnomo-
\par logium\'bb Epiktetowego, prze\'b3. i opra\'e6. L. Joachimowicz, Warszawa 1961 (BKF).
\par
\par Epikur (Epicurus), My\'9cli, wybr. i prze\'b3. L. Staff, Warszawa 1919.
\par
\par Eurypides (Euripides), Elektro, prze\'b3. i opra\'e6. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1969 (BN).
\par - Tragedie, t. I-III, prze\'b3. J. Kasprowicz, wst. T. Sinko, Krak\'f3w 1930. - Tragedie,
\par [I], Aikestis; Medea; Hippolytos uwie\'f1czony; Trojanki; Ijon, prze\'b3. i opra\'e6. J. \'a3a-
\par nowski, Warszawa 1967. - Tragedie, [II], Cyklop; Hekabe; Andromacha; Oszala\'b3y
\par Herakles; Helena; Orestes, prze\'b3. i opra\'e6. J. \'a3anowski, Warszawa 1972. - Tragedie,
\par [III], Dzieci Heraklesa; Blagalnice; Elektro; Ifigenia w kraju TOM\'d3W; Fenicjanki;
\par
\par Bachantki; Ifigenia w Aulidzie; Resos; Wyb\'f3r fragment\'f3w, prze\'b3. i opra\'e6. J. \'a3anow-
\par
\par 201
\par
\par ski. Warszawa 1980; zob. te\'bf Antologia tragedii greckiej; zob. te\'bf Dramaty greckie.
\par
\par Euzebiusz z Cezarei (Eusebius), Historia ko\'9ccielna; O m\'eaczennikach palesty\'f1-
\par skich, prze\'b3. ks. A. Lisiecki, Pozna\'f1 1924 (reprint 1993).
\par
\par Ewagriusz Scholastyk (Evagrius Scholasticus), Historia Ko\'9ccio\'b3a, prze\'b3. S. Ka-
\par zikowski, wst. E. Wipszycka, Warszawa 1990.
\par
\par E z o p (Aesopus), Bajki Ezopowe, prze\'b3. i opra\'e6. M. Golias, Wroc\'b3aw 1961 (BN).
\par
\par Filon Aleksandryjski (Philo Alexandrinus), Pisma, t. I, O stworzeniu \'9cwia-
\par ta; Alegorie praw; O dekalogu; O cnotach, prze\'b3., wst. i koment. L. Joachimowicz,
\par Warszawa 1986; Pisma, t. II, O gigantach; O niezmienno\'9cci Boga; O rolnictwie;
\par
\par O uprawie ro\'9clin; O pija\'f1stwie; O trze\'9fwo\'9cci, prze\'b3. i przyp. S. Kalinkowski, Krak\'f3w
\par 1994.
\par
\par Pocjusz (Photius), Biblioteka, t. I-III, prze\'b3. O. Jurewicz, Warszawa 1986-1994
\par [tekst bizanty\'f1ski przynosz\'b9cy liczne wiadomo\'9cci o greckich pisarzach wczesno-
\par chrze\'9ccija\'f1skich; dalsze tomy w druku].
\par
\par Grzegorz z Nazjanzu (Gregorius Nazianzenus), Epigramy, prze\'b3. J. \'a3anowski,
\par wst. i koment. ks. M. Starowieyski, Warszawskie Studia Teologiczne 4 (1991)
\par i 5 (1992), - Listy, prze\'b3., wst. i obj. J. Stahr, Pozna\'f1 1933. - Mowy wybrane, przek\'b3.
\par zbi\'f3r.. Warszawa 1967. - Wyb\'f3r m\'f3w i poemat\'f3w [zawarty w ksi\'b9\'bfce:
\par
\par ks. J. M. Szymusiak, Grzegorz Teolog\}, Pozna\'f1 1965.
\par
\par Grzegorz z Nyssy (Gregorius Nyssenus), Homilie o Modlitwie Pa\'f1skiej, prze\'b3.
\par ks. W. Kania, koment. ks. S. Longosz, \'84Vox Patrum" 6 (1986). - Wyb\'f3r pism,
\par wybr. i prze\'b3. T. Sinko, Warszawa 1963. - Wyb\'f3r pism, prze\'b3. ks. W. Kania, wst.
\par i opra\'e6, ks. E. Stanula, Warszawa 1974 (PSP).
\par
\par Hermiasz Sozomen (Hermias Sosomenus), Historia Ko\'9ccio\'b3a, prze\'b3. S. Kazikow-
\par ski, wst. Z. Zieli\'f1ski, Warszawa 1980 (wyd. II 1989).
\par
\par H e r o d i a n (Herodianus), Historia Cesarstwa Rzymskiego, prze\'b3. i opra\'e6. L. Piot-
\par rowicz, wst. J. Wolski, Wroc\'b3aw 1963 (PLA).
\par
\par H e r o d o t (Herodotus), Dzieje, prze\'b3. i opra\'e6. S. Hammer, Warszawa 1954 (wyd. II 1959).
\par
\par Herondas, Mimy, prze\'b3., wst. i koment. J. \'a3awi\'f1ska-Tyszkowska, Wroc\'b3aw 1988.
\par
\par Hezjod (Hesiodus), Prace i dnie, prze\'b3. i opra\'e6. W. Steffen, Wroc\'b3aw 1952 (BN).
\par
\par - Tarcza Heraklesa, prze\'b3. A. G\'f3rski, Warszawa 1948. - Teogonia, prze\'b3. i obj.
\par K. Kaszewski, Warszawa 1905.
\par
\par Hippokrates (Hippocrates), \'ab Aforyzmy \'bb i \'abRokowania\'bb oraz \'abPrzysi\'eaga\'bb wykony-
\par wana przez lekarzy kap\'b3an\'f3w Eskulapa, prze\'b3. H. \'a3uczkiewicz, Warszawa 1864.
\par
\par - O powietrzu, wodach i okolicach; O lecznictwie pierwotnym; Przykazanie, prze\'b3.
\par H. \'a3uczkiewicz, Warszawa 1890. - O sztuce lekarskiej, prze\'b3. A. Klinger, wst.
\par A. Wrzosek, Pozna\'f1 1973.
\par
\par Homer (Homerus), Iliada, prze\'b3. F. K. Dmochowski, opra\'e6., wst. i obj. T. Sinko,
\par Krak\'f3w 1922 (BN, wyd. X Wroc\'b3aw 1966; wyd. XI, zmie\'f1., przyg. J. \'a3anowski);
\par
\par prze\'b3. K. Je\'bfewska, wst. i przyp. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1972 (BN, [wyb\'f3r], wyd. U
\par 1982; [pe\'b3ny tekst] Wroc\'b3aw 1986); prze\'b3. i wst. I.Wieniewski, Krak\'f3w 1984 (wyd. II
\par 1986); prze\'b3. J. Wittiin, wst. Z. Kubiak, Warszawa 1992. - Odyseja, prze\'b3.
\par L. Siemie\'f1ski, wst. i obj. T. Sinko, Krak\'f3w 1922 (BN, [wyb\'f3r], wyd. VII Wroc\'b3aw
\par 1966); wst. Z Abramowicz\'f3wna, opra\'e6. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1975 (BN, [pe\'b3ny
\par tekst], wyd. III 1992); prze\'b3. L. Siemie\'f1ski, opra\'e6. Z. Kubiak, Warszawa 1990; prze\'b3.
\par
\par 202
\par
\par [proz\'b9] J. Parandowski, Warszawa 1953 (wyd. X 1989); prze\'b3. J. Wittiin, Warszawa
\par 1982.
\par
\par Ireneusz (Irenaeus), List do Florinusa; List \'9cw. Polikarpa do Filipens\'f3w, prze\'b3.
\par ks. B. Wilamowski, Warszawa 1920.
\par
\par Jamblich (lamblichus) zob. Porfiriusz, Jamblich..., \'afywoty Pitagorasa.
\par
\par Jan Chryzostom (loannes Chrysostomus), Dialog \'ab0 kap\'b3a\'f1stwie^, prze\'b3.
\par ks. W. Kania, wst. H. de Lubac, ks. M. Starowieyski, Krak\'f3w 1992 (BOK).
\par Dwadzie\'9ccia homilij i m\'f3w, prze\'b3. T. Sinko, Krak\'f3w 1947. - Homilie i kazania
\par wybrane, prze\'b3. ks. W. Kania, opra\'e6, i wst. ks. J. S. Bojarski, Warszawa 1971 (PSP).
\par Homilie na \'abListy pasterskie\'bb i na \'abList do Filemona\'bb, prze\'b3. T. Sinko, Krak\'f3w
\par 1949. - Katechezy chrzscielne, t. I-II, prze\'b3. ks. W. Kania, wst. i opra\'e6, ks.
\par M. Starowieyski, Lublin 1993-1994. - My\'9cli, wybr. i prze\'b3. J. Birkenmajer, Pozna\'f1
\par 1937. - O kap\'b3a\'f1stwie, prze\'b3. ks. W. Kania, Pozna\'f1 1949. - Wyb\'f3r pism. Modlitwy
\par liturgiczne; Pisma o charakterze wychowawczym, prze\'b3. H. Paprocki, ks. W. Kania,
\par wst. i obj. H. Paprocki, A. S\'b3omczy\'f1ska, Warszawa 1974 (PSP). - Wyk\'b3ad \'abEwan-
\par gelii \'9cw. Mateusza\'bb, t. I-III, prze\'b3. J. Krystaniecki, Lw\'f3w 1888.
\par
\par Jan Damasce\'f1ski (loannes Damascenus), Wyk\'b3ad wiary prawdziwej, przet.
\par B. Wojkowski, Warszawa 1969.
\par
\par J\'f3zef Flawiusz (losephus Flavius), Dawne dzieje Izraela (Anti\'b9uitates ludaicae),
\par prze\'b3. Z. Kubiak i J. Rado\'bfycki, wst. E. D\'b9browski, Pozna\'f1 1962 (wyd. III
\par Warszawa 1993). - Dzieje wojny \'bfydowskiej przeciwko Rzymianom, prze\'b3. i opra\'e6.
\par A. Niemojewski, Krak\'f3w 1906; pt. Wojna \'bfydowska, prze\'b3., wst. i koment.
\par J. Rado\'bfycki, Pozna\'f1 1984 (wyd. II Warszawa 1991). - Przeciw Apionowi; \'afywot,
\par prze\'b3. i wst. S. Lenkowski, Lw\'f3w 1937; pt. Przeciw Apionowi; Autobiografia, prze\'b3.
\par wst. i obj. J. Rado\'bfycki, Pozna\'f1 1986.
\par
\par Julian (lulianus) Apostata, Listy, prze\'b3. W. Klinger, wst. i koment. J. Wolski,
\par Wroc\'b3aw 1962 (PLA).
\par
\par Justyn M\'eaczennik (lustinus Martyr), Apologia; Dialog z \'afydem Tryfonem,
\par prze\'b3., wst. i koment. ks. A. Lisiecki, Pozna\'f1 1926 (POK).
\par
\par Kasjusz Dion (Cassius Dio), Historia rzymska, t. I, przel. i opra\'e6. W. Madyda,
\par wst. I. Bie\'bfu\'f1ska-Ma\'b3owistowa, Wroc\'b3aw 1967 (PLA).
\par
\par Klemens z Aleksandrii (Clemens Alexandrinus), Czy cz\'b3owiek bogaty mo\'bfe
\par by\'e6 zbawiony, prze\'b3. ks. J. Czuj, Warszawa 1953; prze\'b3. ks. J. Czuj, ks. J. Naumo-
\par wicz, Krak\'f3w 1995 (BOK). - Kobierce zapisk\'f3w filozoficznych dotycz\'b9cych praw-
\par dziwej wiedzy, t. I-II, prze\'b3., wst. i koment. J. Niemirska-Pliszczy\'f1ska, Warszawa
\par 1994.
\par
\par Ksenofont (Xenophon), Ekonomikos, prze\'b3. A. Bronikowski, Pozna\'f1 1857. - Histo-
\par ria grecka, prze\'b3. W. Klinger, opra\'e6, i wst. J. Wolski, Wroc\'b3aw 1958 (PLA). - Pisma
\par sokratyczne. Obrona Sokratesa; Wspomnienia o Sokratesie; Uczta, prze\'b3. i wst.
\par L. Joachimowicz, Warszawa 1967 (BKF). - Wyb\'f3r pism, przek\'b3. zbi\'f3r., opra\'e6.
\par J. Schnayder, Wroc\'b3aw 1966 (BN). - Wyprawa Cyrusa [Anabaza\}, prze\'b3. i opra\'e6.
\par W. Madyda, Warszawa 1955.
\par
\par Ksenofont z Efezu (Xenophon Ephesius), Opowie\'9cci efeskie, czyli O mi\'b3o\'9cci
\par Habrokomesa i Antii, prze\'b3. i opra\'e6. L. Rychlewska, Wroc\'b3aw 1970 (BN).
\par
\par Ktezjasz z Knidos (Ctesias Cnidius), [przek\'b3ad zachowanych fragment\'f3w
\par
\par 203
\par
\par w ksi\'b9\'bfce: K. Glombiowski, Ktezjasz z Knidos, grecki historyk perskiej monarcht
\par Achemenid\'f3w, Gda\'f1sk 1981].
\par
\par L i banio s (Libanius), Wyb\'f3r m\'f3w, przel. i opra\'e6. L. Ma\'b3unowicz\'f3wna, Wroc\'b3aMI
\par 1953 (BN).
\par
\par Lizjasz (Lysias), Epitaf, prze\'b3. A. Radecki, Lw\'f3w 1914. j
\par
\par Longos (Longus), Dafnis i Chloe, prze\'b3. J. Parandowski, Warszawa 1948 (wyd. II)
\par 1962).
\par
\par Lukian (Lucianus) z Samosat, Dialogi, t. I-1II, prze\'b3. K. Bogucki, W. Madyda, wst.
\par i koment. W. Madyda, Wroc\'b3aw 1960-1966 (PLA). - Dialogi wybrane, prze\}.
\par i opra\'e6. W. Witwicki, Wroc\'b3aw 1949. - Pisma wybrane, prze\'b3. i opra\'e6. W. Madyda,
\par Warszawa 1957.
\par
\par Marek Aureliusz (Marcus Aurelius Antoninus), Rozmy\'9clania, prze\'b3. M. Reiter, \'a3\'f3d\'9f
\par 1948; prze\'b3. M. Reiter, posl. i przyp. K. Le\'9cniak, Warszawa 1958 (BKF; wyd. III 1988).
\par
\par Megastenes (Megasthenes), [przek\'b3ad wybranych fragment\'f3w Opisu Indii zawarty
\par w ksi\'b9\'bfce: J. Sachse, Megastenes o Indiach, Wroc\'b3aw 1981].
\par
\par Menander (Menander), Odludek albo Mizantrop, prze\'b3. i opra\'e6. J. \'a3anowski,
\par Wroc\'b3aw 1960 (BN). - S\'b9d rozjemczy (Epitrepontes), prze\'b3. i opra\'e6. J. Manteuffel,
\par Wroc\'b3aw 1951 (BN) - Wyb\'f3r komedii [Kobieta z Samos; Odludek albo Mizantrop;
\par
\par Tarcza; S\'b9d polubowny\} i fragment\'f3w; Pseudo-Plutarch, Por\'f3wnanie krytycz-
\par ne Arystofanesa i Menandra, prze\'b3. i opra\'e6. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1982 (BN).
\par
\par Metody (Methodius) z Olimpu, Uczta; Orygenes; Homilie o ((Pie\'9cni nad Pie\'9c-
\par niami\'bb; Zach\'eata do m\'eacze\'f1stwa, prze\'b3. S. Kalinkowski, wst. i opra\'e6, ks. E. Stanula,
\par Warszawa 1980 (PSP).
\par
\par Nemezjusz z Emezy (Nemesius Emesianus), O naturze ludzkiej, prze\'b3., wst.
\par i przyp. A. Kempfi, Warszawa 1982.
\par
\par Orygenes (Origenes), Duch i ogie\'f1, wyb\'f3r tekstu i wprowadzenie H. Urs von
\par Balthasar, prze\'b3. i red. S. Kalinkowski, Krak\'f3w-Warszawa 1995. - Filokalia, prze\'b3.,
\par wst. i przyp. K. Augustyniak, Warszawa 1979. - Homilie o \'ab Ewangelii sw. \'a3ukasza*,
\par prze\'b3. i opra\'e6. S. Kalinkowski, wst. ks. M. Starowieyski, Warszawa 1986 (PSP).
\par
\par - Homilie o ((Ksi\'eadze Jeremiasza\'bb; Komentarz do \'abLamentacji Jeremiasza\'bb; Homilie
\par o ((Ksi\'eagach Samuela\'bb; i ((Ksi\'eagach Kr\'f3lewskich\'bb, prze\'b3. i opra\'e6. S. Kalinkowski,
\par wst.,ks. E. Stanula, Warszawa 1983 (PSP). - Homilie o Ksi\'eagach: \'abRodzaju\'bb,
\par <(Wyj\'9ccia\'bb, \'abKapla\'f1skiej\'bb, prze\'b3., opra\'e6, i wst. ks. E. Stanula, Warszawa 1984 (PSP).
\par
\par - Homilie o Ksi\'eagach: \'abLiczb\'bb, \'abJozuego\'bb, \'abS\'eadzi\'f3w\'bb, t. I-II, prze\'b3. i opra\'e6.
\par S. Kalinkowski, wst. ks. E. Stanula, Warszawa 1986 (PSP). - Homilie o ((Pie\'9cni nad
\par Piesniami\'bb; Zach\'eata do m\'eacze\'f1stwa zob. Metody z Olimpu. - Komentarz do
\par ((Ewangelii sw. Jana\'bb, prze\'b3. S. Kalinkowski, wst. ks. W. Myszor, ks. E. Stanula,
\par Warszawa 1981 (PSP). - Komentarz do ((Listu sw. Pawia do Rzymian\'bb, t. I-II, prze\'b3.
\par i opra\'e6. S. Kalinkowski, wst. i opra\'e6, ks. E. Stanula, Warszawa 1984 (PSP).
\par
\par - O modlitwie, prze\'b3. ks. W. Kania, ks. H. Pietras [obszerny wyb\'f3r w ksi\'b9\'bfce:
\par
\par ks. H. Pietras, Odpowied\'9f na S/owo, Krak\'f3w 1993]. - O zasadach, prze\'b3.
\par S. Kalinkowski, wst. ks. W. Myszor, ks. E. Stanula, opra\'e6. S. Kalinkowski,
\par ks. W. Myszor, ks. E. Stanula, Warszawa 1979 (PSP). - Przeciw Celsusowi, prze\'b3.
\par S. Kalinkowski, wst. S. Kalinkowski, ks. E. Stanula, opra\'e6. S. Kalinkowski, ks.
\par W. Myszor, ks. E. Stanula, Warszawa 1977 (PSP; wyd. II 1986).
\par
\par 204
\par
\par Palladiusz (Palladius), Historia do Lauzosa, prze\}. S. Kalinkowski, wst. i koment.
\par
\par E. Wipszycka, Krak\'f3w 1995 (\'8fM).
\par Pauzaniasz (Pausanias), Na olimpijskiej bie\'bfni i w boju. Z Pauzaniasza \'abW\'eadr\'f3wki po
\par
\par Helladzie\'bb ksi\'eagi V, VI i IV, prze\'b3. i opra\'e6. J. Niemirska-Pliszczy\'f1ska, Wroc\'b3aw 1968.
\par
\par - V st\'f3p boga Apollina. Z Pauzaniasza ((W\'eadr\'f3wki po Helladzie\'bb ksi\'eagi VIII, IX i X,
\par prze\'b3. J. Niemirska-Pliszczy\'f1ska [ks. VIII] i H. Podbielski [ks. IX, X], opra\'e6.
\par H. Podbielski, Wroc\'b3aw 1989 - W \'9cwi\'b9tyni i w micie. Z Pauzaniasza ((W\'eadr\'f3wki po
\par Helladzie* ksi\'eagi I, II, III i VII, prze\'b3. i opra\'e6. J. Niemirska-Pliszczy\'f1ska, Wroc\'b3aw 1973.
\par
\par Philogelos albo \'8cmieszek. Z facecji Hieroklesa i Philagriosa, prze\'b3. i post. J. \'a3anowski,
\par wst. J. Trzynadlowski, Wroc\'b3aw 1965 (wyd. II 1986).
\par
\par Pindar (Pindarus), Ody zwyci\'easkie: Olimpijskie, Pytyjskie, Nemejskie, Istmijskie,
\par prze\'b3. wst., i koment. M. Bro\'bfek, Krak\'f3w 1987. - Wyb\'f3r poezji, wybr. i opra\'e6.
\par A. Szasty\'f1ska-Siemion, przek\'b3. zbi\'f3r., Wroc\'b3aw 1981 (BN).
\par
\par Platon (Plato), \'abCharmides\'bb i \'abLyzis\'bb, przet., wst., i ii. W. Witwicki, Warszawa 1959
\par (wyd. II 1991). - Eutydem, prze\'b3. W. Witwicki, do druku przyg. H. Elzenberg,
\par Warszawa 1957 (BKF). - Eutyfron; Obrona Sokratesa; Kriton, prze\'b3. i opra\'e6.
\par W. Witwicki, Warszawa 1958. - Fajdros, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa
\par 1958 (wyd. II 1991); pt. Faidros, prze\'b3., wst. i koment. L. Regner, Warszawa 1993
\par (BKF). - Fedon, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa 1958; prze\'b3., wst. i koment.
\par R. Legutko, Krak\'f3w 1995. - Fileb, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa 1958.
\par
\par - Gorgiasz, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki; pt. Gorgias; Afenon, prze\'b3., wst. i koment.
\par P. Siwek, Warszawa 1991 (BKF). - Hippiasz Mniejszy; Hippiasz Wi\'eakszy;
\par
\par \'b3on, prze\'b3., i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa 1958 (wyd. II 1991). - Kratylos,
\par przel. i koment. W. Stefa\'f1ski, wst. K. Tuszy\'f1ska-Maciejewska, Wroc\'b3aw 1990
\par (PLA). - Laches, prze\'b3. i opra\'e6, W. Witwicki, Warszawa 1958 (wyd. II 1991).
\par
\par - Listy, prze\'b3. M. Maykowska, opra\'e6. M. P\'b9kci\'f1ska, Warszawa 1986 (BKF).
\par
\par - Meneksenos, prze\'b3. wst. i koment. K. Tuszy\'f1ska-Maciejewska, Wroc\'b3aw 1994
\par (PLA). - Pa\'f1stwo. Z dodaniem siedmiu ksi\'b9g \'abPraw\'bb, t. I-II, prze\'b3. i opra\'e6.
\par W. Witwicki, Warszawa 1958; Pa\'f1stwo, t. I-II, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa
\par 1991; pt. Rzeczpospolita, prze\'b3., wst. i obj. S. Lisiecki, Krak\'f3w 1928 (PAU Bibl.
\par Przek\'b3. z Lit. Staro\'bfytn.). - Parmenides, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa
\par 1961. - Prawa, przet. i opra\'e6. M. Maykowska, Warszawa 1960 (BKF). - Protago-
\par ras, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa 1958 (wyd. II 1991). - \'abSofista\'bb
\par i \'abPolityk\'bb, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa 1956 (BKF). - Teajtet, prze\'b3.
\par i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa 1959. - Timajos; Kritias, prze\'b3. i opra\'e6.
\par W. Witwicki, Warszawa 1960; Timajos; Kritias albo Atlantyk, prze\'b3., wst. i koment.
\par P. Siwek, Warszawa 1986 (BKF). - Uczta, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa
\par 1957 (wyd. XI 1994); pt. Biesiada, prze\'b3. E. Zwolski, Krak\'f3w 1993. - Uczta;
\par
\par Eutyfron; Obrona Sokratesa; Kriton; Fedon, prze\'b3. i opra\'e6. W. Witwicki, Warszawa
\par 1982 (wyd. IV 1988).
\par
\par Pseudo-Platon \'abAlkibiades I\'bb i inne dialogi oraz \'abDefinicje\'bb, prze\'b3., wst. i koment.
\par L. Regner, Warszawa 1973 (BKF). - \'abZimorodek\'bb i inne dialogi, prze\'b3, wst.
\par i koment. L. Regner, Warszawa 1985 (BKF).
\par
\par P loty n (Plotinus), Enneady, t. I-II, prze\'b3. i wst. A. Krokiewicz, Warszawa 1959
\par (BKF).
\par
\par 205
\par
\par Plutarch (Plutarchus), Cztery \'bfywoty. Lizander, Sulla; Demostenes; Cyceron, prze\'b3.
\par przedm. i przyp. M. Bro\'bfek, wst. T. Sinko, Warszawa 1954. - Jak m\'b3odzie\'bf powinna
\par s\'b3ucha\'e6 poet\'f3w, prze\'b3. Sekcja czytania autor\'f3w greckich Warsz. Ko\'b3a PTF, wst.
\par koment. i red. G. Pianko i L. Winniczuk, Warszawa 1957. - Moralia. Wyb\'f3r pism
\par filozoficzno-popularnych, prze\'b3. i opra\'e6. Z. Abramowicz\'f3wna, Wroc\'b3aw 1954 (BN).
\par - Moralia (Wyb\'f3r), t. I-II, [odmienny ni\'bf poprzedni], prze\'b3., wst. i przyp.
\par Z. Abramowicz\'f3wna, Warszawa 1977-1988 (BKF). - \'afywoty stawnych m\'ea\'bf\'f3w.
\par Wyb\'f3r, prze!., przedm. i przyp. M. Bro\'bfek, wst. i obj. T. Sinko, Wroc\'b3aw 1956
\par (BN). - \'afywoty stawnych m\'ea\'bf\'f3w (z \'afywot\'f3w r\'f3wnoleglych) [zawarto\'9c\'e6 odmienna
\par ni\'bf w poprzednim wyborze], prze\'b3. i opra\'e6. M. Bro\'bfek, Wroc\'b3aw 1976 (BN).
\par
\par Pseudo-Plutarch, O muzyce, prze\'b3. K. Badol, Wroc\'b3aw 1992.
\par
\par Polibiusz (Polibius), Dzieje, t. I, prze\'b3. i opra\'e6. S. Hammer, Wroc\'b3aw 1957 (PLA);
\par
\par t. II, prze\'b3. S. Hammer i M. Bro\'bfek, przyp. J. Wolski, Wroc\'b3aw 1962 (PLA).
\par
\par Polikarp (Po\'b3ycarpus), List do Filipens\'f3w, prze\'b3. ks. B. Wilamowski, Warszawa
\par 1920; zob. te\'bf Ireneusz.
\par
\par Porfiriusz (Porphyrius), Isagoga [wydana \'b3\'b9cznie z: Arystoteles, Kategorie...,
\par prze\'b3., wst. i przyp. K. Le\'9cniak, Warszawa 1975 (BKF)].
\par
\par Porfiriusz (Porphyrius), J a m b l i c h (lamblichus), Anonim, \'afywoty Pitagora-
\par . s\'b9, prze\'b3., wst. i opra\'e6. J. Gajda-Krynicka, Wroc\'b3aw 1993.
\par
\par Prokopiusz (Procopius) z Cezarei, Historia sekretna, prze\'b3., wst. i przyp.
\par A. Konarek, Warszawa 1969.
\par
\par Pseudo-Dionizy (Dionysius) Areopagita, O imionach Bo\'bfych, prze\'b3. E. Bu\'b3-
\par hak, Lublin 1995. - Pisma, prze\'b3. E. Bu\'b3hak, Krak\'f3w 1932.
\par
\par Pseudo-Longinos (Cassius Longinus) zob. Trzy poetyki klasyczne.
\par
\par Safona (Sappho), Pie\'9cni, prze\'b3. i wst. J. Brzostowska, Warszawa 1961 (wyd. III
\par 1978); prze\'b3. ta\'bf, wst. A. Nawrocki, Warszawa 1993; - Poezje wybrane, wybr.
\par i prze\'b3. J. Brzostowska, Warszawa 1973; zob. te\'bf Alkajos.
\par
\par Sekstus Empiryk (Sextus Empiricus), Przeciw logikom, prze\'b3. i opra\'e6. I. D\'b9mb-
\par ska, Warszawa 1970 (BKF). - Zarys\'f3w Pirro\'f1skich ksi\'eaga pierwsza, druga i trzecia,
\par prze\'b3. i wst. A. Krokiewicz, Krak\'f3w 1931.
\par
\par Sofokles (Sophocles), Antygona, prze\'b3. K. Morawski, opra\'e6. S. Srebrny, Wroc\'b3aw
\par 1950 (BN); przejrz. i uzup. J. \'a3anowski, Wroc\'b3aw 1995, wyd. XII, BN); prze\'b3.
\par i opra\'e6, [popr. i uzup.] M. Bro\'bfek, Wroc\'b3aw 1986 (wyd. X). - Elektro, prze\'b3.
\par K. Morawski, opra\'e6. S. Srebny, Wroc\'b3aw 1951 (BN). - Filoktet, prze\'b3. i opra\'e6.
\par J. \'a3anowski, Warszawa 1975. - Kr\'f3l Edyp, prze\'b3. i opra\'e6. S. Srebrny, Wroc\'b3aw 1952
\par (BN). - Tragedie. Ajas; Antygona; Trachinki; Kr\'f3l Edyp; Elektro; Filoktet; Edyp
\par w Kolonos, prze\'b3. K. Morawski, opra\'e6 i wst. Z. Kubiak, Warszawa 1969. - Tropicie-
\par le (Ichneutfli), prze\'b3., wst. i obj. A. Bednarowski, Brody 1913; zob. te\'bf Antologia
\par tragedii greckiej; zob. te\'bf Dramaty greckie.
\par
\par Sokrates Scholastyk (Socrates Scholasticus), Historia Ko\'9ccio\'b3a, prze\'b3. i opra\'e6.
\par S. Kazikowski, Warszawa 1972; prze\'b3. S. Kazikowski, wst. E. Wipszycka, koment.
\par A. Zi\'f3\'b3kowski, Warszawa 1986.
\par
\par Synezjusz (Synesius) z C y ren y. Pochwala \'b3ysiny, prze\'b3. i wst. L. Koty\'f1ski,
\par Warszawa 1963.
\par
\par Teodoret z Cyru (Theodoretus Cyriensis), Dzieje milosci Bo\'bfej (Historia mni-
\par ch\'f3w), prze\'b3. K. Augustyniak, wst. E. Wipszycka, K. Augustyniak, koment.
\par
\par 206
\par
\par E. Wipszycka, R. Turzy\'f1ski, Krak\'f3w-Tyniec 1995 (\'8fM). - Leczenie chor\'f3b helleniz-
\par mu, prze\'b3., wst. i obj. S. Kalinkowski, Warszawa 1981. - Listy, prze\'b3., wst. i koment.
\par J. Rado\'bfycki, Warszawa 1987.
\par
\par Teofrast (Theophrastus), Badania nad ro\'9clinami, prze\'b3. i opra\'e6. J. Schnayder, Krak\'f3w
\par 1961. - Charaktery, prze\'b3. M. Bro\'bfek, Warszawa 1951. - Pisma wybrane, t. I, Pisma-
\par filozoficzne i wybrane pisma przyrodnicze, prze\'b3. i opra\'e6. D. Gromska, J. Schnayder,
\par Charaktery, prze\'b3. I. D\'b9mbska, opra\'e6. D. Gromska, Warszawa 1963 (BKF).
\par
\par Teokryt (Theocritus), Sielanki [wyb\'f3r], prze\'b3. i opra\'e6. A. Sandauer, Warszawa 1953
\par (wyd. IV 1981); zob. te\'bf Sielanka grecka.
\par
\par Tukidydes (Thucydides), Wojna peloponeska, prze\'b3. i wst. K. Kumaniecki, Warszawa
\par 1957 (wyd. III 1988); prze\'b3. K. Kumaniecki, opra\'e6. R. Turasiewicz, Wroc\'b3aw 1991 (BN).
\par
\par Z o s i m o s (Zosimus), Nowa historia, prze\'b3. E. Cichocka, wst. i koment. E. Wipszycka,
\par Warszawa 1993.
\par
\par Opracowania
\par
\par Wyb\'f3r bibliografii poni\'bfej podany ma dopom\'f3c czytelnikowi niniejszego zarysu
\par pragn\'b9cemu pog\'b3\'eabi\'e6 swe wiadomo\'9cci. Zawiera tytu\'b3y wa\'bfniejszych ksi\'b9\'bfek polskich
\par oraz polskich przek\'b3ad\'f3w z literatury naukowej obcej omawiaj\'b9cych ca\'b3o\'9c\'e6 literatury
\par greckiej, monografie gatunk\'f3w literackich i poszczeg\'f3lnych autor\'f3w, ksi\'b9\'bfek pod-
\par stawowych z dziedzin bliskich a istotnych dla t\'b3a zjawisk literackich: historii, historii
\par filozofii, kultury, religii, jak r\'f3wnie\'bf opracowania dotycz\'b9ce zwi\'b9zk\'f3w staro\'bfytnej
\par literatury greckiej z literatur\'b9 i kultur\'b9 polsk\'b9. Uwzgl\'eadnione s\'b9 zar\'f3wno prace
\par badawcze, jak najwybitniejsze pozycje popularnonaukowe. W wychodz\'b9cym od
\par r. 1946 ,,Meandrze", czasopi\'9cmie popularnonaukowym, ukazuje si\'ea bibliografia pt.
\par Antyk w Polsce, daj\'b9ca pe\'b3ny przegl\'b9d bie\'bf\'b9cej polskiej literatury na tematy an-
\par tyczne. Tematyk\'ea badawcz\'b9 w tej dziedzinie uprawia \'84Eos", mi\'eadzynarodowy organ
\par Polskiego Towarzystwa Filologicznego, ukazuj\'b9ce si\'ea od r. 1891 pismo specjalistycz-
\par ne, publikuj\'b9ce artyku\'b3y r\'f3wnie\'bf po \'b3acinie i w tzw. j\'eazykach kongresowych. Szerokiej
\par popularyzacji s\'b3u\'bfy \'84Filomata" czasopismo za\'b3o\'bfone w r. 1929 przez Ryszarda
\par Ganszy\'f1ca (Gansi\'f1ca).
\par
\par Ukazuje si\'ea czasopismo po\'9cwi\'eacone kulturze wczesnochrze\'9ccija\'f1skiej \'84Vox Pat-
\par rum" wydawane do\'9c\'e6 nieregularnie przez Mi\'eadzywydzia\'b3owy Zak\'b3ad Antyku Chrze\'9c-
\par cija\'f1skiego KUL w Lublinie od r. 1981 pod red. ks. S. Longosza. Do r. 1994 - 18
\par tom\'f3w. Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie wydaje seri\'ea rozpraw po\'9cwi\'eaco-
\par nych staro\'bfytno\'9cci chrze\'9ccija\'f1skiej \'84Studia Antiquitatis Christianae", do 1994 - 10
\par tom\'f3w.
\par
\par Zar\'f3wno w ksi\'b9\'bfkach ni\'bfej wymienionych, jak przy t\'b3umaczeniach autor\'f3w
\par greckich poprzedniego wykazu, znajdzie czytelnik skierowania do literatury specjalis-
\par tycznej w j\'eazykach obcych. Trzy z wymienianych tam cz\'easto serii: Biblioteka Klasy-
\par k\'f3w Filozofii (BKF), Biblioteka Przek\'b3ad\'f3w z Literatury Antycznej (PLA), a zw\'b3asz-
\par cza Biblioteka Narodowa (BN), przynosz\'b9 we wst\'eapach w\'b3a\'9cciwie ma\'b3e monografie
\par autor\'f3w i gatunk\'f3w literackich, nadto BN - cenne \'84dzieje po\'9cmiertne" dzie\'b3 i auto-
\par r\'f3w. Popularne kr\'f3tkie monografie ukazuj\'b9 si\'ea w wydawanej przez Oddzia\'b3 Polskiej
\par Akademii Nauk w Krakowie serii Nauka dla wszystkich (NW), obszerniejsze opraco-
\par .wania w cyklu monografii autor\'f3w staro\'bfytnych wydawanym przez Ossolineum we
\par Wroc\'b3awiu (Oss).
\par
\par 208
\par
\par A 11 a n e r B., S t u i b e r A., Patrologia, prze\'b3. P. Pachciarek, Warszawa 1990. Kla-
\par syczny podr\'eacznik patrologii z doskona\'b3\'b9 bibliografi\'b9, lepsz\'b9 ni\'bf w oryginale dzi\'eaki
\par uzupe\'b3nieniu jej przez ks. W. Myszora. Brak natomiast bibliografii polskiej (sic!).
\par
\par Bocian M., K r a u t U., L e n z J., Leksykon postaci biblijnych, prze\'b3. J. Zychowicz,
\par Krak\'f3w 1995. Fundamentalne dzie\'b3o dla poznania dalszych los\'f3w postaci biblij-
\par nych w kulturze \'9cwiatowej.
\par
\par Bravo B.,Wipszycka E., Historia staro\'bfytnych Grek\'f3w, Warszawa, t. I 1988,
\par t. III 1992 [t. II w przygotowaniu]. Wy\'9cmienita nowatorska synteza historyczna.
\par
\par B u k o w s k i ks. K., Biblia a literatura polska. Warszawa 1984.
\par
\par Charpentier E., Czytaj\'b9c Stary Testament, prze\'b3. A. \'afelechowska, W\'b3oc\'b3awek [b.r.w.].
\par
\par C h o d k o w s k i R. R., Aischylos i jego tragedie, Lublin 1994. Pierwsza polska obszer-
\par na monografia tw\'f3rczo\'9cci wielkiego tragika.
\par
\par Czerniatowicz J., Recepcja poezji greckiej w Polsce w XVI-XVIII w., Wroc\'b3aw 1966.
\par
\par Czerniatowicz J., Z dziej\'f3w grecystyki w Polsce w okresie Odrodzenia, Wroc\'b3aw 1965.
\par
\par Czerniatowicz J., Ksi\'b9\'bfka grecka \'9credniowieczna i renesansowa, Wroc\'b3aw 1976
\par [w ossoli\'f1skiej serii Ksi\'b9\'bfki o ksi\'b9\'bfce].
\par
\par Czerniatowicz J., Mazur C., Recepcja antyku chrze\'9ccija\'f1skiego w Polsce.
\par Materia\'b3y bibliograficzne, t. I, cz. 1-2, Lublin 1978-1983. Pionierskie dzie\'b3o w skali
\par europejskiej zawieraj\'b9ce bibliografi\'ea polsk\'b9 wszystkich dziel dotycz\'b9cych antyku
\par chrze\'9ccija\'f1skiego do XIX wieku [druga cz\'ea\'9c\'e6, mimo zebrania ca\'b3o\'9cci materia\'b3u, nie
\par mog\'b3a ujrze\'e6 \'9cwiat\'b3a dziennego].
\par
\par Czuj ks. J., Patrologia, Pozna\'f1 1954 (wyd. III).
\par
\par D a n i e l o u J., M a r r o u H. I., Historia Ko\'9ccio\'b3a, t. I, Od pocz\'b9tk\'f3w do roku 600,
\par wst. R. Aubert, prze\'b3. M. Tarnowska, Warszawa 1984. Podstawowy podr\'eacznik
\par historii Ko\'9ccio\'b3a staro\'bfytnego, opatrzony dobr\'b9 bibliografi\'b9, tak\'bfe polsk\'b9.
\par
\par D \'b9 m b s k a I., Zarys historii filozofii greckiej, Lublin 1993.
\par
\par D e m b i \'f1 s k a-S i u r y D., Platyn, Warszawa 1995.
\par
\par Duchowo\'9c\'e6 monastycyzmu staro\'bfytnego, materia\'b3y sesji w Ty\'f1cu 16-19 XI 1994, pod
\par red. ks. M. Starowieyskiego, Krak\'f3w-Tyniec 1994.
\par
\par Dworacki S., Eupolis i fragmenty jego komedii, Pozna\'f1 1991.
\par
\par Gajda J., Sofi\'9cci, Warszawa 1989.
\par
\par G l i \'9c c i \'f1 s k i J., Wsp\'f3listotny Ojcu, \'a3\'f3d\'9f 1992. Om\'f3wienie arianizmu.
\par
\par G\'b3ombiowski K., Ksenofont: \'bfo\'b3nierz i pisarz, Wroc\'b3aw 1993.
\par
\par G r a v e s R., Mity greckie, prze\'b3. H. Krzeczkowski, wst. A. Krawczuk, Warszawa
\par 1982 (wyd. IV). Ksi\'b9\'bfka zawiera zar\'f3wno tre\'9c\'e6 mit\'f3w, jak i ich religioznawcz\'b9
\par i etnograficzn\'b9 analiz\'ea, do tych jednak nale\'bfy si\'ea odnosi\'e6 ostro\'bfnie, gdy\'bf bywaj\'b9
\par odbiciem zarzuconych ju\'bf nieraz w nauce teorii.
\par
\par G r i m a l P., S\'b3ownik mitologii greckiej i rzymskiej, red. nauk. J. \'a3anowski, przek\'b3.
\par zbi\'f3r., Wroc\'b3aw 1987. Poszczeg\'f3lne has\'b3a opatrzone powo\'b3aniami na podstawowe
\par \'9fr\'f3d\'b3a u autor\'f3w antycznych.
\par
\par Hammond N. G. L..Dzieje Grecji, prze\'b3. A. \'8cwiderk\'f3wna, Warszawa 1973 (wyd. D 1977).
\par Opracowanie dziej\'f3w klasycznej Grecji pi\'f3ra wybitnego specjalisty angielskiego.
\par
\par H a r r i n g t o n W. J., Klucz do Biblii, prze\'b3. J. Marz\'eacki, Warszawa 1982 (wyd. III 1995).
\par
\par H a u s s i g H. W., Historia kultury bizanty\'f1skiej, prze\'b3. T. Zab\'b3udowski, Warszawa
\par 1969 (wyd. II 1980). Dzie\'b3o kontrowersyjne; w \'bfadnym wypadku nie si\'eaga\'e6 do
\par wydania pierwszego roj\'b9cego si\'ea od b\'b3\'ead\'f3w.
\par
\par 209
\par
\par J u r e w i c z O., Historia literatury bizanty\'f1skiej, Wroc\'b3aw 1984.
\par K o m o r n i c k'a A. M., Poezja staro\'bfytnej Grecji. Wybrane zagadn1''"111' \'a3od\'9f 1987-
\par Komornicka A. M., Simonides z Keos - poeta i m\'eadrzec, Wrod^ "^-
\par K o r u s K. Nauka i nauczanie w opinii staro\'bfytnych Grek\'f3w, Krakt^ -\'b0" (N").
\par K o r u s K., Od retoryki do satyry greckiej, Krak\'f3w 1988 (NW).
\par K o r u s K.., Tw\'f3rczo\'9c\'e6 Plutarcha z Cheronei, Krak\'f3w 1978 (NW).
\par K o w a l s k'i J., Rozw\'f3j cywilizacji greckiej, wst. B. Bili\'f1ski, Warsz^ 1950- Wydana
\par po\'9cmietnie z r\'eakopis\'f3w autora bardzo osobista interesuj\'b9ca m^rp^tac^a zjawisk
\par
\par kultury i literatury greckiej.
\par Krawczuk A., Julian Apostata, Warszawa 1974.
\par Krawczuk A., Pan i jego filozof, Rzecz o Platonie, Warszawa 19w-
\par Krawczuk A., Perykles i Aspazja, Wroc\'b3aw 1967.
\par Krawczuk A., Sennik. Artemidora, Wroc\'b3aw 1972.
\par Krawczuk A., Siedmiu przeciw Tebom, Warszawa 1968.
\par Krawczuk A., Sprawa Alkibiadesa. Warszawa 1968.
\par K r a w c z u k A., Wojna troja\'f1ska. Mit i historia. Warszawa 1974. \bullet T0 ^Y "greckie"
\par
\par popularyzacji z dorobku historyka staro\'bfytno\'9cci, \'bfywo napisane, dW^ plastyczny
\par
\par obraz t\'b3a wydarze\'f1 literackich.
\par
\par Krokiewicz A., Arystoteles, Pirron i Platyn, Warszawa 1974.
\par Krokiewicz A., Etyka Demokryta i hedonizm Arystypa, Warszs^ i\bullet 'JU\bullet
\par Krokiewicz A., Hedonizm Epikura, Warszawa 1961.
\par Krokiewicz A., Moralno\'9c\'e6 Homera i etyka Hezjoda, Warszawa "J"
\par Krokiewicz A., Nauka Epikura, Krak\'f3w 1929.
\par Krokiewicz A., Sceptycyzm grecki, t. I, Od Pirrona do Karr/'"^ Warszawa
\par
\par 1962, t. II, Od Filona do Sekstusa, Warszawa 1966.
\par Krokiewicz A., Sokrates, Warszawa 1958.
\par Krokiewicz A., Studia orfickie. Warszawa 1947.
\par Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej. Od Talesa do Platon^' Warszawa 1971.
\par
\par Seria monografii jednego z najlepszych znawc\'f3w przedmiotu ('bejmuje W\'b3a\'9cciwie
\par
\par ca\'b3o\'9c\'e6 filozofii greckiej.
\par
\par K r o \'f1 s k a I., Sokrates, Warszawa 1968 (wyd. V 1989).
\par Kumaniecki K.' Historia kultury staro\'bfytnej Grecji i Rzymf- Warszawa 1987
\par
\par (wyd. IX). Podstawowy podr\'eacznik pi\'f3ra jednego z najwybil"1\'ae)52^'^ polskich
\par
\par filolog\'f3w klasycznych XX wieku.
\par
\par Kumaniecki K., Ma\'f1kowski J. Homer, Warszawa 1974 Biblioteka Polonis-
\par tyki). Opr\'f3cz Rzeczy o Homerze ksi\'b9\'bfka zawiera wyb\'f3r wa\'bfniejszyc1 artyku\'b3\'f3w nauko-
\par wych i wypis\'f3w Z opracowa\'f1 oraz wyb\'f3r tekst\'f3w literackich z Hon:\'ae1'\'ae1" zwi\'b9zanych.
\par L e g o w i c z J.. Historia filozofii staro\'bfytnej Grecji i Rzymu, Warsz^8 1-0" W". II)-
\par Lengauer W., Religijno\'9c\'e6 staro\'bfytnych Grek\'f3w, Warszawa 1994
\par Le\'9cni a k K., Arystoteles, Warszawa 1965 (wyd. III 1989).
\par L e \'9c n i a k K., Materiali\'9cci greccy w epoce przedsokratejskiej. Wan^^ m/-
\par L e \'9cni\'b9 k K.', Platon, Warszawa 1968 (wyd. przejrz. i popr.). Niewielkim mono-
\par grafiom towarzysz\'b9 te\'bf wybory tekst\'f3w omawianych filozof\'f3w.
\par \'a3 a n o w s k i J.. \'8cwi\'eate igrzyska olimpijskie, Warszwa 1981. Popula\'99"'1111^81 ks^i\bullet
\par ka o staro\'bfytnych igrzyskach oparta w szerokim zakresie na poW^^y^ w P\'99'
\par k\'b3adach tekstach z literatury greckiej.
\par
\par 210 |
\par
\par \'a3awi\'f1ska-Tyszkowska J., Bukolika grecka, Wroc\'b3aw 1981 (Prace Wroc\'b3aw-
\par skiego Towarzystwa Naukowego). Monografia gatunku.
\par
\par Malingrey A. M., Wczesnochrze\'9ccija\'f1ska literatura grecka, prze\'b3. ks. M. Staro-
\par
\par wieyski, Tarn\'f3w 1995. Popularny zarys.
\par
\par Mata encyklopedia \'9cwiata antycznego, t. I-II, praca zbi\'f3r, (red. t. I, G. Pianko; red.
\par t. II, Z. Piszczek), Warszawa 1958-1962, nast. pt. Mata encyklopedia kultury
\par antycznej A-Z, red. Z. Piszczek, Warszawa 1966 (wyd. VIII 1990).
\par Maty s\'b3ownik kultury antycznej. Grecja - Rzym, pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1962
\par (wyd. III 1976). Bardzo wygodny podr\'eaczny s\'b3ownik, ilustrowany, zawieraj\'b9cy
\par pr\'f3cz hase\'b3 tak\'bfe artyku\'b3y przegl\'b9dowe zagadnie\'f1.
\par
\par M a r r o u H. I., Historia wychowania w staro\'bfytno\'9cci, prze\'b3. S. \'a3o\'9c, Warszawa 1968.
\par
\par Maykowska M., Klasyczna teoria wymowy. Warszawa 1956. Zwi\'eaz\'b3e, kompetentne
\par wprowadzenie w staro\'bfytn\'b9 retoryk\'ea.
\par
\par M \'ea d a l a S., Wprowadzenie do literatury mi\'eadzy te stamentalnej, Krak\'f3w 1994.
\par
\par Mit - cz\'b3owiek - literatura, praca zbiorowa, red. nauk. i wst. S. Stabry\'b3a, Warszawa
\par 1992. Dziewi\'ea\'e6 esej\'f3w traktuj\'b9cych o s\'b3ynniejszych mitach i ich literackich losach
\par (Prometeusz, Demeter i Persefona, Tezeusz i Ariadna, Orfeusz i Eurydyka, Narcyz,
\par Edyp, Antygona, Elektra i Orestes, Odyseusz).
\par
\par Parandowski J., Mitologia - wiele wyda\'f1 klasycznego ju\'bf u nas \'84podr\'eacznika",
\par pi\'f3ra wybitnego pisarza, znawcy i mi\'b3o\'9cnika antyku. Opublikowana po raz pierwszy
\par w r. 1924. Swego rodzaju dope\'b3nienie Mitologu stanowi w tym\'bfe 1924 roku wydany
\par Eros na Olimpie, zbi\'f3r opowie\'9cci mitycznych, kt\'f3rych autor \'84w imi\'ea wy\'bfszych wska-
\par za\'f1 pedagogicznych" nie m\'f3g\'b3 umie\'9cci\'e6 w ksi\'b9\'bfce przeznaczonej pocz\'b9tkowo dla m\'b3o-
\par dzie\'bfy szkolnej. Ostatnie wydanie Mitologii (wyd. XXIV Krak\'f3w 1992), Erosa... (1978).
\par
\par P\'b9kci\'f1ska M., Antyczny romans grecki wczesnego okresu. Warszawa 1981. Mono-
\par grafia gatunku.
\par
\par Pieszczoch ks. S., Patrologia. Wprowadzenie w studium Ojc\'f3w Ko\'9ccio\'b3a, Pozna\'f1
\par 1964. Bibliografia polska pi\'f3ra ks. S. Longosza; pt Patrologia, t. I, Dzia\'b3alno\'9c\'e6
\par Ojc\'f3w oraz Polskoj\'eazyczna bibliografia 1900-1993, ks. S. Longosz, (wyd. II),
\par Gniezno 1994; t. II, Ojcowie m\'f3wi\'b9 [antologia tekst\'f3w] zob. Teksty w przek\'b3adach
\par polskich.
\par
\par P i e t r a s H., By nie milcze\'e6 o Bogu, Krak\'f3w 1992
\par
\par P o l a s z e k E., Antyczny romans grecki, Krak\'f3w 1986 (NW).
\par
\par P o p o w s k i ks. R., Wielki s\'b3ownik grecko-polski Nowego Testamentu, wydanie z peln\'b9
\par lokalizacj\'b9 greckich hase\'b3, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasowniko-
\par wych, Warszawa 1994.
\par
\par R a h n e r H., Ko\'9cci\'f3\'b3 i pa\'f1stwo we wczesnym chrze\'9ccija\'f1stwie, prze\'b3. J. Rado\'bfycki,
\par Warszawa 1986 (tu m.in. wa\'bfna antologia tekst\'f3w).
\par
\par R e a l e G., Historia filozofii staro\'bfytnej, t. I, Od pocz\'b9tk\'f3w do Sokratesa, prze\'b3.
\par E. I. Zieli\'f1ski, Lublin 1994.
\par
\par R o m i 11 y J., Tragedia grecka, prze\'b3. I. S\'b3awi\'f1ska, Warszawa 1994.
\par
\par Rostropowicz J., Apolloniosa z Rodos epos o Argonautach, Opole 1988 (Studia
\par i monografie WSP).
\par
\par Rubinkiewicz ks. R., Wprowadzenie do apokryf\'f3w Starego Testamentu, Lublin 1987.
\par
\par Simon M., Cywilizacja wczesnego chrze\'9ccija\'f1stwa (I-IV w.), prze\'b3. E. B\'b9kowska,
\par Warszawa 1989. Podstawowe dzie\'b3o dotycz\'b9ce kultury wczesnego chrze\'9ccija\'f1stwa.
\par
\par 211
\par
\par S i n k o T., Literatura grecka, 1.1 cz. 1-2, t. II cz. 1-2, t. III cz. 1-2, Krak\'f3w-Wroctaw
\par 1931-1954, oraz Zarys literatury greckiej, t. I-II, Warszawa 1959. Pomnikowe
\par dzie\'b3o \'bfycia autora, wyj\'b9tkowe w \'9cwiatowej filologii klasycznej tak obszerne po-
\par traktowanie ca\'b3o\'9cci literatury greckiej przez jednego uczonego. Literatura \'84wielka"
\par (trzytomowa) liczy ok. 3000 stron du\'bfego formatu i daje pe\'b3ne wprowadzenie
\par we wszystkie zagadnienia, zawiera te\'bf bogat\'b9 bibliografi\'ea. Zarys (dwutomowy) jest
\par w\'b3a\'9cciwie jej skr\'f3tem, z dope\'b3nieniem wynik\'f3w bada\'f1 p\'f3\'9fniejszych po koniec lat
\par pi\'ea\'e6dziesi\'b9tych. Specyficzne dla dzie\'b3a jest traktowanie dalszych los\'f3w i ech pi\'9cmiennic-
\par twa greckiego zw\'b3aszcza w Polsce, gdzie pionierem tych bada\'f1 by\'b3 w\'b3a\'9cnie Tadeusz
\par
\par Sinko.
\par
\par Sinko T., Antyk Wyspia\'f1skiego, Krak\'f3w 1922 (wyd. II).
\par Sinko T., Echa klasyczne w literaturze polskiej. Dwana\'9ccie studi\'f3w i szkic\'f3w, Krak\'f3w
\par
\par 1923.
\par
\par Sinko T., Hellada i Roma w Polsce. Przegl\'b9d utwor\'f3w na tematy klasyczne w literatu-
\par rze polskiej ostatniego stulecia. Lw\'f3w 1933.
\par
\par Sinko T., Hellenizm Juliusza S\'b3owackiego, Warszawa 1925.
\par
\par Sinko T., Mickiewicz i antyk, Wroc\'b3aw-Krak\'f3w 1957.
\par
\par Slownik pisarzy antycznych, pod red. A. \'8cwiderk\'f3wny, Warszawa 1982 (wyd. II 1990).
\par Zawiera zwi\'eaz\'b3e has\'b3a-artyku\'b3y o pisarzach greckich i rzymskich, najwa\'bfniejsze dane
\par biograficzne, tytu\'b3y dzie\'b3 i ich charakterystyki, wymienia polskich t\'b3umaczy.
\par
\par Srebrny S., Teatr grecki i polski, wybr. i opra\'e6. S. G\'b9ssowski, Warszawa 1984. Zbi\'f3r
\par pism polskich najlepszego w naszej filologii znawcy dramatu i teatru greckiego,
\par sk\'b3adaj\'b9cy si\'ea na swoist\'b9 syntez\'ea. Wydawca do\'b3\'b9czy\'b3 m.in. bardzo u\'bfyteczny wykaz
\par inscenizacji staro\'bfytnych dramat\'f3w greckich w Polsce do r. 1980 (s. 713-736).
\par
\par S t a b r y \'b3 a S., Antyczna teoria literatury, Krak\'f3w 1982 (NW).
\par
\par S t a b r y \'b3 a S., Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze
\par polskiej w latach 1945-1975, Krak\'f3w 1983. Cenna, obszerna ksi\'b9\'bfka przedstawiaj\'b9-
\par ca zasi\'eag i funkcje oddzia\'b3ywania antyku grecko-rzymskiego na pi\'9cmiennictwo
\par w kraju w ostatnim p\'f3\'b3wieczu (po Helladzie i Romie T. Sinki) ze szczeg\'f3lnym
\par
\par uwzgl\'eadnieniem tw\'f3rczo\'9cci po II wojnie \'9cwiatowej.
\par S t a b r y \'b3 a S., Mitologia dla doros\'b3ych. Bogowie - herosi - ludzie, Warszawa-Krak\'f3w
\par
\par 1995. Najnowsza polska zbeletryzowana mitologia.
\par S t a b r y \'b3 a S.. Staro\'bfytna Grecja, Warszawa 1988 (Biblioteka Polonistyki)
\par S t a b r y \'b3 a S., \'8cpiewaj mi Muzo. Cztery opowie\'9cci o poetach greckich [Safona, Homer,
\par
\par Arystofanes, Sofokles], Katowice 1988.
\par
\par Starowieyski ks. M., Sobory Ko\'9ccio\'b3a niepodzielonego. I, Tarn\'f3w 1994.
\par Szarmach M., Dion z Prusy. Monografia historyczno-literacka, Toru\'f1 1979 (Roz-
\par prawy UMK).
\par Szasty\'f1ska-Siemion A., Epinikion greckie. Monografia gatunku, Wroc\'b3aw
\par
\par 1975 (Prace Wroc\'b3awskiego Towarzystwa Naukowego).
\par
\par Szasty\'f1ska-Siemion A., Safona - muza z Mityleny, Wroc\'b3aw 1993. Mono-
\par grafia i wy\'9cmienite interpretacje.
\par
\par S z y m u s i a k ks. J. M., Grzegorz Teolog, wst. H. du Lubac, Pozna\'f1 1965. Mono-
\par grafia Grzegorza z Nazjanzu z antologi\'b9 tekst\'f3w.
\par
\par Szymusiak ks. J. M.-Starowieyski ks. M., Slownik wczesnochrze\'9ccija\'f1-
\par skiego pi\'9cmiennictwa, Pozna\'f1 1971. W pierwszej cz\'ea\'9cci zawiera biogramy pisarzy,
\par
\par 212
\par
\par w drugiej chronologi\'ea i bibliografi\'ea, w trzeciej artyku\'b3y syntetyczne dotycz\'b9ce
\par r\'f3\'bfnych temat\'f3w zwi\'b9zanych z kultur\'b9 wczesnochrze\'9ccija\'f1sk\'b9.
\par
\par Swiderk\'f3wna A., Bogowie zeszli z Olimpu, Warszawa 1991. Na s. 291-332
\par doskona\'b3y szkic o literaturze grecko-\'bfydowskiej w Aleksandrii.
\par
\par Swiderk\'f3wna A., Hellada kr\'f3l\'f3w. Warszawa 1969 (wyd. II). \'afywo nakre\'9clone
\par dzieje okresu hellenistycznego oparte na najnowszych badaniach.
\par
\par Swiderk\'f3wna A., Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta. War-
\par szawa 1978 (wyd. II). Jakby uzupe\'b3niaj\'b9ca poprzedni\'b9 szeroka panorama cywilizacji
\par hellenistycznej.
\par
\par Swiderk\'f3wna A., Rozmowy o Biblii, Warszawa 1994.
\par
\par Swiderk\'f3wna A., N o w i c k a M., Ksi\'b9\'bfka si\'ea rozwija, Wroc\'b3aw 1970 (Ksi\'b9\'bfka
\par o ksi\'b9\'bfce). Dzieje ksi\'b9\'bfki w antyku, bardzo u\'bfyteczne w na\'9cwietlaniu warunk\'f3w
\par technicznych i socjologii literatury greckiej.
\par
\par Tatarkiewicz W., Historia estetyki, t. I Estetyka staro\'bfytna, Wroc\'b3aw 1960
\par - pe\'b3ny przegl\'b9d zagadnie\'f1 wraz z wyborem tekst\'f3w, r\'f3wnie\'bf w greckich orygina-
\par \'b3ach. Tego\'bf autora Historia filozofii, t. Filozofia staro\'bfytna i \'9credniowieczna. War-
\par szawa 1993 (wyd. XIII) to klasyczny ju\'bf u nas podr\'eacznik o precyzyjnym i jasnym
\par uj\'eaciu i uk\'b3adzie.
\par
\par Turasiewicz R., Demostenes, Krak\'f3w 1992 (NW).
\par
\par Turasiewicz R., Herodot i jego dziel\'b9, Krak\'f3w 1979 (NW).
\par
\par Turasiewicz R., Homer i jego \'9cwiat, Krak\'f3w 1971 (NW).
\par
\par Yademecum historyka staro\'bfytnej Grecji i Rzymu, pod red. E. Wipszyckiej. t. I,
\par opra\'e6. B. Bravo, A. Krzy\'bfanowska, A. Kunisz, J. Trynkowski,
\par E. Wipszycka, Warszawa 1983 (wyd. III); t. II, opra\'e6. J. Kolendo,
\par E. Wipszycka, J. Zab\'b3ocka. Specjalistyczny podr\'eacznik, a r\'f3wnocze\'9cnie
\par ksi\'b9\'bfka wy\'9cmienicie wprowadzaj\'b9ca w historiografi\'ea antyczn\'b9 jako gatunek literac-
\par ki, we wsp\'f3\'b3czesny stan wiedzy historycznej o antyku.
\par
\par V e r n a n t J.-P., \'8fr\'f3d\'b3a my\'9cli greckiej, prze\'b3. J. Szacki, Warszawa 1969.
\par
\par W dawnych Atenach, Wroc\'b3aw 1971. Przek\'b3ad dzie\'b3a zbiorowego autor\'f3w obcych (g\'b3\'f3wnie
\par w\'b3oskich), daj\'b9cego przekr\'f3j Aten epoki klasycznej, popularne, bogato ilustrowane.
\par
\par Wipszycka E., Ko\'9cci\'f3l w \'9cwiecie p\'f3\'9fnego antyku. Warszawa 1994.
\par
\par W i t k o w s k i S., Historiografia grecka i nauki pokrewne, t. I-III, Krak\'f3w 1925-1927,
\par oraz tego\'bf autora Tragedia grecka, t. I-II, Lw\'f3w 1930, do dzi\'9c warto\'9cciowe
\par monografie, oparte na ogromnej erudycji autora, \'9ccis\'b3e i rzeczowe.
\par
\par W \'f3 j t o w i c z ks. H., Studia o Nonnosie, Lublin 1980.
\par
\par Wr\'f3blewski W., Filozofia praktyczna Arystotelesa i jej antropologiczne aspekty,
\par Toru\'f1 1991.
\par
\par Z i e l i \'f1 s k i T., Grecja niepodleg\'b3a. Warszawa 1958
\par
\par Z i e l i \'f1 s k i T., Literatura staro\'bfytnej Grecji epoki powszechnej. Zarys og\'f3lny, War-
\par szawa-Krak\'f3w 1931. Najwi\'eakszy polski hellenista da\'b3 w dwu niewielkich tomach
\par \'bfywy, bardzo osobisty, oparty na gruntownej znajomo\'9cci kultury antycznej obraz
\par literatury greckiej, doskona\'b3y jako wprowadzenie w problematyk\'ea.
\par
\par Z i e l i \'f1 s k i T., Religia staro\'bfytnej Grecji: zarys og\'f3lny. Religia hellenizmu, Wroc\'b3aw
\par 1991. Wznowienie dwu pierwszych tom\'f3w cyklu Religie \'9cwiata antycznego, na
\par kt\'f3rym, niestety, inicjatywa Ossolineum si\'ea zatrzyma\'b3a. Tom III, Hellenizm a juda-
\par izm, cz. l i 2, Warszawa-Krak\'f3w 1927, bardzo kontrowersyjny, zas\'b3uguje jednak na
\par
\par 213
\par
\par poznanie dzi\'eaki ogromnej erudycji uczonego i wysuni\'eaciu istotnej tak\'bfe dla bada\'f1
\par literackich problematyki.
\par
\par Z i e l i \'f1 s k i T., Sofokles i jego tw\'f3rczo\'9c\'e6 tragiczna, Krak\'f3w 1928. Mistrzowska mono-
\par grafia, mog\'b9ca te\'bf s\'b3u\'bfy\'e6 jako wprowadzenie w problematyk\'ea tragedii greckiej w og\'f3le.
\par
\par Z i e l i \'f1 s k i T., Staro\'bfytno\'9c\'e6 bajeczna, wst. J. Parandowski, Warszawa 1957.
\par
\par Z i e l i \'f1 s k i T., Szkice antyczne [ t. I Pism], wybr. A. Biernacki, wst. J. Parandowski,
\par Krak\'f3w 1971. Tom w ogromnej wi\'eakszo\'9cci dotycz\'b9cy literatury i kultury greckiej.
\par
\par Zieli\'f1ski T., Srebrny S. Literatura staro\'bfytnej Grecji epoki niepodleg\'b3o\'9cci, cz. l,
\par Zarys og\'f3lny, opra\'e6. T. Zieli\'f1ski, cz. 2, Wzory, opra\'e6. S. Srebrny, Warsza-
\par wa-Krak\'f3w 1923.
\par
\par Uwagi metodologiczne
\par
\par (dotycz\'b9ce opracowa\'f1 literatury chrze\'9ccija\'f1skiej)
\par
\par Dysponujemy znakomitym narz\'eadziem, indeksem pism pisarzy greckich chrze\'9c-
\par cija\'f1skich M. Geerarda; jego odpowiednikiem \'b3aci\'f1skim jest dzie\'b3o E. Dekkersa,
\par i Ae. Gaara (M. Geerard, Clavis Patrum Graecorum, 1-5, Tumhout 1974-1987;
\par
\par E. Dekkers, Ae. Gaar, Clavis Patrum Latinorum, Steenbrugge (wyd. II 1961). Do
\par zorientowania si\'ea w greckiej literaturze hagiograficznej s\'b3u\'bfy Bibliotheca Hagiographica
\par Graeca, autorstwa F. Halkin, Bruxelles 1957 wraz z dwoma suplementami (1969, 1984).
\par
\par Zasygnalizujemy tu najwa\'bfniejsze serie wydawnicze pisarzy greckich. Podstawowe
\par wydanie stanowi dziewi\'eatnastowieczna Patrologia Graeca J. P. Migne'a,w 163 tomach
\par (skr\'f3t PG, tekst grecki i przek\'b3ad \'b3aci\'f1ski; korzysta\'e6 ostro\'bfnie). Nieregularnie ukazuje
\par si\'ea niemiecka seria wyda\'f1 tekst\'f3w krytycznych: Griechische Christliche Schriftsteller
\par (GCS); powoli wychodzi seria grecka kolekcji Corpus Christianorum (CCGr, Tumhout,
\par Belgia). Od 1941 ukazuje si\'ea seria Sources Chretiennes (SCh, do 1994 - 400 tom\'f3w)
\par pisarzy greckich, \'b3aci\'f1skich, orientalnych: tekst oryginalny (z wyj\'b9tkiem orientalnych),
\par przek\'b3ad francuski, wst\'eap, komentarz. Wydania pisarzy orientalnych znajdziemy w:
\par
\par Patrologia Orientalis (PO, Pary\'bf) i Corpus Scriptorum Christianorum Orientaliwn
\par (CSCO, Belgia).
\par
\par Literaturoznawstwo wczesnochrze\'9ccija\'f1skie jest nauk\'b9 stosunkowo m\'b3od\'b9, wi\'eac
\par historyk literatury, kt\'f3ry dysponuje wprawdzie podr\'eacznikami literatury greckiej,
\par w kt\'f3rych r\'f3wnie\'bf bywa om\'f3wiona literatura chrze\'9ccija\'f1ska (np. O. Stahiina, T. Sinki
\par - bardzo dobrze opracowana) czy greckiej literatury chrze\'9ccija\'f1skiej do w. IV
\par A. Puecha (A. Puech, Histoire de la litterature grecc/ue chretienne depuis les origines
\par jusqu'd la fin du IV1' siecle, voll. 1-3, Paris 1928), b\'eadzie musia\'b3 si\'eagn\'b9\'e6 tak\'bfe do
\par podr\'eacznik\'f3w patrologii: pi\'eaciotomowego Bardenhewera (O. Bardenhewer, Geschichte
\par der a\'b3tkirchlichen Literatur, t. I-V, Freiburg 1913-1932 (repr. Darmstadt 1962), Quas-
\par tena (J. Ouasten, Patrologia, t. I-III, Casal Monf. 1967-1978), czy Altanera-Stuibera
\par (B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, prze\'b3. P. Pachciarek, Warszawa 1990), oraz do
\par encyklopedii Dizionario di antichitd cristiana pod red. A. De Berardino, t. I-III, Casal
\par Monf. 1983-1988, istnieje r\'f3wnie\'bf w przek\'b3adach na inne j\'eazyki) oraz S\'b3ownika
\par wczesnochrze\'9ccija\'f1skiego pi\'9cmiennictwa ks. J. M. Szymusiaka i ks. M. Starowieyskiego
\par
\par 214
\par
\par (Pozna\'f1 1971). Zwi\'eaz\'b3y przegl\'b9d tej literatury przynosi Wczesnochrze\'9ccija\'f1ska literatura
\par grecka A. M. Malingrey, prze\'b3. ks. M. Starowieyski, Tarn\'f3w 1995.
\par
\par We wszystkich problemach zwi\'b9zanych z problemami chrze\'9ccija\'f1stwa odsy\'b3amy
\par do drugiego wydania dziesi\'eaciotomowego Lexikon fur Theologie md Kirche, Freiburg
\par 1957-1965 (wyd. III w druku), oraz do The Oxford Dictionary of the Christian Church,
\par wydanego przez F. L. Crossa i E. A. Livingstone'a, Oxford 1978.
\par
\par Poniewa\'bf klasyczny s\'b3ownik grecki Liddell-Scotta w przypadku pisarzy chrze\'9c-
\par cija\'f1skich okazuje si\'ea nie wystarczaj\'b9cy, sygnalizujemy jego kontynuacj\'ea patrystyczn\'b9
\par Lampego (G. W. H. Lamp\'ea, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961). Dla pisarzy
\par bizanty\'f1skich pomocny jest s\'b3ownik Sophoclesa (E. A. Sophocles, Greek Lexicon of the
\par Roman and Byzantine Period (from B.C. 146 to A.D. 1100), t. I-II, New York, b.r.w.),
\par natomiast dla Nowego Testamentu i pisarzy chrze\'9ccija\'f1skich II wieku nale\'bfy u\'bfywa\'e6
\par s\'b3ownik\'f3w specjalnych do Nowego Testamentu, np. Bauera (W. Bauer, W\'f3rterbuch zwn
\par Neuen Testament, Berlin wyd. V 1971) a. ks. R. Popowskiego Wielki s\'b3ownik grec-
\par ko-polski Nowego Testamentu..., Warszawa 1994.
\par
\par Indeks os\'f3b i tytu\'b3\'f3w utwor\'f3w
\par
\par Zakres obj\'eato\'9cciowy indeksu dotyczy tylko zasadniczego tekstu autorskiego (litera-
\par tury greckiej); nie wchodz\'b9 w obr\'eab indeksu takie partie jak: Od autora. Tablice
\par chronologiczne. Teksty w przek\'b3adach polskich. Opracowania, Spis i opis ilustracji.
\par
\par W zakresie przedmiotowym indeks obejmuje we wsp\'f3lnym uk\'b3adzie alfabetycznym
\par osoby wyst\'eapuj\'b9ce we wspomnianych partiach tekstu, tytu\'b3y utwor\'f3w anonimowych,
\par zbiorowych i niepewnego autorstwa, a tak\'bfe - w obr\'eabie hase\'b3 autorskich - tytu\'b3y
\par utwor\'f3w tych pisarzy. Dotyczy to tak\'bfe os\'f3b i tytu\'b3\'f3w tylko wzmiankowanych
\par aluzyjnie, opisowo, je\'9cli tylko z kontekstu wynika wyra\'9fnie, \'bfe chodzi o dan\'b9 osob\'ea
\par (utw\'f3r). W przypadku trudniejszej identyfikacji zastosowano obja\'9cniaj\'b9ce odsy\'b3acze.
\par
\par Indeks ma charakter selektywny. Zgodnie z sugestiami Autor\'f3w ograniczono si\'ea do
\par podawania os\'f3b i tytu\'b3\'f3w nale\'bf\'b9cych wy\'b3\'b9cznie do szeroko rozumianej epoki Grecji
\par staro\'bfytnej oraz os\'f3b (ju\'bf bez podawania tytu\'b3\'f3w utwor\'f3w) z epoki rzymskiej jako
\par do\'9c\'e6 \'9cci\'9cle zwi\'b9zanej z literatur\'b9 greck\'b9.
\par
\par Wobec niemo\'bfno\'9cci zastosowania pe\'b3nej ujednolicaj\'b9cej konsekwencji w zapisie
\par imion greckich podawano has\'b3a - zgodnie z tekstem autorskim - zwykle w wersji
\par spolszczonej, od innych (odmiennych) form daj\'b9c odsy\'b3acze.
\par
\par Tytu\'b3y utwor\'f3w anonimowych i zbiorowych podaje si\'ea w porz\'b9dku alfabetycz-
\par nym wed\'b3ug zapisu w postaci oryginalnej greckiej (w transkrypcji); od ich odpowied-
\par nik\'f3w polskich dano odsy\'b3acze. Ta sama zasada dotyczy porz\'b9dku tytu\'b3\'f3w zgrupo-
\par wanych pod danym has\'b3em autorskim. Tylko w niekt\'f3rych przypadkach, gdy wymie-
\par niany jest zbi\'f3r, a tak\'bfe nale\'bf\'b9ce do\'f1 poszczeg\'f3lne utwory maj\'b9ce ustalony ju\'bf
\par tradycj\'b9 wewn\'eatrzny uk\'b3ad porz\'b9dkowy, sytuuje si\'ea je wed\'b3ug porz\'b9dku rzeczowego
\par a nie alfabetycznego (np. ksi\'eagi Biblii, kolejne sielanki Teokryta). Je\'9cli utworom
\par w og\'f3le brakuje tytu\'b3\'f3w (nawet ustalonych umownych), bo stanowi\'b9 lu\'9fne fragmen-
\par ty, podawano zwykle incipit grecki lub polski albo dora\'9fnie nadany tytu\'b3 po polsku,
\par nieraz te\'bf numer wed\'b3ug ustale\'f1 antologii Liryka staro\'bfytnej Grecji w opra\'e6.
\par J. Danielewicza. Utwory o autorstwie niepewnym sytuowano albo pod imieniem
\par danego autora, albo jako odr\'eabne has\'b3a (zawsze z wyja\'9cnieniem ich charakteru).
\par Tytu\'b3y poszczeg\'f3lnych ksi\'b9g Biblii podawano (zgodnie z tekstem autorskim) wy\'b3\'b9cz-
\par nie w postaci greckiej, niezale\'bfnie od j\'eazyka, w jakim powstawa\'b3y; tytu\'b3y polskie - wg
\par tzw. Biblii Tysi\'b9clecia.
\par
\par 216
\par
\par Powy\'bfsze uwagi odnosz\'b9 si\'ea g\'b3\'f3wnie do rozwi\'b9za\'f1 przyj\'eatych w partii greckiej
\par literatury poga\'f1skiej. Do\'9c\'e6 odmiennie przedstawia si\'ea sprawa \'9ccis\'b3o\'9cci zapis\'f3w imion,
\par a zw\'b3aszcza tytu\'b3\'f3w, w rozdziale Literatura chrze\'9ccija\'f1ska (wspomina o tym w tek\'9ccie
\par i kr\'f3tko wyja\'9cnia przyczyny tego stanu rzeczy jej Autor). Trudno\'9cci pot\'eaguj\'b9 si\'ea wobec
\par konieczno\'9cci zwi\'eaz\'b3ego zapisu indeksowego. W skr\'f3towym uj\'eaciu sprowadzaj\'b9 si\'ea one
\par do kwestii nast\'eapuj\'b9cych. Wiele utwor\'f3w greckiej literatury chrze\'9ccija\'f1skiej: a) nie
\par mia\'b3o po prostu w og\'f3le oryginalnego tytu\'b3u greckiego, nadawano im p\'f3\'9fniej tylko
\par umowne, cz\'easto zmienne, tytu\'b3y w j\'eazykach nowo\'bfytnych; b) w utworach greckich ich
\par oryginalne tytu\'b3y zapisano tylko w j\'eazykach orientalnych (np. koptyjskim czy syryj-
\par skim), bo i same dzie\'b3a zachowa\'b3y si\'ea jedynie w przek\'b3adach na te j\'eazyki; c) tytu\'b3y
\par orygina\'b3\'f3w nie s\'b9 znane, bo - w\'9cr\'f3d wielu rozmaitych redakcji i wersji j\'eazykowych
\par
\par - nie spos\'f3b ustali\'e6 ich oryginalnego pierwowzoru; jest to powszechna w\'b3a\'9cciwo\'9c\'e6 tzw.
\par apokryf\'f3w. W tych trzech ww. przypadkach w indeksie ograniczano si\'ea do podawania
\par jedynie tytu\'b3u polskiego (zwykle umownego), w miar\'ea mo\'bfliwo\'9cci dodaj\'b9c dodatkowe
\par wyja\'9cnienia. Ponadto przy utworach autorskich podawano nieraz - w funkcji tytu\'b3u
\par
\par - opisowe okre\'9clenia gatunkowo-tematyczne.
\par
\par Poniewa\'bf - poza kilkoma wybitnymi pisarzami - ogromna wi\'eakszo\'9c\'e6 pisz\'b9cych,
\par nale\'bf\'b9cych do greckiej literatury chrze\'9ccija\'f1skiej, jest czytelnikom polskim zupe\'b3nie
\par nieznana i niejednokrotnie trudna do rozr\'f3\'bfnienia, bo cz\'easto nosz\'b9 oni takie same
\par imiona, starano si\'ea opatrywa\'e6 te has\'b3a imienne kwalifikatorami s\'b3u\'bf\'b9cymi do iden-
\par tyfikacji os\'f3b. Opierano si\'ea tu g\'b3\'f3wnie na S\'b3owniku wczesnochrze\'9ccija\'f1skich pisarzy
\par ks. J.M. Szymusiaka i ks. M. Starowieyskiego. Wobec niemo\'bfliwo\'9cci dotarcia do
\par innych miarodajnych opracowa\'f1 nie zawsze by\'b3o to mo\'bfliwe i wystarczaj\'b9ce.
\par
\par Wyr\'f3\'bfnienia: t\'b3ustym drukiem wyr\'f3\'bfniono cyfry stron wskazuj\'b9ce miejsce g\'b3\'f3w-
\par nego czy szerszego om\'f3wienia danego pisarza czy utworu.
\par
\par Abradates, w\'b3adca Suzjany, m\'b9\'bf Pantei
\par 100
\par
\par Achilles Tatios (Achilleus Tatios) 142
\par Ta kata Leukippen k\'f3j Klejtophonta
\par (Dzieje Leukippy i Klejtofonta) 142
\par
\par Agathias z Myrriny, zw. Scholastykiem
\par (Scholastik\'f3s) 143
\par Kyklos (Kr\'b9g), antol. epigramatyczna 143
\par
\par Agaton (Agathon), tragik ate\'f1ski, przyja-
\par ciel Platona (wyst\'eapuj\'b9cy w jego dialo-
\par gu Symp\'f3sion) 108
\par
\par Agesilaos, kr\'f3l Sparty 100
\par
\par Agnieszka, \'9cw. m\'eaczennica 157
\par
\par Ajlios Aristejdes zob. Eliusz Arystydes
\par
\par Ajschines 116-117, 118
\par Kata Ktesiph\'f3ntos (Przeciw Ktezyfonto-
\par
\par wi) 116,117
\par
\par Kata Timarchu (Przeciw Timarchosowi)
\par 116
\par
\par Peri parapresbejas (O przekroczeniu
\par
\par uprawnie\'f1 poselskich\} 116
\par Ajschylos 14, 54, 57-62, 63-66, 68, 79,
\par
\par 80, 85, 94, 95
\par
\par Agamemnon (Agamemnon) 57, 60; zob.
\par te\'bf Oresteja (trylogia)
\par
\par Ajgyptioj (Egipcjanie) 59 (zagi\'f1, cz. II
\par trylogii; zob. te\'bf Danaides, cz. III;
\par
\par Hiketides, cz. I)
\par
\par \'84Ajschylos Euphorionos..." (\'84Ajschyl,
\par syn Euforiona, Ate\'f1czyk, le\'bfy w tym
\par grobie...") (incip. epigramu nagrob-
\par nego, prawdop. autorstwa samego
\par tragika) 57
\par
\par Choephoroj (Ofiarnice) 57, 60, 62,
\par 66; zob. te\'bf Oresteja (trylogia)
\par
\par Danaides (Danaidy) 59 (zagi\'f1, cz. III
\par trylogii; zob. te\'bf Hiketides, cz. I; Aj-
\par gyptioj, cz. II)
\par
\par 217
\par
\par Eumenides (Eumenidy) 57, 60-61; zob.
\par
\par te\'bf Oresteja (trylogia)
\par Hepta epi Thebas (Siedmiu przeciw Te-
\par bom), ocala\'b3a cz. III zaginionej trylo-
\par gii 57, 58, 64
\par Hiketides (Btagalnice) 57, 58-59; zob.
\par
\par te\'bf Ajgyptioj, cz. II; Danaides, cz. III
\par Oresteja (Oresteja), trylogia (cz. I, Aga-
\par memnon; cz. II, Choephoroj; cz. III,
\par Eumenides) 57, 60-61, 62, 66, 80
\par Per^o/' (Persowie) 57-58, 61, 80
\par Prometheus desmotes (Prometeusz
\par w okowach) 57, 59-60; zob. te\'bf Fro-
\par metheus ly\'f3menos
\par
\par Prometheus Ly\'f3menos (Prometeusz wy-
\par zwolony) (zagi\'f1, cz. II? trylogii) 60
\par Ajsopos zob. Ezop
\par Ajthiopis (Etiopida), anonim, epos (za-
\par gi\'f1.), nale\'bf\'b9cy do tzw. \'84cyklu troja\'f1-
\par skiego" (zob.); w staro\'bfytn. przypis.
\par Arktinosowi z Miletu 29
\par Akta Andrzeja, anonim, apokryf Nowego
\par
\par Testamentu 153
\par
\par Akta Jana, anonim, apokryf Nowego Tes-
\par tamentu 153, 157
\par Pie\'9c\'f1 Chrystusa ta\'f1cz\'b9cego 157
\par Akta Pawia, anonim, apokryf Nowego
\par
\par Testamentu 153
\par Akta Pi\'b3ata (la\'e6. Acta Pilati), anonim.
\par
\par apokryf Nowego Testamentu 153
\par Akta Piotra, anonim, apokryf Nowego
\par
\par Testamentu 153
\par
\par Akta Tomasza, anonim, apokryf Nowego
\par Testamentu 153, 157
\par Pie\'9c\'f1 o Perle 157
\par Akwila (Akulas, Aquila), Pontyjczyk,
\par
\par \'afyd, t\'b3umacz na gr. S.T. 150
\par Alceusz zob. Alkajos
\par Aleksander (Alexandros), biskup Ale-
\par ksandrii 165, 166
\par
\par Aleksander (Alexandros), biskup Jerozo-
\par limy 160
\par
\par Aleksander (Alexandros) z Abonutejchos,
\par cudotw\'f3rca (tyt. bohater dialogu
\par Lukiana) 138
\par
\par 218
\par
\par Aleksander Sewer (Alexianus Bassianus,
\par jako ces. Imperator Caesar Marcus Au-
\par relius Severus Alexander Augustus), ce-
\par sarz rzymski 132
\par
\par Aleksander Wielki Macedo\'f1ski (Alexan-
\par dros), kr\'f3l Macedonii 10, 13, 110, 117,
\par 119, 120, 124, 132, 134, 141
\par Aleksis (Alexis) z Turi\'f3w 89
\par Alkajos (Alceusz) z Mityleny 39-40
\par Alkibiades, w\'f3dz i polityk ate\'f1ski 103,
\par
\par 108
\par
\par Alkifron (Alkiphron) 138-139
\par Epistolaj (Listy)lW
\par
\par I. Halieutikaj (Listy rybak\'f3w) 139
\par II. Agrojkikaj (Listy wie\'9cniak\'f3w) 139
\par III. Parasiton (Listy pieczeniarzy) 139
\par IV. Hetajrikaj (Listy heter) 139
\par Alkman (Alkman) 42
\par
\par fragm. utworu (tytu\'b3u brak), nr 89; in-
\par cip. \'84Heudusi d'oreon koryphaj kaj
\par pharanges..." - \'84W sen zapad\'b3y
\par szczyty g\'f3r i jary..." 42
\par Alkmeon (Alkmajon) z Krotony 49
\par tzw. Almagest (przekl. na arabski gr. dzie-
\par \'b3a Ptolemeusza pt. Mathematike synta-
\par xis, zob.) 140
\par Alphabetikon zob. Paterikon
\par Ambro\'bfy (Aurelius Ambrosius) \'9cw., bis-
\par kup Mediolanu, Ojciec Ko\'9ccio\'b3a 166,
\par 170,171
\par
\par Amfiloch (Amphilochos), biskup Iko-
\par nium, kuzyn \'9cw. Bazylego 169, 173,
\par 174
\par Jamboj pros Seleukon (Jamby do Selen-
\par
\par ka) 173
\par
\par Ammon (Ammonios), kap\'b3an aleksan-
\par dryjski, egzegeta 184
\par Ammonios Sakkas z Aleksandrii 135, 160
\par Anacharsis (Anacharsis), Scyta, jeden z tzw.
\par \'84siedmiu m\'eadrc\'f3w" staro\'bfytno\'9cci (tak\'bfe
\par tyt. bohater dialogu Lukiana) 46, 138
\par Anakreont (Anakreon) z Teos 41
\par tzw. anakreontyki (anakre\'f3nteja) 41
\par Anaksagoras (Anaxagoras) z Kladzo-
\par menaj 48,80,101-102
\par
\par Anaksandrides (Anaxandrides) 89-90
\par
\par Anaksymander (Anaximandros) z Miletu
\par 47
\par Perl physeos (O przyrodzie) (zagi\'f1.) 47
\par
\par Anaksymenes (Anaximenes) z Miletu 47
\par
\par Andokides (Andokides) 114
\par
\par Peri tes kath\'f3du (O powrocie) 114
\par Peri ton mysterion (O misteriach) 114
\par
\par Andragatos, nauczyciel \'9cw. Jana Z\'b3otous-
\par tego 175
\par
\par Andrzej Aposto\'b3 \'9cw. 153
\par
\par Anianos, mnich, kronikarz bizant. 165
\par
\par Antifanes (Antiphanes) 89
\par
\par Antifon (Antiph\'f3n) 103
\par
\par Aletheja (Prawda) (zagi\'f1.) 103
\par
\par tzw. Anthologia Palatina (tyt. umowny
\par w je\'bf. la\'e6.; tzw. Antologia Palatynska',
\par dos\'b3. Zbi\'f3r kwiat\'f3w), antologia epigra-
\par matyczna (zredag. w Bizancjum w
\par w. X przez Konstantyna Kefalasa,
\par zob.; zawieraj\'b9ca teksty poprz. antolo-
\par gii epigr., zob. Stephanoj; Kyklos; roz-
\par szerzona tekstami p\'f3\'9fniejszymi)
\par 143-144,172
\par
\par tzw. Antologia Palatynska zob. Antho-
\par logia Palatina
\par
\par Antoni (Antonios) \'9cw., pustelnik egipski
\par 166, 167, 180
\par Listy (orygin. w je\'bf. koptyjskim) 180
\par
\par Antoninus Pius (Titus Aurelius Fulvius
\par Boionius Arrius Antoninus, jako ces.
\par Imperator Caesar Titus Aelius Hadria-
\par nus Antoninus Augustus Pius), cesarz
\par rzymski 133
\par
\par Antonios Diogenes 141
\par
\par Ta hyper Thulen apista (Niewiarygodne
\par wypadki za Thule) (zagi\'f1., zachowa-
\par ne wyci\'b9gi-streszczenia) 141
\par
\par Antuza (Antusa), matka \'9cw. Jana Z\'b3oto-
\par ustego 175
\par
\par Antyfont (Antiph\'f3n) z Ramnus 114
\par Techne rhetorike (Retoryka) (zagi\'f1.)
\par
\par 114
\par
\par Tetralogiaj (tzw. Tetralogie; 3 zbiory po
\par 4 mowy) 114
\par
\par Antypater (Antipatros), w\'f3dz Filipa II
\par i Aleksandra Wielkiego 116, 117
\par
\par Antypater (Antipatros) z Sydonu 129
\par
\par Antystenes (Antisthenes) 104
\par
\par Antystenesa filozofa rodzice: matka '(nie-
\par wolnica) - nieznanego imienia 104; oj-
\par ciec zob. Antystenes
\par
\par Antystenes, ojciec Antystenesa, filozofa
\par cynickiego 104
\par
\par Anyte z Tegei 129
\par
\par Apion, retor z Aleksandrii (tyt. adresat
\par dzie\'b3a J\'f3zefa Flawiusza) 132
\par
\par Apokalipsa Barucha, anonim, apokryf
\par S.T. (tyt. orygin. nie ustalony; wiele
\par wersji j\'eazykowych) 153
\par
\par Apokalipsa Maryi, anonim, apokryf N.T.
\par 153
\par
\par Apokalipsa Moj\'bfesza, anonim, apokryf
\par S.T. (tyt. orygin. nie ustalony; wiele
\par wersji j\'eazykowych) 153
\par
\par Apokalipsa Pawia, anonim, apokryf N. T.
\par 153
\par
\par Apokalipsa Piotra, anonim, apokryf N. T.
\par 153
\par
\par Apokalypsis (Objawienie) zob. Biblia; zob.
\par te\'bf Jan Ewangelista
\par
\par apokryfy 152-154
\par
\par apokryfy Nowego Testamentu 153
\par
\par apokryfy Starego Testamentu 152-153
\par
\par Apolinary (Klaudios Apollinarios), bis-
\par kup Hierapolis, apologeta 155
\par
\par Apolinary (Apollinarios), biskup Lao-
\par dycei (w Syrii), tw\'f3rca tzw. apolinaryz-
\par mu 172, 179; przypisywany by\'b3 mu
\par (mylnie) utw\'f3r Metaphrasis ejs tu Psal-
\par tera (zob.)
\par
\par Apollod\'f3ros z Karystos 93
\par Apollonios (Apolloniusz) z Rodos 125,
\par 128
\par
\par Argonaufika (Argonautyki) 128
\par Apollonios (Apolloniusz) z Tyany, fi-
\par lozof-neopitagorejczyk 134, 139, 164
\par
\par Apologia hyper Origenus (Apologia Oryge-
\par nesa), zbi\'f3r., wsp\'f3\'b3aut.: Euzebiusz z Ce-
\par zarei (zob.) i Pamfilos (zob.) 162, 163
\par
\par 219
\par
\par Appian (Appian\'f3s, \'b3ac. Appianus) z Ale-
\par ksandrii 132
\par
\par Rhomaikd (Historia rzymska) (zachow.
\par fragm.) 132
\par
\par Apulejusz z Madaury (Apuleius) 142
\par
\par Aratos (Aratos) z Soloj 129
\par
\par Phajn\'f3mena (Zjawiska niebieskie. Feno-
\par mena) 129
\par
\par Archelaos, kroi Macedonii 69
\par
\par Archiloch (Archilochos) z Paros 35,
\par 36-37, 39
\par
\par (utw\'f3r nr 185; tyt. orygin. brak; incip.
\par \'84Ereo tin' hymin ajnon, o Keryki-
\par de..." - \'84Pos\'b3uchaj Kerykidzie...") 35
\par
\par Archilocha matka zob. Enipo
\par
\par Archilocha ojciec zob. Telesikles
\par
\par Archimedes z Syrakuz 124
\par
\par Argonautikd (Opowie\'9c\'e6 o wyprawie Argo-
\par naut\'f3w), anonim, epos, tzw. cykliczny
\par (zagi\'f1.) 29
\par
\par Arion (Arion) z Methymny 42
\par
\par Aristajnetos (Aristajnetos) 139
\par
\par Ariston, ojciec Platona 105
\par
\par Ariusz (Arejos), herezjarcha 163, 165, 174
\par Epistolaj (Listy) (zachow. fragm.) 165
\par Thaleja (Uczta) (zachow. fragm.) 165
\par
\par Arkesilaos (Arkesilaos), filozof-platonik
\par 122
\par
\par Arrian z Nikomedii (Arrian\'f3s, tac. Flavius
\par Arrianus) 132
\par
\par Alexandru andbasis (Wyprawa Aleksan-
\par dra Wielkiego) 132
\par Diatribaj Epiktetu (Diatryby Epikteta)
\par
\par (zachow. fragm.) 132
\par Enchejridion (Podr\'eacznik) 132
\par Jndike (Opis Indii) 132
\par
\par Artakserkses II Mnemon, kr\'f3l Persji 99
\par
\par Arystarch (Aristarchos) z Samos, ma-
\par tematyk i astronom 124
\par
\par Arystarch (Aristarchos) z Samotraki, \'84gra-
\par matyk" (filolog) aleksandryjski 123
\par
\par Arystofanes (Aristophanes) 14, 53, 81-87,
\par 108
\par
\par Acharnes (Acharniacy; Acharnejczycy)
\par 82,86
\par
\par 220
\par
\par Batrachoj (\'afaby) 53, 84-85
\par
\par Ejrene (Pok\'f3j) 83, 86
\par
\par Ekkiesiddzusaj (Sejm kobiet; tyt. dos\}.
\par Kobiety na zgromadzeniu ludowym)
\par 85-86
\par
\par Hippes (Rycerze) 82
\par
\par Lysistrate (Lizystrata a. Gromiwoja
\par a. Bojomira) 84, 86
\par
\par Nephelaj (Chmury) 83
\par
\par \'d3rnithes (Ptaki) 53, 84, 86
\par
\par Plutos (Plutos) 86
\par
\par Sphekes (Osy) 83
\par
\par Thesmophoriadzusaj (Tesmoforia a. Ko-
\par biety na \'9cwi\'eacie Tesmofori\'f3w) 84
\par Arystofanesa komediopisarza ojciec zob.
\par
\par Philippos
\par Arystofanes (Aristophanes) z Bizancjum,
\par
\par \'84gramatyk" (filolog), bibliotekarz ale-
\par ksandryjski 123
\par Arystoteles (Aristoteles) 54, 78, 87,
\par
\par 110-113,121,135,183
\par
\par Athenajon politeja (Ustr\'f3j polityczny
\par Aten) 10
\par
\par Ethikd Eudemeja (Etyka Eudemejska)
\par 112
\par
\par Ethikd megala (Etyka wielka) 112
\par
\par Ethikd Nikomdcheja (Etyka Nikoma-
\par chejska) 112
\par
\par \'d3rganon (Organon; Narz\'eadzie) 112
\par
\par Peri pojetikes (Poetyka) 54, 78, 112, 135
\par
\par Peri psyches (O duszy) 111
\par
\par Peri rhetorikes (Retoryka) 112
\par
\par Physikd (Fizyka) 111
\par
\par Politikd (Polityka) 112
\par
\par Politikbs (Polityk) (zagi\'f1.) 111
\par
\par Sophistes (Sofista) (zagi\'f1.) 111
\par
\par Ta meta ta physika (Metafizyka) 111
\par Arystydes (Aristejdes), w\'f3dz ate\'f1ski 81
\par Arystydes (Aristejdes), apologeta 147, 155
\par
\par Apologia (Apologia) 155
\par Arystyp (Aristippos) z Kyrene, filozof-cy-
\par
\par renaik 103, 105
\par Arystyp (Aristippos) M\'b3odszy, zw. Me-
\par
\par trodidaktos, wnuk Arystypa filozofa-
\par
\par -cyrenaika 105
\par
\par Asklepiades z Samos 129
\par Aspazja (Aspasia), \'bfona Peryklesa 81
\par Aspis Herakleus (Tarcza Heraklesa), ano-
\par nim. poemat, w staro\'bfytn. przypis.
\par (mylnie) Hezjodowi (zob.) 29, 31
\par Asteriusz (Asterios), biskup Amazji
\par Pontyjskiej 173
\par homilie 173
\par
\par Atanazy (Athanasios) Wielki \'9cw., biskup
\par Aleksandrii 165-167, 171, 180
\par Apologia peri tes fuges autu (Apologia
\par
\par mojej ucieczki) 166
\par Apologia pros ton basilea Konstantion
\par (Apologia ao cesarza Konstancjusza)
\par 166
\par
\par Bios kaj politeja tu hosiu patr\'f3s hem\'f3n
\par Antonin (\'afywot \'9cw. Antoniego) 166,
\par 167, 180
\par
\par Epistolaj heortastikdj (Listy wielkanoc-
\par ne) 166-167
\par Logoj kata arejan\'f3n (Mowy przeciw
\par
\par arianom) 166
\par
\par Logos kata Hellenon (Mowa przeciw po-
\par ganom) 166
\par Logos peri tes enanthropeseos tu Logu
\par
\par (Mowa o Wcieleniu Slowa) 166
\par Pros hapantachu m\'f3nachus peri ton ge-
\par genemenon para ton arejan\'f3n epi
\par Konstantiu (Historia arian kierowana
\par do mnich\'f3w) 166
\par Atenagoras (Athenagoras) z Aten 155
\par Presbeja peri Christian\'f3n (Pro\'9cba za
\par
\par chrze\'9ccijanami) 155
\par Athenajon politeja (O ustroju ate\'f1skim;
\par
\par O politycznym ustroju Aten), anonim.
\par rozprawa, w staro\'bfytn. przypis. Kseno-
\par fobowi z Aten 101; zob. te\'bf tzw. Stary
\par Oligarcha
\par Athenajos z Naukratis 144
\par
\par Dejpnosophistdj (Uczta m\'eadrc\'f3w) (za-
\par chow. fragm.) 144
\par Atossa, kr\'f3lowa Persji, \'bfona Dariusza I,
\par
\par matka Kserksesa 58
\par tzw. Atthides (Attydy), zbiory poda\'f1 o hi-
\par storii Attyki (r\'f3\'bfnych autor\'f3w) 124
\par
\par August zob. Oktawian August
\par Autolik (Auto\'b3ykos), poganin, przyjaciel
\par Teofila z Antiochii (tyt. adresat jego
\par
\par utworu) 155
\par
\par Babrios 47
\par
\par Mythiamboj Ajs\'f3pejoj (Bajki Ezopa
\par
\par w jambach) 47
\par Bakchylides z Keos 35, 43, 45-46
\par
\par Eitheoj e Theseus (M\'b3odzie\'f1cy, czyli Te-
\par
\par zeusz) 45
\par Theseus (Tezeusz) 45
\par Barladm kaj Joasaph (Barlaam i Jozafat),
\par anonim, gr. romans pochod\'9f, oriental-
\par nego (znany z wielu wersji j\'eazykowych
\par i r\'f3\'bfnych autor\'f3w) 147, 155
\par Barnaba \'9cw., towarzysz \'9cw. Paw\'b3a 154,
\par 155
\par
\par Epistole (List) 154, 155
\par Barsanufiusz (Barsanuphios) \'9cw., mnich
\par
\par 182
\par
\par Butrachomyomachia (Wojna zabiomysid),
\par anonim, poemat heroikom. 32-33;
\par
\par w staro\'bfytn. (mylnie) przypis. Homero-
\par wi (zob.) a. Pigresowi (zob.)
\par Bazyli (Basilejos), retor, ojciec \'9cw. Bazyle-
\par
\par go Wielkiego 169
\par
\par Bazyli (Basilejos) Wielki \'9cw., biskup Ce-
\par zarei Kapadockiej, Ojciec Ko\'9ccio\'b3a
\par 140, 161, 169-171,172,182
\par Anatreptik\'f3s tu apologetiku tu dyssebus
\par Eunomiu (Przeciwko Eunomiuszowi)
\par 170
\par Epistolaj (Listy) 170
\par Hexaemeron (O sze\'9cciu dniach stworze-
\par nia) 170
\par
\par Logos pros tus neus hopos an ex helle-
\par nik\'f3n ophejlonto logon (Mowa do'
\par m\'b3odych. jaki mog\'b9 odnie\'9c\'e6 po\'bfytek
\par z czytania utwor\'f3w poga\'f1skich) 170
\par O Psalmach (homilia; tyt. orygin. brak)
\par
\par 170
\par
\par Peri baptismatos (O chrzcie) 170
\par Peri tu hagiu Pneumatos (O Duchu
\par \'8cwi\'eatym) 170
\par
\par 221
\par
\par Benedictus (tac.) 152, 157; zob. te\'bf Ewan-
\par gelia wedlug \'9cw. \'a3ukasza, Biblia, N.T.
\par Berenike II, kr\'f3lowa Egiptu, siostra i \'bfo-
\par na Ptolemeusza III Euergetesa (tyt. bo-
\par haterka utworu Kallimacha) 125
\par Berosos (Beross\'f3s) 124
\par
\par Babyloniaka a. Chaldaika (Dzieje Babi-
\par lonii a. Dzieje Chaldei) (zagi\'f1., za-
\par chow. fragm.) 124
\par Bias z Priene, jeden z \'84siedmiu m\'eadrc\'f3w"
\par
\par staro\'bfytno\'9cci 49
\par
\par Biblia (Pismo \'9cwi\'eate) 13, 71, 124-125, 135,
\par 143, 145, 147, 149-152, 154, 157,
\par 160-161, 163, 164, 167, 168, 173-177,
\par 179, 181, 183-185
\par Palaja Diatheke (Stary Testament) 145,
\par 149-150, 151-153, 155, 157, 163,
\par 167, 168, 173-179, 181, 183-185
\par Pentateuch; ho Nomos (Pi\'eacioksi\'b9g;
\par
\par Tora; Prawo) 149, 168, 178
\par Genesis (Ksi\'eaga Rodzaju\} 149, 163,
\par
\par 176, 183
\par Exodos (Ksi\'eaga Wyj\'9ccia) 149
\par Leuitik\'f3n (Ksi\'eaga Kap\'b3a\'f1ska) 149
\par Arithmoj (Ksi\'eaga Liczb) 149
\par Deuter\'f3nomion (Ksi\'eaga Powt\'f3rzo-
\par nego Prawa) 149
\par Jesus (Ksi\'eaga Jozuego) 149, 178
\par Kritaj (Ksi\'eaga S\'eadzi\'f3w) 149, 160,
\par
\par 178
\par
\par Ruth (Ksi\'eaga Rut) 149, 178
\par Basilejon a. (Pierwsza Ksi\'eaga Sa-
\par muela) 149
\par
\par Basilejon [f (Druga Ksi\'eaga Samu-
\par ela) 149
\par
\par Basilejon y (Pierwsza Ksi\'eaga Kr\'f3-
\par lewska) 149, 178,185
\par Basilejon 6 (Druga Ksi\'eaga Kr\'f3lew-
\par ska) 149, 178, 185
\par Paralejp\'f3menon a. (Pierwsza Ksi\'eaga
\par
\par Kronik) 149, 178, 185
\par Paralejp\'f3menon f! (Druga Ksi\'eaga
\par
\par Kronik) 149, 178, 185
\par Esdras (Ksi\'eaga Ezdrasza) 149
\par Nehemias (Ksi\'eaga Nehemiasza) 149
\par
\par 222
\par
\par Tobit (Ksi\'eaga Tobiasza) 149
\par Judith (Ksi\'eaga Julyty) 149
\par Esther (Ksi\'eaga Eslery) 149
\par Machabejon a [Pierwsza Ksi\'eaga
\par
\par Machabejska) 149
\par Machabejon fS (Druga Ksi\'eaga Ma-
\par chabejska) 149 150
\par Job (Ksi\'eaga Hiona) 149, 168, 181,
\par
\par 184
\par Psalmoj (Ksi\'eaga Psalm\'f3w) 149,
\par
\par 160, 167, 168,174, 176,181
\par Par\'f3jmia (Ksi\'eaga Przy st\'f3w a. Przy-
\par powie\'9cci) 149,181
\par Ekkiesiastes (Ksi\'eaga Koheleta a.
\par Eklezjastesa) 149/150, 167, 173,
\par 181, 184
\par
\par Asma asmaton (Pie\'9c\'f1 nad Pie\'9cnia-
\par mi) 150, 160, 161, 163, 173, 175,
\par 178, 185
\par
\par Sophia Salomona; (Ksi\'eaga M\'b9dro\'9c-
\par ci) 150
\par Sophia Strach (M\'b9dro\'9c\'e6 Syracha a.
\par
\par Eklezjastyk) 150
\par Esajas (Ksi\'eaga hajasza) 150, 168,
\par
\par 176, 185
\par Jeremias (Ksi\'eaga Jeremiasza) 150,
\par
\par 184
\par Threnoj (Lamentacje Jeremiasza)
\par
\par 150
\par
\par Baruch (Ksi\'eaga Barucha) 150, 184
\par Jesekiel (Ksi\'eaga Ezechiela) 150
\par Daniel (Ksi\'eaga Daniela) 150, 163
\par Osee (Ksi\'eaga Ozeasza) 150
\par Joel (Ksi\'eaga Joela) 150
\par Amos (Ksi\'eaga Amosa) 150
\par Abdiu (Ksi\'eaga Abdiasza) 150
\par Jonas (Ksi\'eaga Jonasza) \\ 50
\par Michajas (Ksi\'eaga Micheasza) 150
\par Nahum (Ksi\'eaga Nahuma) 150
\par Ambakuk (Ksi\'eaga Habakuka) 150
\par Sophonias (Ksi\'eaga Sofoniasza) 150
\par Aggajos (Ksi\'eaga Aggeusza) 150
\par Zacharias (Ksi\'eaga Zachariasza)
\par
\par 150, 167
\par Malachias (Ksi\'eaga Malachiasza) 150
\par
\par Kajne Diatheke (Nowy Testament) 145,
\par 147, 149, 151-152, 153, 157, 159,
\par 167, 168, 174, 176, 178, 181, 184, 185
\par Euangelia (Ewangelie) 151, 153, 156,
\par 160-161, 164, 168, 176, 181
\par
\par Euangelion kata Matthajon (Ewan-
\par gelia wedlug \'9cw. Mateusza)
\par 151-152, 157, 159, 161, 164,
\par 168, 173-176, 181
\par Euangelion kata Markon (Ewange-
\par lia wedlug \'9cw. Marka) 151, 164,
\par 174
\par
\par Euangelion kata Lukan (Ewangelia
\par wedlug \'9cw. \'a3ukasza) 151-152,
\par 160, 164, 168, 174
\par Euangelion kata Joannen (Ewange-
\par lia wedlug sw. Jana) 151, 160/161,
\par 164, 167, 168, 174, 176
\par Praxejs Apost\'f3lon (Dzieje Apo-
\par stolskie) (autor \'9cw. \'a3ukasz Ewan-
\par gelista) 151, 152, 174, 176, 183,
\par 184
\par
\par tzw. Corpus Paulinum (13 list\'f3w
\par \'9cw. Pawia) 151, 174, 176, 178
\par Epistole pros Romajus (Sw. Pawia
\par List do Rzymian) 151, 161, 167,
\par 168, 174
\par
\par Epistole pros Korinthius a (Sw. Paw-
\par ia Pierwszy List do Koryntian)
\par 151, 152, 157, 168
\par Epistole pros Korinthius /? (Sw. Paw-
\par ia Drugi List do Koryntian) 151,
\par 168
\par Epistole pros Galatas (\'8cw. Pawia
\par
\par List do Galat\'f3w) 151
\par Epistole pros Ephesius (\'8cw. Pawia
\par
\par List do Efezjan) 151
\par Epistole pros Philippensjos (Sw. Paw-
\par ia List do Filipian) 151
\par Epistole pros Kolossejs (Sw. Pawia
\par
\par List do Kolosan) 151
\par Epistole pros Thessalonikejs a
\par (\'8cw. Pawia Pierwszy List do Te-
\par saloniczan) 151
\par Epistole pros Thessalonikejs p
\par
\par (\'8cw. Pawia Drugi List do Tesa-
\par
\par loniczan) 151
\par Epistole pros Tim\'f3theon a (\'8cw. Paw-
\par \'b3a Pierwszy List do Tymoteusza)
\par 151
\par
\par Epistole pros Tim\'f3theon [S (\'8cw. Paw-
\par ia Drugi List do Tymoteusza)
\par 151
\par Epistole pros Titon (Sw. Pawia List
\par
\par do Tytusa) 151
\par Epistole pros Philemona (\'8cw. Paw-
\par ia List do Filemona) 151
\par Epistole pros Hebrajus (List do Heb-
\par rajczyk\'f3w) 151
\par Jakobu epistole (List sw. Jakuba) 151,
\par
\par 152
\par
\par Petru a (Pierwszy List \'9cw. Piotra) 151
\par Petru P (Drugi List \'9cw. Piotra) 151
\par Joannu a (Pierwszy List \'9cw. Jana)
\par
\par 151, 152, 174
\par Joannu fS (Drugi List \'9cw. Jana) 151
\par Joannu y (Trzeci List \'9cw. Jana) 151
\par Juda (List \'9cw. Judy) 151
\par Apokdlypsis Joannu (Apokalipsa [Ob-
\par jawienie\} \'9cw. Jana) 143, 151, 152,
\par 184, zob. te\'bf Jan Ewangelista
\par Bion z Borystenesu, filozof cynicki 122
\par Bion ze Smymy, sielankopisarz 127; zob.
\par
\par te\'bf tzw. Corpus bucolicorum
\par Bios Ajs\'f3pu tu mythopoju (\'afywot Ezopa
\par bajkopisarza), anonim, p\'f3\'9fna kopia za-
\par gi\'f1. utworu powst. w VI w. (?) 46
\par biskup Cezarei Kapadockiej (poprzednik
\par \'9cw. Bazylego Wielkiego) zob. Euze-
\par biusz
\par
\par biskup Jerozolimy (kt\'f3ry wy\'9cwi\'eaci\'b3 na ka-
\par p\'b3ana Orygenesa) zob. Aleksander
\par biskup Konstantynopola (poprzednik
\par
\par \'9cw. Jana Ziotoustego) zob. Nektariusz
\par biskup Rzymu (z okresu dzia\'b3alno\'9cci
\par \'9cw. Bazylego Wielkiego) zob. Damazy I
\par \'9cw., papie\'bf
\par
\par Cecylia \'9cw., m\'eaczeflniczka 157
\par
\par 223
\par
\par Celsus (Kelsos), filozof poga\'f1ski 161
\par Alethes logos (St\'f3wo Prawdy) (zagi\'f1.)
\par 161
\par
\par Cezar zob. Juliusz Cezar
\par
\par Cezariusz (Kajsarios) z Nazjanzu, brat
\par \'9cw. Grzegorza Teologa (z Nazjanzu) 171
\par
\par Charaksos (Charaxos), brat poetki Safo-
\par ny40
\par
\par Chariton 142
\par
\par Ta peri Chajrean kaj Kallirhoen
\par (O Chajreasie i Kallirhoe) 142
\par
\par Charmides, wuj Platona (tyt. bohater jego
\par dialogu) 107
\par
\par Chelid\'f3nismu (O jask\'f3lce a. Pie\'9c\'f1 jask\'f3l-
\par cza), anonim, pie\'9c\'f1 ludowa 34
\par
\par Chionides 81
\par
\par Chojrine (a. Chojnie), druga \'bfona Eury-
\par pidesa 69
\par
\par Chresm\'f3j Sybylliak\'f3j (Przepowiednie sy-
\par hilli\'f1skie), anonim, zbi\'f3r wierszowa-
\par nych przepowiedni 143
\par
\par Christ\'f3s paschon (Chrystus cierpi\'b9cy), tra-
\par gedia-centon, przyp. (mylnie) \'9cw. Grze-
\par gorzowi z Nazjanzu (zob.) 172
\par
\par Chr\'f3nikon Paschale (Kronika Paschalna a.
\par Wielkanocna), anonim. 165
\par
\par Chrysa epe (Ziole slowu). anonim, zbi\'f3r
\par nauk pitagorejskieh (w staro\'bfytn. przy-
\par pis. samemu Pitagorasowi) 50
\par
\par Chryzyp (Chrysippos) z Kilikii (Cylicji)
\par 122
\par
\par tzw. Corpus bucolicorum (umowny tyt.
\par w je\'bf. \'b3ac.; CorpuS bukoliczne), zbi\'f3r
\par zawieraj\'b9cy utwory r\'f3\'bfnych znanych
\par i anonimowych autor\'f3w 127; zob. te\'bf
\par Teokryt; zob. te\'bf Moschos z Syrakuz;
\par
\par zob. te\'bf Bion ze Smyrny
\par tzw. Corpus Hippocrateum a. Hippocrati-
\par cum (umowny tyt. W je\'bf. \'b3ac.: tzw.
\par Zbi\'f3r hippokratejski), anonim, zbi\'f3r
\par pism przypis, (w wi\'eakszo\'9cci mylnie)
\par Hippokratesowi z Kos 110
\par Horkos (Przysi\'eaga) 110
\par Cycero (Marcus Tullius Cicero) 95, 116,
\par 122,123,134
\par
\par tzw. Cykl Pi\'b3ata, ancmim. apokryf N. T.
\par (tyt. orygin. nieznany; wiele wersji j\'eazy-
\par kowych) 153
\par cykle epickie zob. tzw. \'84teba\'f1ski cykl";
\par
\par zob. tzw. \'84troja\'f1ski cykl"
\par Cyprian (Caius Thascius Caecilius Cy-
\par prianus) \'9cw., m\'eaczeiinik, biskup Karta-
\par giny, Ojciec Ko\'9ccio\'b3a 162
\par Cyrus M\'b3odszy (gr. Kyros), pretendent do
\par
\par tronu perskiego 99. 100
\par Cyrus Starszy, zw. Wielki (gr. Kyros),
\par
\par kr\'f3l Persji 9, 100
\par
\par Cyryl (Kyrillos) Aleksandryjski \'9cw., bis-
\par kup Aleksandrii, Ojciec Ko\'9ccio\'b3a 140,
\par 168-169. 177, 178
\par Glaphyra (Komentarz elegancki) do
\par
\par Pentateuchu 168
\par
\par H\'ea bibhs ton thesaur\'f3n peri tes hagias
\par kaj hfimousiu triados (Skarbiec nauk
\par o wsp\'f3listotnej Tr\'f3jcy) 169
\par Hyper tes ton christian\'f3n euagus thres-
\par kejas pros ta tu en atheojs Juliann
\par ( W obronie \'9cwi\'eatej religii chrze\'9ccija\'f1-
\par skiej przeciwko ksi\'eagom bezbo\'bfnego
\par Juliana) 169
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g S. i N.T.
\par
\par 168
\par Peri tes en pneumati kaj aietheja prosky-
\par
\par neseos kaj latrias (O czci i kulcie
\par
\par w duchu i prawdzie) 168
\par Cyryl (Kyrillos) Jerozolimski \'9cw., biskup
\par Jerozolimy 179
\par Katechesejs (Katechezy) 179
\par
\par Damazy I \'9cw., papie\'bf 170
\par
\par Dares Frygijczyk, tradycyjny autor
\par utworu niezachowanego w je\'bf. gr.,
\par znanego tylko z \'b3ac. przer. pt. De ex-
\par cidio Troiae historia (Opowie\'9c\'e6 o upad-
\par ku Troi) 141
\par
\par Dariusz I Hystaspes, zw. Wielki, kr\'f3l Per- ^
\par sji 58 ,
\par
\par Decjusz (Caius Messius Quintus Decius |
\par Traianus), cesarz rzymski 160
\par
\par Dejnarch (Dejnarchos) 119
\par
\par Kata Demosthenus (Przeciw Demostene-
\par
\par sowi) 119
\par Demades 119
\par tzw. Demadeja (zbi\'f3r powiedzonek
\par
\par i aforyzm\'f3w) 119
\par Demetrios z Faleronu 90, 121
\par
\par Demetriusz (Demetrios), biskup Aleksan-
\par drii 160
\par
\par Demokryt (Dem\'f3kritos) z Abdery 110
\par Megas diakosmos (Wielkie uporz\'b9d-
\par kowanie) (zagi\'f1.) 110
\par Demostenes (Demosthenes) 115, 116,
\par 117-118,119, 134
\par Epitaphios (Epitafios) 118
\par Hyper Ktesiphontos peri tu stephanu
\par ( W obronie Ktezyfonta, czyli O wie\'f1-
\par cu) 118
\par
\par Kata K\'f3nonos (Przeciw Kanonowi) 117
\par Kata Mejdiu (Przeciw Mejdiaszowi)
\par 117/118
\par
\par Kata Philippu (tzw. Filipiki; 3 mowy;
\par
\par dos\'b3. Przeciw Filipowi) 118
\par Logoj Olynthiak\'f3j (Mowy olintyjskie;
\par
\par 3 utwory) 118
\par Peri ejrenes (O pokoju) 118
\par Peri tes parapresbejas (O przeniewier-
\par
\par czym poselstwie) 118
\par Peri ton en Chersoneso (O polozeniu na
\par
\par Chersonezie) 118
\par
\par Pros Kalliklea (Przeciw Kalliklesowi)
\par
\par 117
\par
\par Demostenes (Demosthenes), ojciec De-
\par
\par mostenesa m\'f3wcy 117
\par Diadoch (Markos Diadochos), biskup
\par
\par Fotike w Epirze 181
\par
\par Kephalaja gnostikd (Centurie duchowne)
\par
\par 181
\par
\par Didache ton d\'f3deka apostolon (Nauka
\par Dwunastu Apostat\'f3w), anonim, zbi\'f3r.
\par \'84modlitewnik" 154, 155, 157
\par
\par Didymos, zw. Chaikenteros (tzn. \'84o spi-
\par \'bfowych wn\'eatrzno\'9cciach") 123
\par
\par Difilos (Diphilos) 93
\par
\par Diktys Krete\'f1czyk, tradycyjny autor
\par
\par utworu pt. Ephemeris tu Troiku poiemu
\par (Dziennik wojny troja\'f1skiej) zaginio-
\par nego (zachow. fragm.), znanego g\'b3\'f3w-
\par nie z \'b3ac. przek\'b3adu 141
\par Diodor (Di\'f3doros) z Agyrrion 131
\par
\par Bibliotheke (Biblioteka) (zachow.
\par fragm.) 131
\par
\par Diodor (Di\'f3doros), biskup Tarsu 174, 175
\par Hyp\'f3thesis kaj hermeneja tu Psa/teru
\par
\par (Komentarz do \'abPsalm\'f3w\'bb) 174
\par Di\'f3doros, syn Ksenofonta z Aten 99
\par Diogenes Laertios (z Laerty; \'b3ac. Laer-
\par tius) 133-134
\par
\par Philosophon bion kaj dogmaton synago-
\par g\'ea (\'afywoty i pogl\'b9dy s\'b3ynnych filozo-
\par f\'f3w) 133-134
\par
\par Diogenes z Laerty zob. Diogenes Laertios
\par Diogenes z Sinope, filozof cynicki 104
\par Diognetos, tyt. adresat anonim, pisma pt.
\par Pros Di\'f3gneton (zob.), osoba sk\'b9din\'b9d
\par nie znana 154, 155
\par Dioklecjan (Caius Valerius Diocles, jako
\par ces. Caius Aurelius Valerius Diocletia-
\par nus), cesarz rzymski 145
\par Dion Chrys\'f3stomos zob. Dion Z\'b3otousty
\par Dion Kasjusz zob. Kasjusz Dion
\par Dion z Syrakuz, zi\'ea\'e6 i szwagier Dioniz-
\par
\par josa Starszego, przyjaciel Platona 105
\par Dion Z\'b3otousty z Prusy (Dion Chrys\'f3-
\par stomos) 136, 168
\par Euhoik\'f3s (My\'9cliwy z Eubei) 136
\par Peri dulejas (O niewolnictwie) 136
\par Dionizjusz (Dionysios) z Halikarnasu
\par 131, 135; zob. te\'bf Peri hypsus
\par Rhomaike archajologia (Archeologia
\par rzymska'. Staro\'bfytno\'9c\'e6 rzymska) (za-
\par chow. fragm.) 131
\par
\par Dionizjusz M\'b3odszy (Dionysios), tyran
\par Syrakuz, syn Dionizjusza Starszego,
\par przyjaciel Platona 105
\par
\par Dionizjusz Starszy (Dionysios), tyran Sy-
\par rakuz 105
\par
\par Dionizy zob. Pseudo-Dionizy Areopagita
\par Dionizy (Dionysios) Aleksandryjski zw.
\par Wielki, \'9cw., biskup Aleksandrii 162
\par
\par 224
\par
\par 225
\par
\par tzw. Dionizy z Tell-Mahre (Pseudo-Dio-
\par nizy), mnich (?) 165
\par Chr\'f3nikon (Kronika) 165
\par Dionysios z Aleksandrii, zw. Perieget\'b9
\par (Periegetes) 143
\par Periegesis tes ojkumenes (Opis \'9cwiata
\par
\par zamieszka\'b3ego) 143
\par Diotime, kap\'b3anka z Mantinei 108
\par Domicjan (Titus Flavius Domitianus, ja-
\par ko ces. Imperator Caesar Domitianus
\par Augustus), cesarz rzymski 136
\par Doroteusz (Dor\'f3theos) z Gazy, mnich
\par 182
\par
\par Didaskalia] diaphoroj (Nauki ascetycz-
\par ne) 182
\par
\par Dydym \'8clepy (Didimos ho Typhl\'f3s), ka-
\par techeta aleksandryjski 148, 167
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g S. i N.T.
\par
\par 167
\par Kata manichejon (Przeciw manichej-
\par
\par czykom) 167
\par
\par Logos peri tu hagiu Pneumatos (O Du-
\par chu \'8cwi\'eatym) 167
\par Dzieje Apostolskie zob. Biblia
\par
\par Efor (Ephoros) z Kyme 124
\par
\par Historia] (Dzieje) (zagi\'f1., zachow.
\par fragm.) 124
\par
\par Eirem (Ephraim) \'9cw. 185
\par
\par Ejkones (Obrazy), aut. niep., przypis. Fi-
\par lostratosowi III (zob.) a. Filostratoso-
\par wi IV (zob.)
\par
\par Ejresi\'f3ne (Ejrezjona), anonim, pie\'9c\'f1 ludo-
\par wa 34
\par
\par Eklogaj (Wypisy), zbi\'f3r fragm. utwor\'f3w
\par r\'f3\'bfnych autor\'f3w, opra\'e6. Jan Stobajos
\par (zob.)
\par
\par Ekumeniusz (Ojkumenios), b\'b3\'eadnie okre\'9c-
\par lany jako biskup Trikki 184
\par komentarz do Apokalipsy \'9cw. Jana 184
\par
\par Elian (Klaudios Ajlian\'f3s; tac. Ciaudius
\par Aelianus) 136
\par Peri z\'f3on idibtetos (O naturze zwierz\'b9t)
\par
\par 136
\par Pojkile historia (Rozmaito\'9cci) 136
\par
\par 226
\par
\par Eliusz Arystydes (Ajlios Aristejdes;
\par
\par Aelius Aristides) 136
\par ffier\'f3j logoj (\'8cwi\'eate mowy) 136
\par Panathenaik\'f3s (Mowa Panatenajska) 136
\par Rhomes enk\'f3mion (Pochwala Rzymu) 136
\par
\par Empedokles (Empedokles) 48
\par
\par Peri physeos (O przyrodzie) (zagi\'f1., za-
\par chow. fragm.) 48
\par
\par Eneasz (Ajnejas) z Gazy, retor 183
\par The\'f3phrastos (Teofrast, czyli O nie-
\par \'9cmiertelno\'9cci duszy) 183
\par
\par Enip\'f3, matka poety Archilocha 36
\par
\par Epicharm (Epicharmos) 56, 90
\par
\par Ga kaj Thalassa (Ziemia i Morze) (za-
\par gi\'f1.) 56
\par
\par Logos kaj Logine (Wyraz i Wyrazica)
\par (zagi\'f1.) 56
\par
\par Epifaniusz (Epiphanejos) z Salaminy \'9cw.,
\par biskup Salaminy (na Cyprze) 158, 162,
\par 179
\par
\par Ankyrotbs (Zakotwiczony) 179
\par Panarion (Apteczka) 179
\par Peri metron kaj stathmbn (O miarach
\par
\par i wagach) 179
\par
\par Peri ton dbdeka lithon ton onton en
\par tojs stolismojs tu Aaron (O dwunastu
\par drogich kamieniach w napier\'9cniku
\par Aarona) 179
\par
\par epigram na tzw. \'84pucharze Nestora",
\par anonim, (incip \'84Hos d'an tude piesi..."
\par - \'84Kto si\'ea tylko napije z pucharu te-
\par go...") 28
\par
\par epigram na wazie dipylo\'f1skiej, anonim.
\par (incip. \'84Hos nyn orchest\'f3n..." - \'84Te-
\par mu z wszystkich tancerzy...") 28
\par
\par epigram nagrobny Ajschylosa zob. Aj-
\par schylos, incip. \'84Ajschylos Euphorio-
\par nos..."
\par
\par Epiktet (Epiktetos) z Hierapolis 132,
\par 133
\par
\par Epikur (Epikuros) 90, 123
\par Epistoldj (Listy) 123
\par
\par Epistolaj (Listy), zbi\'f3r, autorstwo nie
\par ustalone (autorem jest kt\'f3ry\'9c z pisarzy
\par o imieniu Filostratos, zob.) 139
\par
\par Eratostenes (Eratosthenes), jeden z \'84Trzy-
\par dziestu Tyran\'f3w" w Atenach 115
\par
\par Eratostenes (Eratosthenes), obywatel
\par ate\'f1ski zabity przez Eufiletosa 115
\par
\par Eratostenes (Eratosthenes) z Kyreny, zw.
\par Beta (tj. \'84Numer Dwa"), astronom
\par i geograf 128
\par
\par Eryksimach (Eryximachos), lekarz ate\'f1-
\par ski (wyst\'eap, w dialogu Symp\'f3sion Pla-
\par tona) 108
\par
\par Etiopida zob. Ajthiopis
\par
\par Euangelia (Ewangelie) zob. Biblia; zob. te\'bf
\par Jan Ewangelista; \'a3ukasz Ewangelista;
\par
\par Marek Ewangelista; Mateusz Ewangeli-
\par sta
\par
\par Eudemos z Rodos, ucze\'f1 Arystotelesa
\par (z jego imieniem wi\'b9\'bfe si\'ea tytu\'b3 Ethika
\par Eudemeja) 111
\par
\par Eufemia \'9cw. m\'eaczenniczka 173
\par
\par Eufiletos (Euphiletos), obywatel ate\'f1ski,
\par zab\'f3jca Eratostenesa 115
\par
\par Euforion (Euphorion) z Chalkidy 128
\par
\par Euforion (Euphorion), ojciec Ajschylosa
\par 57
\par
\par Euhemer (Euhemeros) z Messeny 141
\par Hierd anagraphe (\'8cwi\'eata opowie\'9c\'e6) (za-
\par gi\'f1.) 141
\par
\par Euklides (Euklejdes), matematyk 124
\par Stojcheja (Elementy) 124
\par
\par Euklides (Euklejdes) z Megary, filozof,
\par ucze\'f1 Sokratesa 105
\par
\par Eunomiusz (Eunomios), aria\'f1ski biskup
\par Kyziku 170, 172
\par
\par Eupolis (Eupolis) 81
\par Demoj (Demy) (zachow. fragm.) 81
\par
\par Eurypides (Euripides) 57, 69-79, 80, 84,
\par 85, 88, 90, 93, 94, 101
\par
\par Alexandros (Alexander) (zagi\'f1, cz. I
\par trylogii 74; zob. te\'bf Palamedes
\par (cz II); Troades (cz. III)
\par Aikestis (Aikestis) 69, 70
\par Andromache (Andromacha) 69, 73
\par Bakchaj (Bachantki) 70, 76
\par \'84Bogi, gdy czyni\'b9 z\'b3o..." (fragm. zagi\'f1.
\par tragedii Bellerophon - Bellerofont) 74
\par
\par Elektro (Elektro) 70, 74, 77, 80
\par
\par Hekabe (Hekabe) 69, 73
\par
\par Helen\'ea (Helena) 70, 74
\par
\par Heraklejdaj (Dzieci Heraklesa; Herakli-
\par
\par dzi) 69, 73
\par Herakles majn\'f3menos (Oszalaly Herak-
\par
\par les) 69, 73-74, 77
\par Hiketides (Blagalnice) 69, 73
\par Hipp\'f3\'b3ytos kalypt\'f3menos (Hippolyt
\par
\par zas\'b3aniaj\'b9cy oblicze) (zagi\'f1.) 71
\par Hippblytos stephanephoros (Hippolytos
\par
\par uwie\'f1czony) 69, 71, 77, 80
\par \'b3on (Ijon) 70, 75, 77
\par Iphigeneja h\'ea en Aulidi (Ifigenia w Auli-
\par
\par dzie) 70, 76
\par
\par Iphigeneja h\'ea en Taurojs (Ifigenia w kra-
\par ju Taur\'f3w) 70, 74-75
\par Kyklops (Cyklop) 69, 70, 76-77
\par Medeja (Medea) 69, 70-71, 80
\par Orestes (Oresles) 70, 75, 77
\par Palamedes (Palamedes) (zagi\'f1, cz. II
\par trylogii) 74; zob. te\'bf Alexandros
\par (cz. I); Troades (cz. III)
\par Ph\'f3jnissaj (Fenicjanki) 70, 75
\par Troades (Trojanki) 70, 74; zob. te\'bf Ale-
\par xandros (cz. I); Palamedes (cz. II)
\par zob. te\'bf Rhesos
\par
\par Eurypidesa tragika \'bfony zob. Melito; zob.
\par Chojrine
\par
\par Eurypides (Euripides), syn Eurypidesa
\par tragika 70
\par
\par Eutropiusz (Euthropios), eunuch, mini-
\par ster ces. Arkadiusza 176
\par
\par Eutyches, mnich konstantynopolita\'f1ski,
\par tw\'f3rca monofizytyzmu 178
\par
\par Eutydem (Euthydemos), sofista z Chios
\par (tyt. bohater dialogu Platona) 107
\par
\par Eutyfron (Euthyphron), wieszczek (tyt.
\par bohater dialogu Platona) 106
\par
\par Euzebiusz (Eusebios), biskup Cezarei Ka-
\par padockiej, poprzednik \'9cw. Bazylego
\par Wielkiego 170
\par
\par Euzebiusz (Eusebios) z Cezarei Palesty\'f1-
\par skiej 148, 157, 162, 163-165
\par Chronik\'f3j kanones (Kronika) 163-164
\par
\par 227
\par
\par Ejs ton bion tu makariu Konstantinu
\par
\par basileos (\'afywot Konstantymi) 164
\par Ekkiesiastike historia (Historia Ko\'9cciel-
\par na) 163-165
\par
\par Euangelike ap\'f3dejxis (Dow\'f3d ewange-
\par liczny) 164
\par
\par Euangelike proparaskeue (\'b3ac. Prepa-
\par ratio evangelica; Przygotowanie ewan-
\par geliczne) 164
\par Kanones (Kanony) 164
\par Logos hon engrapse to ton hagfon syllogo
\par (Mowa [Konstantyna] do zgromadze-
\par nia \'9cwi\'eatych) 164
\par
\par Peri tes ekkiesiastikes theologias (O teo-
\par logii ko\'9ccielnej) 164
\par Peri Theophanejas (O objawieniu Boga)
\par
\par 164
\par Peri ton en Palajstine martyresanton
\par
\par (O m\'eaczennikach palesty\'f1skich\} 157, 164
\par Peri ton topik\'f3n onomaton, tzw. Ono-
\par mastik\'f3n, wykaz imion wyst\'eapuj\'b9-
\par cych w Biblii 164
\par
\par Ewagriusz (Euagrios) Pontyjski, mnich,
\par pustelnik egipski 148, 181
\par Antirretikbs (Przeciw pokusom) 181
\par Kephalaja XVII peri diaphoron logism\'f3n
\par
\par (O zgubnych my\'9clach) 181
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g 5'. i N.T.
\par Monachik\'f3s (Mnich) 181 [181
\par Peri proseuches (O modlitwie) 181
\par Problemata gnostika (Zagadnienia gnos-
\par
\par tyckie) 181
\par Ewagriusz (Euagrios) Scholastyk, historyk
\par
\par 165
\par
\par Ekkiesiastike historia (Historia Ko\'9ccio-
\par \'b3a) 165
\par
\par Ewangelia Ebionit\'f3w, anonim, apokryf
\par N. T. 153
\par
\par Ewangelia Hebrajczyk\'f3w, anonim, apokryf
\par N. T. 153
\par
\par Ewangelia Tomasza [dzieci\'f1stwa] (tyt. ory-
\par gin. Peuaggelion pkata Thomas), ano-
\par nim. apokryf A'. T. 153
\par
\par Ewangelie mb. Biblia
\par
\par Ezop (Ajsopos), m\'eadrzec (\{egeml'!\},
\par
\par 228
\par
\par tradycyjny autor bajek 46-47; zob. te\'bf l
\par Bios Ajsbpu..:, zob. te\'bf Ezopowe bajki
\par Ezopowe bajki, zbiory publikowane pod
\par imieniem Ezopa (wiele wersji) 46-47
\par
\par Fabiusz Piktor (Quintus Fabius Pictor)
\par
\par 125
\par
\par Fajdros (Phajdros), ucze\'f1 Sokratesa, przy-
\par jaciel Platona (tyt. bohater jego dialogu) J
\par 108 t
\par Fajnarete (Phajnarete), matka Sokratesa,!
\par
\par po\'b3o\'bfna 103
\par Faon (Phaon), ukochany poetki Safony,
\par
\par posta\'e6 nieautentyczna (legendarna) 40
\par Fedon (Phajdon), ucze\'f1 Sokratesa, filozof
\par
\par (tyt. bohater dialogu Platona) 105, 107
\par Fedrus (Caius lulius Phaedrus) 47
\par Ferekydes (Pherekydes) z Syros 49
\par
\par Heptdmychos a. Pentemychos (Sied-
\par miok\'b9t a. Pi\'eaciok\'b9t) (zagi\'f1., tytu\'b3y hi-
\par potetyczne) 49
\par Fidiasz (Phejdias) 52
\par Fileb (Philebos), tyt. bohater dialogu Pla-
\par tona (mo\'bfe posta\'e6 fikcyjna?) 108
\par Filemon (Philemon), tyt. adresat listu \'9cw.
\par
\par Pawia, \'9cw. m\'eaczennik 151
\par Filemon (Philemon) z Aten 93
\par Filetas (Philetas) z Kos 126
\par Filip II (Philippos), kr\'f3l Macedonii, ojciec ;
\par
\par Aleksandra Wielkiego 10, 51, 110,
\par
\par 115-118
\par Filip (Philippos) z Side, historyk 165 ;
\par
\par Christianike historia (Historia chrz\'ea\'9cci-\}
\par
\par janska) (zachow. fragm.) 165 ,
\par Filip (Philippos) z Tessaloniki 129, 143;j
\par
\par zob. te\'bf Stephanos
\par Filodem (Phil\'f3demos) z Gadary 123
\par Filokrates (Philokrates), Ate\'f1czyk 118
\par Filon (Philon) z Aleksandrii, filozof 134,^
\par
\par 150
\par Filon (Philon) z Bizancjum, mechanik-
\par
\par -wynalazca, pisarz 124
\par Filostorgiusz (Philostorgios), historyk
\par
\par aria\'f1ski 165
\par
\par Historia Ko\'9ccio\'b3a (tyt. orygin. brak; za-
\par chowana tylko w wyci\'b9gu Focjusza)
\par 165
\par
\par Filostratowie zob. Filostratos I; Filostra-
\par tos II; Filostratos III; Filostratos IV
\par
\par Filostratos I (Phii\'f3stratos), wuj Filostra-
\par tosa II, dziad Filostratosa III 139
\par Neron (Neron) (aut. niep.) 139
\par
\par Filostratos II (Phii\'f3stratos), siostrzeniec
\par Filostratosa I, te\'9c\'e6 Filostratosa III 139
\par Bioj sophistbn (\'afywoty filozof\'f3w) 139
\par Ejkones (Obrazy) 139
\par Heroikbs (O herosach) 139
\par Peri gymnastikes (O gimnastyce) 139
\par Ta ejs Tyanea Apollonion (\'afywot Apol-
\par loniosa z Tyany) 139
\par
\par Filostratos III (Phii\'f3stratos; \'b3ac. Lucius
\par Flavius Philostratus), zw. Lemnijski,
\par wnuk Filostratosa I, zi\'ea\'e6 Filostratosa II
\par 139
\par Ejkones (Obrazy) 139 (aut. niep.; zob.
\par
\par te\'bf Filostratos IV)
\par Meletaj (\'c6wiczenia retoryczne) 139
\par Panathenaikbs (Mowa Panatenajskd) 139
\par Troikbs (Mowa troja\'f1ska) 139
\par
\par Filostratos IV (Phii\'f3stratos), osoba o nie-
\par pewnym stopniu pokrewie\'f1stwa z inny-
\par mi Filostratami, a nawet o niepewnej
\par autentyczno\'9cci 139
\par
\par Ejkones (Obrazy) 150 (aut. alternatyw-
\par ne, zob. Filostratos III)
\par
\par Firmilian (Phermillianos), biskup Cezarei
\par (Kapadockiej) 162
\par
\par Flamininus (Titus Quinctius Flamininus),
\par w\'f3dz rzymski 11
\par
\par Flawiusz J\'f3zef zob. J\'f3zef Flawiusz
\par
\par Focjusz (Photios), bizant. patriarcha
\par Konstantynopola 148, 186
\par Myribbiblon (Tysi\'b9coksi\'b9g), inny tyt.
\par Bibliotheke (Biblioteka) 148
\par
\par tzw. Fokylidea a. tzw. Gnoma] Phokylidu
\par (Gnomy Fokylidesa), zbi\'f3r w staro\'bfytn.
\par przypis. Fokylidesowi (zob) 39; zob. te\'bf
\par tzw. Pseudo-Fokylides 39
\par
\par Fokylides (Phokylides) z Miletu 39
\par
\par Fryne (Phryne), hetera ate\'f1ska 117
\par
\par Frynich (Phrynichos) 54, 58
\par
\par Miletu hdlosis (Zdobycie Miletu) (za-
\par gi\'f1.) 54, 58
\par Phbjnissoj (Fenicjanki) (zagi\'f1.) 58
\par
\par Galen (Klaudios Galen\'f3s) 141
\par
\par Hoti dristos iatros kaj phii\'f3sophos (\'afe
\par najlepszym lekarzem jest tak\'bfe fi-
\par lozof) 141
\par
\par Techne iatrike (Sztuka lekarska) 141
\par Gelazy (Gelasios), biskup Cezarei Pale-
\par sty\'f1skiej 165
\par
\par Gelazy (Gelasios) z Kyziku, historyk 165
\par Gerontikon zob. Paterikon
\par Gloria in excelsis Deo (Chwal\'b9 Bogu na
\par
\par wysoko\'9cciach), anonim, hymn 158
\par Gorgias (Gorgias) z Leontinoj (tak\'bfe tyt.
\par
\par bohater dialogu Platona) 102, 107, 114
\par Gryllos, syn Ksenofonta z Aten 99
\par Grzegorz Cudotw\'f3rca (Gregorios The\'f3-
\par doros Thaumaturgos) \'9cw., biskup Neo-
\par cezarei (w Foncie) 162
\par Ejs Origenen prosphonetik\'f3s kaj pane-
\par gyrik\'f3s logos (Mowa dzi\'eakczynna do
\par Orygenesa) 162
\par
\par Grzegorz (Gregorios) z Nazjanzu Starszy,
\par \'9cw., ojciec \'9cw. Grzegorza Teologa
\par (z Nazjanzu) 171
\par
\par Grzegorz (Gregorios The\'f3logos) z Nazjan-
\par zu \'9cw.. zw. Grzegorzem Teologiem, bis-
\par kup Konstantynopola, Ojciec Ko\'9ccio\'b3a
\par 140,161, 169, 170, 171-172,181, 186
\par Ejs tus Ajgyptu epidemesantos (Do przy-
\par bysz\'f3w z Egiptu) 172
\par Epistoldj (Listy) 172
\par Logoj (Mowy teologiczne) 171
\par Peri philoptochias (O mi\'b3o\'9cci do bied-
\par nych) 172
\par Peri ton kath'heaut\'f3n (Autobiografia)
\par
\par 172
\par Peri ton kath'heaut\'f3n (Autobiografia;
\par
\par tekst odmienny ni\'bf poprzedni) 172
\par Christ\'f3s paschon (Chrystus cierpi\'b9cy),
\par aut. przypis., raczej niepewne (zob.)
\par Grzegorz (Gregorios) z Nyssy \'9cw., ml.
\par
\par 229
\par
\par brat \'9cw. Bazylego Wielkiego, biskup Nys-
\par
\par sy. Ojciec Ko\'9ccio\'b3a 169, 172-173
\par
\par Antirretik\'f3s pros tu Apollinariu (Prze-
\par ciwko Apolinaremu) 173
\par
\par Ejs ton bion tes hosias Makrines (\'afywot
\par \'9cw. Makryny) 173
\par
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g S. i N. T.
\par 173
\par
\par Logos katechetik\'f3s megas (Wielka mo-
\par wa katechetyczna) 173
\par
\par Peri parthenejas (O dziewictwie) 173
\par
\par Peri tu biu Moseos (\'afywot Moj\'bfesza)
\par
\par 173
\par
\par Peri tu kata Theon skopu kaj tes kata
\par alethejan askeseos (O doskona\'b3o\'9cci
\par chrze\'9ccija\'f1skiej) 173
\par
\par Pros Eunomiu antirretikbj logoj (Prze-
\par ciwko Eunomiuszowi) 173
\par
\par Ta Makrinia peri psyches kaj anastaseos
\par (Dialog z siostr\'b9 Makryn\'b9 o duszy
\par i zmartwychwstaniu) 173
\par
\par Hadrian (Publius Aelius Hadrianus, jako
\par ces. Imperator Caesar Traianus Hadria-
\par nus Augustus), cesarz rzymski 132, 134
\par
\par Hannibal, w\'f3dz kartagi\'f1ski 11
\par
\par Harpalos, skarbnik Aleksandra Wielkiego
\par 117, 119
\par
\par Hedylos z Samos 129
\par
\par Hegezjasz z Kyrene, zw. \'84Nak\'b3aniaj\'b9cy
\par do \'8cmierci" (Hegesias Pejsithanatos),
\par filozof-cyrenaik 105
\par
\par Hegezjasz (Hegesias) z Magnezji, sofista
\par
\par 123
\par H\'ea Kajne Diatheke (Nowy Testament)
\par
\par zob. Biblia
\par
\par Hekatajos z Miletu 49, 96
\par
\par Genealogia/ (Genealogie) zagi\'f1, za-
\par
\par chow. fragm.) 49
\par Perlodos g\'ea\'9c (Obej\'9ccie Ziemi) (zagi\'f1.,
\par zachow. fragm.) 49
\par
\par heksametryczne dwa (najstarsze) teksty
\par zob. epigram na tzw. \'84pucharze Nes-
\par tora"; zob. epigram na wazie dipylo\'f1-
\par skiej
\par
\par Heliodor (Heli\'f3doros), opra\'e6. Historia
\par
\par ecciesiastica tripartita (zo'b.) 165 ,
\par Heliodor (Heli\'f3doros) z Syrii 142 |
\par
\par Ajthiopika; Syntagma ton peri Theagen |
\par kaj Chariklejan Ajthiopik\'f3n (Etiopiki;
\par
\par Opowie\'9cci etiopskie o Teagenesie
\par i Chariklci) 142
\par tzw. Hellenika Oxyrhynchia (tzw. Helleni-
\par
\par ka z Oksyrrnchos), anonim, dzie\'b3o his-
\par
\par tor. (umowny tytu\'b3 nadany od miejsca ;
\par
\par znalezienia r\'eakopisu) 124 :
\par
\par Heraklides, dyskutant Orygenesa, osoba '
\par
\par sk\'b9din\'b9d nie znana 161
\par Heraklides z Damaszku (pseud.) zob. Ne-
\par
\par storiusz (np. jako autor Ksi\'eagi Hera-
\par
\par klidesa)
\par
\par Heraklit (Heraklejtos) z Efezu 48
\par Hermas (Hennas) 154, 155
\par
\par Pojmen (Pasterz) 154, 155
\par Hermiasz (Hennias) 155
\par
\par Diasyrmos ton exo philosophon (Wy-
\par szydzenie poga\'f1skich filozof\'f3w) 155
\par Hermogenes z Tarsu 135-136
\par
\par Techne rlietorike (Sztuka retoryczna)
\par
\par 135
\par
\par Herm\'f3timos, filozof, wg tradycji nauczy-
\par ciel Anaksagorasa, osoba o niepewnej
\par autentyczno\'9cci (tyt. bohater dialogu
\par Lukiana) 137
\par
\par Herod Attyk (Her\'f3des Attik\'f3s; \'b3ac. Tibe-
\par rius Ciaudius Atticus Herodes) 136
\par Peri politejas (O rz\'b9dzeniu pa\'f1stwem)
\par
\par 136
\par
\par Herodian (Herodian\'f3s) 133
\par
\par Tes meta Markon hasilejas historiaj (Hi-
\par storia Cesarstwa Rzymskiego; w\'b3a\'9cc. ty-
\par tu\'b3 Dzieje rzymskie po Marku Aureliu-
\par szu) 133
\par
\par Herodot (Herodotos) 8,49, 94-96, 97-99,
\par
\par 110
\par
\par Histories ap\'f3dexis (Historia; dost. tyt.
\par
\par Wyktad bada\'f1) 8, 49, 94-96, 110
\par
\par Heron z Aleksandrii, mechanik i matema-
\par tyk 124
\par
\par Her\'f3ndas z Kos 127
\par
\par 230
\par
\par Mimijamboj (Mimijamby) 127
\par Hesychios z Aleksandrii 144
\par
\par Synagog\'ea lexeon chresimon ek dia-
\par phoron soph\'f3n te kaj rhetoron poll\'f3n
\par (Zbi\'f3r po\'bfytecznych wyraz\'f3w z r\'f3\'bf-
\par nych m\'eadrc\'f3w i licznych m\'f3wc\'f3w)
\par 144
\par
\par tzw. Hexapla, zestawienie przez Orygene-
\par sa orygin. tekstu Biblii i jej gr. prze-
\par k\'b3ad\'f3w (zachow. fragm.) 160
\par Hezjod (Hesiodos) 29-31, 37, 48
\par
\par Erga kaj hemeraj (Prace i dnie) 29-31
\par Katalogos gynajk\'f3n (Katalog kobiet)
\par
\par (zagi\'f1.) 31
\par Theogonia (Teogonia) 29, 31, 48
\par zob. te\'bf. Aspis Herakleus
\par Hezjoda ojciec (nieznany z imienia) 29
\par Hezychiusz (Hesychios) z Jerozolimy \'9cw.
\par 180
\par
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g Biblii
\par 180
\par Hierokles, poga\'f1ski namiestnik Bitynii za
\par
\par czas\'f3w ces. Dioklecjana 164
\par Hieron I Starszy, tyran Syrakuz 43, 57,
\par
\par 100
\par
\par Hieronim (Hier\'f3nymos) z Kardii 124
\par H\'ea ton diadochon historia (Historia
\par
\par diadoch\'f3w) (zagi\'f1.) 124
\par Hieronim ze Strydonu, \'9cw. (Sophronius
\par Eusebius Hieronimus Stridonensis),
\par Ojciec Ko\'9ccio\'b3a 12, 160, 162, 164,
\par 180
\par
\par Hipolit (Hippo\'b3ytos) Rzymski, m\'eaczennik
\par 158, 162-163
\par Apodejxis chronu tu Pascha (Obliczanie
\par
\par daty Paschy) 163
\par Apostolike paradosis (\'b3ac. Traditia apos-
\par
\par tolica; Tradycja apostolska) 163
\par Kata pas\'f3n hajreseon elenchos, zw. te\'bf
\par Philosophumena (Odparcie wszystkich
\par herezji) 162-163
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g S.T.
\par 163
\par
\par Peri tu antichristu (O antychry\'9ccie)
\par 163
\par
\par Hippiasz (Hippias) z Elidy (tak\'bfe tyt. bo-
\par hater dwu dialog\'f3w Platona) 103, 107
\par Hippokrates z Kos 110; zob. te\'bf tzw.
\par
\par Corpus Hippocrateum
\par Hipponaks (Hipponax) z Efezu 37, 127
\par Historia Apolloniosa kr\'f3la Tyru, anonim.
\par romans (tyt. orygin. nieznany; tekst sta-
\par rogr. zaginiony; utw\'f3r znany tylko z \'b3ac.
\par przer. pt. Apollowi regis Tyri historia
\par oraz z licznych innych wersji w r\'f3\'bfnych
\par j\'eazykach, wywodz\'b9cych si\'ea z tekstu \'b3a-
\par ci\'f1skiego, jak np. bizanty\'f1ska Diegesis
\par polypathus Apolloniu tu Tyru) 141
\par tzw. Historia ecciesiastica tripartita (\'b3ac.)
\par (Historia Kosciola zlozona z trzech cz\'ea-
\par \'9cci), zestawienie dzie\'b3: Sokratesa Scho-
\par lastyka (zob.), Sozomenosa (zob.)
\par i Teodoreta z Cyru (zob.), dokonana
\par przez Teodora Lektora (zob.), nast.
\par opra\'e6 przez Heliodora (zob.) 165
\par Homer (H\'f3meros) 9, 13, 17-28, 29-34,
\par 36, 48, 60, 61, 76, 78, 123, 129, 143
\par Ilias (Iliada) (autorstwo tradycyjne) 9,
\par
\par 13, 17-28, 29-31, 33, 48,61,78,123,
\par
\par 129
\par
\par Odysseja (Odyseja) (autorstwo trady-
\par cyjne) 9, 13, 17-28,29-31, 33,48, 60,
\par
\par 61, 76,123,129
\par zob. te\'bf Batrachomyomachia; zob. te\'bf
\par
\par tzw. Homerik\'f3j hymnoj (Homeryckie
\par
\par hymny); zob. te\'bf Margites
\par tzw. Homerik\'f3j hymnoj (tzw. Homeryckie
\par hymny), anonim, zbi\'f3r 33 hymn\'f3w
\par w staro\'bfytn. przypis. Homerowi (zob.)
\par 32
\par (I) Ejs Ap\'f3liona Delion (Na Apollina
\par
\par Delijskiego) 32
\par (II) Ejs Ap\'f3liona Pythion (Na Apollina
\par
\par Pytyjskiego) 32
\par
\par (III) Ejs Hermen (Na Hermesa) 32, 68
\par (IV) Ejs Aphroditen (Do Afrodyty) 32
\par (V) Ejs Demetra (Na Demetr\'ea) 32
\par (VII) Ejs Di\'f3nyson (Na Dionizosa) 32
\par (VIII) Ejs Area (Na Aresa) 32
\par (XIX) Ejs Pana (Na Pana) 32
\par
\par 231
\par
\par tzw. Homeryckie hymny zob. tzw. Home-
\par rik\'f3j hymnoj
\par
\par Ho pseud\'f3menos (K\'b3amca), argument, aut.
\par niep.; przypis. Eubulidesowi z Miletu,
\par uczniowi Euklejdesa z Megary 105
\par
\par Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 11, 41
\par
\par Horsiesi (Orexiesis, Orisius), mnich egip-
\par ski, pustelnik, ucze\'f1 \'9cw. Pachomiusza
\par 180
\par
\par Hymn o mi\'b3o\'9cci 152, 157; zob. te\'bf
\par \'8cw. Pawia Pierwszy List do Koryntian,
\par Biblia, N.T.
\par
\par Hypatia, filozofka z Aleksandrii 167-169
\par
\par Hyperbolos, demagog ate\'f1ski 81
\par
\par Hyperejdes 116-117
\par
\par ibykos z Rhegion 43
\par
\par Ignacy Antioche\'f1ski (Ignatios, Egnatios)
\par \'9cw. m\'eaczennik 154-155
\par Epistolaj (Listy) 154, 155
\par
\par Ijon (\'b3on), \'9cpiewak (rapsod), tyt. bohater
\par dialogu Platona 107
\par
\par Ilids mikra (Ma\'b3a Iliada), anonim, epos
\par (zagi\'f1., zachow. fragm.), nale\'bf\'b9cy do
\par tzw. \'84cyklu troja\'f1skiego" (zob.); w sta-
\par ro\'bfytn. przypis. Leschesowi z Lesbos a.
\par Kinajthonowi z Lakedajmonu 29
\par
\par Iliu persis (Zniszczenie Troi), anonim.
\par epos (zagi\'f1., zachow. fragm.), nale\'bf\'b9cy
\par do tzw. \'84cyklu troja\'f1skiego" (zob.);
\par
\par w starczy tn. przypis. Arktinosowi
\par z Miletu a. Leschesowi z Lesbos 29
\par
\par Ireneusz (Ejrenajos) z Lyonu, \'9cw., biskup
\par Vienny i Lyonu 147, 158
\par Elenchos kaj anatrope tes pseudonymu
\par gn\'f3seos (Zdemaskowanie i odparcie
\par fa\'b3szywej gnozy) 158
\par Ejs epidejxin tu apostoliku kerygmatos
\par (Dow\'f3d prawdziwo\'9cci nauki apostol-
\par skiej) 158
\par
\par Isajos z Chalkidy 115
\par
\par Isch\'f3machos, obywatel ate\'f1ski (osoba
\par wyst\'eapuj, w dialogu O gospodarstwie
\par Ksenofonta z Aten) 100
\par
\par Izokrates (Isokrates) 115-116, 124
\par
\par Epistolaj ... Philippo (Listy do Filipa; 1.
\par i 3.) 116
\par
\par Euagoras (Euagoras) (tzw. pareneza
\par
\par dot. Nikoklesa) 116
\par
\par Nikokles e Kyprioj (Nikokles albo Cyp-
\par ry je\'bfy cy) 116
\par
\par Panathenaik\'f3s (Panatenaik', Mowa
\par
\par Panatenajska) 116
\par
\par Panegyrik\'f3s (Panegiryk) 115-116
\par
\par Pros Nikoklea (Do Nikoklesa) 116
\par Izokratesa m\'f3wcy ojciec zob. The\'f3doros
\par Izydor (Isidoros) z Peluzjum (k. Aleksan-
\par drii) \'9cw. 181
\par
\par Epistolaj (Listy) 181
\par
\par Jakub M\'b3odszy Aposto\'b3, \'9cw. 151, 152,
\par
\par 153; list zob. Biblia
\par Jamblich (lamblichos) 135, 142
\par
\par Babyloniakd (Historie babilo\'f1skie) 142
\par
\par Bios Pythagoru (\'afywot Pitagorasa) 135
\par Jan (Joannes) Ewangelista, Aposto\'b3, \'9cw.
\par
\par 143, 151-152, 153, 157, 161, 168, 174,
\par
\par 184; Kata loannen; Apokalipsa; listy
\par
\par zob. Biblia
\par Jan (Joannes), mnich z klasztoru k. Gazy
\par
\par 182
\par Jan (Joannes) Antioche\'f1ski, biskup
\par
\par Antiochii 177
\par
\par Jan Chryzostom zob. Jan Ziotousty
\par Jan Damasce\'f1ski (Joannes Chrysorrhoas)
\par
\par \'9cw. 184, 186
\par Jan (Joannes) z Efezu, biskup monofizyc-
\par
\par ki Efezu 165
\par Jan Filoponos (Joannes Philoponos), mo-
\par
\par nofizyta 183
\par
\par Diajtes (Rozjemca) 183
\par
\par Kata Proklu peri ajdi\'f3tetos (Przeciw
\par Proklosowi. O wieczno\'9cci \'9cwiata) 183
\par
\par Logoj ton ejs ten museos kosmogonian
\par
\par exegetikbn (O stworzeniu \'9cwiata) 183
\par Jan Gramatyk (Joannes Grammatikos)
\par
\par z Cezarei Palesty\'f1skiej 183
\par Jan (Joannes) II Jerozolimski, biskup Je-J
\par
\par rozolimy 179
\par Jan Klimak (Joannes Klimax) \'9cw. 182
\par
\par Klimax (Drabina) 182
\par Jan (Joannes) Mala\'b3a\'9c, kronikarz bizant.
\par 165
\par
\par Chronographia (Kronika powszechna) 165
\par Jan (Joannes) Moschos, mnich bizant.
\par 182
\par Lejmonarion (Ogr\'f3d); inny tyt. Lejmon
\par
\par (\'a3\'b9ka) 182
\par Jan (Joannes) ze Scytopolis, biskup Scy-
\par
\par topolis 183
\par
\par Jan (Joannes) Stobajos (tzn. z m. Stoboj)
\par 144
\par Eklogaj (Wypisy), zbi\'f3r fragm. pism
\par
\par r\'f3\'bfnych autor\'f3w 144
\par Jana Stobajosa syn zob. Septimios
\par Jan Z\'b3otousty (Joannes Chrys\'f3stomos)
\par \'9cw., patriarcha Konstantynopola, Oj-
\par ciec Ko\'9ccio\'b3a 140, 147, 148, 174,
\par 175-177, 179, 181/182
\par Ejs tus andriantas (O pos\'b9gach), cykl
\par
\par kaza\'f1 176
\par Epistolaj (Listy) 176
\par Kata Judajon (Przeciw \'afydom), cykl
\par
\par kaza\'f1 176
\par
\par komentarze do ksi\'b9g S. i N.T. 176
\par Logos parajnetik\'f3s ejs Theod\'f3ron ekpe-
\par
\par sonta (Do Teodora po jego upadku)
\par
\par 174, 176
\par Logos parajnetik\'f3s pros Stagejrion daj-
\par
\par mononta (Do Stagiriusza dr\'eaczonego
\par
\par przez diabla) 176
\par Peri akataleptu (O niepoj\'eatosci Boga),
\par
\par cykl kaza\'f1 176
\par
\par Peri hierosynes (O kap\'b3a\'f1stwie) 176
\par Peri kenodoxias kaj hopos dej tus g\'f3neas
\par
\par anatrephejn ta tekna (O pr\'f3\'bfno\'9cci
\par
\par i wychowaniu dzieci) 176
\par Pros tus polemmtas tojs epi monazejn
\par
\par enagusin (Przeciw zwalczaj\'b9cym \'bfycie
\par
\par mnisze) 176
\par
\par Jana Z\'b3otoustego matka zob. Antuza
\par Jerzy (Georgios) \'9cw. m\'eaczennik 157
\par J\'f3zef Flawiusz (l\'f3sepos Flavios; \'b3ac. lose-
\par phus Flavius) 131-132
\par losepu bios (Autobiografia; \'afywot) 132
\par
\par ludaike archajologia (Staro\'bfytno\'9cci \'bfy-
\par dowskie; Dawne dzieje Izraela) 132
\par
\par Kata Apionos (Przeciw Apionowi) 132
\par
\par Peri tu ludaiku polemu (Wojna \'bfydow-
\par ska; Dzieje wojny \'bfydowskiej przeciw
\par
\par Rzymianom) 131/132
\par Juda Tadeusz (Judas Thaddajos) Aposto\'b3,
\par
\par \'9cw., brat Jakuba M\'b3odszego 151; list
\par
\par zob. Biblia
\par Julia Domna (lulia Domna), \'bfona cesarza
\par
\par Septymiusza Sewera 139
\par Julian Apostata, tj. Odst\'eapca (Flavius
\par
\par Ciaudius lulianus, zw. Parabates, jako
\par
\par ces. Imperator Caesar Flavius Ciaudius
\par
\par lulianus Augustus), cesarz rzymski 136,
\par
\par 139-140,169,171, 174,179
\par
\par Epistolaj (Listy) 139
\par
\par Kajsares e Symp\'f3sion e Kronia (Cesa-
\par rze, czyli Uczta, czyli \'8cwi\'eato Kr\'f3no-
\par sa) 139
\par
\par Kata Galilajon (Przeciw chrze\'9ccijanom)
\par (zagi\'f1., zachow. fragm.) 140, 169
\par
\par Misopogon (Wr\'f3g brody) 139-140
\par Julian (Julianos), biskup Halikamasu,
\par
\par monofizyta 183
\par Juliusz Afryka\'f1ski (Sextus lulius Africa-
\par
\par nus) 162, 163
\par
\par Chronographiaj (Kroniki \'9cwiata) 162
\par
\par Kest\'f3j (Hafty) 162
\par Juliusz Cezar (Caius lulius Caesar) 100,
\par
\par 131, 134
\par Justyn (Justinos) M\'eaczennik \'9cw., z Flavia
\par
\par Neapolis (w Palestynie) 155, 156
\par
\par Apologia I (Apologia f) 155, 156
\par
\par Apologia II (Apologia H) 155, 156
\par
\par Pros Tryphona Judajon dialogos (Dialog
\par
\par z \'afydem Tryfonem) 156
\par Justynian I Wielki (Justinianos), cesarz
\par
\par bizanty\'f1ski (\'84rzymski") 131, 146, 183,
\par
\par 186
\par
\par Ho monogenes (Jednorodzony) 183
\par
\par Kalikst I \'9cw., m\'eaczennik, papie\'bf 162, 163
\par Kallias, syn Anunona, ate\'f1ski w\'f3dz i m\'b9\'bf
\par stanu 104
\par
\par 232
\par
\par 233
\par
\par Kallikles, Ate\'f1czyk (tyt. adresat oskar\'bfy-
\par
\par cielskiej mowy Demostenesa) 117
\par Kallimach (Kallimachos) z Kyrene
\par 125-126, 128
\par Ajtia (Przyczyny a. Pocz\'b9tki) (zachow.
\par
\par fragm.) 125-126
\par Hekale (Hekale) (zachow. fragm.)
\par
\par 125-126
\par
\par Hymnoj (Hymny) 125-126
\par I. Ejs Dia (Na Dzeusa) 125
\par II. Ejs Apollona (Na Apollina) 125
\par III. Ejs Artemin (Na Artemida) 125
\par IV. Ejs Apollona Delion (Na Apollina
\par
\par Delijskiego) 125
\par V. Ejs lutra tes Pallados (Na k\'b9piel
\par
\par Pallady) 125
\par
\par VI. Ejs Demetra (Na Demetr\'ea) 125
\par tamboj (Jamby) 125-126
\par Pinakes (Katalog) 125
\par Pl\'f3kamos Berenikes (Warkocz Bere-
\par
\par niki) (zachow. fragm.; z Ajti\'f3w) 125
\par Kallinos z Efezu 37-38
\par Kdminos (Piec garncarski) a. Keramejs
\par (Garncarze; Pie\'9c\'f1 garncarzy), anonim.
\par pie\'9c\'f1 ludowa (incip. \'84Ej men d\'f3sete
\par misthon aejso, o keramees..." - \'84Je\'9cli
\par zap\'b3at\'ea mi dacie, tak b\'ead\'ea wam \'9cpie-
\par wa\'b3, garncarze...") 34
\par Karakalla (Septimius Bassianus, jako ces.
\par Imperator Caesar Marcus Aurelius Se-
\par verus Antoninus Augustus, zw. Ca-
\par racalla), cesarz rzymski 130, 143
\par Karneades, filozof-platonik 131
\par Kasjusz Dion (tac. Cassius Dio Cocceia-
\par nus) 132
\par Rhomaikaj historia\} (Historia rzymska)
\par
\par (zachow. fragm.) 132
\par Katullus (Caius Yalerius Catullus) 40,
\par
\par 125
\par
\par Kerkylas z Andros, m'\'b9z poetki Safony 40
\par Kimon, polityk i w\'f3dz ate\'f1ski 94
\par Klaudios Ajlian\'f3s zob. Elian
\par Klaudiusz (Tiberius Ciaudius Drusus,
\par nast. Tiberius Ciaudius Nero Germani-
\par cus, jako ces. Tiberius Ciaudius Caesar
\par
\par 234
\par
\par Augustus Germanicus), cesarz rzymski
\par
\par 132
\par
\par Klaudiusz Galen zob. Galen
\par Klaudiusz Ptolemeusz (Klaudios Ptole-
\par majos, tj. z m. Ptolemais) 140
\par Geographike hyphegesis (Geografia) 140
\par Mathematike syntaxis (Ksi\'eaga matema-
\par tyczna a. System matematyczny),
\par zwana te\'bf p\'f3\'9fniej Megiste syntaxis
\par (Najwi\'eakszy system); zob. te\'bf przekl.
\par arabski tzw. Almagest 140
\par Kleanthes z Assos 122
\par
\par Hymnos ejs Dia (Hymn do Dzeusa)
\par 122
\par
\par Kleis, c\'f3reczka poetki Safony 40
\par Klejtarch (Klejtarchos) 124
\par Klemens I \'9cw., papie\'bf (Klemens Rzymski)
\par 154, 155
\par Pros Korinthius a (List do Koryntia\'f1)
\par
\par 154,155
\par
\par Pros Korinthius p (tzw. Drugi list do
\par Koryntia\'f1) (aut. niepewne, przypis.)
\par 154
\par
\par Klemens Aleksandryjski (Titos Phlabios
\par Klemes Alexandrinos; Titus Flavius
\par Clemens Alexandrinus) 158, 159-160,
\par 162
\par
\par Ek ton prophetik\'f3n eklogdj (Eklogi pro-
\par rockie) 159
\par
\par Ex tu Theodotu k\'f3j analitikes kalumenes
\par didaskalias kata tus Ualentinu chronus
\par epitomaj (Ekscerpty z Teodota) 159
\par Pajdagog\'f3s (Pedagog) 158, 159
\par
\par Hymn do Chrystusa 158
\par Protreptik\'f3s pros Hellenos (Zach\'eata do
\par Grek\'f3w) 158
\par Stromatejs (Kobierce) 158, 162
\par Tis ho soz\'f3menos plusios? (Jaki cz\'b3owiek
\par bogaty mo\'bfe by\'e6 zbawiony?) 159
\par Klemens Rzymski zob. Klemens I \'9cw,
\par
\par papie\'bf
\par
\par Kleon, demagog ate\'f1ski 81-83
\par Klamca zob. Ho pseud\'f3menos
\par K\'f3non, Ate\'f1czyk (tyt. adresat oskar-
\par \'bfycielskiej mowy Demostenesa) 117
\par
\par Konstancjusz II (Flavius lulius Constan-
\par tius), syn Konstantyna Wielkiego,
\par cesarz rzymski (poprzednio wsp\'f3\'b3cesarz
\par z bra\'e6mi: Konstantynem II i Konstan-
\par sem) 166
\par
\par Konstantyn I Wielki (Flavius Valerius
\par Constantinus), cesarz rzymski 130, 146,
\par 164
\par
\par Konstantyn Kefalas (Konstantinos Ke-
\par
\par phalas), bizant. redaktor tzw. Anthoto-
\par
\par gia Palatina (zob.) 143
\par Koraks (Korax) 114
\par
\par Korespondencja Chrystusa i Abgara, ano-
\par nim. apokryf A'. T 153
\par Kosmas Indikopleustes 185
\par
\par Christianike topographia (Topografia
\par
\par chrze\'9ccija\'f1ska) 185
\par Krates z Mai\'b3o\'9c 123
\par Kratinos 81
\par
\par Dionys-Alexandros (Dionizo-Parys) (za-
\par chow. fragm.) 81
\par
\par Pytine (Butelka; Flasza) (zachow. fragm.)
\par
\par 81
\par
\par Kratylos, filozof, nauczyciel Platona (tyt.
\par bohater jego dialogu) 107
\par
\par Krescens, filozof-cynik 156
\par
\par Krezus (Krojsos), kr\'f3l Lidii 95
\par
\par Kritias, polityk ate\'f1ski, jeden z \'84Trzy-
\par dziestu Tyran\'f3w" 103, 108
\par
\par Krit\'f3bulos, ucze\'f1 Sokratesa (jeden z roz-
\par m\'f3wc\'f3w w dialogu O gospodarstwie
\par Ksenofonta z Aten) 100
\par
\par Kriton z Aten, przyjaciel Sokratesa (tyt.
\par bohater dialogu Platona) 106
\par
\par Kronika z Arbelii, anonim, (tyt. orygin.
\par w j. syryjskim) 165
\par
\par Kronika Edeska, anonim, (tyt. orygin. w
\par
\par j. syryjskim) 165
\par Ksanthos (Xanthos) z Sardes 49
\par Lydiaka (Sprawy lidyjskie) (zagi\'f1.,
\par zachow. fragm.) 49
\par
\par Ksantypa (Xanthippe), \'bfona Sokratesa
\par 104
\par
\par Ksenofanes (Xenophanes) z Kolofonu
\par 47-48, 61, 87, 129
\par
\par Peri physeos (O przyrodzie) (zagi\'f1., za-
\par chow. fragm.) 48
\par
\par Silloj (Szyderstwa) (zagi\'f1.) 48, 61
\par Ksenofont z Aten (Xenoph\'f3n) 98-101,
\par 103-104, 114, 132
\par Agesilaos (Agesilaos) 100
\par Anabasis (Wyprawa Cyrusa; Anabaza)
\par
\par 99-100
\par Apologia Sokratus (Obrona Sokratesa
\par
\par przed s\'eadziami) 104, 114
\par Apomnemoneumata Sokratus (Wspom-
\par nienia o Sokratesie) 104
\par Hellenika (Dzieje Hellen\'f3w a. Sprawy
\par Hellen\'f3w; Dzieje Hellady; Historia
\par grecka) 98
\par Hieron (Hieron) 100
\par Hipparchik\'f3s (Dow\'f3dca jazdy) 101
\par Kynegetik\'f3s (O polowaniu; Podr\'eacznik
\par
\par \'b3owiectwa) 101
\par JKyru pajdeja (tzw. Cyropedia, w\'b3a\'9cc.
\par
\par O wychowaniu Cyrusa) 100
\par Lakedajmonion politeja (O ustroju spar-
\par ta\'f1skim) 101
\par
\par Ojkonomik\'f3s (O gospodarstwie; Eko-
\par nomik) 100-101
\par
\par Peri hippikes (O sztuce jazdy; Podr\'eacz-
\par nik sztuki je\'9fdzieckiej) 101
\par Poroj (O dochodach pa\'f1stwowych) 101
\par ' Sympbsion (Uczta; Biesiada) 104
\par
\par zob. te\'bf Athenajon politeja
\par Ksenofonta z Aten synowie zob. Di\'f3do-
\par
\par ros; zob. Gryllos
\par
\par Ksenofont (Xenoph\'f3n) z Efezu, ro-
\par mansopisarz 142
\par
\par Ephesjaka ta kat Anthejan k\'f3j Habroko-
\par men (Opowie\'9cci efeskie o Antei i Ha-
\par brokomesie) 142
\par Kserkses, kr\'f3l Persji 58, 61
\par Kserksesa matka zob. Atossa
\par Ksi\'eaga Henocha, anonim, apokryf S.T.
\par (tyt. orygin. nie ustalony; wiele wersji
\par j\'eazykowych) 153
\par
\par Ksi\'eaga Jubileusz\'f3w, anonim, apokryf S. T.
\par (tyt. orygin. nie ustalony; wiele wersji
\par j\'eazykowych) 153
\par
\par 235
\par
\par tzw. Ksi\'eaga Suda zob. tzw. Liber Suda
\par
\par Ksi\'eagi Sybillinskie, anonim, apokryf S.T.
\par (tyt. orygin. nie ustalony; wiele wersji
\par j\'eazykowych) 153
\par
\par Klesi bios z Aleksandrii, mechanik, pisarz
\par 124
\par
\par Ktezyfont (Ktesiph\'f3n), Ate\'f1czyk 117,
\par 118
\par
\par Kwadratus (Koderatos), apologeta 155
\par
\par Kwintus Smyrnejczyk, tj. ze Smyrny
\par (K\'f3intos; la\'e6. Quintus) 143
\par Ta meth Hbmeron (Wydarzenia po-
\par homerowe) 143
\par
\par Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus)
\par 116
\par
\par Kyklos (Kr\'b9g), antologia epigramatyczna
\par zredag. przez Agathiasa z Myrriny,
\par zob. (tak\'bfe z jego w\'b3asnymi utworami);
\par
\par rozszerzenie Stephanoj Meleagra (zob.)
\par i Filipa (zob.)
\par
\par Kynegetika (\'a3owiectwo), poemat dydakt.,
\par aut. niep. zob. Oppian\'f3s z Apamei;
\par
\par zob. Oppian\'f3s z Cylicji 143
\par
\par Kypria epe (Opowie\'9cci cypryjskie), ano-
\par nim. epos (zagi\'f1., zachow. fragm.), roz-
\par poczynaj\'b9cy tzw. \'84cykl troja\'f1ski"
\par (zob.); w staro\'bfytn. przypis. Stasinoso-
\par wi z Cypru a. Hegesiasowi z Salaminy
\par (na Cyprze) 28-29
\par
\par Kyrnos, ukochany poety Teognisa 38
\par
\par Laches, w\'f3dz ate\'f1ski (tyt. bohater dialo-
\par gu Platona) 107
\par Lamachos, w\'f3dz ate\'f1ski 82
\par Larichos, brat poetki Safony 40
\par Lausos (tyt. adresat utworu Palladiosa),
\par
\par urz\'eadnik dworu ces. Teodozjusza II 181
\par Leokrates, Ate\'f1ezyk (tyt. adresat oskar-
\par
\par \'bfycielskiej mowy Likurga) 117
\par Leonejusz (Leontios), osoba odmienna od
\par
\par Leoncjusza z Bizancjum, cho\'e6 cz\'easto
\par
\par bywa z nim uto\'bfsamiana 183
\par Leonejusz (Leontios) z Bizancjum, mnich
\par
\par 183
\par
\par Tes kata the\'f3theta Kyriu kaj anthro-
\par
\par 236
\par
\par p\'f3teta enantias dokeseos Nestoriu
\par kaj Eutychus elenciws kaj anatrope
\par (Przeciw nestorianom i eutychianom)
\par 183
\par
\par Leonidas, ojciec Orygenesa 160
\par
\par Leonidas z Tarentu 129
\par
\par Leukippos 119
\par
\par Libanios z Antiochii 140, 173, 174
\par
\par tzw. Liber Suda (umowny tyt. w je\'bf. la\'e6.;
\par
\par w je\'bf. gr. Biblion Suda; tzw. Ksi\'eaga
\par Suda; dawna nazwa tzw. Suidas) ano-
\par nim., zbi\'f3r, siownik-leksykon (znana
\par te\'bf pod rzekomym imieniem tradycyj-
\par nego (nieistniej\'b9cego) autora - Suidas,
\par zob.) 144
\par
\par Likurg (Lykurgos), m\'f3wca 116, 117
\par Kata Leokratus (Przeciw Leokrateso-
\par wi) 117
\par
\par Likurg (Lykurgos), prawodawca Sparty,
\par zaliczany do \'84siedmiu m\'eadrc\'f3w"
\par staro\'bfytnych 46
\par
\par List Apostat\'f3w, anonim, apokryf N.T.
\par 153
\par
\par List \'9cw. Pawia do Laodycejczyk\'f3w, ano-
\par nim. apokryf N. T. 153
\par
\par Lizjasz (Lysias) 108, 115
\par
\par Hyper tu adynatu ( W obronie inwalidy)
\par
\par 115
\par
\par Hyper tu Eratosthenus phonu apologia
\par (Obrona w sprawie zab\'f3jstwa Eratos-
\par tenesa) 115
\par
\par Kata Eratosthenus tu genomenu ton
\par triakonta (Oskar\'bfenie Eratostenesa,
\par jednego z \'abTrzydziestu\'bb) 115
\par
\par Lizjasza m\'f3wcy brat zob. Polemarchos
\par
\par Longinos (tac. Cassius Longinus) 135;
\par
\par zob. te\'bf Peri hypsus
\par
\par Longos 142
\par
\par Pojmenika ta kata Daphnin kaj Chloen
\par (Dafnis i Chloe) 142
\par
\par Lucjusz albo Osio\'b3 zob. Lukios e onos
\par
\par Lukian (Lukian\'f3s) z Antiochii, \'9cw. m\'ea-
\par czennik 174
\par
\par Lukian (Lukian\'f3s) z Samosat 137-138,
\par 141
\par
\par Alethes historia (Historia prawdziwa)
\par 138
\par
\par Alexandros e pseudomantis (Aleksander,
\par
\par czyli Fa\'b3szywy prorok) 138
\par Anacharsis (Anacharsis) 138
\par Bion prasis (Sprzeda\'bf \'bfywot\'f3w) 137
\par Charon (Charon) 138
\par Drapetaj (Zbiegowie) 137
\par Dzeus elench\'f3menos (Dzeus przekonany
\par
\par dowodami) 138
\par
\par Dzeus tragod\'f3s (Dzeus w roli tragicz-
\par nej) 137/138
\par
\par Enalioj dialogoj (Dialogi morskie) 137
\par Enypnion (Sen) 137
\par Halieus (Rybak) 137
\par Herm\'f3timos (Hermotimos) 137
\par Hetajrik\'f3j dialogoj (Dialogi heter) 138
\par \'b3karomenippos (\'b3karomenippos) 137
\par Kataplus (Przeprawa) 138
\par Menippos (Menippos) 137
\par My jas enkomion (Pochwala muchy) 137
\par Nekrik\'f3j dialogoj (Dialogi zmar\'b3ych)
\par
\par 138
\par
\par Nigrinos (Nigrinos) 137
\par Peri tes Peregrinu teleutes (O \'9cmierci
\par
\par Peregrina) 138
\par
\par Philopseudes (Przyjaciel k\'b3amstwa) 138
\par Plojon e euchaj (Statek, czyli Modlitwa)
\par
\par 138
\par
\par Pos dej historian syngraphejn (Jak nale-
\par \'bfy pisa\'e6 histori\'ea) 138
\par Symp\'f3sion e Lapithaj (Uczta, czyli La-
\par
\par pici) 137
\par The\'f3n dialogoj (Dialogi bog\'f3w) 137-
\par
\par -138
\par The\'f3n ekkiesia (Zgromadzenie bog\'f3w)
\par
\par 138
\par Timon (Tymon) 138
\par T\'f3xaris (Toksaris) 138
\par Lukiana z Samosat wuj-kamieniarz (nie-
\par znany z imienia) 137
\par Lukios e onos (Lucjusz albo Osio\'b3; tyt.
\par przekl staropol. Osiei Lucjusz\'f3w), ano-
\par nim. romans, w staro\'bfytn. przypis. Lu-
\par kianowi z Samosat 141-142
\par
\par Lukrecjusz (Titus Lucretius Carus) 98
\par
\par Lygdamis I, tyran Kani, rz\'b9dz\'b9cy Halikar-
\par nasem jako lennem perskim 94
\par
\par Lykambes, ojciec Neobule, ukochanej po-
\par ety Archilocha 36
\par
\par Lykofron (Lyk\'f3phron) z Chalkidy 128
\par Alexandra (Aleksandra) 128
\par
\par Lykortas, strateg Zwi\'b9zku Achajskiego,
\par ojciec Polibiusza historyka 125
\par
\par Lyzis (Lysis), filozof-pitagorejczyk (tyt.
\par bohater dialogu Platona) 107
\par
\par \'a3ukasz Ewangelista \'9cw. (Lukas) 151, 152,
\par 157, 161, 168, 181; Kata Lukan (Ewan-
\par gelia...) zob. Biblia
\par
\par Magnes 81
\par Magnificat 152, 157; zob. te\'bf Ewangelia
\par
\par wedlug \'9cw. \'a3ukasza, Biblia, N.T.
\par Makary (Makarios) Egipski, \'9cw., mnich
\par
\par pustelnik; przypis, mu Homilie (orygin.
\par
\par w j. nieznanym) prawdopodobnie nie s\'b9
\par
\par jego autorstwa 180
\par Makary Magnes (tj. biskup Magnezji
\par
\par w Karii) 177
\par
\par Apokritik\'f3s e Monogenes pros Hellenas
\par (Odpowiedz na krytyki albo Jednoro-
\par dzony wobec Hellen\'f3w) 177
\par Makryna \'9cw., siostra \'9cw. Bazylego i \'9cw.
\par
\par Grzegorza z Nyssy 173
\par Maksym Wyznawca (Maximos Homo-
\par
\par logetes) 184, 186
\par Maia Iliada zob. Ilids mikra
\par Manetho (Maneth\'f3s) 124
\par
\par Ajgyptiaka (Dzieje Egiptu) (zagi\'f1., za-
\par chow. fragm.) 124
\par Marceli z Ancyry, biskup Ancyry 164
\par Marek Aureliusz (Marcus Annius Catiiius
\par
\par Severus, nast. Marcus Aelius Verus Au-
\par
\par relius Caesar, jako ces. Imperator Cae-
\par
\par sar Marcus Aurelius Antoninus Augus-
\par
\par tus), cesarz rzymski 133
\par
\par Ta ejs heaut\'f3n (Rozmy\'9clania; w\'b3a\'9cc.
\par
\par znaczenie tyt. Rozmowy z sob\'b9) 133
\par Marek Eremita, mnich 181
\par
\par 237
\par
\par
\par
\par
\par
\par
\par
\par k Ewangelista, \'9cw. (Markos, w\'b3a\'9cc.
\par Jan o przydomku Marek) 151; Kata
\par Markon (Ewangelia) zob. Biblia
\par Afargites (Margites), anonim, poemat he-
\par roikom. (zagi\'f1., zachow. fragm.);
\par
\par w staro\'bfytn. (mylnie) przypis. Homero-
\par wi a. Pigresowi 32, 35
\par Martyrion (M\'eacze\'f1stwo \'9cw. Polikarpa),
\par
\par anonim. 154, 155,157
\par Mateusz Ewangelista, \'9cw. (Matthajos,
\par w\'b3a\'9cc. Levi) 151, 152, 157, 159, 168; Kata
\par Matthajon (Ewangelia...) zob. Biblia
\par Megasthenes 124
\par
\par Indikd (Opis Indii) (zagi\'f1., zachow.
\par
\par fragm.) 124
\par
\par Mejdias, Ate\'f1czyk, przeciwnik Demos-
\par tenesa (tyt. adresat jego oskar\'bfycielskiej
\par mowy) 117
\par Meleager (Meleagros) z Gadary 129, 143;
\par
\par zob. te\'bf Stephanos
\par Melito, pierwsza \'bfona Eurypidesa 69
\par Meliton (Melito) z Sardes, biskup Sardes,
\par apologeta 148, 155, 157
\par Peri Pascha (Homilia Paschalna) 157
\par Menander (Menandros) 90-93, 120
\par Aspis (Tarcza) (zachow. fragm.) 90,
\par
\par 91-92
\par Dyskolos (Odludek albo Mizantrop)
\par
\par 90,91
\par
\par Epitrepontes (S\'b9d rozjemczy; S\'b9d polu-
\par bowny) (zachow. fragm.) 90, 91
\par \'84Jaka\'bf cudna rzecz cz\'b3owiek..." (frag-
\par ment zaginionej komedii o niezna-
\par nym tytule) 93
\par Misumenos (Nienawidzony) (zachow.
\par
\par fragm.) 90
\par Perikejromene (Dziewczyna z uci\'eatym
\par
\par warkoczem) (zachow. fragm.) 90, 91
\par Sarnia (Kobieta z Samos; Samijka) (zu-
\par ch\'f3w. fragm.) 90, 91
\par Sikyonios (Sykio\'f1czyk) (zachow. fragm.)
\par
\par 90
\par
\par Menedemos, filozof-eklektyk 105
\par Meneksenos (Menexenos), ucze\'f1 Sokra-
\par tesa (tyt. bohater dialogu Platona) 107
\par
\par 238
\par
\par Menippos z Gadary (tak\'bfe tyt. bohater
\par dialog\'f3w Lukiana) 123, 137
\par
\par Menon, Tessalczyk, dow\'f3dca w armii Cy-
\par rusa M\'b3odszego (tyt. bohater dialogu
\par Platona) 107
\par
\par Metdphrasis ejs ton Psaltera (Parafraza
\par \'abPsalm\'f3w\'bb), anonim., przypis, (mylnie)
\par Apolinaremu z Laodicei 179
\par
\par Metody (Methodios) z Olimpu, m\'eaczennik,
\par biskup Olimpu (w Licji) 158, 161-162
\par Symp\'f3sion e peri agnejas (Uczta, czyli
\par O dziewictwie) 158, 162
\par Hymn o dziewictwie 158, 162
\par
\par M\'eaczennicy lyo\'f1scy, zbi\'f3r, list gminy Vien-
\par ny i Lyonu (zachowany w Historii Ko\'9c-
\par cielnej, zob., Euzebiusza z Cezarei) 157
\par
\par Miicjades (Miltiades), apologeta 155
\par
\par Miltiades, w\'f3dz ate\'f1ski 81
\par
\par Mimnermos z Kolofonu 38
\par Nann\'f3 (Nanno) 38
\par
\par Smyrneis (Smyrneida a. Dzieje Smyrny)
\par (zagi\'f1., zachow. fragm.) 38
\par
\par Mnesarchos (a. Mnesarchides), ojciec Eu-
\par rypidesa tragika 69
\par
\par Mnesilochos, te\'9c\'e6 Eurypidesa tragika 84
\par
\par tzw. modlitwa garncarzy (pie\'9c\'f1 ludowa)
\par zob. Kaminos
\par
\par Modlitwa Pa\'f1ska (Ojcze nasz) 151, 161,
\par 173, 175; zob. te\'bf Ewangelia wed\'b3ug
\par \'9cw. \'a3ukasza, Biblia, N.T.
\par
\par Moschos z Syrakuz 127; zob. te\'bf tzw.
\par Corpus bucolicorum
\par
\par Musajos 143
\par
\par Ta kath Hero kaj Leandron (Historia
\par Hero i Leandra) 143
\par
\par Nann\'f3, ukochana poety Mimnermosa 38
\par Nektariusz (Nektarios), biskup Kon-
\par stantynopola, poprzednik \'9cw. Jana Z\'b3o-
\par
\par toustego 175
\par
\par Neobule, ukochana poety Archilocha 36
\par Neobule ojciec zob. Lykambes
\par Neron (Lucius Domitius Ahenobarbus,
\par
\par nast. Nero Ciaudius Drusus Germani-
\par
\par cus Caesar, jako ces. Imperator Nero
\par
\par Ciaudius Caesar Augustus Germani-
\par cus), cesarz rzymski 139
\par
\par Neron (Neron\}, dialog; aut. niep.; przypis.
\par Filostratosowi I (zob.)
\par
\par Nerwa (Marcus Cocceius Nerva,jako ces.
\par Imperator Caesar Nerva Augustus), ce-
\par sarz rzymski 136
\par
\par Nestoriusz (Nestorios), patriarcha Kon-
\par stantynopola, herezjarcha (u\'bfywa\'b3 pseud.
\par Heraklides z Damaszku) 169, 177
\par Ksi\'eaga Heraklidesa (znany tylko przek\'b3.
\par
\par na j. syryjski) 177
\par Tragedia (tyt. orygin. nieznany, utw\'f3r
\par zagi\'f1.) 177
\par
\par Nigrinos, filozof-platonik (tyt. bohater
\par dialogu Lukiana) 137
\par
\par Nikander (Nikandros) z Kolofonu
\par 128-129
\par Alexiphdrmaka (Odtrutki a. Sposoby na
\par
\par trucizny) 129
\par Theriakd (Dryjakwie) 129
\par
\par Nikokles, w\'b3adca Cypru 116
\par
\par Nik\'f3machos, ojciec Arystotelesa 110
\par
\par Nik\'f3machos, syn Arystotelesa (z jego
\par imieniem wi\'b9\'bfe si\'ea tytu\'b3 dzie\'b3a Ethika
\par Nikomdcheja) 111
\par
\par Nil (Nejlos) z Ancyry, mnich; utwory wy-
\par dane pod jego imieniem nie s\'b9 jego
\par autorstwa 181
\par
\par Ninos (tyt. bohater tzw. Powie\'9cci o Nino-
\par sie, zob.), w\'b3adca Asyrii i za\'b3o\'bfyciel
\par Niniwy (legend.?) 141
\par
\par Nonna, \'bfona Grzegorza z Nazjanzu Star-
\par szego, matka \'9cw. Grzegorza Teologa
\par (z Nazjanzu) 171
\par
\par Nonnos z Panopolis 143, 168
\par
\par Dionysiakd (Opowie\'9cci Dionizyjskie)
\par
\par 143, 168
\par
\par Metabole tu kata Jodnnen euangeliu
\par (Parafraza ^Ewangelii \'9cw. Jana\'bb)
\par 143, 168
\par
\par Nossis (Nossis) z Lokroj 129
\par
\par N\'f3stoj (Powroty), anonim, epos (za-
\par gi\'f1. zachow. fragm.), nale\'bf\'b9cy do
\par tzw. \'84cyklu troja\'f1skiego" (zob.);
\par
\par w staro\'bfytn. przypis. Hagiasowi z Troj-
\par
\par dzeny 29
\par
\par Nowy Testament zob. Biblia
\par Numenios z Apamei 135
\par Nunc dimittis 152; zob. te\'bf Ewangelia we-
\par
\par dlug \'9cw. \'a3ukasza, Biblia, N.T.
\par
\par Objawienie (Apokalipsa) zob. Biblia; zob.
\par te\'bf Jan Ewangelista
\par
\par Ody Salomona, anonim, apokryf S.T.
\par (tyt. orygin. nie ustalony; wiele wersji
\par j\'eazykowych) 153, 157
\par
\par O jask\'f3lce zob. Chelid\'f3nisma
\par
\par Ojchalias halosis (Zdobycie Ojchalit), ano-
\par nim. epos (zagi\'f1.) tzw. cyklik\'f3w (do-
\par tycz. Heraklesa) 29; zob. te\'bf Phokais
\par (Fokaida)
\par
\par Oktateuch (osiem pierwszych ksi\'b9g S.T.)
\par 178, 185; zob. te\'bf Biblia, S.T.
\par
\par Oktawian August (Caius Octavius, nast.
\par Caius lulius Caesar Octavianus, jako
\par ces. Imperator Caesar Augustus), ce-
\par sarz rzymski 11, 130, 131, 133
\par
\par Olimpiada (O\'b3ympias), adresatka list\'f3w
\par \'9cw. Jana Z\'b3otoustego 176
\par
\par Olimpiodor (O\'b3ympiodoros), diakon ale-
\par ksandryjski 184
\par
\par \'d3\'b3ympos 35
\par
\par Opowie\'9cci cypryjskie zob. Kypria epe
\par
\par Oppian\'f3s z Apamei 143
\par
\par Kynegetikd (\'a3owiectwo) (aut. niep.)
\par zob. Oppian\'f3s z Cylicji
\par
\par Oppian\'f3s z Cylicji 143
\par
\par Halieutikd (O polewie ryb) 143
\par Kynegetikd (\'a3owiectwo) 143; (aut.
\par niep.) zob. te\'bf Oppian\'f3s z Apamei
\par
\par Orojtes, satrapa perski, zab\'f3jca Polikrate-
\par sa, w\'b3adcy Samos 95
\par
\par Orygenes (Origenes) 157, 160-162, 163,
\par 170,179, 181
\par Ejs martyrion protreptik\'f3s (Zach\'eata do
\par
\par m\'eacze\'f1stwa) 157, 161
\par Homilidj (Homilie) do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g S.
\par
\par i N.T. 160
\par Kata Kelsu (Przeciw Celsusowi) 161
\par
\par 239
\par
\par Peri arch\'f3n (O zasadach) 161
\par Pen euches (O modlitwie) 161
\par Philokalia (Filokalia; Mi\'b3o\'9c\'e6 pi\'eakna),
\par
\par wyci\'b9g z pism Orygenesa (u\'b3o\'bfony
\par
\par przez \'9cw. Bazylego i \'9cw. Grzegorza
\par
\par z Nazjanzu) 161, 170
\par Tomoj (Komentarze) do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g
\par
\par S. i N.T. 161
\par O ustroju ate\'f1skim zob. Athenajon poli-
\par
\par teja
\par O wznios\'b3o\'9cci zob. Peri hypsus
\par
\par Pachomiusz (Pachomios) \'9cw., eremita 180
\par Listy (tyt. orygin. brak) 180
\par Reguly (tyt. orygin. brak) 180
\par
\par Palladios, biskup Helenopolis 175, 181-182
\par Dialogos historik\'f3s ... peri biu kaj poli-
\par tejas tu makariu Joannu episkopu
\par Konstantin\'f3poleos tu Chrysostomu
\par (Dialog ... o \'bfyciu \'9cw. Jana Chryzo-
\par stoma) 175, 181/182
\par
\par H\'ea kat'Ajgypton ton monachon historia
\par
\par (Historia mnich\'f3w egipskich) 182
\par Lausiaka (Historia dla Lauzosa) 181
\par
\par Pamfilos (Pamphilos) \'9cw. m\'eaczennik, bis-
\par kup Cezarei Palesty\'f1skiej 162, 163;
\par
\par zob. te\'bf Apologia hyper Origenus
\par (wsp\'f3\'b3autor)
\par
\par Panajtios z Rodos (\'b3ac. Panaetius) 121
\par
\par Panodor (Panodoros), kronikarz bizant.
\par 165
\par
\par Panien (Pantajnos) \'9cw., kap\'b3an 159
\par
\par Pantheja, \'bfona Abradatesa, w\'b3adcy Suzja-
\par ny 100
\par
\par Panyassis 94
\par
\par Parmenides z Elei 48, 108
\par
\par tzw. (tac.) passiones, opisy m\'eacze\'f1stwa
\par dokonane przez \'9cwiadk\'f3w, zbi\'f3r., ano-
\par nim. 157
\par
\par Paterikon (inne wersje tytu\'b3\'f3w: Geronti-
\par kon; Alphabetikon; Apophthegmata ton
\par Pateron), zbi\'f3r apoftegmat\'f3w mnich\'f3w
\par egipskich (wiele r\'f3\'bfnych wersji i redak-
\par cji) 181
\par
\par Pauzaniasz (Pausanias) 140
\par
\par 240
\par
\par Periegesis tes Hellados (W\'eadr\'f3wka po
\par Helladzie) 140
\par
\par Pawe\'b3 z Tarsu, Aposto\'b3, \'9cw. (Paulos,
\par w\'b3a\'9cc. Szawe\'b3, hebr. Szau\'b3) 151-152,
\par 153, 157, 161, 167, 168, 174, 176, 178',
\par 183-184; listy zob. Biblia
\par
\par Peregrinos (Peregrinos Proteus), filozof cy-
\par nicki (tyt. bohater dialogu Lukiana) 138
\par
\par Periander (Periandros), tyran Koryntu
\par jeden z ,,siedmiu m\'eadrc\'f3w" staro\'bfyt-
\par nych 42, 46
\par
\par Perl hypsus (O wznioslo\'9cci; O g\'f3rnosci),
\par anonim, traktat dot. poetyki; aut. niep.,
\par przypis, (b\'b3\'eadnie) Dionizjuszowi z Hali-
\par karnasu (zob.) a. Longinosowi (zob.)
\par 135 (autor traktatu bywa te\'bf nieraz
\par okre\'9clany jako Pseudo-Longinos)
\par
\par Perses, brat poety Hezjoda 29
\par
\par Perykles (Perikles) 48, 52, 63, 81, 94, 98,
\par 101,114
\par
\par Philippos, ojciec Arystofanesa kome-
\par diopisarza 81
\par
\par Philippos z Tessaloniki zob. Filip z Tes-
\par saloniki
\par
\par Phokais (Fokaida), anonim, epos (zagi\'f1.)
\par tzw. cyklik\'f3w (dot. Heraklesa) 29; zob.
\par te\'bf Ojchalias hdlosis
\par
\par Pigres z Halikamasu (w Karii) 32; zob.
\par te\'bf Batrachomyomachia; zob. te\'bf Mar-
\par gites
\par
\par Pieriusz (Pierios) \'9cw. 162
\par
\par Pindar (Pindaros) z Teb 35, 43-45
\par Isthmionikaj (Ody istmijskie) 44
\par Nemeonikaj (Ody nemejskie) 44
\par Olympionikaj (Ody olimpijskie) 44
\par Pythionikaj (Ody pytyjskie) 44
\par
\par Piotr Aposto\'b3, \'9cw. (Petros, w\'b3a\'9cc. Szy-
\par mon) 151, 152. 153; listy zob. Biblia
\par
\par Piotr Aleksandryjski (Petros Alexandri-
\par nos) \'9cw. m\'eaczennik 162
\par Peri metanojas (Kanony pokutne) 162
\par
\par Pitagoras (Pythag\'f3ras) 47, 134, 135; zob.,
\par te\'bf Chrysd epe
\par
\par Platon 14, 56, 85, 89, 104, 105-110, 111,
\par 112, 114, 135, 161,173
\par
\par Apologia Sokratus (Obrona Sokratesa)
\par 104,106, 114
\par
\par Charmides (Charmides) 107
\par
\par Epinomis (Uzupe\'b3nienie \'abPraw\'bb) 109
\par
\par Epistoiaj (Listy) 106
\par
\par Epistole VH (List VII) 106
\par
\par Euthydemos (Eutydem) 107
\par
\par Euthyphron (Eutyfron) 106-107
\par
\par Gorgias (Gorgiasz) 107
\par
\par Hippias elatton (Hippiasz Mniejszy) 107
\par
\par Hippias mejdzon (Hippiasz Wi\'eakszy) 107
\par
\par \'b3on (Ijon) 107
\par
\par Kratylos (Kratylos\} 107-108
\par
\par Kritias (Krilias) 108-109
\par
\par Kriton (Kriton) 106
\par
\par Laches (Laches) 107
\par
\par Lysis (Lyzis) 107
\par
\par Menexenos (Meneksenos) 107
\par
\par Menon (Menon) 107
\par
\par Nomoj (Prawa) 109
\par
\par Parmenides (Parmenides) 108
\par
\par Phajdon (Fedon) 107. 173
\par
\par Phajdros (Fajdros) 108
\par
\par Philebos (Fileb) 108
\par
\par Politeja (Pa\'f1stwo; Rzeczpospolita) 108-
\par -110
\par
\par Politik\'f3s (Polityk) 108, 111
\par
\par Protagoras (Protagoras) 107
\par
\par Sophistes (Sofista) 108. 111
\par
\par Symp\'f3sion (Uczta; Biesiada) 104, 108,
\par 161
\par
\par Theajtetos (Teajtet) 108
\par
\par Timajos (Timajos) 108
\par Plautus (Titus Maccius Plautus) 89, 90,
\par
\par 93
\par Plotyn (Plotinos) 135
\par
\par Enneades (Enneady) 135
\par Plutarch (Plutarchos) z Cheronei 133,
\par
\par 134-135, 137
\par
\par Bioj pardlleloj (\'afywoty r\'f3wnolegle)
\par 134-135
\par
\par Ethikd (Moralia) 134
\par Polemarchos, brat m\'f3wcy Lizjasza 115
\par Polibiusz (Po\'b3ybios; \'b3ac. Polibius) z Me-
\par
\par galopolis 125
\par
\par Historiaj (Dzieje) (zachow. fragm.) 12S
\par
\par Polibiusza ojciec zob. Lykortas
\par
\par Polikarp (Po\'b3ykarpos) ze Smyrny, \'9cw. m\'ea-
\par czennik, biskup Smyrny 154, 155, 157,
\par 158
\par Epistole (List do Filipian) 154, 155
\par
\par Polikrates (Po\'b3ykrates). w\'b3adca Samos 41,
\par 43. 95, 96
\par
\par Polikratesa zab\'f3jca zob. Orojtes
\par
\par Pompejusz Wielki (Cnaeus Pompeius
\par Magnus) 132
\par
\par Porfiriusz (Porphyrios) 135, 160, 179
\par
\par Posejdippos z Pe\'b3li 129
\par
\par Posejd\'f3nios z Apamei (\'b3ac. Posidonius) 122
\par
\par tzw. Powie\'9c\'e6 o Ninosie a. Romans o Nino-
\par sie, anonim, romans (zachow. fragm.;
\par
\par tytu\'b3u orygin. brak) 141
\par
\par Powroty zob. Nbstoj
\par
\par Praxejs Alexandru (S\'b3awne czyny Ale-
\par ksandra Wielkiego, tzw. Romans Ale-
\par ksandra; wiele wersji tyt.), anonim, ro-
\par mans, w staro\'bfytn. (mylnie) przypis.
\par Kallistenesowi z Olintu (autora utworu
\par okre\'9cla si\'ea nieraz jako Pseudo-Kalliste-
\par nesa) 141
\par
\par Praxejs Apost\'f3lon (Dzieje Apostolskie)
\par zob. Biblia
\par
\par Pr\'f3dikos z Keos 103
\par
\par Horaj (Hory) (zagi\'f1. - tu znajd, si\'ea
\par
\par przypowie\'9c\'e6 o Heraklesie na rozsta-
\par \bullet jach) 103
\par
\par Proklos, filozof-neoplato\'f1czyk 135
\par
\par Proklos, biskup Konstantynopola 177,
\par 183,184
\par
\par Tomus ad Armenos (\'b3ac.) (List do Ar-
\par me\'f1czyk\'f3w) 177
\par
\par Prokop (Prokopios) z Gazy 185
\par Pros Di\'f3gneton (Do Diogneta), anonim.
\par
\par apologia chrze\'9ccija\'f1ska 155, 156
\par Pros Korinthius fi (tzw. Drugi list do Ko-
\par ryntian) zob. Klemens I \'9cw., papie\'bf
\par (Klemens Rzymski), aut. przypis, (nie-
\par pewne)
\par
\par Protagoras z Abdery (tak\'bfe tyt. bohater
\par dialogu Platona) 102-103, 107
\par
\par 241
\par
\par Aletheja e Kataballontes (Prawda, czyli
\par Mowy obalaj\'b9ce) (zagi\'f1.; zachowany
\par incip. \'84Anthropos metron panton..."
\par - \'84Cz\'b3owiek jest miar\'b9 wszystkich
\par rzeczy...") 103
\par
\par Protoewangelia Jakuba, anonim, apokryf
\par N.T. 153
\par
\par Przepowiednie sybilli\'f1skie zob. Chresm\'f3j
\par Sybylliak\'f3j
\par
\par Psalmy Salomona, anonim, apokryf S.T.
\par (tyt. orygin. nie ustalony; wiele wersji
\par j\'eazykowych) 153
\par
\par tzw. Pseudo-Arysteasz (Aristeas), anonim.
\par autor (prawdop. \'afyd) tzw. Listu do Filo-
\par kratesa, podaj\'b9cy si\'ea za Aristeasa, dwo-
\par rzanina Ptolemeusza II Filadelfa 150
\par
\par tzw. Pseudo-Dionizy Areopagita (Diony-
\par sios ho Areopagites), uto\'bfsamiany myl-
\par nie z Dionizym nawr\'f3conym przez \'9cw.
\par Pawia na Areopagu 182, 183-184
\par Epistolaj (Listy) 184
\par Peri mystikes theologias (O teologii mis-
\par tycznej) 184
\par
\par Peri tes ekkiesiastikes hierwchias (O hie-
\par rarchii ko\'9ccielnej) 184
\par Peri tes uranias hierarchias (O hierarchii
\par
\par niebieskiej) 184
\par
\par Peri thejon onomastik\'f3n (O imionach
\par Bo\'bfych) 184
\par
\par tzw. Pseudo-Fokylides (\'afyd z Aleksan-
\par drii), autor utwor\'f3w przypis, dawniej
\par Fokylidesowi 39; zob. tzw. Fokylidea
\par
\par tzw. Pseudo-K-allistenes (Kallisthenes),
\par tradycyjny autor utworu pt. Praxejs
\par Alexandru (zob.) 141
\par
\par tzw. Pseudoklementyny (tyt. orygin.
\par brak), anonim, utw\'f3r po\'9cwi\'eacony \'9cw.
\par Klemensowi, papie\'bfowi 154
\par Homilia) (Homilie) 154
\par Recognitiones (la\'e6.) (Rozpoznania) 154
\par
\par [tzw. Pseudo-Longinos] zob. Peri hypsus
\par
\par Ptolemeusz, geograf i matematyk, zob.
\par Klaudiusz Ptolemeusz
\par
\par Ptolemeusz I Soter, w\'f3dz Aleksandra
\par Wielkiego, nast. kr\'f3l Egiptu 121
\par
\par Ptolemeusz II Filadelfos, kr\'f3l Egiptu 126
\par Ptolemeusze, r\'f3d macedo\'f1ski panuj\'b9cy
\par
\par w Egipcie 11, 121, 125
\par Pyrron z Elidy 121, 133
\par
\par Rampsynit, faraon egipski (legend.? Ram-
\par zes III?) 96
\par Rhesos (Resos), anonim, tragedia, w sta-
\par
\par ro\'bfytn. przypis. Eurypidesowi (zob.)
\par
\par 69, 78-79
\par Roman (Rhoman\'f3s), przydom. Melodos,
\par
\par \'9cw.185,186
\par
\par Hymnos akathistos (Hymn \'9cpiewany na
\par
\par stoj\'b9co), aut. przypis. 185
\par Rufin z Akwilei (Turanius, Tyrannus,
\par
\par Toranius Rufinus), mnich 160, 164
\par
\par Safona (Sapph\'f3) 40
\par (utw\'f3r nr 132; tyt. brak; incip. \'84Estimoj
\par kala pajs chrysiojsin anthemojsin..."
\par
\par - \'84Oto rozkwita mi c\'f3rka...") 40
\par (utw\'f3r nr 31; tyt. brak; incip. \'84Phaj-
\par netaj m\'f3j kenos isos theojsin..."
\par
\par - ,,Wydaje mi si\'ea samym bogom
\par r\'f3wny...") 40
\par Safony bracia zob. Charaksos; zob. Lari-
\par
\par chos
\par
\par Safony m\'b9\'bf zob. Kerkylas
\par Salustiusz (Caius Sallustius Crispus) 98
\par Scypion M\'b3odszy, zw. Afryka\'f1ski (Pu-
\par
\par blius Cornelius Scipio Aemilianus Af-
\par
\par ricanus Minor, Numantinus), w\'f3dz
\par
\par rzymski 11, 125
\par Sekstus Empiryk (Sextos Empejrik\'f3s; la\'e6.
\par
\par Sextus Empiricus) 133
\par
\par Pyrrh\'f3nejoj hypotyposejs (Szkice Pyr-
\par ro\'f1skie; Zarysy Pyrronskie) 133
\par
\par Skeptika (Rozwa\'bfania sceptyczne) 133
\par Seleukidzi, r\'f3d grecki panuj\'b9cy w tzw
\par
\par Syrii 11 _
\par Seleukos (tyt, adresat utworu AmfilochaJ
\par
\par osoba sk\'b9din\'b9d nie znana 173
\par Semonides z Samos 37
\par
\par tzw. Satyra na kobiety (tyt. oryg
\par
\par brak; nr 7; incip. \'84Choris gynajt
\par
\par the\'f3s ep\'f3jesen noon..." - \'84B\'f3g od
\par pocz\'b9tku r\'f3\'bfny dal charakter...") 37
\par Septimios, syn Jana Stobajosa 144
\par tzw. Septuaginta, zbi\'f3r, przek\'b3ad na grek\'ea
\par Biblii (tj. Starego Testamentu) 124-125,
\par 150
\par
\par Septymiusz Sewer (Lucius Septimius Se-
\par verus, jako ces. Imperator Caesar Lu-
\par cius Septimius Severus Pertinax Augus-
\par tus), cesarz rzymski 139
\par Serapion z Thmuis, biskup Thmuis
\par (w Egipcie) 166, 167
\par Euchologion, zbi\'f3r modlitw 167
\par Kata manichajon (Przeciw manichejczy-
\par
\par kom) 167
\par
\par Sewer (Seueros), patriarcha Antiochii,
\par monofizyta 182-183, 184
\par Homilie katedralne (tyt. orygin. w j. sy-
\par ryjskim) 183
\par Philalethes (Przyjaciel prawdy) 183
\par Przeciw bezbo\'bfnemu Gramatykowi [tzn.
\par Janowi Gramatykowi ze Scytopolis]
\par (tyt. orygin. w j. syryjskim) 183
\par Sewerian (Seuerianos) z Gabala, biskup
\par
\par Gabala (w Syrii) 177
\par Simonides z Keos 43, 45, 100, 129
\par Threnoj (Treny; tu m.in. fragm. o Da-
\par
\par nae; nr 38 (543) 43
\par Simplikios 135
\par
\par Sofillos (S\'f3phillos), ojciec Sofoklesa 63
\par Sofokles (Sophokles) 14, 53, 54, 57, 59,
\par 62, 63-69, 74, 78, 79, 94, 95
\par Ajas (Ajas) 63-64, 67
\par Antigone (Antygona) 63, 64-65, 68, 80
\par Elektro (Elektro) 63, 66-67, 74, 80
\par Ichneutdj (Tropiciele) 63, 68
\par Ojdipus epi Kolom (Edyp w Kolonie) 63,
\par
\par 67-68
\par Ojdipus tyrannos (Kr\'f3l Edyp) 63,
\par
\par 65-66,80
\par Philoktetes (Filoktet) 63, 67
\par Trachmiaj (Trachinki) 63, 65
\par Sofron (Sophron) 56
\par Taj gynajkes haj tan the\'f3n phanti exelan
\par (Kobiety, kt\'f3re m\'f3wi\'b9, \'bfe \'9cci\'b9gaj\'b9
\par
\par [a. wyp\'eadzaj\'b9] bogini\'ea) (zachow. fragm.)
\par
\par 56
\par
\par Sofroniskos (Sophroniskos), rze\'9fbiarz, oj-
\par ciec Sokratesa 103
\par Sokrates 80, 83, 99, 100, 103-109, 114,
\par
\par 115
\par Sokratesa matka - zob. Fajnarete; ojciec
\par
\par - zob. Sofroniskos
\par Sokrates Scholastyk (Scholastik\'f3s) 165
\par
\par Ekkiesiastike historia (Historia Kos-
\par
\par ciota) 165
\par
\par Solon z Aten 37, 38, 46, 81
\par Sositheos 128
\par
\par Daphnis e Lityerses (Dafnis, czyli Li-
\par
\par tyerses) (zagi\'f1., zachow. fragm.) 128
\par Sozomen (Hermias Soz\'f3menos), historyk
\par
\par 165
\par
\par Ekkiesiastike historia (Historia Ko\'9c-
\par
\par ciola) 165
\par
\par Stagiriusz (Stagejrios), (tyt. adresat trak-
\par tatu \'9cw. Jana Zlotoustego), osoba
\par
\par sk\'b9din\'b9d nie znana 176
\par tzw. Stary Oligarcha (a. Pseudo-Kseno-
\par
\par font), umowne okre\'9clenie w\'b3a\'9cciwego
\par
\par autora dzie\'b3a pt. Athenajon politeja
\par
\par (zob.); w staro\'bfytn. przypis. Ksenofon-
\par
\par towi z Aten 101
\par Stefan z Bizancjum (Stephanos Byzan-
\par
\par tios) 144
\par
\par Ethnikd (Slownik geograficzny) 144
\par Stephanos (Wieniec), zbi\'f3r, antologia epi-
\par
\par gramatyczna; zred. Meleager z Gadary
\par
\par (zob.) 129, 143; zob. te\'bf Filip z Tes-
\par
\par saloniki
\par Stephanos (Wieniec), zbi\'f3r, antologia epi-
\par
\par gramatyczna, zred. Filip z Tessaloniki
\par
\par (zob.); rozszerz, antologia Meleagra,
\par
\par zob. Stephanos 129, 143
\par Stesichoros zob. Stezychor
\par Stezychor (Stesichoros) z Himery 42-43
\par
\par Helen\'ea (Helena) 42
\par
\par Palinojdia (Palinodia) 42
\par Stobajos Jan zob. Jan Stobajos
\par Strabon z Amasei 140
\par
\par Geographika (Geografia) 140
\par
\par 242
\par
\par 243
\par
\par tzw. Suidas (rzekomy autor) zob. tzw.
\par
\par Liber Suda
\par
\par tzw. Suidas zob. tzw. Liber Suda
\par Symeon z Mezopotamii 180
\par
\par Homilie (oryg. w j. nieznanym) 180;
\par
\par aut. niepewne zob. te\'bf Makary Egip-
\par ski
\par Symmach (Symmachos), egzegeta \'bfyd.,
\par
\par t\'b3umacz S.T. na grecki 150
\par Symmach (Symmachos), egzegeta gr., ko-
\par mentator Biblii 184
\par Synezjusz z Kyreny (Synesios Kyrenaj-
\par kos) 137, 167-168
\par Ajgyptioj logoj e peri pr\'f3nojas (Opowie\'9c-
\par ci egipskie, czyli O Opatrzno\'9cci) 168
\par Dion e peri tes kat'aut\'f3n agoges (Dion,
\par
\par czyli O swoim \'bfyciu) 168
\par hymny 168
\par
\par Peri basilejas (O kr\'f3lestwie) 167, 168
\par Peri enypnion (O snach) 168
\par Phalakras enk\'f3mion (Pochwala lysiny)
\par 137, 168
\par
\par tzw. \'8cpiew o Linosie (tyt. orygin. brak),
\par anonim, pie\'9c\'f1 ludowa 33
\par
\par Tacjan Syryjczyk (Tatian\'f3s Syros) 155,
\par 156
\par
\par tzw. Diatessaron (To dia tessaron euan-
\par gelion), tzw. harmonia ewangeliczna
\par 156
\par
\par Logos pros Hellenas (Mowa przeciw Gre-
\par kom) 156
\par
\par Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 98
\par
\par Tales (Thales) z Miletu 46, 47
\par
\par Teajtet (Theajtetos), syn Euforiona,
\par zwolennik Sokratesa (tyt. bohater dialo-
\par gu Platona) 108
\par
\par tzw. teba\'f1ski cykl epicki, anonim, (zagi\'f1.);
\par
\par utwory: Ojdip\'f3deja (Opowie\'9c\'e6 o Edypie);
\par
\par Thebais (Tehaida\}; Epigonoj (Epigoni)
\par 29
\par
\par Tejsias 114
\par
\par Telegbneja (Telefonia), anonim, epos (za-
\par gi\'f1.), nale\'bf\'b9cy do tzw. \'84cyklu troja\'f1-
\par
\par
\par skiego" (zob.); w staro\'bfytn. pr.
\par
\par Eugamonowi z Kyrene 29
\par Telesikles, ojciec poety Archilocha 36
\par Teodocjon (Theodotion), egzegeta \'bfyd.
\par
\par t\'b3umacz S.T. na grecki 150
\par Teodor (The\'f3doros) Askidas, nadworny
\par
\par teolog ces. Justyniana Wielkiego 183
\par Teodor zw. Ateist\'b9 (The\'f3doros Atheos)
\par
\par 105
\par Teodor zw. Lektorem (The\'f3doros Ana-
\par
\par gnostes) 165
\par
\par tzw. (\'b3ac.) Historia ecciesiastica tripar-
\par tita (Historia Ko\'9cciola zlo\'bfona
\par z trzech cz\'ea\'9cci), zestawienie dziel: So-
\par kratesa Scholastyka (zob.), Sozo-
\par menosa (zob.) i Teodoreta z Cyru
\par (zob.) 165
\par Teodor (The\'f3doros), biskup Mopsuestii
\par
\par w Cylicji 147, 174-175, 177, 178
\par Teodoret z Cyru (Theodoretos Kyrru),
\par
\par biskup Cyru 165, 177-178, 182
\par
\par Ekkiesiastike historia (Historia Ko\'9c-
\par cio\'b3a) 165, 178
\par
\par Ekthesis tes ortheus homologias (Wy-
\par k\'b3ad wiary prawdziwej'\} 178
\par
\par Eranistes e polymorphos (\'afebrak, czyli
\par 'Zwielokrotniony) 178
\par
\par Hajretikes kakomythias epitome (Zarys
\par historii herezji) 178
\par
\par Hellenik\'f3n therapeutike pathematon...
\par (Leczenie chor\'f3b hellenizmu) 178
\par
\par komentarze do r\'f3\'bfnych ksi\'b9g S. i N.T.
\par 178
\par
\par Peri Pr\'f3nojas logoj deka (Dziesi\'ea\'e6 m\'f3w
\par O Opatrzno\'9cci\} 178
\par
\par Peri tes tu Kyriu enanthrop\'f3seos
\par (O wcieleniu S\'b3owa) 178
\par
\par Phil\'f3teos historia e asketike politeja
\par (Dzieje milosci Bo\'bfej) 178, 182
\par
\par Przeciw Cyrylowi i soborowi efeskiemu
\par (tyt. orygin. nieznany; dzie\'b3o zagi\'f1.)
\par 178
\par
\par Ta apora tes thejas graphes kat'eklogen
\par (Wybrane problemy miejsc \'abPisma
\par swi\'eategos) 178
\par
\par Teodot (The\'f3dotos), gnostyk (tyt. adre-
\par sat utworu Ex tu Theodotu... Klemensa
\par Aleksandryjskiego; Klemens do\'b3\'b9czy\'b3
\par wypisy z dziel Teodota do swoich Ko-
\par bierc\'f3w) 159
\par
\par Teodozjusz I Wielki (Flavius Theodo-
\par
\par sius), cesarz rzymski 146
\par Teofil (The\'f3philos), patriarcha Aleksan-
\par drii 167
\par
\par Teofil (The\'f3philos) z Antiochii, biskup
\par Antiochii 155
\par Pros Aut\'f3lykon peri tes ton Christian\'f3n
\par
\par (Do Autolika...) 155
\par Teofrast (The\'f3phrastos) z Eresos 90, 113,
\par 120, 183
\par
\par Ethik\'f3j charakteres (Charaktery) 113,
\par 120
\par
\par tzw. Teognidea zob. Theognideja
\par Teognis (Theognis) z Megary 35, 38-39
\par
\par (elegie, tyt. orygin. brak) 38
\par Teognost (The\'f3gnostos), aleksandryjczyk
\par
\par 162
\par
\par Teokryt (The\'f3kritos) z Syrakuz 34, 56,
\par 126-127
\par Bukolikaj; Ejdyllia (Bukoliki; Sielanki;
\par
\par Idylle) (zbi\'f3r) 34, 126-127
\par II. Pharmakeutriaj (Czarodziejki) 56,
\par
\par 126
\par
\par IV. Nomejs (Pasterze) 126
\par V. Ajpolik\'f3n kaj pojmenik\'f3n (Kozlarz
\par
\par i pasterz) 126
\par VII. Tha\'b3ysia (Do\'bfynki) 126
\par XV. Syrak\'f3siaj e Adoniadzusaj (Syra-
\par kuzanki a. Kobiety na \'9cwi\'eacie Ado-
\par nisa\} 126
\par
\par Teopomp (The\'f3pompos) z Chios 124
\par Terencjusz (Publius Terentius Afer) 90
\par Terpander (Terpandros) z Antissy 35, 39
\par Tertulian (Quintus Septimius Florens
\par
\par Tertulianus) 147
\par Tespis (Thespis) 54
\par
\par Testamenty dwunastu patriarch\'f3w, ano-
\par nim. apokryf S.T. (tyt. orygin. nie usta-
\par lony; wiele wersji j\'eazykowych) 153
\par The\'f3doros, ojciec m\'f3wcy Izokratesa 115
\par
\par tzw. Theognideja a. tzw. Corpus Theogni-
\par deum (Teognidea), zbi\'f3r utwor\'f3w przy-
\par pis. Teognisowi z Megary (zob.) (m.in.
\par niekt\'f3re autentyczne) 38-39
\par
\par Theron, tyran Akragantu 43
\par
\par Timajos z Lokroj, filozof-pitagorejczyk
\par (tyt. bohater dialogu Platona) 108
\par
\par Timajos z Tauromenion, historyk 124
\par Historia] (Dzieje) (zagi\'f1., zachow.
\par fragm.) 124
\par
\par Timon (Tymon), Ate\'f1czyk, s\'b3ynny
\par mizantrop (tyt. bohater dialogu Lukia-
\par na) 138
\par
\par Timon z Flejus 129
\par
\par Silloj (Szyderstwa) (zagi\'f1., zachow.
\par fragm.) 129
\par
\par Tomasz Didimus Aposto\'b3 \'9cw. 153, 157
\par
\par T\'f3xaris (Toksaris), Scyta, przyjaciel Ana-
\par charsisa (tyt. bohater dialogu Lukiana)
\par 138
\par
\par Trajan (Marcus Ulpius Traianus, jako
\par ces. Imperator Caesar Nerva Traianus
\par Augustus), cesarz rzymski 134, 136
\par
\par tzw. Transitus (grupa apokryf\'f3w - r\'f3\'bf-
\par nych autor\'f3w - dotycz\'b9ca wniebowzi\'ea-
\par cia NMP) 153
\par
\par Trifiodor (Triphi\'f3doros) z Panopolis 143
\par Halosis lliu (Zdobycie Ilionu) 143
\par
\par tzw. \'84troja\'f1ski cykl" epicki 28-29; zob.
\par te\'bf Ajthiopis; Ilias mikra; lliu persis;
\par
\par Kypria epe; N\'f3sloj; Teleg\'f3neja
\par
\par Tryton (Tarion), rabin \'bfydowski 156
\par
\par Trzecia Ksi\'eaga Ezdrasza, anonim, apo-
\par kryf S.T. (tyt. orygin. nie ustalony; wie-
\par le wersji j\'eazykowych) 152
\par
\par tzw. \'84Trzy rozdzia\'b3y" (a. \'84Trzy Dziel\'b9"),
\par pisma: Teodora z Mopsuestii, Teodore-
\par ta z Cyru i \'b3basa z Edessy, pot\'eapione
\par na soborze konstantynopolita\'f1skim II
\par (553) 146, 178, 183
\par
\par Tukidydes (Thukydides) 96-98, 99, 114,
\par 124
\par
\par P\'f3lemos ton Peloponnesion kaj Athena-
\par jon (Wojna peloponeska) 96-98, 99,
\par 114, 124
\par
\par 244
\par
\par 245
\par
\par Tymoteusz \'9cw. m\'eaczennik, adresat listu
\par
\par \'9cw. Paw\'b3a, biskup Efezu 151
\par Tyrtajos (Tyrteusz) 36, 37-38, 42
\par
\par Eunomia (Dobry rz\'b9d a. Dobry ustr\'f3j a.
\par
\par Dobry porz\'b9dek) 37-38
\par (tyt. orygin. brak; tyt. poi. Zach\'eata do
\par -walki w obronie ojczyzny, nr 10; in-
\par cip. \'84Tethnamenaj men kalon epi
\par promachojsi pesonta..." - \'84W pierw-
\par szych walcz\'b9c szeregach, ojczyzny
\par milej od wroga...") 36
\par Tyrteusz zob. Tyrtajos
\par Tytus \'9cw., tyt. adresat listu \'9cw. Pawia,
\par biskup Krety 151
\par
\par Vetus Latina Versio, przek\'b3. Biblii (Septua-
\par ginty) na \'b3acin\'ea 150
\par
\par Walens (Flavius Valens), cesarz rzymski
\par (wla\'9cc. wsp\'f3tcesarz: z Gracjanem i Wa-
\par lentynianem II) 172
\par
\par Walentyn (Oualentinos, Balentinos),
\par gnostyk wymieniony w tytule utworu
\par Ex tu Theodotu... Klemensa Aleksan-
\par dryjskiego; Klemens do\'b3\'b9czy\'b3 wypisy
\par z dzie\'b3 Walentyna do swych Kobierc\'f3w)
\par 159
\par
\par Wawrzyniec \'9cw. m\'eaczennik 157
\par
\par Wergiliusz (Publius Yergilius Maro) 28,
\par 31, 127, 128
\par
\par Wespazjan (Titus Flavius Vespasianus,
\par jako ces. Imperator Caesar Vespa-
\par sianus Augustus), cesarz rzymski 131
\par
\par Wie\'f1ce (Stephanoj) zob. Stephanos Mele-
\par agra; Stephanos Filipa
\par
\par Wigiliusz, papie\'bf 146
\par
\par Wiktor (Uiktor) z Antiochii, egzegeta,
\par komentator Biblii 184
\par
\par Wniebowst\'b9pienie Izajasza, anonim.
\par apokryf S.T. (tyt. orygin. nie ustalony;
\par
\par wiele wersji j\'eazykowych) 152-153
\par
\par Wojna \'bfabiomysia zob. Batrachomyo-
\par machia
\par
\par Zachariasz (Zacharias), biskup Mityleny
\par 183
\par
\par Amonios 183
\par
\par Zenodot (Zen\'f3dotos) z Efezu 123
\par Zenon z Elei, filozof-eleata 48
\par Zenon z Kition, filozof-stoik 122
\par Ziole st\'f3wa zob. Chrysa epe
\par Zniszczenie Troi zob. Iliu persis
\par Z\'f3simos 133
\par
\par Kajne historia (Nowa historia) 133
\par
\par \'afycie Adama i Ewy, anonim, apokryf
\par
\par S. T. (tyt. orygin. nie ustalony; wiele
\par
\par wersji j\'eazykowych) 152
\par \'afyd z Aleksandrii zob. tzw. Pseudo-Fo-
\par
\par kylides
\par
\par Indeks wa\'bfniejszych termin\'f3w
\par literackich i kulturowych
\par
\par Wymienione tu terminy literackie i szersze kulturowe nie maj\'b9 w wykazie podawa-
\par nych obja\'9cnie\'f1 swego znaczenia, takie wyja\'9cnienia znajduj\'b9 si\'ea bowiem w samym
\par tek\'9ccie. Zwi\'eaz\'b3e obja\'9cnienia identyfikacyjne otrzyma\'b3y tylko te has\'b3a, gdzie dany termin
\par ma dwa odmienne znaczenia. W przypadku wyst\'eapowania terminu w j\'eazyku greckim
\par i r\'f3wnolegle jego odpowiednika polskiego, od jednej z form stosowano odsy\'b3acze.
\par
\par Strony zawieraj\'b9ce szersze lub wa\'bfniejsze om\'f3wienie wyr\'f3\'bfniono t\'b3ustym drukiem.
\par Kursyw\'ea (pismo pochy\'b3e) zastosowano przy terminach w j\'eazyku greckim, poza tymi,
\par kt\'f3re w takim w\'b3a\'9cnie (greckim) brzmieniu zosta\'b3y przyj\'eate ju\'bf do terminologii polskiej
\par i w niej utrwalone.
\par
\par Indeks wymienia terminy wyst\'eapuj\'b9ce wy\'b3\'b9cznie w partii literatury greckiej poga\'f1skiej.
\par
\par agon 29,41,44,53-56,63,78,85, 93,126
\par agon komiczny 54-56, 85, 93
\par
\par - pasterski 126
\par
\par - tragiczny 53-54, 58, 63, 78
\par
\par djtia (l. p\'f3j. ajtion), ajtiologiczna literatu-
\par ra 125-126
\par
\par Akademia 106,110,122,133, 134
\par
\par akt, podzia\'b3 na akty 55, 88, 93
\par
\par aktor, aktorzy 52-56, 62, 78-79, 86, 88
\par
\par alegoreza 124
\par
\par alfabet 18
\par
\par anabaza (anabasis) 99, 100, 132
\par
\par anagnorism\'f3s (rozpoznanie) 62, 74, 75,
\par 78, 89, 91, 92
\par
\par anakre\'f3nteja zob. anakreontyki
\par
\par anakreontyki (anakre\'f3nteja) 41
\par
\par anamneza 107
\par
\par anapest 53, 56; zob. te\'bf stopy metryczne
\par
\par anegdota, anegdoty 46, 57, 67, 90, 104,
\par 134, 136
\par
\par annali\'9cci rzymscy pisz\'b9cy po grecku 124
\par
\par antologia, antologie 144
\par
\par antystrofa (antistrophe) 43
\par
\par aojde (ode = pie\'9c\'f1 og\'f3lnie) 20, 55
\par
\par aojd\'f3s, aojdowie 20-21
\par
\par dpejron 47
\par
\par apoftegmaty (apophthegmata) 46
\par
\par apolog zob. bajka
\par
\par apologia, apologie 104, 106, 132, 140
\par
\par apophthegmata zob. apoftegmaty
\par
\par archajologia zob. \'84archeologia"
\par
\par ,,archeologia" (archajologia) 97, 132
\par
\par archont ep\'f3nymos 53
\par
\par archont kr\'f3l (basileus) 53
\par
\par arete 44
\par
\par asonans 102
\par
\par atomi\'9cci 110, 123; zob. tez filozoficzne
\par
\par szko\'b3y
\par
\par atthides zob. attydy
\par attycki dialekt zob. dialekty
\par attycyzm, attycy\'9cci 13, 114, 132, 136, 138
\par attydy (atthides) 124
\par
\par 247
\par
\par Tymoteusz \'9cw. m\'eaczennik, adresat listu
\par
\par \'9cw. Pawia, biskup Efezu 151
\par Tyrtajos (Tyrteusz) 36, 37-38, 42
\par
\par Eunomia (Dobry rz\'b9d a. Dobry ustr\'f3j a.
\par
\par Dobry porz\'b9dek) 37-38
\par (tyt. orygin. brak; tyt. poi. Zach\'eata do
\par walki w obronie ojczyzny; nr 10; in-
\par cip. \'84Tethnamenaj men kalon epi
\par promachojsi pesonta..." - \'84W pierw-
\par szych walcz\'b9c szeregach, ojczyzny
\par milej od wroga...") 36
\par
\par Tyrteusz zob. Tyrtajos
\par Tytus \'9cw., tyt. adresat listu \'9cw. Paw\'b3a,
\par
\par biskup Krety 151
\par
\par Vetus Latina Versio, przekl. Biblii (Septua-
\par ginty) na \'b3acin\'ea 150
\par
\par Walens (Flavius Valens), cesarz rzymski
\par (wla\'9cc. wsp\'f3lcesarz: z Gracjanem i Wa-
\par
\par lentynianem II) 172
\par Walentyn (Oualentinos, Balentinos),
\par gnostyk wymieniony w tytule utworu
\par Ex tu Theodotu... Klemensa Aleksan-
\par dryjskiego; Klemens do\'b3\'b9czy\'b3 wypisy
\par z dzie\'b3 Walentyna do swych Kobierc\'f3w)
\par
\par 159
\par
\par Wawrzyniec \'9cw. m\'eaczennik 157
\par Wergiliusz (Publius Yergilius Maro) 28,
\par
\par 31, 127, 128
\par
\par ^^\bullet \bullet ",(^\'absi"c^p"v:i^
\par
\par jako ces. lnlp rzymsk" 131
\par
\par ^s^p^-^
\par
\par agra; Su'phanos Filipa
\par ^'''^S z Anti^ii, e^-. :
\par
\par ^^'^ anon-
\par
\par ^\bullet T^yt. oSSn. nle ^
\par
\par ^rsjij^owych)^^,
\par Wojna zabior\'b9 zob.
\par machia
\par
\par ^.\'84.. ^\bullet ""'-btekcp""""'
\par
\par 183
\par
\par 'T;\'b0(zSd\'b0t\'b0^ z Efezu l\'bf3
\par zen0 d0 Fie,filozof-eleata48
\par
\par ^"^itonfilozof-stoAl^?
\par zenon/ZKaS.Chrysaepe
\par
\par S^0-20^"^"
\par z\'f3^^(^^orifl>133
\par
\par an\par
\par ^^^^p-
\par
\par wersJiJ?^^ w pseud^-Fo-
\par ^yd z Aleksandm zob. tzw. r
\par
\par kylides
\par
\par Indeks wa\'bfniejszych termin\'f3w
\par literackich i kulturowych
\par
\par Wymienione tu terminy literackie i szersze kulturowe nie maj\'b9 w wykazie podawa-
\par nych obja\'9cnie\'f1 swego znaczenia, takie wyja\'9cnienia znajduj\'b9 si\'ea bowiem w samym
\par tek\'9ccie. Zwi\'eaz\'b3e obja\'9cnienia identyfikacyjne otrzyma\'b3y tylko te has\'b3a, gdzie dany termin
\par ma dwa odmienne znaczenia. W przypadku wyst\'eapowania terminu w j\'eazyku greckim
\par i r\'f3wnolegle jego odpowiednika polskiego, od jednej z form stosowano odsy\'b3acze.
\par
\par Strony zawieraj\'b9ce szersze lub wa\'bfniejsze om\'f3wienie wyr\'f3\'bfniono t\'b3ustym drukiem.
\par Kursyw\'ea (pismo pochy\'b3e) zastosowano przy terminach w j\'eazyku greckim, poza tymi,
\par kt\'f3re w takim w\'b3a\'9cnie (greckim) brzmieniu zosta\'b3y przyj\'eate ju\'bf do terminologii polskiej
\par
\par i w niej utrwalone.
\par
\par Indeks wymienia terminy wyst\'eapuj\'b9ce wy\'b3\'b9cznie w partii literatury greckiej poga\'f1skiej.
\par
\par agon 29,41,44,53-56, 63,78, 85, 93, 126
\par agon komiczny 54-56, 85, 93
\par
\par - pasterski 126
\par
\par - tragiczny 53-54, 58, 63, 78
\par
\par ajtia (l. p\'f3j. ajtion), ajtiologiczna literatu-
\par ra 125-126
\par
\par Akademia 106, 110, 122, 133, 134
\par
\par akt, podzia\'b3 na akty 55, 88, 93
\par
\par aktor, aktorzy 52-56, 62, 78-79, 86, 88
\par
\par alegoreza 124
\par
\par alfabet 18
\par
\par anabaza (anabasis) 99, 100, 132
\par
\par magnorism\'f3s (rozpoznanie) 62, 74, 75,
\par 78, 89, 91, 92
\par
\par anakre\'f3nteja zob. anakreontyki
\par
\par anakreontyki (anakre\'f3nteja) 41
\par
\par anamneza 107
\par
\par anapest 53, 56; zob. te\'bf stopy metryczne
\par
\par anegdota, anegdoty 46, 57, 67, 90, 104,
\par 134,136
\par
\par annali\'9cci rzymscy pisz\'b9cy po grecku 124
\par
\par antologia, antologie 144
\par antystrofa (antistrophe) 43
\par aojde (ode = pie\'9c\'f1 og\'f3lnie) 20, 55
\par aojd\'f3s, aojdowie 20-21
\par dpejron 47
\par
\par apoftegmaty (apophthegmata) 46
\par apolog zob. bajka
\par
\par apologia, apologie 104, 106, 132, 140
\par apophthegmata zob. apoftegmaty
\par archajologia zob. ,,archeologia"
\par \'84archeologia" (archajologia) 97, 132
\par archont ep\'f3nymos 53
\par archont kr\'f3l (hasileus) 53
\par ar\'ea te 44
\par asonans 102
\par atomi\'9cci 110, 123; zob. te\'bf filozoficzne
\par
\par szko\'b3y
\par
\par atthides zob. attydy
\par attycki dialekt zob. dialekty
\par attycyzm, attycy\'9cci 13, 114, 132, 136, 138
\par attydy (atthides) 124
\par
\par 247
\par
\par aul\'f3s 35
\par azja\'f1ska wymowa zob. wymowy typy
\par
\par bajka (apolog) 30. 46-47
\par \'84ballada" 45
\par
\par ba\'9c\'f1 17, 23, 70, 87, 124
\par biblioteki 14, 69, 121, 125, 131
\par biografia, biografistyka 100, 134-135, 144
\par biologia 111
\par
\par bohaterska epika zob. epika bohaterska
\par botanika 113
\par
\par brontejon (\'84maszyna do grzmot\'f3w") 62
\par bukolika (sielanka) 13, 34, 121, 126-127,
\par 142
\par
\par \'84charaktery" 113, 120
\par
\par cholijamb zob. jamb kulawy
\par
\par choreg (choreg\'f3s), choregia 53
\par
\par choreg\'f3s zob. choreg
\par
\par choreuta, choreuci 53
\par
\par chorizontes (\'84rozdzielaj\'b9cy") 27
\par
\par ch\'f3r (chor\'f3s) 41-44, 45, 52-55, 57-59, 63,
\par 65, 67. 68, 76, 78, 79, 82, 84-86, 88, 93
\par ch\'f3r komiczny 55, 76, 82, 84, 88, 93
\par
\par - liryczny 85
\par
\par - tragiczny 54, 55, 58, 65, 67, 78, 79
\par chronografia, chronologia 14, 49, 99, 106,
\par
\par 111, 128, 141
\par cudowno\'9cci 49, 135, 143
\par cykle epickie 28-29
\par
\par cykl Argonaut\'f3w 29
\par
\par - heraklejski 29
\par
\par - teba\'f1ski 29
\par
\par - troja\'f1ski 28-29
\par cyklicy 29
\par cynicyzm, cynicka literatura 104, 122-
\par
\par -123, 138; zob. te\'bf filozoficzne szko\'b3y
\par
\par cyrenaicy (hedonicy) 105; zob. te\'bf filozo-
\par ficzne szko\'b3y
\par
\par \'84czteromiar" zob. tetrametr
\par
\par dajmonion 103
\par
\par daktyl 23; zob. te\'bf stopy metryczne
\par
\par daktyliczny heksametr zob. heksametr dak-
\par
\par tyliczny
\par
\par 248
\par
\par deus ex machina (\'84b\'f3g z maszyny") 78
\par dialekty 12-13
\par dialekt achajski 13
\par
\par - attycki 13. 101, 114, 123
\par
\par - dorycki 13, 47, 56
\par
\par - eolski 13
\par
\par -jo\'f1ski 13,48,96, 110, 132
\par
\par - powszechny (kojne) 13, 124
\par dialektyka 48, 105, 107
\par dialog l. (struktura wypowiedzi) 45, 52,
\par
\par 54, 58, 64, 66.68, 93, 111
\par dialog 2. (gatunek literacki) 100-101, 104.
\par
\par 106-108, 134, 137-138
\par
\par dialog filozoficzny 104, 106-109, 111,
\par
\par 134, 137-138
\par diatribaj zob. diatryby
\par diatryby (diatribaj) 122-123, 134
\par Dionizje 52, 53, 55, 81, 89
\par
\par Dionizje Miejskie, Wielkie 53, 81
\par
\par - Wiejskie 55
\par dithyrambos zob. dytyramb
\par dorycki dialekt zob. dialekty
\par dramat 46, 52-94, 109, 127, 128, 139, 142
\par
\par dramat komiczny (komedia dorycka)
\par 56
\par
\par - satyrowy 54, 63, 68, 69, 76-77, 128
\par tzw. druga sofistyka 135-136
\par dymelr jambiczny 41
\par
\par dymetr jambiczny katalektyczny 41
\par dystych elegijny (metrum elegijne) 36, 43
\par dytyramb (dithyrambos) 42, 45, 46, 54
\par
\par ejkones (obrazy) 139
\par ekkyklemata (..wytaczalnie") 62
\par eklogaj (wypisy) 144
\par ekscerpty 16, 136, 144
\par ekskursy 96
\par
\par eleaci, eleacka (elejska) szkol\'b9 zob. filozo-
\par ficzne szko\'b3y
\par elegia, elegicy 13, 34-36, 37-39, 42, 48,
\par
\par 103, 126
\par
\par elegijne metrum zob. dystych elegijny
\par elegijny dystych zob. dystych elegijny
\par enchejridion (podr\'eacznik) 132
\par enkomion, enkomia 137
\par
\par entelechia (forma) 112
\par eolski dialekt zob. dialekty
\par epejsodion 55
\par
\par epickie cykle zob. cykle epickie
\par epickie formu\'b3y 21, 25-27
\par epidejktyczna wymowa zob. retoryka po-
\par pisowa
\par epigram (epigramat) 16, 43, 57, 125, 129,
\par
\par 143-144
\par epigramatyczne szko\'b3y 129, 143-144
\par
\par szko\'b3a fenicka 129
\par
\par - jo\'f1sko-aleksandryjska 129
\par
\par - peloponeska 129
\par epika 13, 17-33, 34, 62, 112, 128, 143
\par epika dydaktyczna 29-31
\par
\par - heroiczna, bohaterska 17-29
\par
\par - heroikomiczna 32-33
\par
\par epikureizm 123, 133, 138; zob. te\'bf filozo-
\par ficzne szko\'b3y
\par
\par epimythion (\'84mora\'b3") 47
\par
\par epinikion 44, 45
\par
\par epistolografia 116, 123, 138-139, 140
\par
\par epitaphios 118
\par
\par epitet 21, 25
\par
\par epithalamion, epithalamios (pie\'9c\'f1 weselna)
\par 40
\par
\par epodos (epod = \'84do\'9cpiew") 43
\par
\par epopeja zob. epos
\par
\par epos (epopeja) 16, 17-33, 38, 48, 49, 94,
\par 128, 129
\par
\par epyllion 126, 128
\par
\par erudycyjna literatura 144
\par
\par erystyka 105
\par
\par ethnika 89
\par
\par etyka 112, 122, 123, 134
\par
\par fallos zob. phall\'f3s
\par
\par fantastyka 95, 141
\par
\par farsa megarejska 56
\par
\par figury retoryczne zob. retoryczne figury
\par
\par tzw. filipiki 118
\par
\par filozofia 16, 47-t9, 86, 98, 99, 101-113,
\par 116, 120, 122-123, 133-135, 137, 139
\par
\par filozoficzne dialogi zob. dialog filozo-
\par ficzny
\par
\par - poematy 48
\par
\par - traktaty 47, 100
\par
\par filozoficzne szko\'b3y 47-49, 101-113,
\par 122-123,133-135
\par szko\'b3a atomistyczna 110, 123
\par
\par - cynicka 104, 122-123, 138
\par
\par - cyrenejska 105
\par
\par - eleacka (elejska) 47-\'b38, 105
\par
\par - epikurejska 123, 133, 138
\par jo\'f1ska 47-19, 101-102
\par
\par - megarejska 105
\par
\par - neoplato\'f1ska zob. neoplatonizm
\par
\par - perypatetyczna zob. Lykejon
\par
\par - pitagorejska 47, 48, 105, 106
\par
\par - plato\'f1ska zob. Akademia
\par
\par - sceptycka 122, 133, 137
\par
\par - stoicka 122, 133, 138
\par
\par filozofowie przyrody (tzw. \'84fizycy")
\par 47-49 zob. te\'bf filozoficzne szko\'b3y
\par (szko\'b3a jo\'f1ska)
\par
\par tzw. \'84fizycy" zob. filozofowie przyrody
\par
\par folklor 34
\par
\par forminga 20, 35
\par
\par formularny styl 21, 25, 27
\par
\par formu\'b3y epickie zob. epickie formu\'b3y
\par
\par fragmenty (utwory zachowane frag-
\par mentarycznie) 15, 28-29, 57, 59, 63,
\par 81, 88, 90, 92, 93, 102, 103, 105, 110,
\par 111, 117, 124, 125, 128, 129,131, 135,
\par 141, 144
\par
\par genealogie 31, 37, 49
\par
\par geografia 95, 128, 140, 144
\par
\par gnoma (gnom\'ea), gnomy (sentencje) 25,
\par
\par 30, 31, 39, 46, 56, 62, 78, 90, 93, 102,
\par
\par 110
\par
\par gnom\'ea zob. gnoma
\par
\par gnomologia (l.p. gnomologion) 56, 90
\par \'84gramatycy" 123-124
\par gramatyczne szko\'b3y 123-124
\par gramatyczna szko\'b3a aleksandryjska 123
\par
\par - - pergame\'f1ska 123-124
\par \'84gramatyka" (= filologia) 28, 123-124
\par gra s\'b3\'f3w 87
\par gymnasion 104
\par
\par 249
\par
\par hedme 105, 123
\par
\par hedonizm, hedonicy 105; zob. te? filozofi-
\par czne szko\'b3y (szkol\'b9 epikurejsk?)
\par heksametr (\'84sze\'9cciomiar") da^yl1021^
\par
\par 23, 25, 32, 36, 126, 143
\par heliocentryczny system 124
\par hiatus (rozziew) 116
\par hippiczna literatura 99
\par historiografia 13, 16, 49, 94-l00> 112'
\par 114, 120, 124,125, 131-133
\par historiografia pragmatyczna 9^
\par tzw. Homerowa kwestia 27
\par tzw. plurali\'9cci 27
\par tzw. unitary\'9cci 27
\par Homerowe por\'f3wnania 25
\par homerydzi 21
\par homojoteleuton (rym) 102
\par hybris 38, 44, 61
\par hymenajos (pie\'9c\'f1 weselna) 33
\par hymny 32, 33, 40, 68, 122, 125-126
\par hymny epickie (homeryckie' 32, 68,
\par
\par 122
\par - liryczne 33, 43
\par
\par idei teoria 107, 109, 112
\par igrzyska 11, 22,44,49
\par ironia tragiczna 66
\par
\par jamb l. (gatunek liryki) 13, 32, ^> 36-37'
\par
\par 38
\par jamb 2. (miara wierszowa) 13, ^2, 35-37,
\par
\par 41, 126, 128; zob. te\'bf stopy rfetryczne
\par jamb kulawy (cholijamb) 13, ^> 127
\par jambiczny trymetr zob. trymet^"1010711!'
\par jambografia, jambografowie 36"^
\par jo\'f1ski dialekt zob. dialekty
\par
\par kanon (m\'eadrc\'f3w, m\'f3wc\'f3w) 46, 1^' ^
\par
\par katabaza (katabasis) 84
\par
\par katalogi biblioteczne 125
\par
\par tzw. \'84katalogi" poetyckie 31
\par
\par katharsis 112
\par
\par kitara 35
\par
\par klauzule retoryczne 116
\par
\par hojne zob. dialekty
\par
\par 250
\par
\par komedia (komojdta) 14, 15, 33, 52, 53, 54,3
\par 55-56, 80, 81-94, 112, 138-139, 141, ;
\par
\par 144
\par komedia nowa (nowoattycka) 88-94,
\par
\par 138-139, 141
\par
\par - stara (staroattycka) 81-88, 90, 92, 101
\par
\par - \'9crednia (\'9crednioattycka) 15, 88-90,
\par 92
\par
\par komojdia zob. komedia
\par
\par kommos (l.mn. kommoj) 55, 78
\par
\par komos 55
\par
\par koryfeusz (koryphajos) 53
\par
\par koryphajos zob. koryfeusz
\par
\par kroniki 49
\par
\par krytyka filozoficzna 48, 87, 122
\par
\par tzw. kwestia Homerowa zob. tzw. Home-
\par rowa kwestia
\par
\par kynegetikd (my\'9cliwska literatura) 99, 101,
\par
\par 143
\par
\par lejturgia (\'84liturgia") 53
\par Lenaje 53
\par
\par lesbijska poezja 39-41
\par lira 20, 34, 35, 39, 68
\par liryka 13, 15, 33-46, 52, 54, 62, 143-144
\par liryka ch\'f3ralna 41-46, 52, 62
\par
\par - monodyczna 13, 35, 39-41
\par listy zob. epistolografia
\par \'84liturgia" zob. lejturgia
\par logografowie l. (poprzednicy historyk\'f3w)
\par
\par 49,95
\par logografowie 2. (autorzy m\'f3w pisanych
\par
\par dla innych) 115, 117
\par logos l. (= rozum) 48
\par logos 2. (= proza) 49
\par Lykejon (Liceum) 111-113, 121, 133
\par
\par magia, magiczne elementy 17, 30, 47,134,
\par
\par 139, 141-142
\par majeutike 103
\par
\par majeutyczna metoda 103
\par maska 52, 55, 86
\par
\par maska komiczna 52, 55, 86
\par
\par - tragiczna 52
\par \'84maszyna do grzmot\'f3w" zob- brontejon.
\par
\par matematyka 124, 140
\par
\par mechanika 124
\par
\par medyczna literatura 47, 49, 110, 141
\par
\par megarejska farsa zob. farsa megarejska
\par
\par meletaj zob. retoryczne \'e6wiczenia
\par
\par melika 34, 39
\par
\par melas 34
\par
\par menippejska satyra 138 (zob. te\'bf Menip-
\par
\par pos z Gadary w Indeksie os\'f3b)
\par metafora 45
\par
\par metempsychoza 47, 109
\par metryka 23, 41, 43, 44, 53
\par metrum elegijne zob. dystych elegijny
\par mim (mimos) 56, 126, 127, 142
\par mimesis 112
\par
\par mimijamboj zob. mimijamby
\par mimijamby (mimijamboj\} 127
\par mimos zob. mim
\par mit, mitologia 9, 17, 19, 20, 28, 31, 32,
\par
\par 44, 45, 52, 59-61, 64, 70, 71, 74, 76, 77,
\par
\par 80, 88, 109, 128, 137
\par mit u Platona 109
\par mizogynizm 37, 77, 84
\par monodia 78
\par
\par monodyczna liryka zob. liryka
\par \'84mora\'b3" zob. epimythion
\par \'84mowa pos\'b3a\'f1ca" (rhesis angelike) 58, 62,
\par
\par 78, 128
\par
\par mowy w historiografii 98, 114
\par Muzeum (Musejon) 121
\par muzyka 34, 35, 52
\par my\'9cliwska literatura zob. kynegetika
\par
\par neoplatonizm 134-135
\par nie-Grecy pisz\'b9cy po grecku 124-125
\par niewolnik w literaturze 92
\par \'84nowela" 96, 100, 139
\par
\par obscena 37
\par
\par oda (ode) 45
\par
\par ode l. (pie\'9c\'f1 w og\'f3le) zob. aojde
\par
\par ode 2. (gatunek liryki) zob. oda
\par
\par onomatupeja 84
\par
\par orchestra 52, 55, 62
\par
\par orficka literatura 49, 143
\par
\par pajan zob. pean
\par
\par palinodia (palinojdia) 42
\par
\par palinojdia zob. palinodia
\par
\par pami\'eatniki 99-100, 124, 133
\par
\par panegiryk (panegyrik\'f3s) 100, 115-116
\par
\par panegyrik\'f3s zob. panegiryk
\par
\par panegyris 116
\par
\par pantomima 142
\par
\par papirus, papirusy 12, 15, 45, 56-58, 68,
\par
\par 81,90, 123-125, 127, 141
\par para-basis zob. parabaza
\par parabaza (para-basis\} 55
\par paradoksy filozoficzne 48, 105
\par parajnesis zob. pareneza
\par parastates (l.mn. parastat\'b9j - parastaci)
\par
\par 53
\par
\par pareneza (parajnesis) 116
\par parodia 32, 33, 35, 84, 87, 89, 93, 107,
\par
\par 129, 137-138
\par par odo s 55, 58
\par
\par partenia (partheneja) 42, 44
\par partheneja zob. partenia
\par paso\'bfyt (parasitos) w komedii 56, 88, 89
\par
\par 139
\par
\par patos 116, 118, 123
\par pean (pajan) 33, 44
\par pentametr (\'84pi\'eaciomiar") 36
\par periplus (\'84op\'b3yni\'eacie") 49
\par period retoryczny 116
\par periodos (\'84obej\'9ccie" [Ziemi]) 49
\par peripatos 111, 121, 133
\par peryfraza 31
\par perypatetycy, perypatetyczna literatura
\par
\par 111, 121, 123; zob. te\'bf filozoficzne
\par
\par szko\'b3y
\par
\par phall\'f3s (fallos) 53, 88
\par pie\'9cni 33-35, 40-42, 44, 54, 55, 57-59, 62,
\par
\par 68, 78
\par
\par pie\'9cni ludowe 34
\par
\par - na cze\'9c\'e6 b\'f3stw zob. hymn
\par
\par - obrz\'eadowe 33
\par
\par - pasterskie 34
\par
\par - proszalne 34
\par
\par - przy pracy 33, 34
\par
\par - weselne 33, 40; zob. te\'bf hymenajos;
\par
\par 251
\par
\par zob. te\'bf epithalamia
\par
\par - \'bfa\'b3obne 33; zob. te\'bf tren
\par
\par \'84pi\'eaciomiar" zob. pentametr
\par
\par pismo 9. 18, 27
\par
\par tzw. pismo linearne B 9, 18
\par
\par pitagoreizm, pitagorejska literatura 47,
\par 48, 49, 105-106, 134; zob. te\'bf filozoficz-
\par ne szko\'b3y
\par
\par plejada (gr. plejas = \'84si\'f3demka") tragi-
\par k\'f3w 128
\par
\par tzw. plurali\'9cci zob. Homerowa kwestia
\par
\par pochwa\'b3y (\'bfartobliwe) 137
\par
\par polemika religijna 139-140
\par
\par polityczna poezja 38
\par
\par polityczne teorie 101, 108, 109, 111, 112
\par
\par popisowa (epidejktyczna) wymowa zob.
\par retoryka popisowa
\par
\par pornografia 81
\par
\par porzekad\'b3a (przys\'b3owia) 30, 31, 46
\par
\par preludium (pro\'f3jmion\} 32
\par
\par prolog (w dramacie) 61, 63, 67, 78, 93
\par
\par pro\'f3jmion zob. preludium
\par
\par protagonista 53
\par
\par prozodion (prosodion - pie\'9c\'f1 procesyjna) 47
\par
\par przypowie\'9c\'e6 109
\par
\par psychologia 111
\par
\par publicystyka 99, 101, 116, 136
\par
\par rapsod, rapsodowie 21, 32
\par
\par retardacja 25
\par
\par retor, retorzy 114-118, 136, 139, 140
\par
\par retoryczne \'e6wiczenia (meletaj) 139, 140
\par
\par retoryczne figury 102
\par
\par retoryka (wymowa) 16, 25, 98, 107, 112,
\par
\par 113-119, 120, 123, 131, 135-136, 137,
\par
\par 139-140
\par retoryka polityczna 114-118
\par
\par - popisowa, epidejktyczna 114-115,
\par 123, 136, 137
\par
\par - s\'b9dowa 114-115, 117
\par retoryki teoria (teoria literatury) 102, 107,
\par
\par 112, 114, 135-136
\par
\par rhesis angelike zob. \'84mowa pos\'b3a\'f1ca"
\par rodyjska wymowa zob. wymowy typy
\par romans 16, 121, 127, 128, 138,141-142
\par
\par 252
\par
\par tzw. \'84rozdzielaj\'b9cy" zob. chorizontes
\par rozpoznanie zob. anagnorism\'f3s
\par rym zob. homojoteleuton
\par rytmiczna proza 102, 116, 118
\par
\par sceptycy, sceptyczna literatura 122, 133,
\par
\par 137; zob. te\'bf filozoficzne szko\'b3y
\par scholia 82
\par
\par sentencja zob. gnoma
\par sielanka zob. bukolika
\par skatologia 81
\par skolia 34
\par s\'b3owniki 144
\par sofista, sofi\'9cci 66, 80, 102-103, 107, 108,
\par
\par 111, 113, 114, 123, 137, 138
\par sofistyka, sofistyczna literatura 102-103,
\par
\par 135-136
\par
\par tzw. sofistyka druga zob. tzw. druga sofis-
\par tyka
\par
\par spondej 23; zob. te\'bf stopy metryczne
\par tzw. spudogeloja (l.p\'f3j. spudogelojun) 123
\par stasimon 55
\par stephanoj (l.p\'f3j. stephanos; tzw. wie\'f1ce)
\par
\par 129,143 ;
\par
\par stopy (miary) metryczne 23, 36, 53, 56; zob.
\par
\par te\'bf anapest; daktyl; spondej; trochej
\par strofa 36, 41, 43
\par
\par strofa alcejska 41
\par
\par - saficka 41
\par
\par synegoros (\'84doradca") 115, 117
\par synkrisis (,,por\'f3wnanie") 134
\par \'84sze\'9cciomiar" zob. heksametr
\par szko\'b3y epigramatyczne zob. epigramatycz-;
\par
\par ne szko\'b3y s
\par szko\'b3y filozoficzne zob. filozoficzne j
\par
\par szko\'b3y
\par
\par \'84\'9cwiat na opak" 85
\par
\par taniec 52
\par
\par teatr (pomieszczenia teatralne) 52, 62
\par tetralogia (retoryczna) 114
\par tetralogia (tragiczna) 53-54
\par tetrametr (\'84czteromiar") trocheiczny 3\par 52, 56, 93
\par
\par threnos zob. tren
\par
\par tonacje muzyczne 34
\par tonacja dorycka 34
\par - lidyjska 34
\par
\par tragedia 14, 15, 52-55, 57-80, 81, 86, 90,
\par 103, 112, 128, 139
\par
\par traktat filozoficzny zob. filozoficzny trak-
\par tat
\par
\par tren (threnos\} 33
\par
\par triadyczna kompozycja 43
\par
\par trocheiczny tetrametr zob. tetrametr tro-
\par cheiczny
\par
\par trochej 36; zob. te\'bf stopy metryczne
\par
\par \'84tr\'f3jmiar" zob. trymetr
\par
\par trylogia (tragiczna) 57-61, 68, 74
\par
\par trymetr (\'84tr\'f3jmiar") jambiczny 32, 35-37,
\par 52, 56, 93
\par
\par tzw. unitary\'9cci zob. tzw. Homerowa kwes-
\par tia
\par ustna literatura 17, 20, 27
\par
\par tzw. \'84wie\'f1ce" zob. stephanoj
\par wymowa zob. retoryka
\par wymowy typy 123, 135-136
\par
\par wymowa azja\'f1ska 123, 135
\par
\par - rodyjska 123
\par wypisy zob. ekiogaj
\par tzw. \'84wytaczalnie" zob. ekkyklemata
\par
\par zoologia 111, 113
\par \'84zwierciad\'b3o w\'b3adcy" 100
\par
\par \'bfywoty zob. biografia
\par \'bfywoty \'84r\'f3wnoleg\'b3e" 134
\par
\par Uzupe\'b3nienie indeksu - obiegowe gnomy (\'84z\'b3ote my\'9cli"):
\par
\par \'84Engya para d'ata" (\'84Por\'eaczaj, szkoda
\par bliska"), gnoma przypisywana Chilo-
\par nowi ze Sparty (w. VI przed Chr.)
\par
\par \'84Gnothi saut\'f3n" (\'84Poznaj samego sie-
\par bie"), gnoma najcz\'ea\'9cciej przypisywana
\par Taksowi, nieraz te\'bf Chilonowi, a tak\'bfe
\par
\par innym m\'eadrcom; umieszczona na \'9cwi\'b9-
\par tyni Apollina w Delfach
\par \'84Meden agan" (\'84Nic ponad miar\'ea"),
\par gnoma przypisywana Chilonowi, So-
\par lonowi, og\'f3lnie \'84siedmiu m\'eadrcom",
\par a nawet Sokratesowi
\par
\par S\'b3ownik termin\'f3w
\par dotycz\'b9cych literatury chrze\'9ccija\'f1skiej
\par
\par Poniewa\'bf z konieczno\'9cci cz\'ea\'9c\'e6 chrze\'9ccija\'f1ska historii literatury greckiej musi u\'bfy-
\par wa\'e6 termin\'f3w teologicznych, podajemy tu kr\'f3tki s\'b3owniczek, uwzgl\'eadniaj\'b9cy r\'f3wnie\'bf
\par niekt\'f3re specyficzne terminy literackie.
\par
\par Alegoryczna metoda (od gr. allegorejn - co innego m\'f3wi\'e6) - wyja\'9cnianie tekstu
\par w sensie duchowym, szukanie pod s\'b3owami sensu g\'b3\'eabszego.
\par
\par Apoftegmaty Ojc\'f3w Pustyni - kr\'f3tkie zdania wyra\'bfaj\'b9ce tre\'9c\'e6 ascetyczn\'b9, przeka-
\par zywan\'b9 przez wielkich Ojc\'f3w Pustym. Czasami te apoftegmaty wyd\'b3u\'bfaj\'b9 si\'ea prze-
\par chodz\'b9c w kr\'f3tkie opowiadania.
\par
\par Anafora (od gr. anaphora - ofiara) podstawowa cz\'ea\'9c\'e6 liturgii eucharystycznej.
\par W Ko\'9ccio\'b3ach wschodnich istnieje szereg anafor.
\par
\par Apokatastaza (od gr. apokatastasis - przywr\'f3cenie) - nauka g\'b3osz\'b9ca ostateczny
\par powr\'f3t wszystkich byt\'f3w rozumnych do Boga, czyli ich zbawienie.
\par
\par Apolinaryzm - herezja powsta\'b3a w wieku IV, pochodz\'b9ca od Apolinarego z Laody-
\par cei, odmawiaj\'b9ca Chrystusowi pe\'b3ni cz\'b3owiecze\'f1stwa. Logos bowiem zaj\'b9\'b3 miejsce
\par duszy ludzkiej.
\par
\par Apologeci (od gr. apologeomaj - broni\'ea) grupa pisarzy greckich i \'b3aci\'f1skich w. II
\par i III broni\'b9cych wiary chrze\'9ccija\'f1skiej przed poganami. \'afydami, heretykami.
\par
\par Deuteronomiczne ksi\'eagi - ksi\'eagi Starego Testamentu znajduj\'b9ce si\'ea w kanonie
\par greckim, nieobecne natomiast w \'bfydowskim.
\par
\par Emanacja (od \'b3ac. emanare - wyp\'b3ywa\'e6) - nauka, \'bfe wszystkie byty w spos\'f3b
\par konieczny wyp\'b3ywaj\'b9 z Boga, tworz\'b9c hierarchi\'ea byt\'f3w coraz mniejszej doskona\'b3o\'9cci.
\par
\par Gnoza (od gr. gnosis - poznanie) - synkretystyczny system religijny rozwijaj\'b9cy si\'ea
\par w wiekach II i III, zawieraj\'b9cy silnie rozwini\'eaty dualizm i g\'b3osz\'b9cy, \'bfe tylko przez
\par poznanie osi\'b9gnie si\'ea zbawienie.
\par
\par Heterodoksja - (od gr. heteros - inny, doxa - pogl\'b9d) - inaczej herezja, b\'b3\'eadne
\par uj\'eacie prawd wiary.
\par
\par Kontakion (etymologia niepewna) - utw\'f3r poezji bizanty\'f1skiej, sk\'b3adaj\'b9cy si\'ea
\par z 18-30 strof (troparion\'f3w), kunsztownie zbudowany wedle praw \'9cci\'9cle okre\'9clonych.
\par
\par Manicheizm - religia stworzona przez Maniego w wieku III po Chr., opieraj\'b9ca si\'ea
\par na daleko posuni\'eatym dualizmie dobra i z\'b3a.
\par
\par 254
\par
\par Messalianie (inaczej euchici od gr. euche - modlitwa) - sekta pietystyczna i \'bfebracza
\par w wieku IV po Chr.
\par
\par Monofizytyzm - (od gr. wion\'ea physis - jedna natura) - herezja wieku V podkre\'9c-
\par laj\'b9ca jedno\'9c\'e6 w Chrystusie, w kt\'f3rym B\'f3stwo wch\'b3on\'ea\'b3o cz\'b3owiecze\'f1stwo, pot\'eapiona
\par na soborze chalcedo\'f1skim (451). Monofizytyzm wyznawa\'b3y Ko\'9ccio\'b3y: Koptyjski, Jako-
\par bicki, Ormia\'f1ski i Etiopski.
\par
\par Monoteletyzm (od gr. monon - jedna, thelema - wola), herezja powsta\'b3a w VII
\par wieku g\'b3osz\'b9ca, \'bfe w Chrystusie istnia\'b3a jedna wola.
\par
\par Montanizm - apokaliptyczno- i ekstatyczno-prorocki ruch religijny w II wieku
\par rozpocz\'eaty przez Montanusa we Frygii; wierni oczekiwali na przyj\'9ccie Ducha Paraklita.
\par
\par Nestorianizm - od Nestoriusza, patriarchy konstantynopolita\'f1skiego w V wieku,
\par herezja podkre\'9claj\'b9ca daleko id\'b9c\'b9 dwoisto\'9c\'e6 B\'f3stwa i cz\'b3owiecze\'f1stwa w Chrystusie,
\par pot\'eapiona na soborze efeskim (431).
\par
\par Ojcowie Apostolscy - grupa pisarzy prze\'b3omu w. I i II po Chr., zwi\'b9zana bezpo-
\par \'9crednio lub po\'9crednio z czasami apostolskimi.
\par
\par Oktateuch (gr. okto - osiem, teuchos - ksi\'eaga) - pierwsze osiem ksi\'b9g Starego
\par Testamentu, a wi\'eac Pentateuch oraz Ksi\'eagi: Jozuego, S\'eadzi\'f3w i Rut.
\par
\par Pentateuch (gr. pente - pi\'ea\'e6, teuchos - ksi\'eaga) pierwsze pi\'ea\'e6 ksi\'b9g Starego Testamen-
\par tu: Ksi\'eagi: Rodzaju, Wyj\'9ccia, Kap\'b3a\'f1ska, Liczb, Powt\'f3rzonego Prawa.
\par
\par Sabelianie - od Sabeliusza, kap\'b3ana libijskiego w II/III wieku, herezja podkre\'9claj\'b9ca
\par tak bardzo jedno\'9c\'e6 w Bogu, \'bfe neguj\'b9ca Tr\'f3jc\'ea \'8cwi\'eat\'b9.
\par
\par Synoptycy (od gr. synorao, cz. przysz\'b3y od synopsomaj - widz\'ea wsp\'f3lnie) - Ewan-
\par geli\'9cci: Mateusz, Marek i \'a3ukarz, kt\'f3rzy przekazali w swych Ewangeliach wydarzenia
\par w bardzo podobny spos\'f3b, st\'b9d s\'b9 nazywani synoptykami.
\par
\par Tropanon - (gr. tropos - tonacja, spos\'f3b) - strofka, kr\'f3tki utw\'f3r poetycki,
\par podstawowa jednostka w poezji i w muzyce bizanty\'f1skiej.
\par
\par \'84Trzy Rozdzia\'b3y" - sp\'f3r o prawowierno\'9c\'e6 pism Teodora z Mopsuestii, \'b3basa
\par z Edessy i Teodoreta z Cyru (krytykuj\'b9cych Cyryla Aleksandryjskiego), pot\'eapionych na
\par \'84synodzie zb\'f3jeckim" w Efezie, w 449 roku, zrehabilitowanych na soborze chalcedo\'f1-
\par skim (451) i pot\'eapionych znowu na soborze konstantynopolita\'f1skim II (553).
\par
\par Spis i opis ilustracji
\par
\par 1. Formy literackiego zapisu
\par
\par a. Tabliczka woskowa (w\'b3a\'9cciwie drewniana, pokryta woskiem) u\'bfywana w szkole
\par greckiej. Umieszczony na niej napis to wiersz jambiczny: \'84Arche megiste tu biu ta
\par grammata" (\'84Najwa\'bfniejszy pocz\'b9tek \'bfycia to wykszta\'b3cenie literackie"). Nad
\par tabliczk\'b9 rylec metalowy, kt\'f3rym pisano.
\par
\par b. Inskrypcja na bazie marmurowej pos\'b9gu (zaginionego) z Olimpii z pierwszej poi.
\par w. V. przed Chr. Odlew gipsowy. Tekst - to dwuwierszowy epigram: \'84Euthymos
\par Lokryjczyk, syn Astyklesa, trzykrotnie zwyci\'ea\'bfy\'b3em w igrzyskach olimpijskich;
\par
\par pos\'b9g ten postawi\'b3 [on] \'9cmiertelnikom do ogl\'b9dania", a ni\'bfej: \'84Euthymos
\par Lokryjczyk z Zefyrion ustawi\'b3 wotum, Pytagoras z Samos wyrze\'9fbi\'b3".
\par
\par c. Rozwini\'eaty zw\'f3j papirusowy z w. I przed Chr. z tekstem m\'f3w Hyperejdesa
\par (koi. 27-35). British Museum w Londynie.
\par
\par d. Dwie karty \'9credniowiecznego kodeksu pergaminowego z w. XIII/XIV zawieraj\'b9-
\par cego Sztuk\'ea retoryczn\'b9 Hermogenesa, ze scholiami (obja\'9cnieniami) na margine-
\par sach tekstu. R\'eakopis z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wroc\'b3awiu.
\par
\par 2. Apoteoza Homera. P\'b3askorze\'9fba hellenistyczna d\'b3uta Archelaosa z Priene, znalezio-
\par na w Bovillae ko\'b3o Rzymu. British Museum w Londynie. W najni\'bfszej, dolnej cz\'ea\'9cci
\par reliefu na tronie zasiada Homer, za nim Czas (Chronos) i Ziemia Zamieszka\'b3a
\par (Ojkumene). Na o\'b3tarzu - przed siedz\'b9cym poet\'b9 - sk\'b3adaj\'b9 ofiar\'ea Mythos i Histo-
\par ria, za kt\'f3rymi pod\'b9\'bfa orszak z\'b3o\'bfony z Poezji, Tragedii, Komedii i grupy: Arete
\par (Cnoty-Dzielno\'9cci), Mneme (Pami\'eaci), Pistis (Wiarygodno\'9cci) oraz ch\'b3opca Physisa
\par (Natury). Podpieraj\'b9 boki tronu personifikowane Iliada i Odyseja, na podn\'f3\'bfku
\par \'bfaba i mysz stanowi\'b9 aluzj\'ea do Wojny zabiomysiej (Batrachomyomachif). W dwu
\par pasach \'9crodkowych p\'b3askorze\'9fby, na tle g\'f3rskiego krajobrazu: Apollon, dziewi\'ea\'e6
\par Muz ze swymi atrybutami oraz ich boska matka, Mnemosyne (Pami\'ea\'e6), spo-
\par gl\'b9daj\'b9ca ku zasiadaj\'b9cemu na szczycie ca\'b3o\'9cci Dzeusowi, u kt\'f3rego st\'f3p siedzi
\par po\'9cwi\'eacony kr\'f3lowi bog\'f3w orze\'b3. W prawym rogu drugiego pasa od do\'b3u na
\par piedestale posta\'e6 poety, kt\'f3ry po\'9cwi\'eaci\'b3 b\'f3stwom p\'b3askorze\'9fb\'ea w podzi\'eace za
\par zwyci\'eastwo w agonie muzycznym, oraz zdobyty przeze\'f1 - widoczny nad g\'b3ow\'b9
\par postaci - tr\'f3jn\'f3g.
\par
\par 256
\par
\par 3. \'84Wykonawcy" literatury
\par
\par a. Rapsod recytuj\'b9cy poemat. Malowid\'b3o na czerwonofigurowej amforze attyckiej
\par
\par znalezionej w pobli\'bfu Vulci w Italii. British Museum w Londynie.
\par b. Muzyk graj\'b9cy na kitarze (kitharodos). Malowid\'b3o na czerwonofigurowej amforze
\par
\par attyckiej tzw. \'84malarza Brygosa" z ok. 480 przed Chr. Museum of Fine Arts
\par
\par w Bostonie. M\'b3ody artysta, podni\'f3s\'b3szy z przej\'eaciem twarz ku g\'f3rze, \'9cpiewa i gra
\par
\par potr\'b9caj\'b9c pa\'b3eczk\'b9 (plektron) struny kitary.
\par
\par 4. Ljrycy
\par
\par a. Alkajos i Safona. Malowid\'b3o na czerwonofigurowym psykterze (naczyniu do
\par ch\'b3odzenia wina) tzw. \'84malarza Brygosa" z ok. 480 przed Chr. Monachium.
\par Scena - jak si\'ea wydaje - nawi\'b9zuje do legendy, wedle kt\'f3rej Alkajos mia\'b3 Safonie
\par wyzna\'e6 w pie\'9cni sw\'b9 mi\'b3o\'9c\'e6. Poeta przedstawiony jest jakby dr\'bf\'b9cy (sfalowane
\par fa\'b3dy szaty) z pochylon\'b9 g\'b3ow\'b9, poetka odwraca si\'ea ode\'f1 sztywno, jakby
\par odtr\'b9caj\'b9c wyznanie. W lewym r\'eaku obojga liry: Alkajos jakby rozpoczyna\'b3 gr\'ea,
\par
\par Safona dopiero co przesta\'b3a; w prawych r\'eakach oboje trzymaj\'b9 plektra (l. p\'f3j.
\par plektron).
\par
\par b. Anakreont. Malowid\'b3o na czarze czerwonofigurowej O\'b3tosa z ok. 515 przed Chr.
\par Londyn. Poeta w p\'b3aszczu, z wie\'f1cem we w\'b3osach, z lir\'b9 w lewej r\'eace, podchodzi,
\par \'9cpiewaj\'b9c, ci\'ea\'bfkim od wina krokiem, do dwu witaj\'b9cych go ta\'f1cem postaci:
\par
\par ch\'b3opca Nymfesa (jak m\'f3wi napis na wazie) i jakiego\'9c m\'ea\'bfczyzny, kt\'f3rego g\'f3rna
\par cz\'ea\'9c\'e6 cia\'b3a przepad\'b3a na uszkodzonej czarze.
\par
\par 5. Teatr grecki w Epidauros na Peloponezie. Najlepiej zachowany z teatr\'f3w grec-
\par kich, wzniesiony w p\'f3\'b3. w. IV przed Chr. przez Po\'b3ykleta M\'b3odszego. Po pra-
\par wej - resztki budynku scenicznego, przed nimi kr\'b9g orchestry, nad kt\'f3r\'b9
\par unosi si\'ea p\'f3\'b3kr\'eagiem widownia, w po\'b3owie wysoko\'9cci podzielona na dwie cz\'ea\'9c-
\par ci przej\'9cciem (diadzoma); poszczeg\'f3lne \'84sektory" siedze\'f1 tworz\'b9 wyra\'9fnie
\par odznaczone kliny.
\par
\par 6. Tw\'f3rcy dramatu
\par
\par a. Ajschylos. Kopia rzymska wg pos\'b9gu z br\'b9zu powsta\'b3ego ok. 270 przed Chr.
\par
\par Florencja.
\par
\par b. Sofokles. Odlew g\'b3owy kopii rzymskiej bardzo znanego pos\'b9gu \'84latera\'f1skiego"
\par - wedle orygina\'b3u greckiego pos\'b9gu z br\'b9zu ok. 330 przed Chr. Muzea Watyka\'f1-
\par skie w Rzymie.
\par
\par c. Eurypides. Popiersie marmurowe, rzymska kopia pos\'b9gu z br\'b9zu wykonanego
\par w pot. w. IV przed Chr. przez Lizyppa. Mantua. Powa\'bfna skupiona twarz dobrze
\par zgadza si\'ea z wyobra\'bfeniem o poecie - filozofie sceny; pos\'b9g reprezentuje jeszcze
\par rze\'9fb\'ea p\'f3\'9fnoklasyczn\'b9, przedhellenistyczn\'b9.
\par
\par d. Arystofanes. G\'b3owa z br\'b9zu pochodz\'b9ca z willi Pizon\'f3w ko\'b3o Hcrkula-
\par num. Kopia rzymska z w. I po Chr. orygina\'b3u hellenistycznego powsta\'b3ego
\par ok. 200 przed Chr. Neapol. Starszy m\'ea\'bfczyzna o silnych ch\'b3opskich rysach
\par
\par 257
\par
\par i skupionym spojrzeniu; niedbale rozrzucone w\'b3osy tak zgarni\'eate na czo\'b3o, aby
\par zakry\'e6 \'b3ysienie.
\par
\par 7. Aktorzy
\par
\par a. Aktor tragiczny. P\'f3\'bfnorzymska figurka z ko\'9cci s\'b3oniowej w Rieti, Petit Palais
\par w Pary\'bfu. Aktor w tragicznej masce, z wysokim onkos (fryzur\'b9), w d\'b3ugiej
\par ozdobnej szacie (chitonie), w pozycji wskazuj\'b9cej na udzia\'b3 w jakiej\'9c gwa\'b3townej
\par scenie (skr\'eat cia\'b3a, gest prawej r\'eaki - lewa przepad\'b3a). Wygl\'b9da na to, \'bfe postaci\'b9
\par przedstawian\'b9 by\'b3a starsza kobieta (np. K\'b3ytajmestra).
\par
\par b. Aktor komiczny w roli rozgniewanego starca. Figurka terrakotowa z Aten.
\par Muzeum w Berlinie. \'a3ysy starzec na ugi\'eatych, szeroko rozstawionych nogach,
\par silnie gestykuluj\'b9cy, w grubym wywatowanym kaftanie z kr\'f3tkimi r\'eakawami,
\par w trykotach, kt\'f3rych r\'eakawy zaznaczono u kostek r\'b9k, w groteskowej masce
\par z wystaj\'b9cym spod kaftana fallosem.
\par
\par 8. Przedstawienia
\par
\par a. Komiczny ch\'f3r je\'9fd\'9fc\'f3w \'84rycerzy". Malowid\'b3o na czarnofigurowej wazie attyc-
\par kiej z w. VI przed Chr. Muzeum w Berlinie. \'84Je\'9fd\'9fcy" na partnerach prze-
\par branych za \'84konie"; z lewej - akompaniator graj\'b9cy na aulosie.
\par
\par b. Zbrodnia Medei. Szczeg\'f3\'b3 z tzw. \'84wazy Medei", amfory apulijskiej z w. IV przed
\par Chr. z Canossy, obecnie w Monachium. Medea w bogatym orientalnym stroju,
\par charakteryzuj\'b9cym j\'b9 jako barbarzynk\'ea, przedstawiona w momencie, kiedy
\par ma zabi\'e6 starszego synka. Chwyta lew\'b9 r\'eak\'b9 za w\'b3osy stoj\'b9cego na o\'b3tarzu
\par ch\'b3opca, w prawej ma nagi miecz. Scena inspiruj\'b9ca malarza najprawdopodo-
\par bniej wyst\'eapowa\'b3a w jakiej\'9c innej wersji scenicznej ni\'bf zachowany dramat Eury-
\par pidesa.
\par
\par 9. Dramaturdzy przy pracy
\par
\par a. Eurypides. P\'b3askorze\'9fba z epoki augustowskiej z Azji Mniejszej. Muzeum
\par w Stambule. Poeta, siedz\'b9cy na krze\'9cle z oparciem, podaje stoj\'b9cej przed
\par nim postaci z mieczem w r\'eaku, Skene (czyli uosobieniu Sceny), tragiczn\'b9
\par mask\'ea Heraklesa. Dwie inne maski tragiczne widoczne za Skene i za krze-
\par s\'b3em poety. Za Eurypidesem na piedestale pos\'b9g boga Dionizosa, trzy-
\par maj\'b9cego w prawej r\'eace kantharos, tj. naczynie do wina (w lewej mia\'b3 nie-
\par gdy\'9c tyrs jako oznak\'ea swego kultu) charakteryzuj\'b9ce miejsce: \'9cwi\'eaty okr\'eag
\par dionizyjski.
\par
\par b. Pracownia Menandra. P\'b3askorze\'9fba z p\'f3\'b3. w. I po Chr. Muzeum Latera\'f1skie
\par w Rzymie. Poeta, siedz\'b9c na sto\'b3ku, trzyma w lewej d\'b3oni mask\'ea komiczn\'b9
\par ,,m\'b3odzie\'f1ca". Gest prawej d\'b3oni wskazuje na to, \'bfe poeta przepowiada -
\par skanduj\'b9c - wiersze sztuki. Na stole dwie inne maski: hetery i ,,starca"; ze
\par sto\'b3u zwisa wp\'f3\'b3 rozwini\'eaty zw\'f3j papirusowy (tekst roli?). Z ty\'b3u nad stolikiem
\par pulpit do czytania, a na nim rozwini\'eaty tekst (ca\'b3o\'9cci sztuki?). Po prawej w
\par g\'b3\'eabi - otwarta \'9cwi\'b9ty\'f1ka. Naprzeciw poety posta\'e6 kobieca, identyfikowana
\par b\'b9d\'9f z Muz\'b9, b\'b9d\'9f ze Skene, b\'b9d\'9f te\'bf z G\'b3yker\'b9, przyjaci\'f3\'b3k\'b9 Menandra,
\par hcter\'b9.
\par
\par 258
\par
\par 10. Filozofowie
\par
\par a. Sokrates. Popiersie, rzymska kopia greckiego orygina\'b3u z epoki hellenistycznej.
\par Villa Albani w Rzymie. \'84Realistyczny" portret oddaje chyba z pewn\'b9 przesad\'b9
\par s\'b3ynn\'b9 brzydot\'ea m\'eadrca.
\par
\par b. Platon. Kopia rzymska wg pos\'b9gu greckiego d\'b3uta Silaniona, powsta\'b3ego w la-
\par tach 387-363 przed Chr. Muzea Watyka\'f1skie w Rzymie. Podpis \'84Zenon"
\par - fa\'b3szywy.
\par
\par c. Arystoteles. Popiersie, rzymska kopia greckiego orygina\'b3u z w. IV przed Chr.
\par Muzeum Term w Rzymie.
\par
\par 11. M\'f3wcy
\par
\par a. Demostenes. Rzymska kopia marmurowa, prawdopodobnie greckiego pos\'b9gu
\par
\par z br\'b9zu z r. 280 przed Chr. na agorze ate\'f1skiej, d\'b3uta Po\'b3yeuktosa. Muzea
\par
\par Watyka\'f1skie w Rzymie.
\par b. Ajschines. Pos\'b9g marmurowy, rzymska kopia orygina\'b3u greckiego z w. IV przed
\par
\par Chr., powsta\'b3ego prawdopodobnie jeszcze za \'bfyda m\'f3wcy, wi\'eac autentycznego
\par
\par portretu.
\par
\par 12. Historycy
\par
\par a. Herodot. G\'b3owa z tzw. podw\'f3jnej hermy, pochodz\'b9cej z okolic Tyburu (Tivoli),
\par kopii rzymskiej z epoki Trajana orygina\'b3u greckiego z w. IV przed Chr., mo\'bfe
\par ze szko\'b3y rze\'9fbiarza Silaniona. Muzeum w Neapolu. Rze\'9fba reprezentuje tzw.
\par portret dekoracyjny, polegaj\'b9cy na oddawaniu wygl\'b9du zewn\'eatrznego przed-
\par stawianych postaci.
\par
\par b. Tukidydes. Druga g\'b3owa z tzw. podw\'f3jnej hermy (opis zob. wy\'bfej).
\par c. Ksenofont. Rzymska kopia wg greckiego pos\'b9gu z br\'b9zu z ok. 350 przed Chr.
\par Aleksandria.
\par
\par 13. Filozofowie
\par
\par a. Diogenes. Pos\'b9\'bfek marmurowy uwa\'bfany za \'84idealny" portret cynickiego
\par filozofa. Villa Albani w Rzymie. Nagi starzec o zamy\'9clonej powa\'bfnej twarzy,
\par wsparty na kiju i z trudem krocz\'b9cy, z czark\'b9 w prawej d\'b3oni. Pies (aluzja do
\par szko\'b3y \'84psich" filozof\'f3w) oraz pie\'f1 drzewa - to p\'f3\'9fniejsze uzupe\'b3nienia
\par rze\'9fby.
\par
\par b. Epikur. Popiersie marmurowe z tzw. podw\'f3jnej hermy, rzymskiej kopii grec-
\par kiego orygina\'b3u z w. III przed Chr. Muzea Kapitoli\'f1skie w Rzymie Poci\'b9g\'b3a
\par twarz brodatego filozofa, z wyrazem energicznego skupienia i zamy\'9clenia, od-
\par dana w spos\'f3b naturalistyczny (pomarszczone czo\'b3o, g\'b3\'eaboko osadzone oczy).
\par
\par c. Zenon z Kition. Herma, rzymska kopia greckiego orygina\'b3u z pierwszej poi.
\par w. III przed Chr. Muzeum w Neapolu. Podpis na hennie stwierdza, \'bfe to
\par Zenon, a za identyfikacj\'b9 z Zenonem-stoikiem przemawia zgodno\'9c\'e6 z opisem
\par wygl\'b9du u autor\'f3w staro\'bfytnych: Zenon z Kition mia\'b3 mie\'e6 silnie pomar-
\par szczone czo\'b3o i zgry\'9fliwy wyraz twarzy.
\par
\par 259
\par
\par 14. Bajkopisarz i sielankopisarz
\par
\par a. Ezop. Malowid\'b3o na czarze czerwonofigurowej tzw. \'84malarza bolo\'f1skiego"
\par z ok. 450 przed Chr. Muzea Watyka\'f1skie w Rzymie. Karykaturalnie przed-
\par stawiony, z ogromn\'b9 g\'b3ow\'b9, garbaty bajkopisarz siedzi przej\'eaty, z otwartymi
\par ustami, s\'b3uchaj\'b9c poucze\'f1 m\'b9drego liska.
\par
\par b. Teokryt. P\'f3\'9fnoantyczny talerz srebrny. Ermita\'bf w Sankt Petersburgu. Portret
\par poety w scenerii bukolicznej jako pasterza z kozami i psem.
\par
\par 15. Poeci aleksandryjscy
\par
\par a. Aratos i Muza. Kubek srebrny z epoki Augusta znaleziony w Berthouville.
\par Gabinet des Medailles w Pary\'bfu. Aratos stoi szczelnie otulony w p\'b3aszcz, co
\par jest aluzj\'b9 do obserwacji gwiazd w ch\'b3odne noce. Przed nim Muza odczytuj\'b9ca
\par poecie tekst ze zwoju. W tle o\'b3tarz i wota jakiego\'9c sanktuarium.
\par
\par b. Lykofron i Kassandra. Kubek srebrny (opis j.w.). Siedz\'b9cy poeta przys\'b3uchuje
\par si\'ea s\'b3owom uwie\'f1czonej wawrzynem wieszczki Kassandry (cz\'ea\'9cciowo tylko
\par widocznej na reprodukcji) czytaj\'b9cej mu ze zwoju; przed Kassandra wielki
\par krater. Powy\'bfej (mo\'bfe na o\'b3tarzu) maska tragiczna wskazuj\'b9ca na rodzaj
\par tw\'f3rczo\'9cci poety.
\par
\par 16. Cesarz Marek Aureli. Pos\'b9g konny z br\'b9zu na Kapitelu w Rzymie. Niegdy\'9c zdobi\'b3
\par \'b3uk triumfalny upami\'eatniaj\'b9cy zwyci\'eastwa cesarza (pan. 171-180); na Placu Kapi-
\par tolu umie\'9cci\'b3 go Micha\'b3 Anio\'b3 w roku 1538. Pos\'b9gowi i postaci cesarza po\'9cwi\'eacone
\par s\'b9 s\'b3ynne wiersze Mickiewicza w Dziad\'f3w cz\'ea\'9cci III Ust\'eapie, Pomnik Piotra
\par Wielkiego (w. 32-56):
\par
\par Nie w tej postawie \'9cwieci w starym Rzymie
\par Kochanek lud\'f3w, \'f3w Marek Aureli,
\par Kt\'f3ry tym naprz\'f3d rozs\'b3awi\'b3 swe imi\'ea,
\par \'afe wygna\'b3 szpieg\'f3w i donosicieli:
\par
\par Do spokojnego wraca Kapitelu.
\par
\par Pi\'eakne, szlachetne, \'b3agodne ma czo\'b3o,
\par
\par Na czole b\'b3yszczy my\'9cl o szcz\'ea\'9cciu pa\'f1stwa;
\par
\par R\'eak\'ea powa\'bfnie wzni\'f3s\'b3, jak gdyby wko\'b3o
\par Mia\'b3 b\'b3ogos\'b3awi\'e6 t\'b3um swego podda\'f1stwa [...]
\par
\par 17. \'8cwi\'eaci: Atanazy Aleksandryjski, Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Grzegorz Teo-
\par log z Nazjanzu i Cyryl Aleksandryjski. Pi\'eaciu wielkich doktor\'f3w (nauczycieli)
\par Ko\'9ccio\'b3a Wschodniego w strojach biskupich. Ikona z XVI wieku, Pinakoteka
\par Watyka\'f1ska.
\par
\par 18. \'8cw. Jan Chryzostom b\'b3ogos\'b3awi\'b9cy, w r\'eaku trzyma ksi\'eag\'ea. Portret konwencjonalny
\par przedstawiaj\'b9cy uczonego-ascet\'ea-kap\'b3ana. Palenno, Capella Palatina, mozaika
\par ok. 1148 roku.
\par
\par 19. \'8cw. Bazyli Wielki z ksi\'eag\'b9. Palenno, Capella Palatina, mozaika ok. 1148 roku.
\par
\par 260
\par
\par 20. Kanony biblijne Euzebiusza z Cezarei (harmonia biblijna) w j\'eazyku syryjskim,
\par wzi\'eate z kodeksu Rabuli z 586 roku (Biblioteka Laurenziana we Florencji).
\par Ilustracje boczne przedstawiaj\'b9: Salomona na tronie, chrzest Chrystusa, Heroda,
\par Dawida, Narodzenie Chrystusa, rze\'9f niewini\'b9tek.
\par
\par 21. Cesarz Justynian Wielki. Fragment mozaiki z bazyliki San Vitale w Rawennie z lat
\par 530-547, a wi\'eac powsta\'b3ej za \'bfycia Justyniana. Cesarz przedstawiony zosta\'b3 w pro-
\par cesji ofiarnej zmierzaj\'b9cej do o\'b3tarza. Jest to przyk\'b3ad wyidealizowanego portretu
\par oficjalnego. Aureola oznacza\'b3a w tym czasie cz\'b3owieka znakomitego.
\par
\par Spis tre\'9cci
\par
\par Od autor\'f3w ................................... 5
\par
\par I. Uwagi wst\'eapne .............................. 7
\par
\par II. Okres archaiczny ............................ 17
\par
\par 1. Epika ................................... 17
\par
\par 2. Liryka ................................... 33
\par
\par 3. Pocz\'b9tki prozy i poezja filozoficzna ................... 46
\par
\par III. Okres klasyczny ............................. 50
\par
\par 1. Dramat .................................. 50
\par
\par 2. Proza ................................... 94
\par
\par IV. Okres hellenistyczny .......................... 120
\par
\par 1. Proza (filozofia, wymowa, proza naukowa, historiografia) ...... 120
\par
\par 2. Poezja ................................... 125
\par
\par V. Okres rzymski i chrze\'9ccija\'f1ski: literatura poga\'f1ska ..... 130
\par VI. Okres rzymski i chrze\'9ccija\'f1ski: literatura chrze\'9ccija\'f1ska . . 145
\par
\par 1. Uwagi wst\'eapne .............................. 145
\par
\par 2. Biblia i literatura z ni\'b9 zwi\'b9zana .................... 149
\par
\par 3. Narodziny literatury chrze\'9ccija\'f1skiej - wiek II po Chr. ........ 154
\par
\par 4. Rozw\'f3j literatury chrze\'9ccija\'f1skiej - III wiek po Chr. ......... 159
\par
\par 5. Z\'b3oty wiek greckiej literatury chrze\'9ccija\'f1skiej ............. 163
\par
\par 6. Schy\'b3ek epoki patrystycznej ....................... 182
\par
\par Tablice chronologiczne ............................ 188
\par
\par Teksty w przek\'b3adach polskich ...................... 196
\par
\par 263
\par
\par Opracowania .................................
\par
\par Uwagi metodologiczne (dotycz\'b9ce opracowa\'f1 literatury chrze\'9ccija\'f1skiej)
\par Indeks os\'f3b i tytu\'b3\'f3w utwor\'f3w .....................
\par
\par Indeks wa\'bfniejszych termin\'f3w literackich i kulturowych . . .
\par S\'b3ownik termin\'f3w dotycz\'b9cych literatury chrze\'9ccija\'f1skiej . . .
\par Spis i opis ilustracji .............................
\par }