UPRAWY WSPÓŁRZĘDNE SPOSOBEM NA UROZMAICENIE
AGROCENOZ
I ZMNIEJSZENIE ZUŻYCIA PESTYCYDÓW
Kazimierz Wiech, Jolanta Kałmuk
Za jedną z najczęstszych przyczyn wzrostu znaczenia wielu agrofagów uważa
się uprawę tych samych gatunków roS
lin na dużych powierzchniach, często w
monokulturach, czyli w uprawach tego samego gatunku, rok po roku na tym
samym polu. Taki system uprawy prowadzi do jednostronnego wykorzystania
składników pokarmowych, a także do nagromadzenia w glebie nicieni oraz tych
organizmów zwierzęcych, które po zakończeniu rozwoju zimują lub diapauzują
w pobliżu roS
lin żywicielskich. Wzrost znaczenia połyS
nicy marchwianki (Psila
rosae) w rejonach uprawy marchwi jest tego najlepszym przykładem. Ponadto
na resztkach roS
linnych pozostawionych na polu mogą znajdować się różne sta-
dia rozwojowe pasożytniczych grzybów i bakterii (np. Plasmodiophora
brassicae, Alternaria spp. oraz Pseudomonas spp., Xanthomonas
campestris), które z roku na rok pogarszają zdrowotnoS
ć uprawianych roS
lin,
utrudniając, a niejednokrotnie uniemożliwiając uzyskanie w pełni wartoS
ciowego
plonu [1].
Przeciwdziałanie tym niekorzystnym zjawiskom jest jednak możliwe,
a co więcej  stosunkowo łatwe do osiągnięcia za pomocą zabiegów
agrotechnicznych, od dawna znanych i stosowanych w rolnictwie.
W nowoczesnych programach integrowanej produkcji rolniczej zaleca się powrót
do stosowania tradycyjnego płodozmianu z zachowaniem właS
ciwego następstwa
roS
lin oraz zwiększenia urozmaicenia gatunkowego pól poprzez wprowadzanie
tzw. uprawy współrzędnej. Koncepcja równoczesnej uprawy kilku gatunków
roS
lin na tej samej powierzchni pola powstała w tych rejonach S
wiata, w których
brakowało odpowiedniej ziemi pod uprawę. W Indiach, południowo-wschodniej
Azji oraz w krajach Ameryki Łacińskiej ten system uprawy ma wielowiekową
tradycję. Jego zaletą jest jednak nie tylko lepsze wykorzystanie powierzchni
uprawnej. Odpowiedni dobór roS
lin zapewnia również ochronę gleby przed erozją
oraz nadmiernym wyparowywaniem wody, wpływa ograniczająco na
występowanie szkodników, a w wielu przypadkach przyczynia się do zwiększenia
plonu [2]. Przede wszystkim jednak poprzez wprowadzanie upraw
współrzędnych urozmaica się S
rodowisko rolnicze  zazwyczaj ubogie
w zasiedlające je organizmy roS
linne i zwierzęce.
Dla właS
ciwego nazwania tego systemu uprawy termin  uprawa współrzędna
należałoby jednak zastąpić okreS
leniem uprawa wielogatunkowa lub mieszana 
dwóch lub więcej gatunków roS
lin  jako przeciwstawna uprawom jednorodnym.
126
Pod pojęciem upraw mieszanych lub wielogatunkowych (ang. mixed culture
lub polyculture) rozumiemy uprawę na tym samym polu i w tym samym sezonie
dwóch lub więcej gatunków roS
lin uprawnych, usytuowanych względem siebie
w jeden z przedstawionych poniżej sposobów:
 uprawa mieszana  bez wyrax
nie zaznaczonych rzędów (ang. real mixed
cropping);
 współrzędna  gdy w tym samym rzędzie uprawiane są przemiennie
przynajmniej dwa gatunki roS
lin (ang. intercropping);
 naprzemianrzędowo  gdy dwa lub więcej gatunków roS
lin uprawianych jest
w wyrax
nie zaznaczonych rzędach ułożonych przemiennie (ang. inter row);
 podsiew, żywa S
ciółka  gdy w międzyrzędziach jednej roS
liny uprawnej
wysiewane są nasiona innej roS
liny, bez wyrax
nie zaznaczonych rzędów
(ang. undersowing);
 czasowo naprzemianrzędowo  kiedy roS
liny rosną w bezpoS
rednim
sąsiedztwie tylko przez częS
ć sezonu wegetacyjnego (ang. structural).
Innym sposobem na urozmaicenie S
rodowiska rolniczego jest wysiewanie
roS
lin, które nie stanowią plonu handlowego, jednak przyczyniają się do wzrostu
jakoS
ci lub iloS
ci plonu właS
ciwych roS
lin uprawnych. Szczególnie korzystne
oddziaływanie, mające charakter ochronny wobec upraw, ma miejsce
w przypadku roS
lin będących:
 barierą fizyczną przeciwko szkodnikom (ang. barier crops);
 roS
linami pułapkowymi, na których gromadzą się szkodniki zanim zasiedlą
właS
ciwą roS
linę uprawną (ang. trap crops);
 x
ródłem pokarmu dla organizmów pożytecznych (ang. food crops
for beneficial insects).
Pozytywny wpływ upraw wielogatunkowych na wzrost i zdrowotnoS
ć roS
lin
(ograniczenie porażenia przez patogeny i szkodniki) możliwy jest tylko
w przypadku odpowiedniego doboru gatunków przeznaczonych do wspólnej
uprawy. Ze względu na właS
ciwoS
ci fizykochemiczne poszczególnych rodzin
botanicznych, gatunków, a czasem nawet odmian, nie wszystkie roS
liny mogą
rosnąć obok siebie. Podstawowe kryteria, którymi należy się kierować przy
planowaniu tego rodzaju upraw to:
 brak wzajemnego, ujemnego allelopatycznego oddziaływania;
 zróżnicowany rodzaj systemu korzeniowego, ograniczający konkurencję
o składniki pokarmowe i o wodę;
 dobór pod względem wzrostu i tempa rozwoju, tak aby w trakcie uprawy
roS
liny nie zacieniały się wzajemnie;
 odrębnoS
ć botaniczna  roS
liny nie powinny należeć do tych samych rodzin
(wyjątek stanowią niektóre uprawy mieszane), tak aby ograniczyć nadmierne
rozmnożenie oraz rozprzestrzenianie się chorób i szkodników.
127
1. Praktyczne zastosowanie różnych systemów upraw wielogatunkowych
Uprawa mieszana. Z uwagi na brak regularnych rzędów w tym rodzaju
uprawy, zbiór roS
lin musi odbywać się równoczeS
nie. System ten może więc być
stosowany tylko w odniesieniu do roS
lin o takim samym okresie wegetacji
i o podobnym przeznaczeniu (np. mieszanki na pasze). Przykładem może być
uprawa mieszana dwóch odmian jęczmienia, o różnym stopniu wrażliwoS
ci
w stosunku do mączniaka prawdziwego traw [2]. Łączna uprawa odmiany
podatnej oraz wrażliwej na tego patogena przyczynia się do obniżenia stopnia
porażenia odmiany wrażliwej  w porównaniu do uprawy jednorodnej tej
odmiany.
Uprawa współrzędna. Głównym celem takiej uprawy jest wykorzystanie
jak największej powierzchni pod uprawę warzyw. Najbardziej wydajna jest
uprawa, w której roS
liny wysadzane są przemiennie, zarówno w obrębie jednego
rzędu, jak również pomiędzy rzędami, co przypomina układ pól na szachownicy.
W planowaniu uprawy współrzędnej niezwykle ważny jest dobór odpowiednich
roS
lin, uwzględniający ich właS
ciwoS
ci chemiczne (allelopatia) i fizyczne (charakter
i szybkoS
ć wzrostu, rodzaj systemu korzeniowego, okres dojrzałoS
ci zbiorczej).
Znaczną oszczędnoS
ć powierzchni pola czy poletka można osiągnąć poprzez
wysiewanie/wysadzanie warzyw, które rosną szybko i wykorzystują wolną
przestrzeń zanim wolniej rosnące potrzebować będą więcej miejsca. Przykładem
takiego zestawienia może być rzodkiewka i pasternak oraz sałata i kapusta.
System ten praktykowany jest najczęS
ciej w ogrodnictwie amatorskim
i biodynamicznym.
Uprawa naprzemianrzędowa  to właS
ciwie rodzaj uprawy współrzędnej,
z tą różnicą, że roS
liny uprawne rosną przemiennie w kolejnych rzędach.
Aby plon był zadowalający, roS
liny muszą być dopasowane pod względem cech
fizykochemicznych  wymienionych wczeS
niej. Uprawa naprzemianrzędowa jest
systemem znajdującym zastosowanie zarówno w ogrodnictwie amatorskim jak
też ekologicznym. Powszechnie praktykowanym sposobem jest np.
naprzemianrzędowa uprawa marchwi z cebulą, czy warzyw kapustnych
z roS
linami motylkowatymi (np. fasolą szparagową). W obu przykładach
najważniejszą korzyS
cią wynikającą z takiego rodzaju uprawy jest ograniczający
wpływ na występowanie ważnych szkodników warzyw: połyS
nicy marchwianki
(P. rosae) i wciornastka tytoniowego (Thrips tabaci) [3], oraz mszycy
kapuS
cianej (Brevicoryne brassicae) i pchełek (Phyllotreta spp.) [4-6]. Z kolei
kapusta uprawiana z pomidorem może być w mniejszym stopniu uszkadzana
przez gąsienice tantnisia krzyżowiaczka (Plutella xylostella) [7].
128
Podsiew  czyli wysiewanie tzw. roS
liny towarzyszącej pomiędzy rzędami
roS
liny uprawnej. Przykładem może tu być wprowadzanie do międzyrzędzi
warzyw kapustnych koniczyny (Trifolium repens), sporka (Spergula arvensis)
lub innych roS
lin, które charakteryzują się słabym wzrostem i niewysokim , lecz
zwartym pokrojem  tzw. żywych S
ciółek (ang. living mulch). Liczne badania
dotyczące wpływu podsiewu koniczyny białej w uprawach kapusty wykazały,
że ten rodzaj uprawy jest skutecznym sposobem na ograniczanie liczebnoS
ci
niektórych ważnych szkodników roS
lin kapustnych, takich jak: mszyca kapuS
ciana
(B. brassicae) [6, 8, 9], pchełki (Phyllotreta spp.) [9, 10] i piętnówka kapustnica
(Mamestra brassicae) [6, 11, 12]. Podsiew koniczyny ogranicza też
występowanie wciornastka tytoniowego (T. tabaci) w uprawie kapusty oraz
pora [13-15]. RoS
linami towarzyszącymi właS
ciwej uprawie mogą być również
zioła, jak np. szałwia (Salvia officinalis) i tymianek (Thymus vulgaris).
Te aromatyczne roS
liny, wysiane w uprawach warzyw kapustnych, wpływają na redukcję
uszkodzeń powodowanych przez tantnisia krzyżowiaczka (P. xylostella) [16, 17].
RoS
liny barierowe  czyli takie, które stanowią fizyczną przeszkodę dla
owadów latających. Aby skutecznie chroniły uprawiane roS
liny, muszą być od
nich większe lub/i wyższe. Ponadto roS
liny barierowe nie mogą być żywicielami
dla tych fitofagów, które zagrażają uprawianym warzywom. W ochronie marchwi
przed połyS
nicą marchwianką wysiewa się wokół pól/poletek uprawnych wysokie
roS
liny, jak np. peluszkę. Z kolei dla uprawy grochu czy fasoli skuteczną zaporą
przed szkodnikami może być kukurydza [18]. Dawniej praktykowanym sposobem
było też wysiewanie na obrzeżach pól, konopi, a także bobu i fasoli tycznej.
RoS
liny pułapkowe stosuje się w celu zwabienia agrofaga, niepożądanego
na roS
linach uprawnych. Aby przywabione owady (potencjalne szkodniki) złożyły
jaja na roS
linach pułapkowych, muszą one stanowić wartoS
ciowy pokarm dla
ich larw. Przykładem roS
linnej pułapki dla tantnisia krzyżowiaczka jest jarmuż
wysiewany wokół pola z kapustą [19, 20]. Podobnie gorczyca, wysiana co
kilkanaS
cie rzędów, może skutecznie ograniczyć występowanie tego motyla na
roS
linach kapusty [21].
RoS
liny będące x
ródłem pokarmu  dla organizmów redukujących
liczebnoS
ć szkodliwych agrofagów  parazytoidów i drapieżców. Od dostępnoS
ci
pokarmu oraz jego wartoS
ci odżywczej zależy długoS
ć życia oraz potencjał
rozrodczy najważniejszych entomofagów: pasożytniczych błonkówek
(Hymenoptera) z rodziny gąsienicznikowatych (Ichneumonidae),
męczelkowatych (Braconidae) i bleskotkowatych (Chalcididae), a także
muchówek bzygowatych (Syrphidae) i rączycowatych (Tachinidae) oraz
sieciarek złotookowatych (Chrysopidae) i innych. Szczególnie wartoS
ciowym
x
ródłem pożywienia dla tych owadów są roS
liny zaopatrzone w łatwo dostępny
129
nektar i pyłek kwiatowy  głównie z rodziny krzyżowych (Brassicaceae)
i baldaszkowatych (selerowatych) (Apiaceae) [22]. RoS
liny te pełnią również
rolę kryjówek  zwłaszcza w upalne dni, gdy intensywna insolacja hamuje
aktywnoS
ć parazytoidów.
Wpływ upraw wielogatunkowych na liczebnoS
ć agrofagów nie jest
jednoznaczny. Risch [23], opierając się na wynikach prac, w których badano
wpływ zróżnicowania gatunkowego upraw na występowanie 140 gatunków
owadów, stwierdził, że w 53% przypadków następowało zmniejszenie liczebnoS
ci
fitofagów, w 18% zwiększenie, a w 29% brak reakcji. Oznacza to, że w obrębie
poszczególnych układów działają różne mechanizmy, decydujące o rezultacie
połączenia dwóch lub większej liczby uprawianych gatunków. Przy planowaniu
takiej uprawy konieczne jest uwzględnienie zarówno wzajemnych oddziaływań
pomiędzy roS
linami, jak też pomiędzy roS
linami i owadami. Poznanie złożonoS
ci
tych interakcji jest warunkiem do opracowania optymalnych układów, które
w sposób powtarzalny będą przynosiły oczekiwany rezultat.
Wyniki dotychczasowych badań pozwalają na wyszczególnienie pewnych
prawidłowoS
ci, dotyczących zachowań okreS
lonych grup owadów wobec
bodx
ców pochodzących ze S
rodowiska  w szczególnoS
ci tych, których x
ródłem
są roS
liny. R
mietki i inne muchówki przy wyborze roS
liny żywicielskiej kierują
się bodx
cem zapachowym  często jest to zapach uszkodzonych roS
lin. Wobec
tego, celowe byłoby wprowadzenie do uprawy takiej roS
liny towarzyszącej,
która wydzielałaby substancje zapachowe maskujące zapach roS
liny żywicielskiej
[24], zmieniające fizjologię tych roS
lin [25] lub wydzielające substancje o działaniu
repelentnym dla agrofagów [3]. Teoria stworzenia kamuflażu chemicznego została
jednak podważona przez Fincha i wsp. [26-28], którzy dla wyjaS
nienia procesu
wyboru roS
liny żywicielskiej przez owada zaproponowali nową hipotezę tzw.
 właS
ciwych/niewłaS
ciwych lądowań , według której duża liczba niewłaS
ciwych
lądowań decyduje o rezygnacji z zasiedlenia roS
liny przez owada w obszarze
objętym uprawą współrzędną. Takie roS
liny jak groch czy koniczyna biała,
otaczające warzywa kapustne, powodowały dezorientację S
mietki kapuS
cianej
(Delia radicum) [29-31].
Niektóre owady, jak np. mszyce, odnajdują roS
linę żywicielską kierując się
bodx
cem wzrokowym  na podstawie kontrastu pomiędzy zieloną barwą liS
ci
a podłożem. Dodatkowe roS
liny, nie stanowiące pokarmu dla mszyc, rosnące
w międzyrzędziach roS
lin żywicielskich (np. podsiew koniczyny białej w kapuS
cie)
stanowią kamuflaż wizualny dla tych owadów [32, 33]. Uskrzydlone migrantki
lą dują zarówno na właS
ciwych roS
linach uprawnych, jak i na tych uprawianych
dodatkowo, w bezpoS
rednim sąsiedztwie. Kolejne  niewłaS
ciwe lądowania
prowadzą do  zniechęcenia owada, który w rezultacie opuszcza pole [26-28].
Obserwując motyle dzienne (np. bielinki), które oblatują pole siadając
130
i wzbijając się w powietrze, można odnieS
ć wrażenie, że odnajdują one roS
liny
żywicielskie metodą  prób i błędów . Nie wiadomo dokładnie jakie sygnały
ułatwiają motylom lokalizację odpowiednich roS
lin, jednak ich wysoka
skutecznoS
ć w zasiedlaniu właS
ciwych roS
lin żywicielskich wyklucza
przypadkowoS
ć lądowań. Prawdopodobnie owady te kierują się bodx
cami
wzrokowymi i potrafią lokalizować roS
liny żywicielskie już podczas lotu [34].
Dobrym przykładem motyla o dużych zdolnoS
ciach poszukiwawczych jest
bielinek rzepnik (Pieris rapae), który nie reaguje na obecnoS
ć dodatkowych
roS
lin w uprawie [9, 12].
Dla motyli nocnych, które uaktywniają się w godzinach wieczornych, bodx
ce
wizualne nie mają znaczenia. W odszukaniu roS
liny żywicielskiej owady te kierują
się głównie bodx
cami zapachowymi [34]. Silnym atraktantem dla motyli tantnisia
krzyżowiaczka są olejki gorczyczne wydzielane przez roS
liny kapustne. Dlatego
też duże powierzchnie uprawne warzyw należących do tej rodziny są dla tantnisia
x
ródłem intensywnego, wabiącego zapachu. Wprowadzenie do uprawy roS
lin
wydzielających zupełnie inne związki zapachowe, jak np. aromatyczne zioła
(szałwia, tymianek) lub pomidory, może znacznie osłabić zdolnoS
ci poszukiwawcze
tych owadów [7, 16, 17]. W przypadku piętnówki kapustnicy poważną
przeszkodę, znacznie ograniczającą zasiedlenie roS
lin , stanowi koniczyna wysiana
pomiędzy rzędami warzyw kapustnych [6, 11, 12, 30]. Przypuszczalnie spełnia
ona rolę bariery fizycznej uniemożliwiającej swobodny lot motyli piętnówki, które
poruszają się nisko nad ziemią, na wysokoS
ci roS
lin. Jednak to, co dla motyli
piętnówki jest utrudnieniem, staje się korzystne dla innych owadów  zwłaszcza
drapieżnych chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Carabidae) i kusakowatych
(Staphylinidae)  które w bardziej urozmaiconym S
rodowisku znajdują lepsze
miejsca do schronienia i rozwoju. Ma to oczywiS
cie dalsze konsekwencje
w procesach regulacji liczebnoS
ci fitofagów [4, 6, 35]. W przypadku gąsienic
piętnówki, które poszukując pokarmu przemieszczają się pomiędzy roS
linami,
podsiew koniczyny oznacza większe ryzyko spotkania z drapieżnymi
chrząszczami. Dla gąsienic, które zwykle rozwijają się na tej samej roS
linie, na
której zostały złożone jaja (np. tantniS
krzyżowiaczek i bielinek rzepnik) takie
zagrożenie jest znacznie mniejsze. Gąsienice tych motyli, żerując na powierzchni
liS
ci nie pozostają jednak całkowicie bezpieczne  narażone są głównie na atak
pasożytniczych błonkówek. Jest to najważniejsza grupa naszych owadzich
sprzymierzeńców, przyczyniających się do regulacji liczebnoS
ci agrofagów.
JednoczeS
nie są to owady bardzo wrażliwe na działanie insektycydów [36], stąd
też na polach objętych chemiczną ochroną ich liczba ulega znacznemu
ograniczeniu. Ponadto duże obszary upraw jednogatunkowych są łatwym x
ródłem
pokarmu dla roS
linożerców, jednak nie stwarzają korzystnych warunków do
131
rozwoju entomofagom. Postacie dorosłe błonkówek, muchówek i sieciarek
odżywiają się bowiem pyłkiem i nektarem kwiatowym, którego jakoS
ć
i dostępnoS
ć decyduje o ich płodnoS
ci i długoS
ci życia [22]. NajwartoS
ciowszym
x
ródłem pokarmu są dla nich kwiaty roS
lin z rodziny krzyżowych
i selerowtych  wytwarzają ce łatwo dostępny nektar, z którego mogą korzystać
owady posiadające gryzący (błonkówki) lub liżący (muchówki) aparat gębowy.
ObecnoS
ć takich roS
lin w pobliżu lub w obrębie pola uprawnego stymuluje rozwój
i aktywnoS
ć organizmów pożytecznych, stanowiąc dla nich bazę pokarmową,
jak również miejsce schronienia. Tak więc działania mające na celu ochronę
stanowisk dzikiej roS
linnoS
ci, pozostawianie tzw. pasów kompensacyjnych w
postaci nieuprawianych i nieodchwaszczanych fragmentów pola czy wreszcie
celowe wysiewanie roS
lin nektarodajnych, mają korzystny wpływ na
występowanie pożytecznej entomofauny.
Wzrost bioróżnorodnoS
ci w obrębie pól uprawnych wpływa na wzbogacenie
sieci powiązań troficznych, a tym samym prowadzi do wzrostu stabilnoS
ci
agroekosystemów [37]. Aspekt ten ma szczególne znaczenie w rolnictwie polskim,
cechującym się wysoko zróżnicowanym krajobrazem i korzystną strukturą,
sprzyjającą utrzymaniu bogatych zasobów biologicznych. Przedstawione wyżej
przykłady pokazują, w jaki sposób można ograniczyć opanowanie roS
lin
uprawnych przez agrofagi, nie stosując w tym celu chemicznych S
rodków ochrony,
których użycie nie tylko wpływa na wzrost kosztów produkcji, lecz przede
wszystkim ma negatywny wpływ na S
rodowisko. NiewłaS
ciwe stosowanie
preparatów chemicznych prowadzi też do uodporniania się szkodników na te
substancje [38], co skutkuje spadkiem efektywnoS
ci wykonywanych zabiegów.
Również w związku z dostosowywaniem naszego rolnictwa do wymagań Unii
Europejskiej, wycofuje się wiele spoS
ród stosowanych dotychczas substancji
biologicznie czynnych, wchodzących w skład S
rodków ochrony roS
lin [38].
JednoczeS
nie obserwuje się systematyczny wzrost zainteresowania oraz
promowanie produktów opartych na technologiach proekologicznych,
a wymagania konsumentów względem cech jakoS
ciowych żywnoS
ci wymuszają
na rolnikach/ogrodnikach ograniczenie stosowania pestycydów [40, 41].
Jakkolwiek wprowadzenie odpowiednich roS
lin towarzyszących do uprawy
umożliwia uzyskanie dobrej jakoS
ci plonu, to jednak w uprawach
wielogatunkowych  w wyniku konkurencji roS
lin o wodę, S
wiatło i składniki
pokarmowe  dochodzić może do znacznego obniżenia plonu ogólnego. Plon
kapusty uprawianej z koniczyną białą może być niższy nawet o 30-50%
w porównaniu do chronionej chemicznie uprawy jednorodnej. Podobny spadek
plonu obserwowano w przypadku podsiewu koniczyny w uprawie pora [11, 13].
Natomiast w naprzemianrzędowej uprawie marchwi z cebulą stwierdzono
132
zwiększenie plonu marchwi oraz zmniejszenie plonu cebuli [2]. Prowadzenie upraw
współrzędnych wiąże się z utrudnieniem zwalczania chwastów. JednoczeS
nie taki
system uprawy sprzyja zachwaszczeniu pola  zwłaszcza w przypadku
zastosowania podsiewu [13].
Niekorzystne aspekty uprawy wielogatunkowej, często ekonomicznie nie do
zaakceptowania, stanowią ważną przeszkodę w powszechnym stosowaniu tego
systemu w przypadku dużych upraw produkcyjnych. W związku z tym uprawa
współrzędna, naprzemianrzędowa czy podsiew miały jak dotąd zastosowanie
głównie w gospodarstwach biodynamicznych oraz ogródkach przydomowych
czy działkowych. Jednakże, wraz ze wzrostem S
wiadomoS
ci ekologicznej,
następuje dynamiczny rozwój rolnictwa zrównoważonego zgodnego z zasadami
dobrej praktyki ochrony roS
lin. Opracowywane są programy integrowanej
produkcji, w których dąży się do ograniczenia stosowania metod chemicznych
i iloS
ci używanych agrochemikaliów. Wykorzystanie uprawy współrzędnej warzyw
z innymi roS
linami jest więc jednym ze sposobów realizacji tych założeń.
Zastosowanie takiego systemu uprawy w integrowanej produkcji wymaga
dopracowania od strony agrotechnicznej, jednak przede wszystkim konieczne
jest zaakceptowanie  zarówno przez producentów, jak i przez rynek  ryzyka
zmniejszenia plonu na rzecz jego jakoS
ci. W ogólnym bilansie najważniejszą
korzyS
cią wynikającą ze wzbogacania różnorodnoS
ci gatunkowej pól uprawnych
jest szansa na zachowanie nieskażonego S
rodowiska rolniczego i produkcja
żywnoS
ci wolnej od pozostałoS
ci stosowanych pestycydów, bezpiecznej dla
zdrowia człowieka.
PiS
miennictwo
[1] Wiech K., Robak J., 1998. Choroby i szkodniki warzyw. Plantpress, Kraków,
311s.
[2] Wiech K., 2000. Uprawa współrzędna w integrowanej produkcji warzyw.
Ochrona RoS
lin, 9: 33-34.
[3] Uvah I.I.I., Coaker T.H., 1984. Effect of mixed cropping on some insect
pests of carrots and onion. Ent. Exp. Appl., 36: 159-167.
[4] Dempster J.P., Coaker T.H., 1974. Diversification of crop ecosystems as a
means of controlling pests. In: D. Price Jones & M.E. Solomon (eds),
Biology in Pest and Disease Control, John Wiley & Sons, New York: 106-114.
[5] Tukahirva E.M., Coaker T.H., 1982. Effect of mixed cropping on some
insect pests of brassicas: reduced Brevicoryne brassicae infestation and influ-
ences on epigeal predators and the disturbance of oviposition in
133
Delia brassicae. Ent. Exp. Appl., 32: 129-140.
[6] Wiech K., 1993. Wpływ współrzędnej uprawy póx
nej kapusty z koniczyną
białą i fasolą szparagową na występowanie szkodliwej i pożytecznej
entomofauny. Rozprawa habilitacyjna nr 177, Zesz. Nauk. AR im. H. Kołłątaja
w Krakowie.
[7] Talekar N.S., Lee S.T., Huang S.W., 1986. Intercropping and modification
of irrigation method for the control of diamondback moth. Diamondback Moth
Management: Proceedings of the First International Workshop. Shanhua,
Taiwan, AVRDC: 145-155.
[8] Lehmhus J., Vidal S., Hommes M., 1996. Population dynamics of herbivorus
and beneficial insects found in plots of white cabbage undersown with clover.
IOBS/WPRS Bull., 19: 115-121.
[9] Wiech K., 1996. Intercropping as possible method of cabbage pest control
in Poland. BCPC Pests & Diseases, Brighton, 6C-I, 675-678.
[10] Latheef M.A., Ortiz J.H., 1984. Influence pf companion herbs on Phyllotreta
cruciferae (Coleoptera: Chrysomelidae) populations on collard plants.
J. Econ. Entom., 77: 1180-1184.
[11] Theunissen J., Booij C.J.H, Lotz L.A.P., 1995. Effects of intercropping
white cabbage with clover on pest infestation and yield. Ent. Exp. Appl.,
74: 7-16.
[12] Wiech K., Kałmuk J., 2004. Influence of undersowing white cabbage with
white clover on the occurrence of some Lepidoptera pest. Proceedings of
the XVI Slovak and Czech Plant Protection Conference, Acta Fytotech.
Zootech., 7: 351-355.
[13] Theunissen J., Shelling G. 1997. Pest and disease management by inter-
cropping: suppression of thrips and rust in leek. Int. J. Pest Manag.,
42: 227-234.
[14] Legutowska H., Tomczyk A., 1999. LiczebnoS
ć populacji wciornastków
a chemiczny skład liS
ci porów w uprawie współrzędnej z koniczyną. Prog.
Plant Protection/Post. Ochr. RoS
lin, 39: 467-469.
[15] Legutowska H., Theunissen J., 2003. Thrips species in leeks and their
undersown intercrops. IOBS/WPRS Bull., 26: 177-182.
[16] Dover J.W., 1985. The responses of some Lepidoptera to labiate herb
and white clover extracts. Ent. Exp. Appl., 39:177-182.
[17] Dover J.W., 1986. The effect of labiate herbs and white clover on Plutella
xylostella oviposition. Ent. Exp. Appl., 42:243-247.
[18] Alteri M.A., Doll J.D., 1978. Some limitations of weed biocontrol in tropi-
cal ecosystems in Columbia. Proceedings IV International Symposium on
Biological Control of Weeds. University of Florida, Gainesville: 74-82.
[19] Mitchell E.R., Hu G.Y., Okine J.S., 1997. Diamondback moth (Lepidoptera:
134
Plutellidae) infestation and parasitism by Diadegma insulare (Hymenoptera:
Ichneumonidae) in collards and adjacent cabbage fields. Florida Entom.,
80: 54-62.
[20] Mitchell E.R., 1999. Trap Crops Prove Irresistible to Diamondbacks.
Agricultural Research Magazine, 47(3), www.ars.usda.gov/is/AR/archive/
mar99/diam0399.htm.
[21] Srinivasan K., Moorthy P.N., 1992. The development and adoption of
integrated pest management for major pests of cabbage using Indian mustard
as a trap crop. Management of Diamondback Moth and Other Crucifer Pests.
Proceedings of the Second International Workshop. Shanhua, Taiwan,
AVRDC: 511-521.
[22] Idris A.B., Grafius E., 1997. Nectar-collecting behavior of Diadegma
insulare (Hymenoptera: Ichneumonidae), a parasitoid of diamondback moth
(Lepidoptera: Plutellidae). Envir. Entom., 26: 114-120.
[23] Risch S.J., 1983. Intercropping as cultural pest control: prospects
and limitations. Envir. Manag., 7: 9-14.
[24] Tahvanainen J.O., Root R.B., 1972. The influence of vegetational diversity
on the population ecology of a specialized herbivore, Phyllotreta crucifera
(Coleoptera: Chrysomelidae). Oecologia, 10: 321-346.
[25] Theunissen J., 1994. Effects of intercropping on pest populations
in vegetable crops. IOBS/WPRS Bull., 17: 153-158.
[26] Finch S., 1996.  Appropriate/inappropriate landings , a mechanism
for describing how undersowing with clover affects host plant selection by
pest insects of brassica crops. IOBS/WPRS Bull., 19: 102-106.
[27] Finch S., Kienegger M., 1999. Host-plant finding by insects   appropri-
ate/inappropriate landings a mechanism based on the behaviour of pest in
sects of cruciferous crops. IOBS/WPRS Bull., 22: 157-161.
[28] Finch S., Collier R.H., 2000. Host plant selection by insects  a theory
based on  appropriate/inappropriate landings by pest insects of cruciferous
plants. Ent. Exp. Appl., 96: 91-102.
[29] McKinlay R.G., McCreath M., Armstrong G., 1996. Undersowing cab-
bages with clover and its effect on the infestation levels of the cabbage rot fly.
IOBS/WPRS Bull., 19: 122-127.
[30] Kienegger M., Finch S. 1996. The effect of undersowing with clover on
host-plant selection by pest insects of brassica crops. IOBS/WPRS Bull.,
19: 108-114.
[31] Theunissen J. 1997. Undersowing cabbage crops as a pest reducing prin-
ciple. International Symposium on Pest of Brassica Crops, Biuletyn
Warzywniczy XLVII: 23-32.
[32] Smith J.G., 1976. Influence of crop backgrounds on aphids and other
135
phytophagous insects on Brussels sprouts. Ann. App. Biol., 83: 1-13.
[33] Feeny P.P., 1976. Plant apparency and chemical defence. In: J. Wallace &
R. Mansell (eds,), Biochemical Interactions Between Plant and Insects. Rec.
Adv. Phytochem., 10: 1-40.
[34] Bukovinszky T., Potting R.P.J., Clough Y., van Lenteren J.C., Vet L.E.M.,
2004. The role of foraging behaviour in the spatial dynamics of herbivores in
heterogeneous habitats. Multitrophic interactions in simple and diversified
habitats. PHD Thesis, Wageningen University, 4: 53-70.
[35] Root R.B., 1973. Ogranization of a plant-arthropod association in simple
and diverse habitats: the fauna of collards (Brassica oleracea). Ecological
Monograph, 43: 95-124.
[36] Boczek J., 1992. WrażliwoS
ć wrogów naturalnych na insektycydy.
Niechemiczne metody zwalczania szkodników roS
lin. Wydawnictwo SGGW,
Warszawa: 170-177.
[37] Lipa J.J., 1978. Ekologiczne podstawy biologicznego zwalczania
szkodników. Biologiczne metody walki ze szkodnikami roS
lin. PWN,
Warszawa, 1:11-31.
[38] Kobayashi S., Aida S., Kobayashi M., Nonoshita K., 1992. Studies on
resistance of Diamondback moth to insect growth regulators. Management
of Diamondback Moth and Other Crucifer Pests. Proceedings of the Second
International Workshop, AVRDC, Shanhua, Taiwan: 383-390.
[39] Rozporządzenie MRiRW z dnia 20.01.2004 r. Rozporządzenie w sprawie
szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie S
rodków ochrony
roS
lin do obrotu i stosowania. www.bip.minrol.gov.pl.
[40] Dąbrowski Z.T., 2001. Wskax
niki i kryteria oceny programów integrowanej
ochrony roS
lin. Progress in Plant Protection, 41: 77-87.
[41] Dąbrowski Z.T., Wiech K., 2003. Quality requirements by consumers
determining needs for Integrated Pest Management on vegetable crops in
Poland. Ann. Warsaw Agric. Univ. - SGGW, Horticult. Landsc. Architect.
24, 2003:5-13.
prof. dr hab. Kazimierz Wiech
dr Jolanta Kałmuk
Katedra Ochrony RoS
lin
Wydział Ogrodniczy AR w Krakowie
Al. 29 Listopada 54, 31-425 Kraków
e-mail: [e-mail]
136