Słowniczek drukarza
 Słowniczek drukarza sporządzony został na podstawie publikacji Słownik wydawcy,
Warszawa 1997
Hasła:  powielanie białkowe ,  powielanie elektryczne, bębnowe ,  powielanie spirytusowe
sporządzono na podstawie publikacji Szczepan Rudka Poza cenzurą. Wrocławska prasa
bezdebitowa 1973-1989, Warszawa  Wrocław 2001.
Spis treści
A-F
G-N
O-P
R-Z
Big  rowek wciśnięty w miejscu zagięcia kartonu lub tektury, bigowanie  wyciskanie
tychże rowków
Blok książki  sfalcowane arkusze książki, zebrane według kolejności, zszyte i obcięte,
gotowe do dalszej oprawy
Broszura  niewielka książka, do 64 stron, w miękkiej oprawie
Debit  prawo rozpowszechniania druku na obszarze kraju
Diapozytyw  pozytyw wykonany na przezroczystym, światłoczułym materiale
fotograficznym, stosowany w reprodukcji poligraficznej do wykonania formy kopiowej
Dodruk  dodatkowe egzemplarze publikacji sporządzone z matryc lub zatrzymanego składu
w ramach tego samego wydania
Falc  zagięcie zadrukowanego arkusza, powstające przy składaniu go dla uzyskania
zamierzonego formatu druku, falcowanie  proces składania arkuszy
Farba drukarska  mieszanina barwników, pigmentów, środków wiążących oraz
różnorodnych substancji nadających właściwości odpowiednie do danych technik druku
Forma drukowa, forma drukarska, płyta (blacha) drukowa  zestaw elementów
drukujących i niedrukujących umieszczony na wspólnym nośniku, przystosowany do
przenoszenia w procesie druku farby drukowej na odpowiedni materiał, np. papier
Forma kopiowa  negatyw, diapozytyw, wydruk komputerowy umieszczony na
przezroczystym podłożu, przeznaczony do wykonania formy drukowej
Fotografia reprodukcyjna, fotoreprodukcja  kopia oryginału reprodukcyjnego wykonana
metoda fotograficzną na materiałach światłoczułych dla potrzeb poligrafii
Fotoskład, skład fotograficzny  skład wykonany na materiale światłoczułym na
fotoskładarce (np. komputerze), naświetlany na błonie i skierowany do kopiowania na płyty
fotopolimerowe lub blachy offsetowe
Gilotyna  patrz: krajarka
Hektografia  patrz: powielanie spirytusowe
Introligatorstwo  ręczny lub maszynowy proces wykończeniowy arkuszy druków
przeprowadzony w celu nadania im ostatecznego kształtu, np. książki, czasopisma, broszury
Kolportaż  rozprowadzanie książek i czasopism wśród czytelników, odbywające się w
formie sprzedaży bezpośredniej lub wysyłkowej oraz prenumeraty i subskrypcji
Krajarka, gilotyna  maszyna używana w introligatorstwie w do cięcia, krajania,
przekrawania zadrukowanych i niezadrukowanych arkuszy papieru
A
amanie  formowanie kolumn ze składu zecerskiego lub komputerowego i klisz zgodnie ze
wskazówkami zawartymi w maszynopisie lub makiecie wydawniczej
Makieta  dokładny plan układu graficznego druku sporządzony w postaci zbioru kart
rozrysowanych lub wyklejonych z odbitek korektorskich składu oraz ilustracji
Maszyna offsetowa  maszyna do druku offsetem
Matryca  nośnik pisma drukarskiego w postaci formy służącej do wykonania druku
Matryca powielaczowa forma drukowa dostosowana do powielacza
Nakład  liczba wydanych jednorazowo egzemplarzy książki
Naświetlanie tekstu  przetwarzanie tekstu polegające na uzyskiwaniu utajonego obrazu
składu na materiale światłoczułym w naświetlarkach lub fotoskładarkach
Negatyw  obraz fotograficzny o odwrotnym w stosunku do oryginału oddaniu jasności,
uzyskany na papierze lub błonie fotograficznej
Offset, druk offsetowy, płaskodruk  odmiana techniki druku płaskiego, polegająca na
dwukrotnym przenoszeniu obrazu (z formy drukowej na gumowy cylinder, a z niego na
zadrukowywane podłoże) oraz zwilżaniu formy drukowej specjalnym roztworem; formy
drukowe offsetowe mają tak przygotowaną fotochemicznie powierzchnię, że znajdujące się na
jednakowej płaszczyz
nie elementy drukujące stają się  po zwilżeniu  oleofilowe
(hydrofobowe) i przenoszą farbę drukową, elementy niedrukujące stają się oleofobowe
(hydrofilowe) i nie przenoszą farby
Płyta offsetowa (blacha offsetowa)  forma drukowa aluminiowa, cynkowa lub
wielometalowa stosowana w technice offsetowej
Powielacz  urządzenie do powielania dokumentów w niewielkich nakładach
Powielanie  (1) wykonywanie większej liczby odbitek z oryginału jakąkolwiek techniką, (2)
wykonywanie odbitek za pomocą powielacza
Powielanie białkowe  jego nazwa pochodzi od matrycy powleczonej nośnikiem białkowym
(wadą tych matryc było szybkie rozkładanie się warstwy białkowej, szczególnie, jeśli były to
matryce produkcji polskiej, w omawianym okresie występowały też matryce amerykańskie,
duńskie, francuskie i chińskie  bardzo cenione). Tekst do powielenia przepisywano na
pojedynczą matrycę, używając maszyny bez taśmy, na matrycy powstawały otwory w
kształcie liter, przez które farba przesączała się na papier. Stosowano podkładkę z papieru,
która oderwana od matrycy stanowiła podstawę do korekty tekstu. Do powielania stosowano
(1) powielacze płaskie i (2) powielacze bębnowe.
(1) Powielacz płaski, tzw. ramkę, można było zbudować samemu, składała się z ciężkiej deski
o grubości kilku centymetrów, niewiele większej od kartki papieru i drewnianej ramki. Pod
spód deski przyklejano gumę, a na wierzchu filc, przy krótszych bokach deski mocowano
zawiasy, a na nich ramkę, na której rozpinano na flaneli tkaninę stilonową lub jedwabną. Pod
spodem ramki mocowano matrycę. Na desce pod ramkę układano do 150 kartek papieru. Na
flaneli rozsmarowywano równą warstwę farby. Ramkę dociskano do papieru, przejeżdżano
wałkiem po flaneli, farba przez matrycę przesączała się na papier. Ramkę podnoszono i
wyciągano kartkę, po czym ramkę ponownie opuszczano w dół, aby zadrukować następną
kartkę. Zamiast wałka stosowano też raklę (właśc. rakiel, patrz: Słowniczek)  podłużny
kawałek gumy w drewnianej oprawce, niekiedy dorabiano do niego rączkę. Na jednej
matrycy można było zadrukować od 500 do 4000 egz. papieru.
(2) Powielanie elektryczne, bębnowe  produkowane fabrycznie ręczne lub elektryczne
urządzenia do powielania (np. cyklosy, gestetnery). Miały wydajność kilkakrotnie większą niż
ramki, ale wydawały hałas, co zmuszało do szukania dla nich specjalnych pomieszczeń lub
wyciszania. W powielaczach elektrycznych, oprócz matryc białkowych, można było stosować
matryce z tworzyw sztucznych.
Powielanie spirytusowe (hektografia)  kalkę hektograficzną (bibułka powleczona cienką
warstwą wosku lub inną tłustą substancją połączoną z barwnikiem anilinowym, była możliwa
do kupienia w sklepach papierniczych) wkręcano w maszynę do pisania razem ze sztywną
kartką papieru, np. półkredowego. Kalka przylegała do kartki tuszem. Czcionki maszyny
uderzały w papier, co dawało na klace obraz lustrzany  była to matryca, z której powielano
tekst za pomocą (1)szyby lub (2)powielacza hektograficznego. (1) Matrycę należało przykleić
na szybie tekstem do góry, na nią kładziono kartkę, na której wcześniej rozprowadzano
spirytus (najczęściej denaturat), który rozpuszczał tusz hektograficzny, następnie papier
dociskano wałkiem, tekst matrycy odbijał się na kartce. (2) Powielacz miał dwa przylegające
do siebie wałki. Napisaną matrycę napinano na jednym z nich, pomiędzy wałki wkładano
nasączony spirytusem papier. Kręcenie wałkami powodowało odbijanie się tekstu na
nasączonej kartce. Metoda ta pozwalała na wykonanie 50-100 egz. odbitek. Odbity druk był
gruby i nierównomierny, miał charakterystyczny, granatowy kolor. Metoda ta była stosowana
rzadko  w latach 70-tych i w czasie stanu wojennego.
Przedruk  powtórny druk niezmienionego tekstu dzieła lub jego fragmentu na podstawie
wcześniejszego wydania.
Rakiel  urządzenie w prasie sitodrukowej służące do przeciskania farby przez siatkę na
zadrukowywane podłoże
Ramka  oprawka do matryc
Reprodukowanie  odtwarzane metodą powielania bądz
druku obrazu, tekstu, odbitki
fotograficznej
Ryza  miara papieru równa 500 arkuszom
Sekretarz redakcji  członek kierownictwa redakcji czasopisma odpowiedzialny za
całokształt spraw organizacyjnych związanych z gromadzeniem i oceną materiału oraz
redagowaniem i wydawaniem czasopisma
Sitodruk, druk sitowy, serigrafia, filmdruk  technika drukowania bezpośredniego, w
której używa się form drukowych z siatki (np. tkaniny z jedwabiu naturalnego, z tworzywa
sztucznego); elementami drukującymi są oczka siatki przepuszczające farbę drukową. W
sitodruku używano ramki identycznej, jak przy powielaniu białkowym. Na siatkę nakładano
w ciemni emulsję światłoczułą (np. ulano). Tekst przeznaczony do powielania fotografowano,
by otrzymać na błonie obraz pozytywowy. Taką kliszę przykładano do emulsji i przyciskano
szybą, następnie naświetlano emulsję żarówką 500 lub 1000 W. Uczuloną emulsję
wypłukiwano wodą i siatkę suszono, po czym wykonywano retusz. Gotową matrycę
przymocowywano do ramki i przystępowano do drukowania. Przez wypłukane z emulsji
miejsca farba dostawała się na papier. Tym sposobem można było zadrukować do
kilkudziesięciu tysięcy sztuk papieru. Sito można było zmyć przy pomocy nadmanganianu
potasu, pirosiarczynu sodu i wody i mogło służyć do nowej pracy.
Skład zestaw jednolitych wierszy tekstu, może być naświetlony na materiałach
światłoczułych (fotoskład) bądz
mieć postać wydruku z drukarki komputerowej, maszynopisu
Składka, arkusz sfalcowany, lega zadrukowany bądz
czysty arkusz papieru złożony
(sfalcowany) jedno - lub wielokrotnie na dany format
Szycie  łączenie za pomocą nici lub drutu arkuszy lub poszczególnych kartek w blok książki,
potrzebny do umocowania okładki
Wydawca  osoba fizyczna lub prawna uprawniona do wydawania książek lub czasopism,
wyspecjalizowany pracownik wydawnictwa
Wykrojnik, sztanca  narzędzie do wyciskania bądz
wycinania na skórze, bądz
w innym
materiale przeznaczonym na okładkę linii, ornamentów
Zaciąganie  oklejanie okładką miękką wydrukowanych i zszytych arkuszy
Zbieranie  ręczne lub maszynowe składanie sfalcowanych arkuszy według ich kolejności
Zszywki  klamra z drutu łącząca (spinająca) kartki w składce