Izabela KOPANISZYN
Collegium Medium, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
email: [e-mail], [e-mail]
Zmiana jako czynnik rozwoju.
Problemy wzrastającej złożoności
Słowa kluczowe
zmiana  procesy społeczne  podmiotowość  emergencja
Key words
change  social process  subjectiveness  emergency
Streszczenie
Zmiana  w naukach społecznych jest tematem często poruszanym i ostatnio nawet  mod-
nym . Jednakże rzadko podejmowane są próby uzgodnienia wspólnego dla poszczególnych
dyscyplin języka, co owocuje różnym rozumieniem zarówno słowa jak i roli zmiany w procesie
rozwojowym. W referacie zostanie pokazane w zarysie jakie skutki mógłby mieć konsensus
uwzględniający jednocześnie perspektywę psychologii, socjologii, ekonomii czy nauk politycz-
nych oraz doświadczenie jakim poszczególne dziedziny dysponują w tym zakresie.
W dalszej części wypowiedzi będzie mowa o zmianie jako czynniku rozwojowym. Rozwój
jednakże pociąga za sobą zawsze pewne koszty. Jednym z nich jest grupa problemów bezpo-
średnio związanych ze wzrastającą złożonością. Wyjaśnieniu tych problemów, jak i zarazem
propozycji poszukiwania rozwiązań służyć będą nie-redukcjonistyczne ujęcia takich teorii jak
emergentyzm, holizm, teorie systemowe, czy modele dynamiki spiralnej. Będzie ukazane zna-
czenie zmiany tak w kontekście rozwoju osobowego jednostki, jak i w kontekście postępu spo-
łecznego. Zostaną ukazane wieloaspektowe zastosowania przedstawionego w referacie punktu
widzenia dla różnych dziedzin nauki.
Nie można zaprzeczyć, że zjawiska społeczne odznaczają się pewną jednostajnością
i przewidywalnością, która wypływa z nie użytkowania wolności. Oznacza to, że większość
ludzi reaguje na określone sytuacje w sposób niemal nie zmieniający się w czasie, aż do chwili
pojawienia się czynników gwałtownie zakłócających ten normalny sposób reakcji.
E.F. Schumacher, , s. 259
549
Kopaniszyn I.: Zmiana jako czynnik rozwoju. Problemy wzrastającej złożoności
1. Wstęp
Tytułowe zagadnienia analizowane są w perspektywie społeczno-socjologicznej oraz z me-
tapoziomu - to jest takiego, który obejmuje możliwe do uchwycenia mechanizmy i zasady, jak
też wskazuje na ich metodologiczne implikacje dla badania omawianych procesów. Zostaną
opisane właściwości procesu, który jest obecny i szeroko opisywany zarówno w odniesieniu
do jednostek jak i na poziomie społeczeństwa. Procesem tym jest zmiana.
Nowatorstwo proponowanego tu podejścia polega na próbie ukazania pewnych uniwersal-
nych właściwości zmiany, i nieuchronnie z nimi związanych problemów wzrastającej złożo-
ności, które dotyczą wybranej grupy zagadnień z obszarów tak psychologii jak socjologii, eko-
nomii czy polityki. Są to między innymi:
1. Wzajemne korelacje zmiany jednostkowej i społecznej
2. Zmiana jako czynnik rozwojowy (zmiana wertykalna)
3. Zmiana jako proces tworzenia nowej struktury
4. Wzrastająca złożoność jako skutek zmiany
5. Zmiana jako skutek oddziaływań endo-egzogennych
Szczególnie należy podkreślić korelacyjność procesów zmiany w wymiarze jednostki (jako
podmiotu) oraz społeczeństwa, co jest faktem być może dostrzeganym bez trudu z punktu wi-
dzenia zdroworozsądkowego, codziennego doświadczenia, jako, że oczywistym się wydaje, iż
jednostkowy człowiek jest twórcą i podstawową  częścią składową społeczeństwa; nie było
jednak takie dla wielu teoretyków, w tym ojców-założycieli socjologii, w wyniku pokutującego
do dziś paradygmatu opierającego się na opisie procesów makrospołecznych bez uwzględnia-
nia aktywnej i podmiotowej roli jednostek [Sztompka 2005].
W ostatnim czasie w refleksji socjologicznej, dotkniętej szeroko zakrojoną tendencją do
syntetyzowania i integrowania nauk, coraz częściej pojawiają się ujęcia uwzględniające doko-
nania różnych subdyscyplin szeroko rozumianych nauk o człowieku i jego zachowaniach, ta-
kich jak psychologia, lingwistyka, czy ekonomia.
Pierwszą konsekwencją metodologiczną proponowanego tu opisu zmiany będzie zatem
przyjęcie perspektywy interdyscyplinarnej, głównie w zakresie psychologicznych teorii rozwo-
jowych, socjologii zmian społecznych oraz szeroko rozumianej teorii systemów. Jest też specy-
fiką metodologiczną modeli systemowych (płynnych i dynamicznych, takich jak modele pola),
że (w odróżnieniu od zreifikowanych) znajdują one szerokie zastosowanie, jako, że można za
ich pomocą opisywać wydarzenia zachodzące względnie uniwersalnie, tj. zarówno na poziomie
jednostki jak i grupy społecznej. Innymi słowy można powiedzieć, stosując kryterium skutecz-
ności eksplanacyjnej, że wspomniane modele są modelami silnymi ze względu na ich skutecz-
ność i efektywność czyli moc heurystyczną.
Jedynie opis ludzkich zachowań uwzględniający dokonania wielu dziedzin oraz zawierają-
cy skuteczne eksplanacyjnie modele jest w stanie sprostać zadaniu niedopuszczenia do reduk-
cjonizmu i nie powielania błędów nauki pozytywistycznej.
Wielu teoretyków, między innymi Gudmund Hernes zauważa także, że  zmiana społeczna
jest negocjowana między jednostkami. Stąd teorie zmiany strukturalnej muszą pokazywać, jak
zmienne z poziomu makro wpływają na indywidualne motywy i wybory oraz jak te wybory
wpływają z kolei na zmienne z poziomu makro [Hernes 1976, s. 514]
550
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2007
Poniżej wymieniono niektóre ze zdarzeń opisywanych w ramach takich modeli, które wy-
jaśniają zarówno fenomeny obecne w obrębie struktur wewnętrznych osobowości (podmiotu),
jak w społeczeństwie:
- emergencja
- homeostaza
- identyfikacja
- konwergencja
- trauma.
Zostaną one omówione w dalszym ciągu niniejszej analizy, ukazującej je jako czynniki
składowe procesu zmiany.
2. Matryce morfogenetyczne
Podejście morfogenetyczne jest nową ideą a jednocześnie niezwykle obiecującą alternaty-
wą1 modelu systemowego. Perspektywa morfogenetyczna uwzględnia procesualność teorii
systemowych (aspekt horyzontalny) dodając do nich wielopoziomowość omawianych zdarzeń
(aspekt wertykalny).
Samo pojęcie morfogenezy odnosi się do złożonych przekształceń prowadzących poprzez
wymiany między strukturami i działaniami do powstania nowej struktury systemu. Wymiana
taka prowadzi przede wszystkim do zmiany o charakterze jakościowym. Jest to zatem zmiana
emergentna, czyli taka, której efektem będzie wzrastająca złożoność, dodanie pewnych no-
wych właściwości systemu, a także nowy rodzaj identyfikacji psychologicznej lub społecznej.
Takie przestrukturowanie systemu nie może się obejść bez pewnego rodzaju oporu ze strony
starej struktury, znowu  czy będzie nią podmiot jednostkowy czy zbiorowy. Ta hamująca
rozwój tendencja jest wynikiem tego, co w teoriach systemowych zwykle nazywa się dążeniem
systemu do homeostazy, czyli zachowania funkcjonalności poprzez utrwalenie i nie poddawa-
nie zmianom kluczowych cech i powiązań w obrębie danej struktury. Do zmiany tej struktury
i stworzenia nowej konieczna jest więc jej dekonstrukcja, deprywacja lub dezintegracja. Dąże-
nie do homeostazy związane jest także z pojęciem oporu. Ten ostatni fenomen zmiany został
z kolei szczegółowo opisany w ramach teorii psychoterapeutycznych, gdzie traktuje się go jako
zasób (odkryto bowiem, że można przekierować energię oporu tak, by służył zmianie). Zmiana
tak znacząca jak zmiana rozwojowa zawsze jest w swej istocie traumatyczna, nieuchronnie
wiąże się z przekroczeniem progu bezpieczeństwa schematów na rzecz niepewności nowego.
Pole morfogenetyczne (matryca morfogenetyczna) to twór hipotetyczny zaproponowany
przez biologa Ruperta Sheldrake'a. Jest to wypełniające przestrzeń pole, które nadaje określoną
formę organizmom żywym i kształtuje ich zachowania, pełniąc funkcję czynnika analogiczne-
go do DNA, z tym, że działającego nie na poziomie materii a raczej energii. Pole to ma wpływ
na zachowanie organizmów żywych i ich interakcje z innymi organizmami żywymi.
Z polem morfogenetycznym wiąże się pojęcie "formatywnej przyczynowości", czyli zdolności
każdego organizmu do przekazywania pamięci o często powtarzających się zdarzeniach po-
przez zapisywanie ich w polu morfogenetycznym, a następnie przekazywanie tej informacji
potomkom i innymi organizmom żywym poprzez aktywny kontakt z ich polami.
1
Powodem, dla którego autorka uważa podejście systemowe za niezwykle przyszłościowe i płodne jest fakt, iż
zachowując osiągnięcia większości podejść systemowych (takie jak zwrócenie uwagi na współzależności) wydaje się
ono przekraczać ich ograniczenia ( jak na przykład brak aspektu wertykalnego).
551
Kopaniszyn I.: Zmiana jako czynnik rozwoju. Problemy wzrastającej złożoności
Koncepcja matryc morfogenetycznych wydaje się znajdować coraz szersze zainteresowa-
nie wśród przedstawicieli różnych nauk. Przykładem mogą być:
1. w socjologii i psychologii
- teoria dynamiki spiralnej Christophera Cowana i Dona Becksa
- teoria morfogenezy Margaret Archer
- teorie integralne Kena Wilbera
2. w fizyce
- teoria Gienadija Szypina (pola torsyjne)
- hipoteza Carla Sages a (oscylujące wszechświaty)
3. w neurobiologii podejścia
- Cadance Pert (ciało jako nieświadomy umysł)
- Ruperta Sheldrake a (pola morfogenetyczne)
W odniesieniu do społeczeństwa mowa jest o czterech podstawowych tkankach, które prze-
nikają i scalają sieci całości procesu zwanego społeczeństwem.
Zdaniem Piotra Sztompki są to tkanki: 1. idei, 2. reguł, 3.działań, 4. interesów. Sztompka
zauważa, że te połączone sieci dostępu do zasobów i możliwości, działań i idei, wartości i
norm wyznaczają miejsce jednostki w hierarchii społecznej oraz tworzą pole morfogenetyczne
danego społeczeństwa w jego  tu i teraz [Sztompka 2005, s. 26]. Autor nazywa wymienione
cztery tkanki społeczne  wymiarami pola. Nasuwa to skojarzenia terminologiczne z propono-
wanymi przez innych autorów rozróżnieniami epistemologicznymi; na przykład Kena Wilbera,
który jest autorem wyczerpujących opisów struktury rzeczywistości w kontekście czterech
kwadrantów (lub ćwiartek) a także Ernsta Schumachera, który proponował odróżnianie czte-
rech  pól poznania .
Poniżej zamieszczono zestawienie porównawcze interpretacji proponowanych przez
Sztompkę i Wilbera/Schumachera:
I. Sztompka
TKANKI: WYMIARY POLA:
1. idei
- wierzenia, przekonania, definicje IDEOLOGICZNY (świadomość społeczna)
2. reguł
- normy, wartości, interakcje INTERAKCYJNY
3. działań SZANS ŻYCIOWYCH
4. interesów
- przepisy NORMATYWNY
II. Wilber/ Schumacher:
WN
TRZE POWIERZCHNIA
 ja  to
wnętrze wnętrze INDYWIDUALNA
1 zewnętrze zewnętrze 3
intencjonalna behawioralna
kulturowa (środowisko) społeczna (system)
2 4
 my  to ZBIOROWA
wnętrze wnętrze
zewnętrze zewnętrze
Rys. 1. Zestawienie porównawcze typologii aspektów pola według Sztompki (1,2,3,4)
i Wilbera/Schumachera
552
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2007
Obaj autorzy, podobnie jak Sztompka, stosują analizę poddanych badaniu zagadnień przez
podział na cztery zasadnicze obszary/kwadranty [Schumacher, 1975; Wilber, 2000]. Nazywa
się je aspektami zjawiska (zdarzenia lub procesu).
Na rysunku zaznaczono per analogiam proponowany przez Sztompkę podział na poszcze-
gólne tkanki za pomocą przypisanych im cyfr: 1,2,3,4.
Hermeneutyczna wartość takich podejść polega na tym, że nie wybiera się dowolnie po-
szczególnych aspektów, uprzywilejowując którykolwiek z nich, lub redukując resztę do wybra-
nego obszaru, lecz za każdym razem należy uwzględnić całość, w skład której wchodzą nastę-
pujące cztery ćwiartki: wewnętrzna/zewnętrzna oraz zbiorowa/indywidualna.
Należy zaznaczyć, że wymienieni autorzy podkreślają ponadto potencjał zmiany w kierunku
wertykalnym w rozwoju pola morfogenetycznego we wszystkich czterech aspektach. Oznacza
to, że cztery wymiary życia społecznego lub jednostkowego, oddziałując na siebie, współtwo-
rzą potencjalnie w przypadku każdej kolejnej zmiany nową jakościowo strukturę.
3. Emergencja
Niektóre procesy związane ze zmianą są procesami niekierunkowymi, co znaczy, że są
chaotyczne, przypadkowe, pozbawione wzoru (lub, że wzór ten nie jest dostępny naszej aktu-
alnej percepcji i/lub interpretacji).
Autorkę interesuje szczególny rodzaj zmiany: taki, z którym związana jest wzrastająca
złożoność. Tego rodzaju zmianę obserwujemy jako skutek procesów:
1) nieodwracalnych
2) kumulatywnych
Ponadto określenie  wzrastająca złożoność sugeruje pewną etapowość procesu, która wy-
raża się w tym, że każda kolejna faza różni się w sposób istotny od poprzedniej. Różnicę tą
można zobrazować w uproszczeniu następująco:
EMERGENCJA STRUKTUR
Rys. 2. Sposób wzajemnego zawierania się struktur.
Każda poprzednia faza stanowi podłoże dla następnej, która zawiera pewne jej elementy
oraz nowe cechy i właściwości w taki sposób, że stanowią one razem nową całość.
Wspomniana tu emergentność struktur bywa nazywana także holarchią [Wilber 2001].
Nieuchronną konsekwencją wzrastającej złożoności jest poszerzenie pola. Wraz ze wzros-
tem złożoności systemu wzrastają jego możliwości (adekwatność, stopień podmiotowości lub
dereifikacja) we wszystkich wymienionych obszarach: behawioralnym (działania), poznaw-
czym (rozumienia), kulturowym (intersubiektywnego porozumienia), instytucjonalnym (praw
i porządku).
553
Kopaniszyn I.: Zmiana jako czynnik rozwoju. Problemy wzrastającej złożoności
Wraz z pojawiającą się komplikacją w wymienionych obszarach wzrasta złożoność i liczba
właściwości całego pola, będącego ich skutkiem. W efekcie, jako istotna cecha pola powstałe-
go w wyniku zmiany pojawia się zasadnicza innowacja. Chwilowe zachwianie homeostazy
prowadzi do powstania struktury na nowym poziomie złożoności.
4. Podmiot i przedmiot zmiany
Należy zadać niezwykle istotne i podstawowe a także nieuniknione w świetle najnowszych
teorii oraz badań społecznych i psychologicznych pytanie: Dlaczego jednostki nie można roz-
patrywać w oderwaniu od społeczeństwa - i odwrotnie - dlaczego społeczeństwa nie sposób
zrozumieć nie biorąc pod uwagę motywacji, działań, możliwości jednostek? Pytanie to zasługu-
je na uwagę i szerszą refleksję tak ze względu na swą istotność, jak na fakt, że bywa często
ignorowane.
W największym skrócie odpowiedzieć można następująco: tak, jak jednostka jest imma-
nentnie częścią społeczeństwa, a społeczeństwo bez tworzącej je jednostki nie da się pomyśleć
(choć oczywiście historia myśli społecznej zna takie - podejmowane przez odważnych ideolo-
gów - próby), tak też społeczeństwo, chociażby jako zinternalizowana kultura, jest częścią
jednostki. Każdy indywidualny podmiot (także pojedynczy człowiek) kształtowany jest jako
 produkt kultury i społeczeństwa w procesie inkulturacji i socjalizacji oraz zależny jest w za-
kresie swych działań i możliwości między innymi od norm i instytucji społecznych.
Innymi słowy: obszar indywidualny warunkowany jest przez obszary: normatywny i insty-
tucjonalny; zaś obszary normatywny i instytucjonalny zależą również od indywidualnego.
Z kolei wymienione współzależności odciskają piętno na obszarze behawioralnym.
Oczywiście nie należy ignorować faktu, że najbardziej obiektywne i zgodne z zasadami
naukowej metodologii obserwacje jednostek czy społeczeństwa uwarunkowane będą kulturą,
w jakiej badacze zostali wychowani i wykształceni. Na przykład: z pewnością inne procentowo
(czy proporcjonalnie) będą współzależności między jednostką a społeczeństwem w tak zwa-
nych kulturach kolektywistycznych, a inne w indywidualistycznej kulturze zachodniej. Jako,
że opierają się - jedne i drugie - na odmiennych systemach wartości, w ślad za którymi idzie
różne rozumienie świata we wszystkich jego aspektach - w praktyce inne aspekty będą wybie-
rane i ignorowane z otaczającej badacza rzeczywistości.
W ramach modelu płynnego pola psychologiczno-kulturowego, można wyróżnić następują-
ce podstawowe pojęcia: 1) zmiana oznacza różnicę między stanami pola w czasie, 2) proces
jest sekwencją zdarzeń (różnych, następujących po sobie stanów pola), 3) rozwój systemu od-
bywa się przez różnicowanie, ekspansję, krystalizację, formowanie pola w różnych wymiarach
4) rozwój wynika z immanentnych cech systemu, jak też zewnętrznych w stosunku do niego
zdarzeń, 5) każdy rodzaj zmiany o charakterze rozwojowym postrzegany jest jako korzystny ze
względu na jakieś stanowisko aksjologiczne [por. Sztompka 2005, s.27].
Podkreślić należy, że w przypadku zmiany o charakterze rozwojowym, o której tu mowa,
daje się zaobserwować specyficzne  przemianowanie podmiotu z poprzedniego poziomu
na przedmiot na następnym etapie. Zdarzenie to należy rozumieć w kontekście zachodzącej
przemiany jako zmianę podmiotowej tożsamości. Szerzej ten proces opisuje między innymi
Juergen Habermas [Habermas 1996]. Owa zmienność w samodefiniowaniu się podmiotu-
przedmiotu występuje przy każdym kolejnym przeformułowaniu struktury. Tożsamość  ja
554
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2007
lub  my z etapu wcześniejszego jest przedefiniowywana na obiekt  to widziany z kolejnego
poziomu, na którym występują nowe zbiorowe i indywidualne tożsamości.
5. Złożoność jako problem
Wzrastająca złożoność, oprócz nowych osiągnięć, nieuchronnie powoduje także zwiększe-
nie potencjału problemotwórczego, jak też pojawianie się nowych konkretnych problemów. Im
większy stopień komplikacji systemu, tym bardziej wzrasta potencjał destrukcyjny nieadekwat-
nego zastosowania jego dokonań. Przykładem może być użycie broni przez agresywną osobę:
z innego rodzaju zagrożeniem będzie się wiązało zastosowanie maczugi, zaś z innym użycie
bomby jądrowej; mimo, że poziom ignorancji będzie ten sam. Podobnie ma się rzecz w przy-
padku rozwoju osobowego jednostki i możliwości komplikacji (fiksacji) jakie pojawiają się na
kolejnych poziomach. Sposoby przeorganizowywania się osobowościowych struktur oraz moż-
liwe patologie wynikające ze wzrastającej złożoności opisywali między innymi: Kazimierz Dą-
browski w teorii dezitegracji pozytywnej, Erick Erickson w teorii konfliktów, Jane Loevinger
w teorii rozwoju ego. Jednakże błędem byłoby nie wspomnieć o istotnej różnicy w głębokości
patologii i jej potencjału destrukcyjnego na poziomie jednostki oraz społecznym: o ile w wy-
miarze społecznym potencjał, jak zostało powiedziane, wzrasta wraz z rozwojem technologii,
o tyle w wymiarze jednostki jest tym większy im wcześniejsza patologia. W psychologii i psy-
choterapii przyjmuje się, że najtrudniejsze, najbardziej niszczące patologie to te powstałe we
wczesnym niemowlęctwie (na przykład zaburzenia osobowości psychotyczne i narcystyczne).
Jednocześnie zasada - wzrastającego proporcjonalnie do złożoności systemu psychologicznego
jednostki stopnia komplikacji - dotyczy ilości możliwych komplikacji rozwojowych, która nie-
wątpliwie zwiększa się wraz z procesem zdobywania kolejnych kompetencji.
6. Zakończenie
Podsumowując to, co zostało powiedziane powyżej pokusić się można o sformułowanie
podstawowych składników (aksjomatów) teorii zmiany integrujących różne podejścia: 1]
zmiana jako istota wszelkiego rozwoju jest niezbędnym etapem przechodzenia jednej struktu-
ry w drugą. 2] Jednocześnie tak struktury osobowości człowieka jak struktury społeczne znaj-
dują się w nieustannie trwającym procesie przemian. 3] Każda zmiana jest skutkiem oddziały-
wań zarówno immanentnie tkwiących w systemie, jak też - sankcjonujących lub sprawczych -
wpływów zewnętrznych (ma charakter endo-egzogenny). 4] Nie każda zmiana jest jednak
zmianą o charakterze jakościowym, to jest zmianą wertykalną. 5] O tym czy zmiana jest jakoś-
ciowa (rozwojowa, co nie znaczy: jedynie korzystna) decyduje czy nie została zahamowana
w jednym z czterech kwadrantów oraz czy zawierała elementy traumy (dezintegracji, doświad-
czenia liminalnego). 6] To, że dana zmiana miała charakter jakościowy poznaje się na podsta-
wie obecności nowej struktury o większym stopniu złożoności, kompetencji i adekwatności.
555
Kopaniszyn I.: Zmiana jako czynnik rozwoju. Problemy wzrastającej złożoności
Literatura
[1] Anderson J., 1990, Cognitive Psychology and Its Implications, W. H. Freeman and Associates,
New York. Baddeley.
[2] Apanowicz J., 2003, Metodologia nauk, Wyd. Dom Organizatora, Toruń.
[3] Arbib M., Hesse M., 1986, The Construction of Reality, Cambridge University Press, Cam-
bridge.
[4] Bauman Z., 1995, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, PWN, Warszawa
[5] Beck U., 1994, Individualization. Institutionalized Individualism and its Social and Political
Consequences, Sage, London.
[6] Beck D., Cowan Ch., 1996, Spiral Dynamics : Mastering Values, Leadership, and Change,
Blackwell Publications, Oxford, UK.
[7] Becker H., 1990, Symbolic interaction and cultural studies, by Howard S. Becker and Michal M.
McCall, University of Chicago Press, Chicago.
[8] Bernard, G. W., 1994 Transformations and Transformers: Spirituality and the Academic Study of
Mysticism  Journal of Consciousness Studies: Controversies in Science and the humanities , 1, nr
2, s. 256-60.
[9] Berners  Lee T. i inni, 2001, Sieć semantyczna,  Świat Nauki , Nr 7, s. 41-49.
[10] Bokszański Z., 2005, Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa.
[11] Castells M., 1997, The Power of Identity, Blackwell Publishers, Malden (Mass)
[12] Cempel Cz., 2003, Nowoczesne zagadnienia metodologii i filozofii badań - wybrane zagadnienia
dla studiów doktoranckich i podyplomowych, ITE, Poznań.
[13] Dąbrowski K., 1979, Dezintegracja pozytywna, PIW, Warszawa.
[14] Drucker P.F., 1969, The Age of Discontinuity. Guidelines to Our Changing Society, Pan Books,
London.
[15] Erikson E., 2004, Tożsamosć a cykl życia, Zysk i s-ka, Warszawa.
[16] Forrester J., 1972, World Dynamics, MIT Press, Cambridge.
[17] Giddens A., 2002, Nowoczesność i tożsamość.  Ja i społeczeństwo w epoce póz
nej
nowoczesności, tłum. Alina Szulżycka, seria: Biblioteka Socjologiczna, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
[18] Goffman E., 2005, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, GWP, Gdańsk.
[19] Goodman N., 1997, Wstęp do socjologii, Zysk i Spółka, Warszawa.
[20] Grof S., 1999, Poza mózg. Narodziny, śmierć i transcendencja w psychoterapii, tłum. Ilona
Szewczyk, seria: Jeden Świat, Wydawnictwo A, Kraków.
[21] Habermas J., 1996, Postmodernizm a filozofia: wybór tekstów, Stanisław Czerniak i Andrzej
Szahaj (red.), Wyd. Instytut Filozofii i Socjologii, Polska Akademia Nauk, Warszawa.
[22] Hałas E., Jaz
ń jako interakcja symboliczna a konstrukcjonistyczne koncepcje człowieka póz
nej
nowoczesności, [w:] Hałas E., Konecki K. [red.] Konstruowanie jaz
ni i społeczeństwa.
Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego, Wyd.Naukowe Scholar, Warszawa.
[23] Hernes Gudmund, 1976, Structural Change in social processes,  American Journal of
Sociology , t.82, nr 3, s.513-547.
[24] Kozłowski J., 1999, Nauka w Polsce; konieczna metamorfoza,  Nauka , Nr 4, 1999.
[25] Kuhn T. S., 1985, Dwa bieguny: tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, przeł. [z ang.]
i posłowiem opatrzył Stefan Amsterdamski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
[26] Lipiec J., 1997, Wolność i podmiotowość człowieka, Fall, Kraków.
[27] Loevinger J., 1976, Ego Development: Conceptions and Theories, Jossey-Bass Behavioral
Science Series, Jossey-Bass Inc Pub, San Francisco.
[28] Nowakowska I., 1973, Struktura społeczna a postawy, [w:] Nowak S. [red.], Teorie postaw,
PWN, Warszawa.
[29] Pert C.B., 1990, Personal communication, Garmish-Partenkirchen.
[30] Popper K.R., 2002, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa.
[31] Sagan C., 1999, Świat nawiedzany przez demony. Nauka jako światło w mroku, Zysk i S-ka,
Poznań.
556
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2007
[32] Schumacher E. F., 1981, Małe jest piękne. Spojrzenie na gospodarkę świata z założeniem, że
człowiek coś znaczy, tłum. Ewa Szymańska, Jerzy Strzelecki, seria: Biblioteka Myśli
Współczesnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
[33] Schumacher E. F., 1977, A guide for the Perplexed, Perennial Library, NY.
[34] Szewczuk W., 1990, Osiem szkiców do teorii osobowości, Państwowe Wydawnictwa Naukowe,
Oddział Kraków.
[35] Sztompka P., 2000, Trauma wielkiej zmiany, ISP PAN, Warszawa.
[36] Wallace A., 2000, The Taboo of Subjectivity: Toward a New Science of Consciousness, Oxford
University Press, New York.
[37] Wilber K., 2003, Psychologia integralna. Świadomość, duch, psychologia, terapia, Wyd. Jacek
Santorski & Co, Warszawa.
The change as a developmental factor
Problems of the increasing complexity
Abstract
The notion of change is frequently in use, and is recently even fashionable in social
sciences. It is rare, however, that a language which would be common for various sciences is
tried to be established. Therefore, the notion of change is understood variously, and
consequently the role of social change in the social development is understood differently. The
presentation drafts consequences of a possible consensus on the area of psychology, sociology,
political economy and politics, as well as achievements of various branches in determining the
content of the notion of change.
The change as a developmental factor is considered in the paper. The development,
however, always has its costs: some of them are new problems to be solved, which are closely
related to the increasing complexity. Non-reductional approaches to the emergentism, holism,
system theories or models of the spiral dynamics are helpful in researching these problems.
The significance of social change in context of individual s personal development, as well as
that of social progress, is pointed out in the text. Manyfold applications of the presented
viewpoint in various scientific branches are also focused.
557